Early Sessions of the Synod of Dordt [1 ed.] 9783666570544, 9783525570548

Citation preview

Acta et Documenta Synodi Nationalis Dordrechtanae (1618–1619)  

A Project of the Johannes a Lasco Bibliothek Emden In Cooperation with Theologische Universiteit Apeldoorn Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis Institut für Schweizerische Reformationsgeschichte Zürich Protestantse Kerk Nederland Remonstrantse Broederschap Vrije Universiteit Amsterdam

General Editors Donald Sinnema / Christian Moser Herman J. Selderhuis Editorial Board J. Marius J. Lange van Ravenswaay, Tjaard Barnard, Fred van Lieburg, Anthony Milton, Peter Opitz, Johanna Roelevink  

Vandenhoeck & Ruprecht

 

Acta et Documenta Synodi Nationalis Dordrechtanae (1618–1619) Vol. II/2

Early Sessions of the Synod of Dordt Edited by Donald Sinnema, Christian Moser, and Herman J. Selderhuis in Collaboration with Johanna Roelevink (States General documents) Dagmar Bronner and Janika Bischof (Editorial Assistants) Tjaard Barnard, Jonathon D. Beeke, Henk van den Belt, Gerrit Berveling, Christiaan Bremmer, Nicolas Fornerod, Thomas Guillemin, Fritz Harms, Pierrick Hildebrand, Joohyun Hong, Roelf C. Janssen, Fred van Lieburg, Kees Jan van Linden, Michael J. Lynch, Anthony Milton, Liesbeth Orthel, Eric Platt, Theodore G. Van Raalte, Mans Raveling, Joseph Tipton

Vandenhoeck & Ruprecht

Bibliographic information published by the Deutsche Nationalbibliothek The Deutsche Nationalbibliothek lists this publication in the Deutsche Nationalbibliografie; detailed bibliographic data available online: http://dnb.d-nb.de. ISBN 978-3-666-57054-4 You can find alternative editions of this book and additional material on our Website: www.v-r.de © 2018, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen/ Vandenhoeck & Ruprecht LLC, Bristol, CT, U.S.A. www.v-r.de All rights reserved. No part of this work may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording, or any information storage and retrieval system, without prior written permission from the publisher. Typesetting by Christian Moser, Zürich.

Contents

Preface Introduction Scope of Edition and Editorial Guidelines Abbreviations

XIX XXI XXIX XXXV

PART THREE: THE PRO-ACTA SESSIONS

Section 1: Opening of the Synod II/2.1 II/2.2 II/2.3

Opening Prayer and Welcoming Address of Balthasar Lydius Opening Address of Martinus Gregorii Opening Prayers of President Bogerman

Section 2: Credentials for the Delegates II/2.4 II/2.5 II/2.6 II/2.7 II/2.8 II/2.9 II/2.10 II/2.11 II/2.12 II/2.13 II/2.14 II/2.15

States General Commission for the State Delegates Summons/Credentials for Dutch Theologian Johannes Polyander Credentials for Dutch Theologian Sibrandus Lubbertus Credentials for Dutch Theologian Franciscus Gomarus Credentials for Dutch Theologian Antonius Thysius Summons for Dutch Theologian Antonius Walaeus Credentials for the Gelderland Delegation Credentials for the South Holland Delegation Credentials for the North Holland Delegation Credentials for the Zeeland Delegation Credentials for the Utrecht Contra-Remonstrant Delegation Credentials for the Utrecht Remonstrant Delegation

3

3 10 12

25 25 28 29 31 32 33 34 35 36 38 39 40

contents

VI II/2.16

States of Utrecht Approbation of the Utrecht ContraRemonstrant Delegation II/2.17 States of Utrecht Approbation of the Utrecht Remonstrant Delegation II/2.18 Credentials for the Friesland Delegation II/2.19 States of Friesland Approbation of the Friesland Delegation II/2.20 Credentials for Frisian Delegate Taecke Aysma II/2.21 States of Friesland Commission for Frisian Delegate Taecke Aysma II/2.22 Credentials for the Overijssel Delegation II/2.23 Credentials for the Groningen Delegation II/2.24 States of Groningen Approbation of the Groningen Delegation II/2.25 States of Groningen Approbation of Groningen Delegate Wigboldus Homerus II/2.26 Credentials for the Drenthe Delegation II/2.27 Credentials for the Walloon Delegation II/2.28 Credentials for Two Substitute Walloon Delegates

41 42 43 47 49 50 51 53 55 56 57 59 60

Section 3: Printed Lists of Delegates

61

Section 4: Citation Letters and Remonstrant Response

62

II/2.29 II/2.30 II/2.31

Citation Letter to the Remonstrants from the State Delegates Citation Letters to the Remonstrants from the Synod Remonstrant Petition to the State Delegates to Choose their own Advocates

Section 5: Discussion on a New Dutch Bible Translation II/2.32 II/2.33 II/2.34 II/2.35 II/2.36

British Statement on the Method of Bible Translation Advice of Jean Diodati on the Apocryphal Books Advice of Franciscus Gomarus on the Apocryphal Books Overijssel Advice on the Apocryphal Books Letter of Dordrecht Printers to the Synod

62 64 66

69 69 71 72 73 74

contents

Section 6: Advice on the Best Manner of Catechizing II/2.37 II/2.38 II/2.39 II/2.40 II/2.41 II/2.42 II/2.43 II/2.44

British Advice on the Manner of Catechizing Palatine Advice on the Manner of Catechizing Hessian Advice on the Manner of Catechizing Swiss Advice on the Manner of Catechizing Genevan Advice on the Manner of Catechizing Bremen Advice on the Manner of Catechizing Emden Advice on the Manner of Catechizing Advice of Four Dutch Theologians on the Manner of Catechizing II/2.45 Advice of Gomarus on the Manner of Catechizing II/2.46 Gelderland Advice on the Manner of Catechizing II/2.47 South Holland Advice on the Manner of Catechizing II/2.48 North Holland Advice on the Manner of Catechizing II/2.49 Advice of Spectator Adriaan Smoutius on the Manner of Catechizing II/2.50 Zeeland Advice on the Manner of Catechizing II/2.51 Utrecht Contra-Remonstrant Advice on the Manner of Catechizing II/2.52 Utrecht Remonstrant Advice on the Manner of Catechizing II/2.53 Friesland Advice on the Manner of Catechizing II/2.54 Overijssel Advice on the Manner of Catechizing II/2.55 Groningen Advice on the Manner of Catechizing II/2.56 Drenthe Advice on the Manner of Catechizing II/2.57 Walloon Advice on the Manner of Catechizing II/2.58 Utrecht Remonstrant Protest against the Synod’s Decision on Catechizing

Section 7: Advice on the Baptism of Slave Children II/2.59 II/2.60 II/2.61 II/2.62 II/2.63 II/2.64 II/2.65 II/2.66

British Advice on the Baptism of Slave Children Palatine Advice on the Baptism of Slave Children Hessian Advice on the Baptism of Slave Children Swiss Advice on the Baptism of Slave Children Genevan Advice on the Baptism of Slave Children Bremen Advice on the Baptism of Slave Children Emden Advice on the Baptism of Slave Children Dutch Theologians’ Advice on the Baptism of Slave Children

VII 76 77 79 81 86 89 90 94 97 99 101 103 107 109 113 115 117 119 119 121 123 124 128

131 132 133 134 137 138 140 147 149

VIII II/2.67 II/2.68 II/2.69 II/2.70 II/2.71 II/2.72 II/2.73 II/2.74 II/2.75 II/2.76 II/2.77 II/2.78

contents

Gelderland Advice on the Baptism of Slave Children South Holland Advice on the Baptism of Slave Children North Holland Advice on the Baptism of Slave Children Zeeland Advice on the Baptism of Slave Children Utrecht Contra-Remonstrant Advice on the Baptism of Slave Children Utrecht Remonstrant Advice on the Baptism of Slave Children Friesland Advice on the Baptism of Slave Children Overijssel Advice on the Baptism of Slave Children Caspar Sibelius’ Advice on the Baptism of Slave Children Groningen Advice on the Baptism of Slave Children Drenthe Advice on the Baptism of Slave Children Walloon Advice on the Baptism of Slave Children

Section 8: Advice on Theological Training II/2.79 II/2.80 II/2.81 II/2.82 II/2.83 II/2.84

British Advice on Theological Training Hessian Advice on Theological Training Swiss Advice on Theological Training Bremen Advice on Theological Training Emden Advice on Theological Training Dutch Theologians’ Advice on Theological Training: Polyander II/2.85 Dutch Theologians’ Advice on Theological Training: Lubbertus II/2.86 Dutch Theologians’ Advice on Theological Training: Gomarus II/2.87 Dutch Theologians’ Advice on Theological Training: Thysius II/2.88 Dutch Theologians’ Advice on Theological Training: Walaeus II/2.89 Gelderland Advice on Theological Training II/2.90 South Holland Advice on Theological Training II/2.91 North Holland Advice on Theological Training II/2.92 Zeeland Advice on Theological Training II/2.93 Utrecht Contra-Remonstrant Advice on Theological Training II/2.94 Utrecht Remonstrant Advice on Theological Training II/2.95 Friesland Advice on Theological Training II/2.96 Overijssel Advice on Theological Training

150 152 155 157 159 160 160 161 163 164 165 167

168 169 170 172 174 179 180 180 181 183 184 185 185 187 188 191 191 192 192

contents

II/2.97 Groningen Advice on Theological Training II/2.98 Drenthe Advice on Theological Training II/2.99 Walloon Advice on Theological Training

Section 9: Advice on Printing Abuses II/2.100 II/2.101 II/2.102 II/2.103 II/2.104 II/2.105 II/2.106 II/2.107 II/2.108 II/2.109 II/2.110 II/2.111 II/2.112 II/2.113 II/2.114 II/2.115 II/2.116 II/2.117

British Advice on Printing Abuses Palatine Advice on Printing Abuses Hessian Advice on Printing Abuses Swiss Advice on Printing Abuses Genevan Advice on Printing Abuses Bremen Advice on Printing Abuses Dutch Theologians’ Advice on Printing Abuses Gelderland Advice on Printing Abuses South Holland Advice on Printing Abuses North Holland Advice on Printing Abuses Zeeland Advice on Printing Abuses Utrecht Contra-Remonstrant Advice on Printing Abuses Friesland Advice on Printing Abuses Overijssel Advice on Printing Abuses Groningen Advice on Printing Abuses Drenthe Advice on Printing Abuses Walloon Advice on Printing Abuses States General Edict Forbidding Unauthorized Publications about the Synod

Section 10: Status of Grevinchoven and Goulart II/2.118 Remonstrant Petition to the States General regarding Grevinchoven and Goulart II/2.119 States General Resolution regarding Grevinchoven and Goulart II/2.120 State Delegates Decision regarding Grevinchoven and Goulart

Section 11: Remonstrant Letter to Foreign Theologians II/2.121 Remonstrant Letter to the Foreign Theologians

IX 193 194 194

198 199 199 201 204 205 206 208 209 210 212 213 216 218 219 220 221 222 223

227

227 229 229

231 231

contents

X

Section 12: Letters relating to the Early Sessions of the Synod II/2.122 Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini II/2.123 Johann Jakob Breitinger to the Zurich Pastors and Professors II/2.124 Geneva Company of Pastors to the Genevan Delegates II/2.125 Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini II/2.126 Jean Diodati to the Council of Geneva II/2.127 Robert Naunton to Dudley Carleton (Selection) II/2.128 George Abbot to Dudley Carleton

244 244 247 252 253 256 260 262

PART FOUR: PROCEDURAL DEBATES WITH THE REMONSTRANTS

Section 1: Synodical Oath II/2.129 Synodical Oath II/2.130 Note on the Synodical Oath

Section 2: Oration of Episcopius and the Issue of its Copies II/2.131 Oration of Episcopius II/2.132 Episcopius’ Answer to the Charge of Lying II/2.133 Testimony of Twelve Remonstrants in Support of Episcopius II/2.134 Testimony of Sapma and Hollingerus in Support of Episcopius

Section 3: Summary of Remonstrant Views II/2.135 Remonstrant Views on the Five Articles, Collected by the Five Dutch Theologians

Section 4: Status of Utrecht Remonstrants and Rijckewaert II/2.136 Response of the Utrecht Remonstrant Delegates to the Proposal to Join the Cited Remonstrants

265 265 266

267 267 284 286 287

289

289

301

301

contents

II/2.137 Instructions for the Utrecht Remonstrant Delegation II/2.138 Synod’s Conditions for the Utrecht Remonstrants to Remain Seated II/2.139 Response of the Utrecht Remonstrants to the Proposed Conditions II/2.140 Utrecht Remonstrants Agree to Join the Cited Remonstrants II/2.141 Request of the South Holland Synod regarding Theophilus Rijckewaert

Section 5: Issue of Conditions for a Lawful Synod II/2.142 Remonstrant Conditions for a Lawful Synod II/2.143 State Delegates Resolution regarding the Remonstrant Conditions II/2.144 Remonstrant Response to the State Delegates 10 December Resolution II/2.145 Advice of the South Holland Synod regarding the Remonstrant Conditions

Section 6: Remonstrant Protest II/2.146 Remonstrant Protest against the Synod as a Lawful Judge II/2.147 State Delegates Resolution regarding the Remonstrant Protest II/2.148 Remonstrant Agreement to Present their Views II/2.149 Remonstrant Request for Copies of Censures

Section 7: Advice on the Remonstrant Protest II/2.150 II/2.151 II/2.152 II/2.153 II/2.154 II/2.155 II/2.156 II/2.157

British Advice on the Remonstrant Protest Palatine Advice on the Remonstrant Protest Hessian Advice on the Remonstrant Protest Swiss Advice on the Remonstrant Protest Genevan Advice on the Remonstrant Protest Bremen Advice on the Remonstrant Protest Emden Advice on the Remonstrant Protest Advice of the Dutch Theologians on the Remonstrant Protest

XI 302 303 304 305 306

308 308 333 335 336

350 350 354 356 357

359 359 362 365 369 371 374 378 382

XII

contents

II/2.158 Advice of Dutch Theologian Thysius on the Remonstrant Protest II/2.159 Gelderland Advice on the Remonstrant Protest II/2.160 South Holland Advice on the Remonstrant Protest II/2.161 North Holland Advice on the Remonstrant Protest II/2.162 Second Advice of North Holland on the Remonstrant Protest II/2.163 Zeeland Advice on the Remonstrant Protest II/2.164 Utrecht Advice on the Remonstrant Protest II/2.165 Friesland Advice on the Remonstrant Protest II/2.166 Overijssel Advice on the Remonstrant Protest II/2.167 Groningen Advice on the Remonstrant Protest II/2.168 Groningen Delegate Agricola’s Advice on the Remonstrant Protest II/2.169 Drenthe Advice on the Remonstrant Protest II/2.170 Walloon Advice on the Remonstrant Protest

Section 8: Response of the Delegations to the Remonstrant “Sententiae” II/2.171 Response of the Dutch Professors to the Remonstrant “Sententia” on Article One II/2.172 British Response to the Remonstrant “Sententiae” II/2.173 Hessian Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One II/2.174 Hessian Response to the Remonstrant “Sententiae” on Articles Three/Four and Five II/2.175 Swiss Response to the Remonstrant “Sententiae” II/2.176 Nassau-Wetteravian Response to the Remonstrant “Sententiae” II/2.177 Genevan Response to the Remonstrant “Sententiae” II/2.178 Emden Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One II/2.179 Gelderland Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One II/2.180 South Holland Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One: (1) Balthasar Lydius II/2.181 South Holland Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One: (2) Henricus Arnoldi II/2.182 South Holland Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One: (3) Arent Muys van Holy and Johannes Latius

387 390 393 396 399 405 406 408 410 411 413 415 416

418

418 419 421 424 431 432 434 435 438 441 446

449

contents

II/2.183 Zeeland Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One II/2.184 Utrecht Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One II/2.185 Overijssel Advice on the Remonstrant “Sententia” on Article One II/2.186 Overijssel Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One: Hieronymus Vogellius II/2.187 Groningen Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One II/2.188 Anonymous Questions about the Remonstrant “Sententiae”

Section 9: Sermons at the Synod II/2.189 Sermon of Joseph Hall to the Synod II/2.190 Abraham Scultetus’ Sermon on Peace II/2.191 Polyander’s Sermon on Isaiah 52

Section 10: Responses to the Remonstrant Observations on the Confession and Catechism II/2.192 State Delegates Resolution regarding the Remonstrant Observations on the Confession and Catechism II/2.193 Palatine Response to the Remonstrant Observations on the Heidelberg Catechism

Section 11: Procedural Issue about Treating Doctrine: Synod’s Decision and Response II/2.194 Remonstrant Reasons for Refuting the Opposing View and for Treating Reprobation II/2.195 Synod’s Decision on the Remonstrant Manner of Treating Election and Reprobation II/2.196 State Delegates Resolution Commanding the Remonstrants to Obey II/2.197 State Delegates Resolution Ordering Remonstrants to Address the Issue II/2.198 Remonstrant Reply to the Synod’s 27 December Decision

XIII 451 452 454 455 457 461

464 464 474 486

501

501 503

591

591 597 598 599 600

XIV

contents

II/2.199 Synod’s Further Explanation of its 27 December Decision II/2.200 Remonstrant Reply to the Synod’s Explanation of its Decision

Section 12: Advice on the Equity of the Synod’s Decision II/2.201 British Advice on the Equity of the Synod’s Decision II/2.202 Early Draft of British Advice on the Equity of the Synod’s Decision II/2.203 Palatine Advice on the Equity of the Synod’s Decision II/2.204 Hessian Advice on the Equity of the Synod’s Decision II/2.205 Swiss Advice on the Equity of the Synod’s Decision II/2.206 Nassau-Wetteravian Advice on the Equity of the Synod’s Decision II/2.207 Genevan Advice on the Equity of the Synod’s Decision II/2.208 Bremen Advice on the Equity of the Synod’s Decision II/2.209 Emden Advice on the Equity of the Synod’s Decision

Section 13: States General Resolution regarding the Remonstrants and their Response II/2.210 States General Resolution regarding the Cited Remonstrants II/2.211 Remonstrant Statement to the State Delegates II/2.212 Remonstrant Paper on Tolerance about Questionable Topics II/2.213 Henricus Leo’s Reply to the States General 1 January Resolution II/2.214 Remonstrant Letter to the States General II/2.215 State Delegates Resolution to Examine the Remonstrants from their Writings

Section 14: State of Differences II/2.216 Remonstrant and Contra-Remonstrant Views on the Six Articles of the 1613 Delft Conference II/2.217 State of Differences on the Five Articles by the Gelderland Synod

607 610

612 612 614 617 620 626 628 629 633 638

641

641 644 650 657 662 666

668

668 684

contents

II/2.218 Utrecht Contra-Remonstrant State of Differences on Article One and the Utrecht Remonstrant Reply II/2.219 State of Differences on the Five Articles Presented at the North Holland Synod

Section 15: Questions and Theses on Article One II/2.220 Bogerman’s Questions on Article One II/2.221 Bogerman Theses Summarizing the Remonstrant View of Article One II/2.222 Early Draft of the Bogerman Theses on Article One II/2.223 Later Draft of the Bogerman Theses on Article One II/2.224 Remonstrant Response to Bogerman’s Questions

Section 16: Advice on the Theses on Article One II/2.225 British Advice on the Manner of Proceeding II/2.226 Ward’s Advice on the Manner of Proceeding and the Theses II/2.227 British Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.228 Palatine Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.229 Hessian Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.230 Swiss Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.231 Nassau-Wetteravian Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.232 Genevan Advice on the Bogerman Theses II/2.233 Bremen Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.234 Emden Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.235 Dutch Professors’ Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.236 Gelderland Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.237 South Holland Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.238 Contracted Theses of Festus Hommius

XV 689 702

705 705 717 723 725 729

733 733 736 739 742 744 748 750 752 754 756 757 759 760 766

XVI

contents

II/2.239 North Holland Advice on the Bogerman Theses II/2.240 Zeeland Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.241 Utrecht Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.242 Overijssel Advice on the Bogerman Theses II/2.243 Groningen Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.244 Drenthe Advice on the Bogerman Theses and on Procedure II/2.245 Walloon Advice on the Bogerman Theses and on Procedure

Section 17: “Articuli” Summarizing Remonstrant Views II/2.246 Amendments Dictated for the “Articuli” on Article One II/2.247 Bogerman “Articuli” Summarizing Remonstrant Views on the Five Articles II/2.248 Contracted Theses and Antitheses on Article Two II/2.249 Early Draft of Bogerman “Articuli” on Article Two II/2.250 Early Draft of Bogerman “Articuli” on Articles Three/Four II/2.251 Early Draft of Bogerman “Articuli” on Article Five II/2.252 Jacob de Witt’s Summary of the Remonstrant View of Article Three/Four

Section 18: Advice on How to Proceed with the Remonstrants II/2.253 British Advice on How to Proceed with the Remonstrants II/2.254 Palatine Advice on How to Proceed with the Remonstrants II/2.255 Hessian Advice on How to Proceed with the Remonstrants II/2.256 Swiss Advice on How to Proceed with the Remonstrants II/2.257 Nassau-Wetteravian Advice on How to Proceed with the Remonstrants II/2.258 Genevan Advice on How to Proceed with the Remonstrants II/2.259 Bremen Advice on How to Proceed with the Remonstrants

768 770 772 773 774 775 777

779 779 781 800 803 805 808 810

812 812 814 815 818 819 820 822

contents

II/2.260 Emden Advice on How to Proceed with the Remonstrants II/2.261 North Holland Advice on How to Proceed with the Remonstrants II/2.262 Overijssel Advice on How to Proceed with the Remonstrants

Section 19: Letters relating to the Sessions of Procedural Debates II/2.263 II/2.264 II/2.265 II/2.266 II/2.267 II/2.268 II/2.269 II/2.270 II/2.271 II/2.272 II/2.273 II/2.274 II/2.275 II/2.276 II/2.277 II/2.278 II/2.279 II/2.280 II/2.281 II/2.282 II/2.283 II/2.284 II/2.285 II/2.286 II/2.287

Pierre du Moulin to Dudley Carleton Daniel de Breen to Rem Bisschop Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini Johann Jakob Breitinger to the Zurich Magistrates Proposition of the French Ambassadors to the States General Cited Remonstrants to Johannes Uytenbogaert Dutch Trade Delegation in England to the States General (Selection) British Delegates to George Abbot George Carleton to George Abbot Ambassadors De Boissise and Aube´ry du Maurier to Louis XIII (Selection) Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini States General Letter of Introduction for Balcanqual States General Reply to the Proposition of the French Ambassadors Dudley Carleton to Robert Naunton Ambassadors De Boissise and Aube´ry du Maurier to Louis XIII French Ambassador Aube´ry du Maurier to Pierre Bruˆlart Dudley Carleton to Robert Naunton (Selection) Dudley Carleton to George Abbot Emden Magistrates to Daniel Eilshemius and Ritzius Lucas Grimersheim Daniel de Breen to Rem Bisschop Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini Jean Diodati to the Council of Geneva Caspar Barlaeus to the Curators of Leiden University George Abbot to Dudley Carleton Robert Naunton to Dudley Carleton (Selection)

XVII 825 827 830

832 832 834 837 839 843 846 850 850 852 855 856 858 859 864 867 869 871 875 877 880 882 884 890 891 892

XVIII

contents

II/2.288 Johann Jakob Breitinger to the Zurich Pastors and Professors II/2.289 Johannes Uytenbogaert to the Cited Remonstrants II/2.290 Philippe Duplessis-Mornay’s Message to the Synod II/2.291 Zurich Magistrates to Johann Jakob Breitinger II/2.292 Cited Remonstrants to Johannes Uytenbogaert II/2.293 Robert Naunton to Dudley Carleton (Selection) II/2.294 George Abbot to Dudley Carleton II/2.295 Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini

Section 20: Varia II/2.296 English Account of the Early Sessions II/2.297 Walter Balcanqual’s Speech to the States General II/2.298 Epigram by Abraham Scultetus on the Centennial of the Zurich Reformation

Name Index Bible Index Manuscript Index Subject Index List of Contributors

894 898 904 906 907 911 912 914

917 917 924 924

927 947 955 957 961

Preface

This second volume of the Synod of Dordt project is the result of the joint forces of twenty five international scholars, who have transcribed and edited the documents of the synod. Due to the discovery of new sources and the multitude of documents, it has become necessary to publish volume II in two parts: the Convening of the Synod of Dordt, and the Early Sessions of the Synod of Dordt. The general editors wish to express thanks to the Johannes a Lasco Bibliothek in Emden as leading institution in this project, to the supporting partner-institutions, and to all participating editors. Special mention must be made of the efforts of Janika Bischof and Dagmar Bronner who did commendable work in their role of editorial assistant. We wish to thank the “Stichting Deddens-Koppefonds,” the “Stichting Jagtspoel Fonds” and the “Stichting Vrienden van Heidelberg en Dordrecht” for their generous financial support of this volume as they continue to make the progress of this project possible. Special thanks are also due to a generous donor and to Calvin Theological Seminary for administering a North American fund that is being used to support the project. This vast project has been enabled by the generous willingness of eighteen European archives to provide ready access to the hundreds of manuscripts consulted for the documents contained in this volume. Transcribing and editing manuscripts demands patience and passion, and both have been exhibited by all institutions and scholars involved. Donald Sinnema Christian Moser Herman J. Selderhuis

Introduction

The Synod of Dordt (1618–1619) was convened at the Dutch city of Dordrecht primarily to settle the Arminian controversy that had agitated the Netherlands for about twenty years. The controversy centered mainly on predestination and related points. The synod also addressed other discipline cases and made decisions on a variety of other ecclesiastical matters. In a context where church and state were in an entangled relationship, the synod was convened by the Dutch government, the States General.

Participants This was a national synod of the Dutch Reformed churches, but it was a synod with an international character, with theological delegates from eight foreign territories (Great Britain, the Palatinate, Hesse, four Swiss cantons, Nassau-Wetteravia, Geneva, Bremen and Emden), who joined the Dutch delegates. The Dutch participants consisted of eleven delegations from the nine Dutch provincial and particular synods, as well as a delegation of Dutch theologians and a Walloon delegation. In addition, there were eighteen state delegates, representing the States General. Their role was to give direction on procedural matters and to ensure that the synod did not impinge on political affairs; they did not enter into the theological issues. A group of thirteen Remonstrant (or Arminian) leaders were summoned to appear before the synod to explain and defend their views,1 so that the synod could examine and make a judgment about Remonstrant views that were considered to deviate from the accepted doctrine of the Dutch Reformed churches. Leiden theologian Simon Episcopius was their spokesman. Initially, three Remonstrants representing the Utrecht Remonstrant synod were seated as regular delegates during the Pro-Acta sessions, which dealt with various non-doctrinal matters. The cited Remonstrants arrived at the synod on 6 December, and the agenda immediately turned to the Remonstrant theological case. At this point, the two Remonstrant ministers from the Utrecht Remonstrant delegation, under some pressure, joined the cited Re1

See nos. II/2.29–30.

XXII

introduction

monstrants,2 raising the number to fifteen. The Remonstrants were seated at a table in the middle of the hall where the synod met.

Procedure The procedures for the synodical deliberations were focused on the delegations present at the synod. So voting was by delegation rather than by the individual delegate. The advice that was presented on issues followed the order of rank of the delegations, first the foreign delegations by order of their international status in relation to the Dutch Republic – the British first – and then the Dutch delegations according to their seating order in the States General. The advice of a delegation could be presented orally, but on important issues it was usually expected that advice be written. The synod officers collected the advice of all nineteen delegations, and, based on all of the advice, they drew up a common synodical decision on the topic. The whole synod then had the opportunity to approve the decision or seek a revision; if necessary, the synod officers revised the decision once or twice before it received final approval by the synod. The Remonstrants were present in the synod during the early sessions after they arrived, but as the procedural debates heated up, they were called to be present only in certain sessions. They had the opportunity to submit, and sometimes read, written documents that expressed their viewpoint, especially on matters of procedure but also on doctrinal issues.

Four Phases The synod met for six and a half months from 13 November 1618 to 29 May 1619. The general proceedings of the synod consisted of four phases: (1) In the Pro-Acta sessions, which lasted for just over three weeks before the arrival of the cited Remonstrants, the synod focused on several non-doctrinal ecclesiastical matters. (2) After the arrival of the cited Remonstrants, the synod was largely entangled in procedural debates with them for five weeks until they were expelled from the synod on 14 January 1619. (3) After their expulsion, the synod for almost four months focused on examining Remonstrant writings and preparing its response to the Remonstrant case. Based on advice from each of the delegations, the synod issued its judgment, the Canons of Dordt. Other discipline cases regarding Maccovius and Vorstius were also addressed, and there was a review and approval of the Belgic Confession and 2

See nos. II/2.136–140.

introduction

XXIII

Heidelberg Catechism. (4) In the Post-Acta sessions, after the foreign theologians returned home, the Dutch delegates focused on various ecclesiastical matters of specific relevance to the Dutch churches, especially a revision of the church order. This volume contains the full range of documents produced by the Synod of Dordt, or related to the synod, from the first two phases of the synod, i.e., the Pro-Acta sessions and the period of procedural debates.

Pro-Acta Sessions From 13 November to 6 December 1618, the synod was occupied with opening formalities and addressed various non-doctrinal concerns. After the synod opened under the direction of the state delegates, the credentials of the Dutch delegations and professors were read,3 and the synodical officers were selected – Johannes Bogerman as President, Jacobus Rolandus and Hermannus Faukelius as assessors or vice-presidents, and Sebastiaan Dammannus and Festus Hommius as secretaries. The articles to convene the synod, which had been adopted by the States General on 11 November 1617, were also read.4 Since the primary reason for holding the synod was to deal with the Remonstrant controversy, the synod decided to summon a group of Remonstrant leaders, so letters of citation were sent out, both from the synod and from the state delegates.5 While awaiting the arrival of the cited Remonstrants, the synod addressed five ecclesiastical matters that had been forwarded, as gravamina or overtures, from the Dutch provincial synods to the national synod. First, since there was a great need for a new Dutch Bible translation, the synod decided to authorize such a translation, and made several preliminary decisions about how the translation would be done. There were decisions on whether to include the apocryphal books (in a separate section), and on how to refer to God.6 Translators and supervisors were selected. It was not until 1637 that this translation, known as the Staten-vertaling, was actually completed. Second, the synod discussed the topic of catechizing. After a decision on catechism preaching, the synod addressed how best to do catechetical instruction. Based on advice from the foreign and Dutch delegations, the synod 3 4 5 6

See See See See

nos. II/2.4–28. ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 17. nos. II/2.29–30. nos. II/2.32–36.

introduction

XXIV

decided on various guidelines for teaching catechism in the context of the school, home and church.7 Third, the synod considered a question that arose in the Dutch colonies in the East Indies, about whether slave children who were part of Christian families should be baptized. Though there were differing sentiments on the question, the synod decided that if children of non-Christian parents were taken into Christian families, they should not be baptized until they reached the age of discretion.8 Fourth, in order to standardize theological training for students preparing for the ministry in Dutch Reformed churches, the synod adopted some regulations relating to their training. For instance, it was agreed that students and candidates should not perform baptism, but it was left to the discretion of the classes whether they would be allowed to preach in public worship services.9 Fifth, since there was concern that unauthorized materials were being published, and that the printing of Remonstrant and seditious ideas was not being well regulated, the synod also addressed the issue of abuses in the printing trade. The various delegations generally agreed on the need for a censorship committee of scholars to approve new publications. But due to pressures of the Remonstrant case, the synod did not draw up a printing regulation that it expected to send to the States General along with a request for a public resolution to prevent printing abuses.10

Procedural Debates with the Remonstrants From 6 December, when the cited Remonstrants first appeared at the synod, until their expulsion on 14 January 1619, the synod and the Remonstrants were largely engaged in prolonged procedural debates that erupted in multiple forms. While the doctrinal differences surfaced in this period in a minimal way, the focus of contention centered on how to deal with the doctrinal questions. A fundamental cause of the procedural debates was the fact that the two sides differently identified the central issue in the controversy. For the Contra-Remonstrants, the issue was Remonstrant doctrinal deviation in their view of predestination and related points, especially in their view that God predestined people on the condition of foreseen faith. For the Remonstrants, the issue centered on extreme views of reprobation advocated by certain 7 8 9 10

See See See See

nos. nos. nos. nos.

II/2.37–58. II/2.59–78. II/2.79–99. II/2.100–117.

introduction

XXV

Contra-Remonstrant and other Reformed theologians. Since the Remonstrants were not delegates, but were summoned before the synod, in these circumstances they made every attempt to have the reprobation issue placed on the agenda. They wanted to be assured that they would have full freedom to refute Contra-Remonstrant views of reprobation and that the synod would examine and declare its judgment on such views. On 7 December Episcopius delivered a long oration to clarify the motives and background of the Remonstrant position.11 After the speech, a side debate erupted about whether he had a second copy of the speech to submit to the synod.12 Already when the Remonstrants first arrived at the synod, the issue of its authority was raised. When Episcopius said the Remonstrants were ready to have a conference (collatio) on the points in dispute, they were firmly reminded that the intention of the synod was not to hold a conference between equal parties; rather, they were cited to have their views judged. On 10 December the Remonstrants wished to read a paper that asserted that they did not recognize the synod as their lawful judge, because its members were the opposing party in the conflict, and because many of its Dutch delegates had participated in schisms. They demanded that twelve conditions be met before they could recognize the synod. Their basic demands were that both parties be equally represented, and that the synod seek accommodation between the two sides.13 This led to a reprimand, and the next day the Remonstrants presented a formal protest that categorically rejected the authority of the synod as a legitimate judge of the controversy.14 The synod considered the protest and declared it groundless. When the Remonstrants were asked to present in writing their views on Article One concerning predestination, debate arose about whether the citation letters required their views to be presented orally or in writing. The Remonstrants finally yielded and promised to present their views in writing. So on 13 December they submitted their Statement (“Sententia”) on Article One in the form of ten theses.15 This they offered to fulfill the first of three requirements spelled out in their citation letters – to state, explain and defend their views. The synod immediately complained that these ten theses rejected the views of others more than it stated their own views. President Bogerman gave two admonitions: they must affirmatively present their own views and afterwards refute opposing views; they must keep to the topic of election

11 12 13 14 15

See See See See See

no. II/2.131. nos. II/2.132–134. no. II/2.142. no. II/2.146. ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1.

introduction

XXVI

rather than odiously criticize the topic of reprobation, which they could treat afterwards. On 17 December, the Remonstrants submitted their “Sententiae” on Articles Two–Five, and they appended a number of reasons for expressing their views negatively, and for treating reprobation.16 The same day, Bogerman required the Remonstrants to produce their observations on the Belgic Confession and Heidelberg Catechism. This sparked new debate about whether the citation letters required that such observations be presented after the Five Articles were treated. On the 21st of December, the Remonstants submitted their observations on the Belgic Confession, signed by all.17 They insisted that they called into question no doctrine accepted by the Reformed churches. They simply presented suggestions for confessional revision, rather than objections to the Confession. They were then reprimanded for not submitting their observations on the Catechism at the same time, and for presenting their observations jointly rather than individually. On the 27th, they submitted their observations on the Heidelberg Catechism.18 These were offered in the same spirit as the observations on the Confession, as suggestions for minor revisions. The same day, the Remonstrants insisted that for them it was important to their conscience to refute the opposing view of absolute unconditional reprobation, as much as they considered necessary. One of the Remonstrants, Pijnacker, made the comment that reprobation ought to be treated “in the first place.” When Bogerman called this preposterous, Pijnacker explained that by “first” he meant “primarily,” but the synod was left with the impression that the Remonstrants wanted reprobation discussed first, before election. In this context, the synod issued a decision that declared that it would examine the Remonstrant view not only of election, but also of reprobation, as much as it considered sufficient; the order was the prerogative of the synod.19 No mention was made about refuting. To the Remonstrants, this looked like a step back from Bogerman’s assurances about refuting. On 28 December, Bogerman began to orally examine the Remonstrants, in order to get a further explanation of their views. This took the form of questions posed to them individually. This procedure of examination sparked a new set of debates about the validity of asking questions, and the necessity of answering individually. The Remonstrants refused to answer questions 16 17 18 19

See See See See

no. II/2.194. ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 5. ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 5. no. II/2.195.

introduction

XXVII

without the freedom to refute. So at this point the proceedings were locked in an impasse. The next day, the synod decided to supplement its decision with a further explanation that promised that reprobation would be treated immediately after election, as much as the synod judged sufficient, and it conceded to the Remonstrants the freedom to refute the views of Dutch Contra-Remonstrants, but not of other Reformed theologians.20 In their 29 December reply to the synod, the Remonstrants made two concessions: they were willing to answer questions, preferably in writing, after presenting an explanation and defense of their views, and they would let the state delegates set time limits.21 However, most of the Dutch and foreign delegations expressed their weariness with the Remonstrant actions and advised that if they did not submit, they should be dismissed from the synod, and be examined from their writings. The state delegates then sent a delegation to the States General to report on the Remonstrants’ obstinacy and to receive direction. They returned from The Hague with a resolution from the States General, dated 1 January 1619. It approved the actions of the synod and ordered the Remonstrants to submit; if they did not do so, the States General resolved that their opinions should be examined from their writings.22 When Bogerman again tried to examine the Remonstrants individually by asking them questions, they still refused, and again the proceedings were at an impasse. The synod now saw only one option – to implement the States General resolution to examine them from their writings. On the 8th of January, Bogerman dictated to the synod Theses on Article One drawn up from their writings.23 The various delegations gave their advice on the Theses, and most agreed that the Theses fairly represented the Remonstrant view, but many suggested certain changes.24 Based on this advice, on the 10th Bogerman dictated the final version titled the “Articuli” summarizing the Remonstrant view.25 After an absence of eight days, the Remonstrants were recalled on 11 January, and Bogerman tried to examine them one more time. He asked a question from a prepared list, but again the Remonstrants refused to answer, and a debate flared up about whether they should answer questions before or after presenting their own explanations. Then Episcopius made a concession. If the freedom to explain, defend and refute as much as they thought neces20 21 22 23 24 25

See See See See See See

no. II/2.199. no. II/2.200. no. II/2.210. no. II/2.221. nos. II/2.225–245. nos. II/2.246–247.

XXVIII

introduction

sary were granted to them, they were ready to receive the list of questions, and answer in writing. But Bogerman refused, saying it was not customary to hand written questions to cited persons. The most promising opportunity for a compromise on procedure was now lost. Later that day many of the foreign delegations advised that the list of questions be given to the Remonstrants,26 but the Dutch delegations thought they should be censured and be examined from their writings. By majority, the synod then decided to examine the Remonstrant view of the Five Articles from their writings, as the States General resolution had authorized. But until the 14th, they still had the option to submit. On 14 January, the state delegates reported on a private meeting they had with the Remonstrants, and that their efforts had been in vain. President Bogerman then called in the Remonstrants, and asked them to state categorically whether they would obey the States General and the synod. Episcopius replied by submitting a long document that contained their Explanation (Declaratio) on Article One and a refutation of Contra-Remonstrant opinions on this Article.27 The preface affirmed that the Remonstrants could not in good conscience obey the synod’s decrees. President Bogerman then angrily expelled the Remonstrants from the synod in a passionate speech. While his manner of expelling them may not be defensible, the actual decision to examine the Remonstrants from their writings, apart from their presence, had been authorized by the States General, and the Dutch and foreign delegations had all advised dismissal. Though concessions on procedure had been made on both sides, the atmosphere, charged with distrust and misunderstanding, in the end prevented an agreement on the procedure for handling the doctrinal issues. After the expulsion of the Remonstrants, the synod went on to examine their views from their published writings and from documents submitted to the synod. The Remonstrants continued to submit lengthy Explanations and Defenses of the Five Articles. Over the course of the next couple of months, many of the Dutch and foreign theologians gave speeches on specific doctrinal issues, and the nineteen delegations of the synod presented their advice (iudicia) on each of the Five Articles. Based on these, a drafting committee, after several drafts with input from the delegations, prepared the synodical judgment on the Remonstrant case, which the synod finally approved on 23 April. It is popularly known as the Canons of Dordt. Donald Sinnema

26 27

See nos. II/2.253–260. See ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1.

Scope of Edition and Editorial Guidelines

1. Scope of the Edition The volumes of the Acta et Documenta Synodi Nationalis Dordrechtanae (1618– 1619) contain a critical edition of all documents produced by the Synod of Dordt and its participants, as well as contemporary documents relating to the synod, the convening of it, its deliberations and its immediate aftermath. The source material is divided by topic into fifteen parts to be printed across nine volumes. The following list provides an overview of the volumes and parts. Vol. I Acta of the Synod of Dordt Part One: The Acta of the Synod Vol. II/1 The Convening of the Synod of Dordt Part Two: Preliminaries to the Synod Vol. II/2 Early Sessions of the Synod of Dordt Part Three: The Pro-Acta Sessions Part Four: Procedural Debates with the Remonstrants Vol. III The Synod of Dordt: Doctrinal Deliberations and the Canons Part Five: Deliberations after the Expulsion of the Remonstrants Part Six: The Canons of Dordt and its Formation Vol. IV Remonstrant Doctrinal Documents at the Synod of Dordt Part Seven: Remonstrant Doctrinal Documents Vol. V The Synod of Dordt: Judgments on the Five Remonstrant Articles Part Eight: Judgments of the Nineteen Delegations on the Five Articles

XXX

scope of edition and editorial guidelines

Vol. VI The Synod of Dordt: Later Sessions and Aftermath Part Nine: Other Discipline Cases Part Ten: The Post-Acta Sessions Part Eleven: Immediate Aftermath of the Synod Vol. VII The Synod of Dordt: Remonstrant Reports Part Twelve: Remonstrant Reports on the Synod Vol. VIII The Synod of Dordt: Reports of Foreign Delegates Part Thirteen: Journals and Reports of Foreign Delegates on the Synod Vol. IX The Synod of Dordt: Reports of Dutch Delegates and Contemporary Letters Part Fourteen: Journals and Reports of Dutch Delegates on the Synod Part Fifteen: Contemporary Letters about the Synod Most of the parts are further divided into thematic sections, which contain the documents. Each document is assigned a unique number consisting of the volume number and a consecutive number within the volume (e.g., I.3). References to documents in later volumes are indicated by their location by volume, part and section (e.g., ADSND II, Pt. Four, Sect. 5).

2. Introduction to the Document Each document is preceded by an introductory section containing the most important information about the document in the following categories: – Date of the document. – Main source: The source used as the base text for the edition. – Collated sources: Sources collated with the main source in the critical apparatus. – Other copies: A list of additional copies that have not been collated with the base text. – Summary: A short summary of the content of the document with information about the source situation where appropriate. – Name(s) of the editor(s) of the document.

scope of edition and editorial guidelines

XXXI

The categories Main source and Collated sources also contain the abbreviations used in the critical apparatus to refer to the relevant source material. Other abbreviations used in the introductory section can be found in the list of abbreviations at the beginning of the volume. If for some reason the edition of a document has to deviate from the editorial guidelines as outlined in this section, this will also be mentioned in the category Summary. In cases where groups of documents are very homogenous in nature, their content may be summarized below the section heading.

3. Editorial Guidelines Text The basis for the edition is the source listed as Main source in the introductory section of the document. The sources listed as Collated sources are also considered in generating the edited text of the document. Paragraphs in general follow the layout of the sources. Typographical elements of headings are treated independently from the sources; initials and historiated initials are not recorded. Marginalia are reproduced as margins on the outside of the page. The wording of the source is replicated faithfully, with punctuation and capitalization normalized. Punctuation follows modern usage, and all text is in lower case with only the following exceptions: the beginnings of sentences, names of persons and places, names of languages and groups of people, as well as the titles of books are all capitalized. Also capitalized are God and Trinitarian entities (Deus, Iesus, Christus, Filius Dei, Spiritus Sanctus), references to the Bible (Biblia, Verbum Dei, Scriptura, Novum/Vetus Testamentum), and some expressions specifically related to the synod (Synodus Dordracena, Ordines Generales, Praeses, Quinque Articuli, Primus [– Quintus] Articulus). In Latin texts, the letters u/v are normalized according to their phonetic value and j is always recorded as i. Long s is resolved as s, ß as ss, e-caudata as ae, and & is resolved as et. Ligatures (e.g. æ/ae, œ/oe, etc.), contractions (e.g. ¯¯ /mm) have been silently expanded. Abbreviations q3/que), and tildes (e.g. m are also resolved, except in the case of “d.” and “dd.” (dominus singular and plural), names of months, references to years, and biblical references, as well as some special cases depending on the document. Accents above vowels are not reproduced. Greek accents are included according to modern usage. Numerals also follow the sources. However, if a list mixes Roman and Arabic numerals on the same hierarchical level, this has been normalized (e.g. I. II. 3. IV. becomes I. II. III. IV.).

XXXII

scope of edition and editorial guidelines

Any text that is in some form highlighted (underlining, capitalization, italics [surrounded by text in roman], roman text [surrounded by text in italics] etc.) in the source has been set in small capitals in the edition. This does not apply to text marked by highlighting in the source as the start of a paragraph, biblical quotations, book titles and headings. Grammatical faults in the text are distinguished into errors and non-classical spellings. Errors are corrected and recorded in the critical apparatus; non-classical spelling is retained in the text. Page breaks are marked in the text by a vertical line with the pagination of the source printed at the inner margin of the page. Direct quotations are surrounded by quotation marks and identified in the footnotes. Quotation marks are also used to denote book titles mentioned in the text. Biblical quotations are always printed in italics, irrespective of the typographical style of the source. Chapter and verse are always split by a colon. In a list of biblical references, individual references are separated by a semicolon. Editorial interpolations or additions are enclosed in square brackets. Uncertain readings are noted with a question mark surrounded by square brackets [?]. Illegible parts of words are noted by an en dash inside square brackets [–]; if a whole word or several words are illegible, this is noted with an em dash [—] and, if appropriate, an explanation in the critical apparatus. Apparatus and Footnotes The text edition is accompanied by a critical variant apparatus and footnotes. The critical variant apparatus contains textual variants from the source material as well as emendations of obvious grammatical errors as noted above. The position reference in the apparatus is by means of line numbers, which appear in brackets in the apparatus; the individual critical annotations are separated by en dashes. Individual source texts for variants are identified by the abbreviations as defined in the categories Main source and Collated sources in the introductory section of the document. The following additional abbreviations are used in the apparatus: add./addition; corr./corrected; del./deleted or deletes; foll./followed; highl./highlighting or highlighted; interl./interlinear; marg./marginal; om./omitted or omits; prec./preceded or preceding; repl./replaced or replacing. The following variants are disregarded in the apparatus: 1. Deviations which have been normalized according to the guidelines above (punctuation, capitalization, normalized spelling); 2. Different abbreviations; 3. Variants in the following specific cases: c/t (as in pronunciat/pronuntiat), e/ae (as in celorum/caelorum), e/oe (as in celorum/coelorum), ae/oe (as in caelorum/coelorum), quum/cum.

scope of edition and editorial guidelines

XXXIII

Annotations and remarks on the contents of the documents are included in the form of footnotes. These footnotes contain cross-references to other documents in the edition, identify individuals mentioned in the text, identify and provide bibliographical information on documents that are quoted or referred to in the document, as well as provide information on complicated or unclear passages. The footnotes are not intended to provide analysis of the content of the documents, but they may provide some necessary context. Biographical information on individuals is also not included in the footnotes, but can be found in the name index. More detailed biographical information about the delegates and cited Remonstrants is provided in Fred van Lieburg’s contribution “The Participants at the Synod of Dordt” in volume I of the series. Abbreviated literature can be resolved from the list of abbreviations at the beginning of the volume.

4. Indices The edition is supplied with four indices (names, Bible references, manuscripts, subject). The name index contains short biographical information as well as page references for all individuals mentioned in the documents. Christian Moser

Abbreviations

Archives and Libraries Cambridge SSC Dordrecht RA Emden StA Geneva AEG Geneva AT Geneva BGE Leiden UB London BL London TNA Oxford ExC Paris BnF Rotterdam BRG The Hague KB The Hague NA Utrecht BRU Utrecht OSA Zurich StA Zurich ZB

Sidney Sussex College, Cambridge Regionaal Archief, Dordrecht (formerly Gemeentearchief, Stadsarchief, Erfgoedcentrum DiEP) Stadtarchiv, Emden Archives d’Etat de Gene`ve, Geneva Archives Tronchin, Muse´e historique de la Reformation, Geneva Bibliothe`que de Gene`ve, Geneva Universiteitsbibliotheek, Leiden British Library, London The National Archives, London Exeter College, Oxford Bibliothe`que nationale de France, Paris Bibliotheek der Remonstrantsch-Gereformeerde Gemeente te Rotterdam, Centrale Bibliotheek Rotterdam Koninklijke Bibliotheek, The Hague Nationaal Archief, The Hague Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Utrecht Oud Synodaal Archief, Utrechts Archief, Utrecht Staatsarchiv, Zurich Zentralbibliothek, Zurich

Sources and Literature Acta Acta et Scripta

ADSND

Arminius, Amica Collatio

Acta Synodi Nationalis ... Dordrechti Habitae Anno MDCXVIII et MDCXIX (Leiden: Isaac Elzevir, 1620) Acta et Scripta Synodalia Dordracena Ministrorum Remonstrantium in Foederato Belgio (Harderwijk: ex Officina Typographi Synodalis, 1620) Donald Sinnema, Christian Moser, Herman J. Selderhuis, eds., Acta et Documenta Synodi Nationalis Dordrechtanae (1618–1619) (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2014–) Jacobus Arminius, Amica cum d. Francisco Iunio de Praedestinatione per Litteras Habita Collatio (Leiden: Godefridus Basson, 1613)

XXXVI Arminius, Apologia

Arminius, Articuli Nonnulli

Arminius, Declaratio Sententiae

Arminius, Disputationes

Arminius, Examen

Arminius, Verclaringhe

ASD Baudartius

Bertius, Scripta Adversaria

Bierma

Brandius, Collatio

abbreviations

Jacobus Arminius, Apologia adversus Articulos quosdam Theologicos, in his Orationes itemque Tractatus Insigniores aliquot (Leiden: Thomas Basson, 1611), 2:81–172; 2nd ed. (Leiden: Godefridus Basson, 1613), 227–320 Jacobus Arminius, Articuli Nonnulli Diligenti Examine Perpendi, eo quod inter ipsos Reformatae Religionis Professores de iis aliqua Incidit Controversia, appended to his Epistola ad Hippolytum (Delft: Ioannes Andreae, 1613) Jacobus Arminius, Declaratio Sententiae, in his Orationes itemque Tractatus Insigniores aliquot (Leiden: Thomas Basson, 1611), 2:1–77; 2nd ed. (Leiden: Godefridus Basson, 1613), 151–226 Jacobus Arminius, Disputationes Magnam Partem S. Theologiae Complectentes, Publicae et Privatae (Leiden: Johannes Patius and Thomas Basson, 1610; 2nd ed., Leiden, Godefridus Basson, 1614) Jacobus Arminius, Examen Modestum Libelli, quem d. Gulielmus Perkinsius, apprime Doctus Theologus, Edidit ante aliquot Annos de Praedestinationis Modo et Ordine, itemque de Amplitudine Gratiae Divinae (Leiden: Godefridus Basson, 1612) Jacobus Arminius, Verclaringhe ... aengaende zijn ghevoelen, so van de predestinatie, als van eenige andere poincten der Christelicker Religie (Leiden: Thomas Basson, 1610) Omnia Opera Desiderii Erasmi Roterodami (Amsterdam et al.: North-Holland et al., 1969–) Willem Baudartius, Memoryen ofte Cort verhael der gedenckweerdichste so kercklicke als werltlicke gheschiedenissen van Nederland, 2nd ed. (Arnhem: Jan Jansz, 1624–1625) Scripta Adversaria Collationis Hagiensis, Habitae Anno MDCXI inter quosdam Ecclesiarum Pastores de Divina Praedestinatione et Capitibus ei adnexis, quae ex Belgicis Autoritate ill. Hollandiae et Westfrisiae Ordinum iampridem Editis, Latina fecit Petrus Bertius (Leiden: Johannes Patius, 1615) (Latin translation of Schriftelicke Conferentie by Remonstrant translator Petrus Bertius) Lyle D. Bierma et al., eds., An Introduction to the Heidelberg Catechism: Sources, History, and Theology (Grand Rapids: Baker Academic, 2005) Collatio Scripto Habita Hagae-comitis Anno ab Incarnato Domino 1611, inter quosdam Ecclesiastas de Divina Praedestinatione, et eius Appendicibus. Decreto N. P. Dominorum Ordinum Hollandiae et Westfrisiae Vernacule Impressa, Piorum aliquot Virorum Rogatu ex Sermone Vernaculo Latina Facta Interprete Henrico Brandio (Zierikzee: Johannes Hellenius, 1615) (Latin translation of Schriftelicke Conferentie by Contra-Remonstrant translator Henricus Brandius)

abbreviations

Brandt

Brieven

BSGRT Carleton CCSL CICiv CO

COD

COGD

Corvinus, Defensio

CSEL CStA “Declaratio Sententiae Remonstrantium” on Art. I “Declaratio Sententiae Remonstrantium” on Art. V “Declaratio Super Sex Articulis Collationis Delphensis”

XXXVII

Geeraert Brandt, Historie der Reformatie en andre Kerkelyke Geschiedenissen in en ontrent de Nederlanden, 4 vols. (Amsterdam: Dirk and Hendrick Boom for Jan Rieuwertsz, 1671–1704) Brieven van verscheyde vermaerde en geleerde mannen deser eeuwe; Voornamelijk van Jacobus Arminius, J. Uytenbogaert, Hugo de Groot, S. Episcopius, N. Grevinchovius, C. Nie¨llius, etc. (Amsterdam: Jan Rieuwertsz, 1662) Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana (Leipzig et al.: Teubner, 1849–) Letters from and to Sir Dudley Carleton, Knt., during His Embassy in Holland, 2nd ed. (London: s. n., 1775) Corpus Christianorum: Series Latina (Turnhout: Brepols, 1953–) Theodor Mommsen, Paul Krüger et al., eds., Corpus Iuris Civilis, 3 vols. (Berlin: Weidmann, 1877–1895) Wilhelm Baum, Eduard Cunitz, Eduard Reuss, eds., Ioannis Calvini Opera quae Supersunt Omnia, 59 vols. (Braunschweig: Schwetschke, 1863–1900) (Corpus Reformatorum 29–87) Dekrete der ökumenischen Konzilien – Conciliorum Oecumenicorum Decreta, ed. Giuseppe Alberigo et al., 3 vols. (Paderborn/Zurich: Schöningh, 1998–2003) Giuseppe Alberigo, ed., Conciliorum Oecumenicorum Generaliumque Decreta: Editio Critica (Turnhout: Brepols, 2006–) Johannes Arnoldi Corvinus, Defensio Sententiae d. Iacobi Arminii de Praedestinatione, Gratia Dei, Libero Hominis Arbitrio, etc. (Leiden: Johannes Patius, 1613) Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (Vienna et al.: Gerold Tempsky et al., 1866–) Eberhard Busch et al., eds., Calvin-Studienausgabe, 8 vols. (Neukirchen-Vluyn: Neukirchener, 1994–2011) “Declaratio Sententiae Remonstrantium circa Primum de Praedestinationis Decreto Articulum” (submitted to the synod 14 January 1619; in Acta et Scripta, 2:3–46, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1) “Declaratio Sententiae Remonstrantium circa Quintum de Perseverantia vere Fidelium in Fide Articulum” (submitted to the synod 14 February 1619; in Acta et Scripta, 3:187–217, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 4) “Declaratio Super Sex Articulis Collationis Delphensis, Nomine Plerorumque Remonstrantium Suthollandicorum Belgice Conscripta et ad Synodum Particularem Suthollandiae 23 Octobris 1618 Transmissa, nunc vero in Latinum Sermonem Conversa, e Regione etiam Apposita Declaratione Collatorum Contraremonstrantium, ut cum ea Conferri Possit” (Remonstrant and ContraRemonstrant response to the six articles of the 1613 Delft

XXXVIII

abbreviations

Conference, submitted to the South Holland synod of Delft in 1618; dictated to the Synod of Dordt 19 and 20 December 1618; no. II/2.216) DEROO Desiderii Erasmi Roterodami Opera Omnia, 10 vols. (Leiden: Pieter van der Aa, 1703–1706) DH Heinrich Denzinger, Peter Hünermann, eds., Enchiridion Symbolorum Definitionum et Declarationum de Rebus Fidei et Morum, 37th ed. (Freiburg i. Br. et al.: Herder, 1991) EDRL Adolf Berger, Encyclopedic Dictionary of Roman Law (Philadelphia, Pa.: American Philosophical Society, 1953) EKO Emil Sehling et al., eds., Die evangelischen Kirchenordnungen des XVI. Jahrhunderts (Leipzig et al.: Reisland et al., 1902–) Episcopius, Collegium Simon Episcopius, Collegium Disputationum Theologicarum in Academia Leydensi Privatim Institutarum (Leiden: Johannes Berewout, 1618) Epistola Ecclesiastarum [Caspar Barlaeus], Epistola Ecclesiastarum, quos in Belgio Remonstrantes Vocant, ad Exterarum Ecclesiarum Reformatos Doctores, Pastores, Theologos, qua Sententiam suam de Praedestinatione et Annexis ei Capitibus Exponunt, et Enati aliquot ab hinc Annis ob haec ipsa in Ecclesiis Belgicis, ac Indies Magis Magisque Gliscentis Dissidii Fontes Causasque Aperiunt, Opposita Epistolae Delegatorum Classis Walachrianae ad eosdem Doctores Singulatim Directae (Leiden: Johannes Patius, 1617) FC Fontes Christiani (Freiburg i. Br.: Herder / Turnhout: Brepols, 1990–) Five Articles Remonstrant Five Articles of the 1610 Remonstrance (in Schriftelicke Conferentie, 7–9, Bertius, Scripta Adversaria, 8–10, and Brandius, Collatio, 9–11) GCS Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte (Leipzig et al.: Akademie-Verlag, 1897–) Gelderland, Schriftelicke Conferentie tusschen de Kercken-Dienaren des Schriftelicke Conferentie Vorstendoms Geldre ende Graef-schap Zutphen, aenghevanghen Anno 1617, ende in hare Provinciale Synode in Iunio ende Iulio Anno 1618 volbracht, aengaende de Vyff Artijculen metten ghevolghe van dien (Delft: Jan Andriesz, 1618) Gelderland, “Status Quaestionis super Quinque Articulis, in quo vel “Status Quaestionis” Conveniant vel Dissentiant Remonstrantes ex Tetrarchia Noviomago cum iis Pastoribus qui Constanter Adhaerent Doctrinae Reformatarum Ecclesiarum, Constitutus in Synodo Arnhemiensi,” (Gelderland Remonstrant points of agreement and disagreement with the Contra-Remonstrants of the Gelderland synod of Arnhem in 1618; dictated to the Synod of Dordt 5 January 1619; no. II/2.217) Graf Matthias Graf, Beyträge zur Kenntniß der Geschichte der Synode von Dordrecht. Aus Doktor Wolgang[!] Meyer’s

abbreviations

Grevinchoven, Dissertatio

Groot Placcaetboek

Hales Hartsoeker

HBTS Heijting

Heyngius Hommius, Specimen

HV

Kaajan Knuttel

LCL LR

LS

Milton MO

XXXIX

und Antistes Johann Jakob Breitinger’s Papieren gezogen (Basel: Neukirch, 1825) Nicolaas Grevinchoven, Dissertatio Theologica de Duabus Quaestionibus hoc Tempore Controversis, quarum Prima est de Reconciliatione per Mortem Christi Impetrata Omnibus ac Singulis Hominibus; Altera, de Electione ex Fide Praevisa (Rotterdam: Mathias Sebastiani, 1615) Cornelis Cau et al., eds., Groot Placcaetboek van de Staten-Generaal en van de Staten van Holland en Zeeland 1576 tot 1795, 10 vols. (The Hague et al.: weduwe ende erfgenamen van wylen Hillebrandt Jacobsz van Wouw et al., 1638–1801) John Hales, Golden Remains, 2nd ed. (London: Thomas Newcomb for Robert Pawlet, 1673) C. Hartsoeker, P. van Limborch, eds., Praestantium ac Eruditorum Virorum Epistolae Ecclesiasticae et Theologicae, 2nd ed. (Amsterdam: Henricus Wetstein, 1684) Heinrich Bullinger Werke. Dritte Abteilung: Theologische Schriften (Zurich: Theologischer Verlag Zürich, 1983–) Willem Heijting, De Catechismi en Confessies in de Nederlandse Reformatie tot 1585 (Nieuwkoop: De Graaf, 1989) Theodorus Heyngius, Acta Synodi Nationalis Breviter Conscripta, Utrecht BRU, Ms 457 Festus Hommius, Specimen Controversiarum Belgicarum, seu Confessio Ecclesiarum Reformatarum in Belgio, cuius Singulis Articulis Subiuncti Sunt Articuli Discrepantes (Leiden: Elzevier, 1618) [Bernardus Dwinglo], Historisch Verhael van’t ghene sich toeghedraeghen heeft binnen Dordrecht, in de Jaeren 1618 ende 1619 ([Amsterdam], 1623) Hendrik Kaajan, De Pro-Acta der Dordtsche Synode in 1618 (Rotterdam: T. de Vries, 1914) W. P. C. Knuttel, Catalogus van de Pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek (Utrecht: HES Publishers, 1978) The Loeb Classical Library (London et al.: Heinemann et al., 1912–) Sven and Suzanne Stelling-Michaud, eds., Le Livre du Recteur de l’Acade´mie de Gene`ve (1559–1878), 6 vols. (Geneva: Droz, 1959–1980) La Commission de l’histoire des Eglises wallonnes, ed., Livre synodal contenant les articles re´solus dans les synodes des Eglises wallonnes des Pays-Bas, 2 vols. (The Hague: Nijhoff, 1896/1904) Anthony Milton, ed., The British Delegation and the Synod of Dort (1618–1619) (Woodbridge: Boydell Press, 2005) Karl Gottlieb Bretschneider, Heinrich Ernst Bindseil, eds., Philippi Melanthonis Opera quae Supersunt Omnia,

XL

MT Nauta/van Dooren

Pareus, Irenicum

PG PL QGkU

RB RCP Reitsma/van Veen

Rogge

RSG NR Rutgers

SBO

Schriftelicke Conferentie

“Sententia Remonstrantium” on Art. I

abbreviations

28 vols. (Halle [Saale], Braunschweig: Schwetschke, 1834– 1860) (Corpus Reformatorum 1–28) Miscellanea Tigurina, 3 vols. (Zurich: Bodmer/Gessner, 1722–1724) D. Nauta, J. P. van Dooren, eds., De Nationale Synode van Dordrecht 1578: gereformeerden uit de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden bijeen (Amsterdam: Buijten & Schipperheijn/Bolland, 1978) David Pareus, Irenicum sive de Unione et Synodo Evangelicorum Concilianda Liber Votivus (Frankfurt am Main: Jonas Rosa / Heidelberg: Johann Lancellot, 1614) Jacques-Paul Migne, ed., Patrologia Graeca (Paris: Migne, 1878–1890) Jacques-Paul Migne, ed., Patrologia Latina (Paris: Migne, 1878–1890) Johann Michael Reu, ed., Quellen zur Geschichte des kirchlichen Unterrichts in der evangelischen Kirche Deutschlands zwischen 1530 und 1600 (Gütersloh: Bertelsmann, 1904–1935) Heiner Faulenbach et al., eds., Reformierte Bekenntnisschriften (Neukirchen-Vluyn: Neukirchener, 2002–) Registres de la Compagnie des Pasteurs de Gene`ve, 14 vols. (Geneva: Droz, 1962–2012) J. Reitsma, S. van Veen, eds., Acta der Provinciale en Particuliere Synoden, gehouden in de noordelijke Nederlanden gedurende de jaren 1572–1620, 8 vols. (Groningen: Wolters, 1892–1899) H. C. Rogge, Brieven en onuitgegeven stukken van Johannes Wtenbogaert, 7 vols. (Utrecht: Kemink en Zoon, 1868–1875) Resolutie¨n der Staten-Generaal: Nieuwe Reeks, 1610–1670 (The Hague: Nijhoff, 1971–) F. L. Rutgers, ed., Acta van de Nederlandse Synoden der Zestiende Eeuw, 2nd ed. (Dordrecht: J. P. van den Tol, 1980) Jean Leclercq, C. H. Talbot, H. M. Rochais, eds., Sancti Bernardi Opera, 9 vols. (Rome: Editiones Cistercienses, 1957–1998) Schriftelicke Conferentie, gehouden in s’Gravenhaghe inden Iare 1611, tusschen sommighe kercken-dienaren, aengaende de godlicke praedestinatie metten aencleven van dien. Ter ordonnantie vande Ed. Mog. Heeren, Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt ghedruckt (The Hague: Hillebrandt Jacobsz., 1612; 2nd ed., 1614; 3rd ed., 1617) “Sententia Remonstrantium circa Primum de Praedestinationis Decreto Articulum” (theses submitted to the synod 13 December 1618; in Acta, 1:113–114, Acta et Scripta, 1:71–73, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1)

abbreviations

“Sententia Remonstrantium” on Arts. II–V

Sibelius STO

TRE Utrecht, “Status Quaestionis”

XLI

“Sententia Remonstrantium de Secundo Articulo, qui est de Universalitate Meriti Mortis Christi” / “Sententia Remonstrantium circa Tertium et Quartum Articulum de Gratia Dei et Conversione Hominis” / “Sententia Remonstrantium circa Quintum Articulum, qui est de Perseverantia” (theses submitted to the synod 17 December 1618; in Acta, 1:116–119, Acta et Scripta, 1:73–77, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 2) Caspar Sibelius, Annotationes ad Synodum Dordracenam, Dordrecht RA, GAD150 Ms 1113 Roberto Busa, ed., S. Thomae Aquinatis Opera Omnia, 7 vols. (Stuttgart-Bad Cannstatt: Frommann-Holzboog, 1980) Gerhard Müller et al., eds., Theologische Realenzyklopädie, 36 vols. (Berlin: De Gruyter, 1976–2004) “Status Quaestionis quoad Primum Articulum Provisionaliter Constitutus in Synodo Ultraiectina inter Remonstrantes et eos Fratres qui in Vera et Reformata Religione Permanserunt” (Utrecht Remonstrant response in 1618 to the Utrecht Contra-Remonstrant State of Differences on Art. I; dictated to the synod 12 January 1619; no. II/2.218)

Title page of: Afbeeldinghe des Synodi Nationael, met de sidt plaetsen der E.E. Hooch M. H.H. Staten Generael / als in Heemsche ende uyt Heemsche Professoren ende Predicanten / gehouden binnen Dordrecht An. 1618 [Leiden, 1618], 182 × 145 mm, Rijksmuseum Amsterdam, BI–B–FM–057. The print on the title page, provided by Leiden cartographer Nicolaes van Geelkercken (c. 1585–1656), shows the synod during the Pro-Acta sessions before the table of the Remonstrants was added. The French delegates are also pictured (no. C), although eventually they would not appear.

Part Three The Pro-Acta Sessions

SECTION 1: OPENING OF THE SYNOD

II/2.1 Opening Prayer and Welcoming Address of Balthasar Lydius Date: 13 November 1618 (Session 1) Main source: A: Utrecht OSA, M, 117–126 (original) Collated source: AL: Acta, 1:2–5 Summary: Balthasar Lydius, minister of the local church of Dordrecht, gives welcome to all those present at the national synod. He leads the opening prayer to ask for God’s help and the Holy Spirit. Original manuscript in Lydius’ hand. Editor: Kees Jan van Linden

15

20

Nobilissimi, amplissimi, prudentissimi, consultissimi, illustrium ac praepotentum dd. Ordinum Generalium delegati, reverendissime domine praesul, clarissimi, doctissimi, sacrae theologiae doctores eiusque in academiis et scholis illustribus professores, venerandi atque in Christo observandi, ecclesiarum exterarum et Confoederati Belgii pastores vigilantissimi, auditores et spectatores ornatissimi. Consideratione dignissima est, impii caetera regis Achabi sententia: Non glorietur accinctus aeque ac discinctus.1 Habet enim has vices conditio mortalium, ut adversa ex secundis, ex adversis secunda nascantur; occultat utrorumque semina Deus, et plerunque bonorum malorumque causae, sub diversa specie latunt. Itaque: “nulla est sincera voluptas solicitumque aliquid laetis intervenit.”2

(12–13) illustrium…delegati] AL: no highl. – (18) non] AL: ne 1 2

1 Kings 20:11. Ovid, Metamorphoses, 7,453.

4

ii/2.1 opening prayer and welcoming address of balthasar lydius

Cum ergo hodie illuxerit ecclesiis Belgicis desiderata toties dies, celebrandae atque inchoandae synodi nationalis, ut in ea discutiantur et Deo propitio componantur ortae apud nos in religione controversiae, necesse est, ut duo inprimis a Domino postulemus: Primo, ut omnibus ac singulis synodi huius membris largiatur dona ad tam ardua negotia pertractanda, necessaria, illuminet quoque singulorum intellectus, sanctificet affectus, ut omnia, tanquam ipsius ministri, coram ipsius facie peragamus. Secundo, ut ultima primis respondeant, ac discincti non minus gaudeamus quam nunc bene speramus accincti. Levemus ergo corda et manus ad Dominum meque ex mandato et munere nunc imposito, vobis praeeuntem tacitis votis ac precibus, ita subsequimini: Omnipotens, aeterne Deus, fons omnis sapientiae, bonitatis et misericordiae, benignissime in Christo Pater, precamur te, ut labia nostra aperias, quo annunciet os nostrum gloriam tuam.3 Minores sumus omnibus miserationibus tuis,4 quas in figmentum tuum et opus manuum tuarum5 largiter contulisti. Neque enim tantum ad imaginem tuam creasti nos,6 sed et per peccatum factos irae filios natura7 ad imaginem tuam reformasti. Quod si nos totos tibi debeamus, quia nos fecisti, quid reddemus pro eo, quod nos ita redemisti? Nam si mirabile et magnum fuit, hominem nasci ad imaginem tuam, longe maius fuit, quod qui rapinam non est arbitratus esse se aequalem Deo,8 ad imaginem nostram homo fieri dignatus sit, formaque servi suscepta,9 factus sit nobis a Deo sapientia, iustitia, sanctificatio et redemptio.10 Sed his beneficiis non contentus, quia thesaurus non prodest incognitus, nos populum sedentem in tenebris et umbra mortis,11 sine spe salutis, proiectos super faciem terrae, in abiectione animae nostrae,12 manifestatione Solis iustitiae13 et veritatis illuminasti; absque qua fuisset, in erroribus aeternum periissemus, ignari viae, qua ambulandum esset. (2) synodi nationalis] AL: no highl. – (11) ex…munere] AL: et mandato ex munere – (12) vobis] A: prec. by del. illegible word – (13) Deus] AL: no highl. – (17) et] A: interl. add. – (18) reformasti] A: foll. by del. nos – (19) quia] A: interl. add. repl. del. quod – (23) iustitia] A: repl. del. iustificatio – (26) manifestatione] A: prec. by del. illuminasti – (27) illuminasti] A: interl. add. – (27) erroribus] A: foll. by del. nobis 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Cf. Ps 51:17 [15]. Gen 32:10. Cf. 4 Esd 3:5. Cf. Gen 1:27. Cf. Eph 2:3. Phil 2:6. Cf. Phil 2:7. 1 Cor 1:30. Cf. Luke 1:79.

118 A

5

10

15

20

25

119 A

ii/2.1 opening prayer and welcoming address of balthasar lydius

120 A

5

10

15

121 A 20

5

Et cum inimicus inter triticum, dormientibus hominibus seminasset zizania14 eorumque tenebrae paulatim in valuissent, a plus quam Aegyptiacis liberasti nos luce Reformationis. Vineam tuam in his locis plantasti, cuius umbra operuit montes et arbusta eius cedros Dei.15 Ac cum hostis humani generis, draco ille magnus et rufus,16 invidens nobis hanc felicitatem, ex ore suo eiiceret aquam tanquam flumen,17 ut illius vorticibus abriperemur, et iam montes aquarum volverentur, atque horrida bella passim contra turturem et unicam tuam excitasset, atque hoc inimici tui agerent, ut ecclesiam tuam in his provinciis deglutirent, animam nostram de laqueo venantium, etiam tum, cum non appareret clypeus aut hasta18 in Belgio, eripuisti. Nova bella elegisti, portas hostium ipse subvertisti, murus igneus urbibus fuisti, quae portas aperuerant, ut intraret Rex gloriae.19 Postea egressus cum exercitibus nostris, docuisti praeliari manus20 illustrissimi Principis Arausicani, manumque eius apprehendens, confregisti vectes portarum inimicarum,21 dedisti terminis nostris pacem,22 et adipe frumenti inpinguasti nos,23 coronasti nos benignitate tua,24 et pedes tui stillarunt pinguedine.25 Quodque caput beneficiorum tuorum temporalium apud nos est, dedisti illustribus et clementissimis Dominis nostris, urgentibus negociis, turgentibus procellis, cor docile, ut populum tuum, cui eos praefecisti, sapienter iudicare possent interque bonum et malum discernere. Inspirasti illis consilia salutaria et mirabiliter iis benedixisti, et fecisti illos velut filios olei splendoris, qui assisterent tibi dominatori universae terrae.26 (2) eorumque] A: interl. add. repl. del. et – (2) tenebrae] A: foll. by del. errorum – (2) Aegyptiacis] A: foll. by del. tenebris – (5) Ac] A: repl. 1 del. illegible word – (7) iam] A: interl. add. – (8) inimici tui] A: interl. add. – (9) tuam] A: foll. by del. deglutirent – (9) deglutirent] A: interl. add. – (9) nostram] A: foll. by del. eripuisti – (9) de] A: illegible – (11) eripuisti] A: interl. add. – (12) igneus] A: foll. by del. fuisti hostibus – (12) fuisti] A: interl. add. – (13–14) illustrissimi… Arausicani] AL: no highl. – (17) Quodque] A: interl. add. repl. del. Et quod – (17) caput] A: foll. by del. est – (18) est] A: interl. add. – (18) et clementissimis] A: interl. add. – (20) possent] A: foll. by del. et discernere – (20) discernere] A: interl. add. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf.

Ezek 16:5. Mal 4:2. Matt 13:25. Ps 80:9–11. Rev 12:3. Rev 12:15. Judg 5:8. Judg 5:8; Zech 2:5; Ps 24:9. 2 Sam 22:35. Ps 107:16. Lev 26:6. Ps 147:14. Ps 103:4. Ps 65:12 [11]. Zech 4:14.

6

ii/2.1 opening prayer and welcoming address of balthasar lydius

Expectasti pro his beneficiis tuis a vinea tua uvas, et ecce protulit labruscas;27 exaltasti populum, et ille te sprevit.28 Propterea etiam merito non pepercisti nobis. Factus es quasi colonus in terra, et quasi viator declinans ad manendum, ut fortis qui non potest salvare.29 Confudisti labia nostra, et exteri belli mors, natalis pene fuit domestici. In pace amaritudo sponsae tuae fuit amarissima.30 Securim ad radicem arboris posuisti,31 ut ficum infructuosam exscinderes.32 Haereditas tua facta est quasi leo in sylva; dedit contra te vocem.33 Pastores multi demoliti sunt vineam tuam, conculcaverunt partem tuam, dederunt portionem tuam desiderabilem in desertum solitudinis, posueruntque eam in dissipationem.34 Neque ubique pax fuit egredienti et ingredienti35 verum terror horrendus et imago belli plurima, parum enim abfuit quin iuxta minas tuas, O Domine, gens contra gentem et civitas pugnaret contra civitatem, quia tu conturbabas eas omni angustia.36 Sed in ira recordatus es miserationum tuarum,37 inclinasti corda Patrum Patriae, et zelo affecisti domus tuae,38 ut serio quaererent, quae ad pacem faciunt Hierusalem.39 Hunc in finem convocarunt hanc synodum nationalem, ut super quaestionibus motis interrogaretur os Domini, et lex tua lux esset,40 discutiens omnes errorum caligines. Veruntamen cum omnia pendeant a benedictione tua, Domine, precamur te, ut iuxta promissionem tuam (ubi duo aut tres congregati sunt in nomine meo, cum illis futurus sum in medio eorum41) synodo huic nationali praesideas Sancto tuo Spiritu, Spiritu veritatis et pacis. Et cum sacrae literae eodem Spiritu, quo inspiratae sunt, explicari etiam debeant tantumque a puris mentibus intelligi possint, precamur te, ut eas primo quidem purifices, deinde (11) verum] A: interl. add. repl. del. sed – (12) horrendus] A: interl. add. repl. del. panicus[?] – (12) et] A: foll. by del. belli plurima – (12) belli plurima] A: interl. add. – (17) hanc synodum] AL: synodum hanc – (24) tantumque] A: interl. add. repl. 3 del. illegible words – (25) eas] A: interl. add. repl. del. mentes nostras 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

Cf. Isa 5:2. Cf. Isa 1:2. Cf. Jer 14:8–9. Cf. Isa 38:17. Cf. Matt 3:10. Cf. Luke 13:6–9. Cf. Jer 12:8. Jer 12:10–11. 2 Chron 15:5. 2 Chron 15:6. Cf. Hab 3:2. Cf. Ps 69:10 [9]. Cf. Ps 122:6. Cf. Prov 6:23. Matt 18:20.

5

10

15

20

25

122 A

ii/2.1 opening prayer and welcoming address of balthasar lydius

5

123 A 10

15

20

25

124 A

7

illumines, ut Verbum tuum sacrosanctum recte intelligamus, religiose tractemus. Effice, O Deus, ne quenquam fallamus per scripturas, nec fallamur in illis, sed ut veritatem in illis quaerentes eam inveniamus, inventam constanti fide propugnemus. Sanctifica nos in veritate tua,42 da ut uno ore honorificemus te,43 ne sint in nobis schismata, sed perfecti in eodem sensu eademque sententia simus.44 Ne efficiamur inanis gloriae cupidi, invicem provocantes, invicem invidentes,45 sed solicite unitatem spiritus, in vinculo pacis servemus.46 Fac perpetuo cogitemus, meliorem esse talem pugnam, quae nos Deo (qui est veritas) proximos facit, quam pacem illam, quae separat a Deo; duas item esse amicas ac sorores geminas, veritatem et pacem; neque ad nos pacem venturam, si sororem eius veritatem non dilexerimus. Concede nobis, ut sepositis affectibus pravis, quaestiones propositas non subtilitatum acumine, sed ipsarum rerum soliditate libremus, et conviciorum amarissimam labem, verborum veracium flumine diluamus. Da, ut errantes in viam rectam reducantur, neque sint pertinaces, sed cogitent, confessam imperitiam summam esse prudentiam et posse in eo quod homini incredibili esse verum et in verisimili mendacium, summamque esse victoriam, triumphare de errore deposito. Et quoniam mandasti nobis, ut precemur te pro regibus et ducibus, et iis qui in sublimitate positi sunt,47 rogamus te inter alios pro iis, quorum theologos in hac panegyri ecclesiastica conspicimus et expectamus; pro serenissimo Magnae Britanniae Rege Iacobo I, verae fidei defensore acerrimo et vigilantissimo; pro eiusdem genero, serenissimo Principe Palatino, Romani imperii septemviro, atque eiusdem nunc imperii Vicario; pro illustrissimo Duce atque Electore Brandeburgico; pro illustrissimo Landgravio Hassiae; pro confoederatis Helvetiorum cantonibus; pro generosissimis comitibus Nassovicis et Wetteravicis; pro amplissimo et spectatissimo senatu reipublicae Genevensis, Bremensis et Embdanae. Inprimis vero pro iis, quos nobis in (6) sed] A: foll. by del. simus – (6) eademque] A: prec. by del. et in – (8) solicite] A: del. -i – (8) unitatem] A: prec. by del. simus servare – (8) servemus] A: add. – (10) veritas] AL: no highl. – (10) proximos] A: interl. add. repl. proxim[–] – (11) item] A: interl. add. – (11) geminas] A: interl. add. repl. del. gemellas – (14) sed] A: foll. by del. rerum – (14) rerum] A: interl. add. – (17–18) eo… homini] A: interl. add. – (20) iis] AL: iisque – (22) et expectamus] A: interl. add. – (23) Britanniae …I] AL: no highl. – (24) eiusdem] A: interl. add. -dem – (24) serenissimo] A: interl. add. repl. del. illustrissimo – (25) atque] A: interl. add. repl. del. et nunc – (25) nunc] A: interl. add. – (26) atque Electore] A: interl. add. – (26) Landgravio] AL: Landtgravio – (29) Embdanae] AL: Emdanae – (29) vero] A: interl. add. 42 43 44 45 46 47

Cf. John 17:17. Cf. Rom 15:6. 1 Cor 1:10. Gal 5:26. Eph 4:3. Cf. 1 Tim 2:2.

8

ii/2.1 opening prayer and welcoming address of balthasar lydius

Reformato Belgio praefecisti; pro illustribus ac praepotentibus dominis Ordinibus Generalibus, eorumque ad hanc synodum delegatis; pro illustrissimo et fortissimo Principe Arausicano totaque domo Nassovica; pro illustribus ac potentibus Ordinibus Hollandiae; pro consiliariis utriusque curiae spectatissimis; pro amplissimo etiam huius urbis senatu, domino praetore, consule, scabinis et octumviris. Fac ut omnes et singuli serviant tibi in timore, et exultent in tremore, ut sint et maneant fidi ecclesiarum in his oris nutricii. Stabilias sceptrum eorum, et thronus ipsorum sit firmus iugiter. Benedic etiam urbis huius Dordracenae civibus. Da ut ante omnia quaerant regnum Dei et iustitiam eius, et pro benignitate tua, temporalia illis tanquam superpondium adiicias.48 Denique, fac ut nos omnes in hoc conventu grata tibi et sentiamus et proferamus, ad nominis tui gloriam et veritatis conservationem, ecclesiae et reipublicae piam tranquillitatem. Audi et exaudi nos per Iesum Christum filium tuum, Dominum nostrum, cui tecum et cum Spiritu Sancto sit laus, honor et gloria in saecula. Amen. Actis Deo gratiis, ad vos me converto illustrium ac praepotentum dd. Ordinum Generalium delegatos nobilissimos et generosos, gratiasque illustribus ipsorum celsitudi nibus, quas possum maximas, nomine ecclesiarum Belgii Reformatarum, ago quod gemitus, preces, supplicationes, pro impetranda synodo nationali non spreverint, sed insistentes vestigiis optimorum imperatorum, Constantini, utriusque Theodosii, Marciani et similium, coetum hunc celeberrimum, minorem quidem numero quam in synodis illis quatuor Generalibus fuit, fructu vero, ut speramus, non inferiorem, convocare tam ingentibus sumptibus non fuerint gravati. Quodque vobis (quos hoc opus plurimum gaudemus promovisse) hanc provinciam imposuerint, ut nomine illustrium ac praepotentum ipsarum celsitudinum synodo huic celeberrimae

(2) Generalibus] AL: no highl. – (2) eorumque…delegatis] A: marg. add. – (2) pro] A: foll. by del. victoriosissimo – (2–3) illustrissimo…fortissimo] A: marg. add. – (3) totaque] A: prec. by del. et – (3–4) illustribus] A: interl. add. repl. del. nobilissimis et prudentissimis – (4) Hollandiae] A: foll. by del. et eorum delegatis – (15) Iesum Christum] AL: no highl. – (19) generosos] A: interl. add. generosis repl. del. amplissimos – (19) gratiasque] A: interl. add. repl. del. gratias agens – (19) illustribus] A: del. -um – (20) celsitudinibus] A: interl. add. repl. del. domin[––] – (21) ago] A: interl. add. – (21) gemitus] A: foll. by del. et – (24) minorem quidem] A: interl. add. – (24) numero] A: foll. by del. quidem personarum minorem – (24) quam] A: foll. by del. fuit – (25) fuit] A: interl. add. – (25) fructu] A: prec. by del. sed – (25) vero] A: interl. add. – (26) Quodque] A: interl. add. – (26) vobis] AL: no highl. – (26) quos] A: foll. by del. gaudemus – (27) gaudemus] A: marg. add. – (28) celsitudinum] A: interl. add. repl. del. dominationum – (28) celeberrimae] A: foll. by more than 7 del. illegible words 48

Cf. Matt 6:33.

5

10

15

20

25

125 A

ii/2.1 opening prayer and welcoming address of balthasar lydius

5

10

126 A 15

20

25

9

praesideretis. Quod bono publico et ecclesiae commodo vos facturos esse, nulli dubitamus. Scimus non deesse, qui sanctissimo decreto convocatae huius synodi detrahant, sed regium est, ut ille aiebat, bene facere et male audire. Supremae potestates mundo instar solis praelucent; non movetur ille latratibus, obnititur praeterea reliquis planetis, et contrarius orbi evehitur. Macti hoc animo, illustres ac praepotentes domini, confortamini et non dissolvantur manus vestrae,49 erit enim merces operi vestro.50 “Durate et vosmet rebus servate secundis.”51 Vobis quoque, reverendissime d. praesul, clarissimi, doctissimi et pietate conspicui theologi exteri, gratias ago pro ferventi zelo, quod super contritione Joseph52 condolentes, hoc incommodo anni tempore et praecipite autumno, posthabitis commoditatibus vestris et familiarum vestrarum, addo et ecclesiarum vobis a Deo commissarum, nobis succurrere non fueritis gravati, infido mari et periculosissimis itineribus vos exponentes. Extorsit a charitate vestra hoc officium, communio sanctorum et membrorum cum Christo capite unio. Cumque non simus referendo, Deum venerabimur, ut vestrarum ecclesiarum et familiarum, vobis hic pro domo ipsius vigilantibus rationem habeat, ut reversi salva omnia, et ex voto inveniatis. Speramus laborem vestrum non fore inanem in Domino,53 sed Deum precibus, laboribus, vigiliis et conatibus vestris ita benedicturum, ut praeter tranquillitatem conscientiae, pacatarum ecclesiarum Belgicarum fructum reportetis, atque ita suscepti itineris nunquam aut dominos vestros (quos proni veneramur) aut vos ipsos unquam poeniteat. In quo omine finio. Restat ut viri nobilissimi, amplissimi, consultissimi, nomine illustrium ac praepotentum dd. Ordinum Generalium delegati, synodo huic ea quorum in sequentibus omnibus sessionibus habenda erit ratio, aut alia quae ipsorum prudentiae, ex usu, decore et splendore huius coetus esse iudicabunt, exponant, et aperturam synodi (ut prisca phrasi utar) facere non graventur.

(4) est…aiebat] A: interl. add. – (6) praeterea] A: interl. add. – (13) vestrarum] A: interl. add. – (17) Cumque] A: prec. by del. Et – (19) reversi] A: foll. by del. inveniatis omnia – (19) omnia] A: interl. add. – (19) inveniatis] A: prec. by del. proprio – (20–21) precibus] A: interl. add. – (22) conscientiae] A: foll. by del. reportetis gloriam – (22) pacatarum] AL: paccatarum – (22–23) fructum reportetis] A: marg. add. repl. interl. del. fruct[–] reportetis – (26) delegati] A: om. – (28) huius coetus] A: interl. add. – (28–29) exponant] A: foll. by 2 illegible words 49 50 51 52 53

Cf. Zeph 3:16. Cf. Rev 22:12. Virgil, Aeneid, 1,207. Cf. Amos 6:6. Cf. 1 Cor 15:58.

10

ii/2.2 opening address of martinus gregorii

II/2.2 Opening Address of Martinus Gregorii Date: 13 November 1618 (Session 1) Main source: A: Utrecht OSA, L, 1r–v (copy) Collated sources: B: Utrecht OSA, P, 14v–15v; AL: Acta, 1:5–6 Other copy: ADSND, 1:353–355 Summary: Martinus Gregorii, chief member of the Court of Gelderland and state delegate from Gelderland-Zutphen, opens the synod with an address that expresses his gratitude to all the delegates for their attendance at the synod. He narrates how the conflict about predestination originated at Leiden University and spread all over the country; it would have created a civil war if the church and political leaders had not worked together to convene a synod to restore unity in the church. He concludes by calling upon the Holy Spirit. Editor: Kees Jan van Linden

QUOD ECCLESIAE ET REIPUBLICAE FELIX FAUSTUMQUE SIT Reverendi, venerabiles, clarissimi et devoti, vel id inprimis illustrissimorum Ordinum Foederatarum Provinciarum Belgii dominorum nostrorum honoratissimorum deputati maximopere gaudent, quod frequentissimam hanc vestram hodiernam praesentiam conspiciant; eamque ob causam serenissimo et potentissimo principi ac domino, domino Iacobo Magnae Britanniae Regi felicissimo, fidei defensori; celsissimo quoque principi ac domino, domino Frederico Electori serenissimo; illustrissimo principi Landgravio; generosis ac magnificis Helvetiarum cantonibus evangelicis; magnificis et spectabilibus rebuspublicis et civitatibus; provincialibus denique Nederlandiae synodis; submissas, debitas et decentes gratias agunt, quod ad rogationem, petitionem et monitionem illustrissimorum dominorum nostrorum missos ac deputatos suos ad praesentem et instantem hanc synodum pro salute et concordia Ecclesiae simul et provinciarum huc ablegarint et eos adesse voluerint. Vobis item reverendi, clarissimi, doctissimi et devoti viri, honorem hunc, pietatem et promtitudinem animi adscribimus, quod insuper habita tempes(14–15) felix…sit] AL: felix sit ac faustum – (16) et devoti] AL: om. – (17) Ordinum] AL: om. repl. by atque praepotentum – (17) Provinciarum Belgii] AL: Belgii Provinciarum – (18) deputati] AL: delegati – (20) et potentissimo] AL: potentissimoque – (22) Landgravio] AL: Landtgravio – (24) Nederlandiae] AL: Belgii – (25) et…agunt] AL: decentesque agunt gratias – (25–26) petitionem…monitionem] AL: monitum ac petitionem – (26) missos…deputatos] AL: delegatos – (28) et eos] AL: frequentesque – (29) et devoti] AL: praestantissimique

15

20

25

30

ii/2.2 opening address of martinus gregorii

5

10

15

20

25

11

tate hac praesente et viae incommoditate promti et ultro advolastis, exhibituri dissidenti nostrae ecclesiae et periclitanti, Christianum et fraternum vestrum officium super cognoscendis, examinandis et assopiendis controversiis ecclesiasticis, quae cum summo finitimorum et exterorum, non modo provincialium nostrorum maerore percrebuerunt. Nam cui ignotae esse possunt infelices illae disputationes et altercationes, quae primum parietibus et subselliis Academiae Leydensis inclusae, deinde in vulgus (per imprudentiam an animi affectum?) disseminatae, mox ecclesias omnes, urbes, oppida, postremo provincias singulas ita pervagatae sunt, prorsus ut illae quasi agitantibus ventis diffudisse quaedam civilis belli incendia totis provinciis viderentur; parumque abesset quin et ecclesiarum omnium et reipublicae hic status florentissimus cum sonitu eversus fuisset; nisi et summa dominorum nostrorum Ordinum vigilantia, cura et sollicitudo pro securitate et salute provinciarum, et acerrimus ille animus magni Principis Uraniae, eiusque singularis in conficiendis negociis dexteritas sese mutuo complexa fuissent. Et desideratissimum hoc, necessarium dico, et in primitiva ecclesia solemne reduxissent remedium convocandae synodi; eius inquam, cuius hodie felicem et frequentem intuemur praesentiam et conventionem. Precamur autem Deum Optimum Maximum ut Sancto suo Spiritu huic congregationi vestrae praeesse velit; quo cuncta posthabitis domo allatis praeiudiciis, moderate, sobrie, et in timore Domini proposita, cognita, definita et illustrissimorum dominorum nostrorum spei conceptae et desiderio omnium provincialium et piorum respondeant; et acclamatio haec a populo universo feliciter exaudiatur, quod cor ecclesiae credentium et popularium unum sit.

(1) viae] AL: aeris – (1) promti] AL: prompte – (1) exhibituri] AL: om. – (2) nostrae] AL: om. – (2) et] AL: ac – (2) et fraternum] AL: ac paternum – (2) vestrum] AL: om. – (3) super] AL: om. – (3–4) ecclesiasticis] AL: foll. by exhibituri – (4–5) finitimorum…nostrarum] AL: non provinciarum modo nostrarum, sed finitimorum quoque ac exterorum – (5) maerore] AL: foll. by hactenus – (6) Nam…esse] AL: Cui enim esse ignotae – (6) illae…altercationes] AL: disputationes atque altercationes illae – (7) primum] AL: om. – (7) et subselliis] AL: subselliisque – (7) Academiae] AL: ecclesiae – (7) Leydensis] AL: foll. by primum – (7) deinde] AL: mox – (8) an… affectum] AL: an imbecillitatem animi? – (8) mox ecclesias] AL: ecclesias deinde – (9) provincias singulas] AL: et singulas provincias – (11–12) ecclesiarum…fuisset] AL: omnium ecclesiarum et hic ipse florentissimus reipublicae nostrae status funditus fuisset eversus – (13) Ordinum] B, AL: om. – (13) et] B, AL: ac – (14) et] AL: tum – (14) animus] AL: om. – (14) Uraniae] AL: foll. by animus – (16) Et…hoc] AL: tandemque hoc ipsum bonis omnibus desideratum ac inprimis – (16–17) dico…remedium] AL: om. – (17) eius inquam] AL: om. – (18) intuemur…conventionem] AL: hic conventum intuemur ac praesentiam remedium excogitasset – (20) praeesse] AL: prec. by congregationi – (20) quo…allatis] AL: ut haec ratione cuncta, sine ullis, quae nonnunquam domo adferri solent – (22) et] AL: om. – (22) et desiderio] AL: desiderioque – (23) et piorum] AL: piorumque – (23–24) et…universo] AL: utque haec acclamatio ab universo populo – (24) quod] AL: om. – (25) sit] AL: esse

12

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

Atque in hoc voto, illustrissimorum dominorum Ordinum deputati, nunc finient et acquiescent. Et quae porro in rebus ecclesiasticis agenda, tractanda et definienda erunt, sanctae huic congregationi et synodo permittent. Pronunciatum ab amplissimo consultissimo d. Martino Gregorii, I. U. doctor et consiliario primo in Curia Suprema Ducatus Geldriae et Comitatus Zutphaniae, 13/3 Novembris 1618.

1v A

5

II/2.3 Opening Prayers of President Bogerman Date: 19 November 1619 (Session 6) Main source: A: Heyngius, 8–14 (copy) Collated sources: B: Zurich ZB, Ms A 110, 92–114; C: Zurich ZB, Ms A 140, 239r–249v; D: Zurich ZB, Ms B 112, 44–78 Other copy: Geneva AT, 16, 3r–8v Summary: Newly elected President Johannes Bogerman opens the sixth session of the synod on Monday morning, 19 November, with a long prayer. He acknowledges God for his mercy upon the church of the Dutch republic, and asks for his blessing upon the synod, which after years of unrest is assembled to settle the dispute over the theological issue of predestination. He thanks God for the benevolence of the States General, the Prince of Orange, and the churches from abroad that have sent their deputies to the synod to help settle the dispute. He asks for wisdom, peace and unanimity in condemning heresy and establishing the truth. Editor: Kees Jan van Linden

PRECES INAUGURALES A D. PRAESIDE ANNO 1618 NOVEMBRIS 19 Omnipotens aeterne et misericors Deus ac Pater noster in Filio tuo unigenito, Iesu Christo Domino nostro. Oculi tui puri sunt, et malum videre non possis; nos vero agnoscimus impuritatem nostram, eoque nos in nobis ipsis fatemur esse indignos, qui

(3) et] AL: aut – (3) et synodo] AL: synodoque – (4–7) Pronunciatum…1618] B, AL: om. – (23) inaugurales] B: Dordracena; C, D: solennes habitae in Synodo Nationali – (23) Praeside] B: a Ioanne Bogermanno Ecclesiae Leowerdiensis Pastore, eiusdem Synodi Praeside; C, D: a Ioh. Bogermanno eiusdem Praeside – (24) 19] C, D: 9 – (25) et] B, C, D: om. – (25) unigenito] A: interl. add. – (26) Iesu…nostro] B, C, D: Domino nostro Iesu Christo – (27) et] B, C, D: ut

25

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

5

10

15

20

25

30

35

13

compareamus coram te. Attamen iubes, adeoque benigne invitas nos, ut veniamus ad te in nomine tui dilecti Filii Immanuelis et mediatoris nostri, atque animi vota ac postulata, filiali libertate et fiducia exponamus apud te, additis insuper ad nostram infirmitatem sublevandam tam blandis promissis de prompta ac paterna exauditione. His freti, Pater clementissime, nos omnes et singuli miseri peccatores accedimus supplices ad thronum maiestatis tuae in fide ac complexu Filii tui servatoris ac fratris nostri, qui sedet ad dexteram tuam, teque humillime rogamus, ut preces nostras acceptes, et exaudias in facie Messiae tui, deque eo corda nostra per Spiritum tuum Sanctum secura praestes. Principio laudat et celebrat te anima nostra, pro innumeris illis beneficiis, quae in dilectam tuam ecclesiam, inde a primordio eius ad ultima usque haec tempora indesinenter contulisti. Quod eam secundum beneplacitum voluntatis tuae, ante iacta mundi fundamenta in Filio tuo electam, ad beatam eiusdem communionem vocaveris; modisque tam admirandis, potissima tua dextera, et fide constantissima, adversus omnes inferorum portas in hunc usque diem custodiveris, defenderis, protexeris. Inprimis vero, quod nos ethnicos, expertes gratiae et foederis, sine te, sine spe1 in lethali umbra, et regno tenebrarum degentes, ac secundum carnis et mundi concupiscentias in viis nostris ambulantes, diebus hisce ultimis, serena vultus tui facie respexeris, secundum abyssum misericordiae tuae gratiose visitaveris, salutari luce evangelii gloriae collustraris in regnum Filii tui, per admirandum illud fidei donum blanda et efficaci tua gratia transtuleris in coelestium Spiritus tui donorum fluenta in deserta et arida nostra effundendo, nos verae iustitiae manciparis, et in laetam illam beatae immortalitatis spem erexeris. Non nobis, O Domine, non nobis, sed nomini tuo pro hac magna salute gloriam tribuimus.2 Absit denique ut obliviscatur anima nostra incomparabilis istius beneficii, quod nos Belgas horribili illa Antichristi et Hispani tirannide pressos, venenatoque impuri illius scorti Romani poculo ebrios, tam benigne, tam potenter, tam miraculose a servitute plus quam Aegiptiaca et captivitate plus quam Babilonica vindicaris, et in dulcissimam tibique et cultui tuo meritissime sacratam libertatem asserueris, tot annos in famoso et terribili illo bello Belgico, velut manu tua duxeris, Sol et scutum3 nobis fueris, et benedictione omnimoda tam coelesti quam terrena in conspectu et cum admiratione universi terrarum orbis coronaveris, tandemque ad benefactorum cumulum hoc (3) animi] B, C, D: foll. by nostri – (12–p. 14.17) secundum ... et] C: pages missing – (14–15) potissima] B, D: potentissima – (22) in] B, D: et – (24) beatae] B, D: om. – (28) Belgas] D: highl. – (31) et] D: ut – (32) et…illo] B, D: illo et terribili – (35) orbis] B, D: foll. by nos 1 2 3

Eph 2:13. Ps 115:1. Ps 84:12.

14

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

adieceris, quod sedata funestissimi belli calamitate, velut in tranquillitatis portu manu tua nos collocaveris. Ne quidem, si omnes capitum nostrorum capilli totidem essent corda ac linguae pares essemus comprehendendae ac satis condigne praedicandae tantae tuae benignitati qua nos immerentes assidue es prosecutus. At nos, O Domine, quos prae omnibus orbis nationibus decuit esse gratissimos, omnium fuimus ingratissimi. Opera manuum tuarum, mirabilia tua et vestigia tua4 adipem inter nos stillantia non consideravimus, non observavimus, uti par erat. Pretiosam illam evangelicae veritatis, Verbi vitae margaritam, sanctissima tua testimonia, non tanti, quanti debuimus aestimavimus, timori nominis tui, iustitiae, pietati bonisque operibus non eo quo iubes et fidei aequum est solo studuimus, a viis tuis defleximus, retrocessimus, transgressi sumus, in terra optima inique egimus, nomen et cultum tuum profanavimus, scandala dedimus quibus sacrosanctum tuum nomen domi forisque blasphematum est. Et tu, O longanimus Deus, nostram ingratitudinem tot annos pertulisti, expectando a vinea tua fructus gratos et dulces, verum nos patientia tua facti sumus deteriores. Quid dicemus ad haec, O Domine, nisi quod mille modis in nos provocaverimus iustam tuam iram et indignationem, quae tandem cum miserendo ac tacendo velut fatigatus, in nos sic exarsit, ut a suavissima illa domestica pace et tranquillitate in terribiles dissensionum, odiorum et turbarum intestinarum procellas praecipites dilati simus, quiesque omnis exulaverit ab ecclesiis, politiis, scholis, familiis, denique totius florentissimae reipublicae, parumque abfuerit, quin aestu furoris tui perpusillum adaucto, seu continuato, furoribus domesticis, vulneribus mutuis, manuque adeo ipsamet nostra in sanguinem et cineres abiisset universa respublica nostra, statutumque fuisset in nostro interitu orbi Europae tremendum exemplum, vindictae divinae in gentem adversus tam bonum et longanimem Deum tam prodigiose rebellem atque refractariam. Quod equidem merito nobis obventurum fuisse, absit ut diffiteamur. Verum enimvero O fidissime ac clementissime Pater, tuae purae putae et quidem infinitae miserationes sunt, quod non sumus consumti,5 quod non simus facti sicut Sodoma et Gomorra, quod semen nobis reliquum sit.6 Tu propter nomen tuum, propter thronum gloriae tuae, propter foedus tuum, in (1) velut] A: velud – (3) totidem] B, D: om. – (5) assidue] B, D: assiduo – (10) illam] B, D: om. – (12) fidei] B, D: fieri – (12) solo] B, D: zelo – (16) Deus] D: highl. – (17) fructus…patientia] D: marg. add. – (20) tacendo] B, C, D: parcendo – (20) fatigatus] B, C, D: foll. by esses – (22) dilati] B, C, D: delati – (23) totius] B, C, D: foll. by huius – (28) Deum] C, D: highl. – (28) tam] B: marg. add. – (32) sumus] B, C, D: simus 4 5 6

Ps 65:12. Lam 3:22. Isa 1:9.

5

10

9A 15

20

25

30

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

5

10

15

20

25

30

35

15

facie unigeniti ac dilecti Filii tui, etiam hac vice nobis pepercisti, et ex horrendo praecipitio, nos ex improviso exerta dextera tua caelitus retraxisti, in pulvere prostratos erexisti, in tenebris sedentes illuminasti, semimortuos et spiritum aegre trahentes verificasti, spemque fecisti te nobiscum mansurum, si fructus poenitentia dignos in posterum proferamus; quod nisi fecerimus, qui vel flammas Sodomae, vel excidio Hierosolimae funditus subvertamur dignissimos nos esse, caelum et terra contestabuntur, istaque adversum nos pronuntiabit conscientia nostra. Haec est illa tua nova misericordia et fides, O Pater, cuius evangelia aliquot abhinc elapsis mensibus, singulis pene matutinis temporibus cum cordis exultatione accepimus, cuius maximum insuper documentum coram omnes cernimus, in hoc exoptatissimo conventu. Quis enim nostrum sperare fuit ausus, tam laeta, tam subita, tam stupenda, adeoque vel ipsissimae pervicaciae modis omnibus admiranda suavissimae tranquillitatis exordia? Saevi erant turbines, obvia etiam solidissima quaeque prosternentes, prostantes, vastantes, pervertentes, et ecce, serenitas! Fluctibus horrendis iisque continuis sursum deorsum iactabatur navis tam ecclesiae quam reipublicae, et ecce quies! Tum ecclesia tua pro incomprehensibili tua sapientia et bonitate legem sanxisti communionis sanctorum, et sacris servorum tuorum conventus, ad aedificationem corporis ecclesiae tuae ipsius dilecti Filii tui eiusque apostolorum exemplis commendasti. Filius idem tuus servator noster praesidium et praesentiam suam gratiosam in iisdem, siquidem ipsius cogantur nomine, benigne est pollicitus.7 Hoc divinitus monstrato ac probato remedio ecclesia tua in hisce regionibus tot annos miserandis modis agitata et dissipata opus habebat ut quam maxime. Verum ex adverso Sathanas malignus ille et adversarius, qui in malis nostris exultat, cum omnibus inferni portis,8 annos plus minus triginta, qua fraude, qua vi obluctatus est, ut usum huius remedii (a quo scilicet versipellis ille sementi suae infernali nec abs re metuebat) interciperet eoque iam operam perduxerat, ut humanitus spes eius impetrandi amplius nulla aut sane perexigua superesset. Et ecce tu, clemens, fidelis, benigne, mirabilis et potens rerum moderator αÆ ποÁ μηχανηÄ ς demonstras, penes te esse exitus mortis, in densissimis tenebris apud te lucem esse, te in desertis inviis viam complanare, neque valere consilium adversus te. Illustrium Belgicae Confederatae Generalium Ordinum Dominorum nostrorum, clementissimi, illustrississimi ac fortissimi illius herois Principis Auraici, nec (1) ex] B, C, D: ab – (4) verificasti] B, C, D: vivificasti – (4) nobiscum] A: cum interl. add. – (7) istaque] B, C, D: ipsaque – (15) prostantes] B, C, D: om. – (17) ecclesiae…reipublicae] B, C, D: reipublicae quam ecclesiae – (18) Tum] B, C, D: Tu in – (19) sacris] B, C, D: sacros – (30) superesset] B, C, D: appareret – (35) herois] C, D: highl. 7 8

Matt 18:20. Matt 16:19.

16

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

non illustris et generosi comitis Guillelmi Nassovii corda manu tua inclinasti, ardore coelitus afflato excitasti, accendisti, ut iunctis manibus, et collatis viribus miserti sint afflictissimae tuae ecclesiae instinctuque Spiritus apostolici, ad exemplum piorum principum, et ex more in domo tua, ab ipsis usque incunabilis, quin et in his ipsis ecclesiis Belgicis antehac recepto et cum insigni fructu usitato remedii praedicti, id est, sacri ecclesiastici conventus copiam nobis adeo clementer fecerint et procurarint, neque hoc solum, sed omnia quae ad fructuosiorem eius celebrationem pertinere possent, sancto et singulari zelo, sumptibusque gravissimis investigare, conquirere, apparere non sint gravati. Advocarunt ad hanc synodum, ex variis vicinis et longe dissitis regionibus complures celebres et laudatos sanctos, in vinea tua cooperarios, eiusdem corporis membra, eiusdem Spiritus templa, quos iure appellamus typos gregis et gloriam Christi; idque in hunc laudabilem finem, ut donis, viribus, studio, opera, precibusque tot sanctarum animarum in commune collatis, mala nostra, te benedicente, eo certius et felicius curentur, tibi in hisce ecclesiis tua constet gloria, corpus Iesu Christi in salutari veritate coalescat, in concordia, charitate et pace tua efflorescat, regnumque tui Filii inter nos stabiliatur, propageturque, regnum vero tenebrarum destruatur. Hoc vero est opus nutriciorum ecclesiae tuae, aeterna dignum laude et memoria; nec tua cura deerunt, qui immortalitati id commendent, quandoquidem promisisti honoraturum eos, qui te honorant. Praeterea huic sancto supremi nostri magistratus instituto tam clementer benedixisti, ut principes ac magistratus regionum, etiam longinquarum, qui eminus incendia nostra sunt conspicati, non tantum non sint gravati suorum praestantissimorum theologorum ad hunc coetum ablegatione piam commiserationem testari, verum etiam id fecerint oppido lubenter, et cum congratulatione ac gaudio, de data nobis subveniendi, et semetipsos ab imminente malo praeservandi occasione. Deinde haec altera tua accessit benedictio, quod ad hunc coetum vocatis et deputatis tempore satis difficilis tam e longinquis, quam nostris regionibus ac provinciis, tuorum sanctorum angelorum comitatu salvos et incolumes huc adduxeris, eosque omnes in tuo nomine congregatos, et coram te considentes cum voluptate incredibili coram cernamus, in coetu tali, quam ab orbe pridem reformato nulla vidit ecclesia, saltem nunquam Belgica. Nimirum ut misericors Pater et sapiens medicus malis remedium attemperat. Voluisti ecclesias nostras Belgicas, tot annos indesinentibus suspiriis, aerumnis et maerore fatigatas attritasque nova et singulari quadam beneficentia (1) et] B, C, D: ac – (1) Guillelmi] B, D: Gulielmi; C: Guielmi – (7) neque] B, C, D: et neque – (16) Iesu] D: highl. – (21) promisisti] B, C, D: foll. by te – (23) ac] C: et – (26) oppido] B, C, D: om. – (29) deinde] B, C, D: foll. by et – (29) vocatis] B, C, D: vocatos – (30) deputatis] B, C, D: deputatos – (31) tuorum sanctorum] B, C, D: sanctorum tuorum – (35) remedium] B, C, D: remedia – (35) attemperat] B, C, D: attemperas

5

10

15

20

25

30

35

10 A

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

5

10

15

20

11 A 25

30

35

17

refocillare ac vivificare, et pro immensa tua sapientia malis extraordinariis similem medicinam adhibere. Haec omnia instar somnii nobis sunt. Hos dies, haec gaudia tu nobis confecisti, Domine. Quamobrem, quod debemus, pro datis a te viribus, quidni solvamus! Novum canticum tibi canit gloria nostra, quantasque toto pectore, omnique animae contentione concipere possumus, gratias tibi agimus pro omnibus hisce insperatis, improvisis et inpromeritis bonis, quae ardentibus visceribus, manu tam larga, uno tempore ex thesauro misericordiae tuae in nos indignos profundis. Verum, O Domine et Pater noster, tu nosti non sufficere, quod remedium hoc tuo beneficio nunc habeamus in manibus, nisi eodem secundum Verbi tui praescriptum sancte et feliciter utamur, fructusque inde sperati redeant ad ecclesias tuas, non tantum harum regionum, sed universi orbis Reformati et orthodoxi. Videmus tantum in usu eius situm esse, ut si infausta, imprudens, carnalis, tibique displicens eius sit tractatio et applicatio, posteriora prioribus, non tantum sint metuenda deteriora, sed certo certius expectanda. Quae autem tractanda nobis erunt, sunt mere spiritualia, attingentia nominis tui gloriam, purgatissimi illius a te inspirati testimonii ac sermonis vitae rectam tibique gratam explicationem et propagationem animarum electi et dilecti populi tui salutem, conscientiarum in salutari veritate, solido in vita ac morte solatio, sinceraque in pietate et vitae morumque (eheu nimium corruptorum) emendatione instructionem. Sentimus quantum hoc sit onus, quod humeris nostris incumbit, longe scilicet vires nostras exuperans. Ad haec adversarium hic habebimus Sathanam vafrum et versipellem, inimicum gloriae tuae et salutis nostrae, veritatis et pacis in ecclesia tua impatientissimum. Huic etiam strenue operam suam navabunt, quotquot passim sunt huius saeculi filii prudentiores filii lucis in suo genere.9 Non deerunt emissarii ac speculatores Antichristi, qui observent omnes gressus, sermones, actionesque nostras. Audisti, Domine, quam acerba et sinistra de hoc coetu presagia passim sint iactata, quam multi iis deterriti, imbuti et abrepti, pessime de eo sint ominati multoque inde maiores populo tuo calamitates obventuras sibi et aliis persuaserint. Equidem, O Domine, nisi tu, quod coepisti, gratiae opus porro perficias, non est quod meliora nobis polliceamur. Sed hoc est quod nos erigit ac solatur, spemque tui auxilii, adeoque praesentissimi tui auxilii, praesidii et (1) ac] B: et – (6) animae] C, D: animi – (12) redeant] B, C, D: om. – (14) orthodoxi] C: foll. by redeant; D: interl. add. redeant – (20) populi tui] B, C, D: tui populi – (21) in] C: foll. by fide et – (24) hic habebimus] B, C, D: habebimus hic – (29) actionesque] B: actiones – (30) Audisti] B, D: Audivisti – (30) de] C: pages missing from here – (36) auxilii] B, D: om. – (36) et] A: interl. add. 9

Luke 16:8.

18

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

salutaris eventus facit: tuum opus est, quod miraculosa tua dextra huc usque perduxisti. De tuo agitur nomine, de throno tuae gloriae. Tua causa est, non nostra. Tua veritas. Tua ecclesia, quam sanguine suo sibi et tibi acquisivit Filius tuus unigenitus. Nos servi tui sumus, ad hoc tuum opus a te vocati, in tuo nomine congregati. A te solo in hoc tuo opere toti pendemus. Tot animas tibi innitentes, te suspicientes, tuam opem in causa tua flagitantes frustra habeas? Deseras? Non facies, O Domine. Aliud nobis dictat Verbum tuum, et spiritus ille tuus adoptionis et fiduciae, quem dedisti nobis. Etsi nos maxime non respiceres (quod absit) an non respicies gregem pastus tui, cuius nomine et causa huc convenimus? Vinea tua est, quam plantasti manu tua. Opus manuum tuarum est. Domus tua est, in qua habitas. Sponsa tua est, quam tibi desponsasti misericordia et fide perpetua. Corpus Filii tui est, quod sibi adunavit, cuius se servatorem est professus. Unica tua est. Dilecta tua est. Portio haereditatis tuae est. Denique sedes est gloriae tuae, quandoquidem ab ea sola hic et posthac in omnem aeternitatem vis glorificari. Illa ad te suspirat, te inclamat e profundissimis; flagitat, ut afflictam et moerore languentem consoleris, ut vulneribus, livore et plagis a planta pedis usque verticem capitis aegram ac squalentem obliges et sanes,10 disiectam ac dissipatam recolligas, in tenebris sedentem illumines, in pulvere iacentem erigas ac statumines. Exaudi illam, Domine et nos etiam illius causa. Ne permitte amplius, ut sit ludibrio inimicae suae. Sed attolle super illam lucem faciei tuae,11 ut nostro, quo tu vis uti ministerio pax illi sit, quies et respiratio aliqua, a tot annorum aerumnis saltem in diebus hisce nostris. Tu itaque O Pater optime, qui toties nostri es misertus, qui ecclesiam, qui nomen, qui Verbum tuum constantissime diligis, qui fons es omnis sapientiae inexhaustus, eam in fide te invocantibus largiris liberaliter, qui Deus es veritatis, ipsaque veritas, ipsa charitas, qui Deus es pacis, et omnis consolationis, propitius nobis esto, Domine. Omnia nostra et universi tui populi peccata clementer nobis condona, ne nunc recordare illorum, ne visita illa in presenti tempore, ne recordatio et aspectus illorum benedictionem tuam intercipiat, eave nos excludat, qua impraesentiarum egemus tantopere. Sed lava nos ab iniquitatibus nostris, atque iterum lava in sanguine pretioso unigeniti Filii tui. Tege omnes nostras inobedientias et transgressiones multas et maximas ipsius dirissima satisfactione et obedientia, utique pro nobis filiis tuis (1) dextra] B, D: dextera – (3) veritas] B, D: add. est – (3) ecclesia] B, D: add. est – (5) hoc tuo] B: tuo hoc – (7) Deseras] B: om. – (8) ille] D: om. – (13) est] B, D: add. Peculium tuum est – (15) vis] B, D: om. – (15) glorificari] B: om.; D: repl. by marg. celebraberis – (17) usque] B, D: adusque – (17) verticem] A: dupl. – (17) capitis] B, D: om. – (18) ac] B: et – (19) ac statumines] B, D: om. – (21) inimicae suae] D: inimicis suis – (27) Deus] D: highl. – (30) et aspectus] B, D: om. – (31) qua] D: qui – (31) impraesentiarum] B, D: in praesentiarum – (33) Filii tui] B, D: tui Filii 10 11

Cf. Isa 1:6. Cf. Ps 4:7.

5

10

15

20

25

30

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

5

10

12 A

15

20

25

30

35

19

in fide et poenitentia seria ad te confugientibus praestita. Sint sane sanguinea peccata nostra, sint purpurea instar coccinei. Immerge tu nos fonti sanguineo agni tui immaculati, et erimus ut nix et lana.12 Asperge nos aqua munda, sic nitebimus, sic candicabimus coram te. Cumque tibi visum fuerit nos huc accersere, ut de salutari tua veritate, in Verbo tuo nobis patefacta, agamus eam ab omni errore, impostura et falsitate (quae omnis a carne et Sathana est) secernamus et populo tuo eius pridem sitientissimo, ut servos et oeconomos decet fideles, quam repurgatissimam nostro ministerio exhibeamus, confirmemus, stabiliamus, propagemus; corpus Filii tui, ecclesiam tuam ab omni infausta dissentione ac probroso schismate liberemus, pristinaeque integritati, paci ac concordiae sanctae restituamus, quo illa te uno corde et uno ore glorificet. Et vero nos in nobis, merae in hisce omnibus simus tenebrae, atque ipsissima ineptitudo ad salutaris quicquam boni cogitandum, volendum, perficiendum. Tu, O Domine, in hoc arduo ac coelesti labore, viam nobis commonstra, quam tuto ineamus, qua recte pergamus, qua feliciter et serena conscientia inde exeamus. Da nobis in nomine Filii tui coactis, secundum promissa tua Spiritum tuum. Spiritum illum veritatis, sapientiae, prudentiae, discretionis, pacis et charitatis, praesidem, ducem, doctorem. Aperi oculos mentis nostrae, facem notitiae salutaris in ea accende, et duc nos in veritatem tuam, ut videamus mirabilia legis tuae.13 Voluntatem nostram ab omni nativa pravitate, rebellione ac pertinacia liberam praesta, flecte et inclina illam ad ea, quae tibi grata et accepta sunt. Omnes affectus nostros tibi consecra et sanctifica, ut nihil meditemur, deliberemus, velimus, cupiamus, proferamus ac statuamus, nisi quod Verbo tuo sit consentaneum, tibi gratum, ecclesiaeque tuae cum primis utile. Accende nos zelo gloriae tuae, zelo tuorum praeceptorum, zelo pretiosae veritatis tuae, zelo domus tuae, zelo pacis et concordiae quae secundum te est. Unicus hic scopus in omni actione perpetuo oculis nostris observetur, inque animis illum nostris quam altissime defige, da uti illum gestemus ac circumferamus omnes ac singuli praesentissimum ad manus habeamus, ad singula quaesita propositaque. Hunc, autem, gloriam nominis tui et salutem populi tui, utrumque non nostro arbitratu, sed Verbi tui ductu assequendum. Ne permitte, O Pater, ut umquam vel latum unguem ab eo, vel ad sinistram vel ad dextram, ullo carnali affectu, aut mundano respectu abripiamur. Da ut semper cogitemus nos versari coram facie tua et (2) fonti] D: fonte – (6) et] B, D: om. – (8) decet fideles] B, D: fideles decet – (15) ac] B, D: et – (16) recte] B, D: recta – (28) in…actione] D: om. – (30) gestemus] B, D: gestamus – (30) praesentissimum] B, D: praesentissimumque – (31) autem] B, D: inquam – (31–32) gloriam…tui] B, D: highl. 12 13

Cf. Isa 1:18. Cf. Ps 119:18.

20

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

sanctorum angelorum tuorum. Inde animis nostris reverentiam nominis tui, quae initium est verae omnis sapientiae. Rege nos Spiritu sanctitatis, patientiae, longanimitatis, mansuetudinis, docilitatis. Carnem omnesque maledictas eius concupiscentias in nobis mortifica, ne impuritate eius sancta tua contaminemus. Quin effice ut pura sacra, animis et manibus puris tractemus. Arce a nobis omnem vanitatem ambitionis, quae genetrix est Antichristi, et pestifera mater ac radix omnis haereseos, omnem inanem iactantiam, studium contentionis, rixarum et vanae ac mundanae gloriae. Da ut sedatis et compositis in tui timore animis ad conventus nostros semper accedamus, similibusque in eis sedeamus ac surgamus. Imbue nos simplicitate columbina et prudentia serpentina,14 utriusque praxin spiritu tuo nos edoce. Et quando illustrem et celebrem hunc conventum, candelabri instar, in sublimi ac eminenti loco domus tuae constituisti,15 in quem vultus, ora, animique omnium erunt intenti, custodi nos, O Domine, ab omni scandalo, sanctifica nos, hoc praesertim tempore, propter nomen tuum, ut durante hac actione tota, haec synodus singulaque eius membra, sanctitate, iustitia, bonis sanctisque moribus, et operibus populo tuo praeluceant, ut dum de fide ac doctrina examinanda ac reformanda laboramus, id serio ac sancto studio a nobis fieri omnibus aequiori mente praeditis possit esse persuasissimum. Da ut ex sincera et pura fidei radice, fructus te, evangelio ac vocatione nostra dignos proferamus omnes, nosque invicem exemplo sancto aedificemus, neminem offendamus, neminem laedamus, ut vel hoc argumento omnes sancti ad assiduas pro nobis preces commoveantur et excitentur, illarumque subsidio, amplissimam tuam benedictionem in nos provocemus, quae in ecclesiae tuae harumque regionum infinita commoda redundet, atque hinc velut ex fonte in omnem terram derivetur. Sathanam vero, de quo nec dubitare possumus nec debemus, quin omnibus id modis acturus sit, ut huic conventui faciat aegre, attentusque futurus in omnes offensiunculas, levissimasque occasiunculas, speculaturus et observaturus, ut vel per rivulum irrepat, seminaque serat alienationis animorum, simultatum discordiae et rixarum, ut habeat quod primum quidem apud te accuset, deinde etiam non tantum criminosorum et malignantium cachinnis, sed et infirmiorum offensioni ac querelis exponat eoque actiones nostrae reddantur saltem minus venerabiles (1) angelorum tuorum] B, D: tuorum angelorum – (2) verae omnis] B, D: omnis verae – (2) sanctitatis] B, D: humilitatis – (7) mater…radix] B, D: radix ac mater – (9) tui] B, D: tuo – (12) et] D: ac – (13) quem] B, D: quo – (17) praeluceant] B, D: praeluceat – (17) de] B, D: om. – (18) ac] B, D: et – (19) persuasissimum] C: end of missing pages – (20) et pura] D: interl. add. – (21) nosque] A: foll. by del. omnes – (23) et] B, D: om. – (26) nec dubitare] B, D: dubitare nec – (31) etiam non] A: interl. add. – (32) infirmiorum] B, C, D: infirmorum – (33) querelis] C: querelae – (33) eoque] B: foll. by saltem 14 15

Cf. Matt 10:16. Cf. Matt 5:15.

5

10

15

20

25

30

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

5

13 A

10

15

20

25

30

21

et fructuosae; Hunc tu, O Pater, O potens et praestantissime Deus, constringe ac compesce, nosque ab eius technis immunes praesta, neu patere ut ullis nos plagis irretiat, circumveniat, ictuque averso vulneret aut prosternat, ullave ratione sanctum hoc opus impediat, retardet aut interturbet. Largire, Domine, ut ibi Leo et Lupus ille infernalis pudefiat, succumbat, calcetur, conteratur, ubi meros triumphos de tuo grege atque adeo de te ipso ac Filio tuo conceperat. Nos autem exhilara, Domine, et opus manuum tuarum in nobis instaura. Da nobis hic sanctam sementem, laetas denique segetes, messem denique ex labore copiosam. Quod infirmum est, et lini instar fumigantis,16 quassataeque arundinis, clementer fore, robora et constabili. Oves a pascuis tuis aberrantes ad gregem tuam reduc, O pastor Israelis. Refractarios, perversos, duros emolli, convince, corrige et converte, aut compesce vel coerce. Quod disruptum est, in te et Filio tuo reuni per Spiritum tuum. Quod laesum est, sana. Quod mortuum est, vivifica. Dissidia tolle, et da nobis populo tuo cor unum et animam unam, in suave praeludium beati illius confortii, quod cum beatis angelis coram throno tuo te glorificabit in caelis. Velis quoque, clementissime Pater, toto huius synodi tempore nos omnes ab omni malo custodire pacem loci huius, in quo versamur, procurare, sanctorum angelorum tuorum ductu et comitatu nos omnes ac singulos munire, corporisque iis viribus instruere, quibus absque tedio onera nostra singuli sustinere ac perferre valeamus. Da denique ut sicut initium huius synodi abs te et in te fecimus, similiter in te et tecum progrediamur ac finiamus, ut omnium sanctorum animis testatum esse possit, omnia sancte et religiose a nobis esse pertractata, nobisque in omnibus angustissimi tui nominis gloriam, puri tui cultus conservationem, ecclesiaeque tuae exoptissimam pacem et tranquillitatem curae et cordi fuisse. Quo omnes post feliciter confectum laboris huius curriculum, cum omnium fidelium applausu ac benedictione, ad nostra salvi et incolumes revertamur, serenaque et hilari conscientia, per omnem vitam reliquam et in ipsa morte fruamur, tandemque in tremendo illo iudicii die, servi boni ac fideles abs te agnoscamur et coronemur.17 Cum vero haec voluntas tua sit, ut omnes fideles tam publice quam privatim tibi supplicent pro omnibus in eminentia constitutis,18 praesertim iis, (1) praestantissime] B, C, D: praesentissime – (1) Deus] D: highl. – (2) eius] B: eis – (3) averso] C, D: adverso – (5) ibi] B: tibi – (9) denique] B, C, D: deinde – (10) lini] C, D: leni – (13) et] B, C, D: ac – (13) vel] B, C, D: ac – (20) angelorum tuorum] B, C, D: tuorum angelorum – (21) instruere] C, D: struere – (26) angustissimi] B, C, D: angustiis – (27) exoptissimam] B, C, D: optatissimam – (33) voluntas tua] C, D: tua voluntas 16 17 18

Cf. Isa 42:3. Cf. Matt 25:21. Cf. 1 Tim 2:1.

22

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

quos ecclesiae tuae dedisti nutricios, agnoscimus hoc nobis in hac synodo congregatis omnino incumbere, ut ardentissimis votis et flagrantissimis precibus tibi commendemus illos, quorum cura, beneficio ac mandato hanc celeberrimam ac venerandam synodum celebramus. Quanta igitur possumus animi intentione ac devotione tibi commendamus illustrissimos ac praepotentes Belgicae huius Confederatae Ordines Generales dominos nostros clementissimos, velis, O Pater, beneficium illud imprimis, quod calamitoso et miserando hoc saeculo in populum conferunt, amplissimarum benedictionum cumulo gratiose remunerari. Praeside tu assiduo in illorum conventu illustri, Spiritu sapientiae, prudentiae ac fortitudinis. Consilia ipsis salutaria inspira, successumque iis, ac eventum facilem et foelicem praesta. In zelo gloriae, domus ac veritatis tuae ipsos confirma. Da illis regimen pacatum et stabile. Subditosque fidos et obedientes. Robora dextras ipsorum adversus omnes qui, domi forisve, clam vel palam, dissipationem, interitum et occasum huius reipublicae machinantur. Effice ut sancta eaque perpetua inter se concordia maneant colligati, qua adversus malitiosas inprimis Antichristi blanditias, ipsosque inferorum dolos, fallacias atque praestigias rupis instar concussae subsistant. Concilia ipsis benevolentiam vicinorum et longinquorum. Da ut perpetui sint populi tui nutricii, regnique tui Filii indefessi propagatores, et regni Sathanae destructores tandemque cum toto sanctorum choro aeterna beatitudine perfruantur. Illustrissimum vero et fortissimum illum heroem Principem Auraicum quem verae religionis et veritatis vindicem, illorum dd. adiunxisti, hactenusque animi et corporis robore valentem nobis servasti, in organum tuae erga nos beneficentiae selegisti et consecrasti, hunc, Pater benignissime, umbraculo alarum assiduo refocilla ac protege.19 Da ut eo quam diutissime salvo haec fruatur respublica. Neu permitte ut scelerata sanguinariorum manus unctum tuum attingat, capitisve illius capillum laedat. Emitte e throno tuo exercitus caelestes, qui castris suis ipsum circumcludant. Instrue illum prudentia ac fortitudine, ut ad custodiam ad prosperitatem nostram alacriter porro advigilet. Largire ut dulcissimos immensi istius ac fidelissimi pro pace nostra exantlati laboris fructus cum gaudio aspiciat, iisque annis exsatietur quamplurimis.

(7) clementissimos] B, C, D: benignissimos – (8) populum] B, C, D: foll. by tuum – (10) illorum] B, C, D: ipsorum – (10) conventu illustri] B, C, D: illustri conventu – (11) ac] B, C, D: et – (13) illis] B, C, D: ipsis – (17) atque] B, C, D: ac – (18) concussae] B, C, D: inconcussae – (21) beatitudine] B, C, D: beatitate – (22) heroem] B, C, D: heroa – (23) veritatis] B, C, D: libertatis – (24) organum] B, C, D: organon – (26) alarum] B, C, D: add. tuarum – (29–30) prudentia…fortitudine] B: spiritu prudentiae ac fortitudinis, interl. add. spiritu – (30) ad] B, C, D: et – (32) fructus] B: fructu 19

Cf. Ps 16:8.

5

10

15

20

25

30

ii/2.3 opening prayers of president bogerman 14 A

5

10

15

20

25

30

35

23

Imbue et exorna illum omnibus virtutibus Christiano principe dignis, quibus magis ac magis in populo tuo emineat, eique praeluceat, tandemque cum sanctis Israelis ducibus recipiatur in aeternae gloriae tabernacula. Oramus quoque te pro generosis, nobilissimis ac consultissimis Ordinibus Generalibus ad hanc synodum delegatis. Custodi, rege et conforta eos, Domine, per Spiritum tuum, ut pia prudentique opera, moderatione ac directione huic sanctae congregationi commodent. Ne permitte, Domine, ut quicquam a nobis proficiscatur quod ipsos contristare posset, aut molestiam iis aliquam exhibere. Quin potius effice, ut inspectioni et moderationi tam angustae, cum voluptate et sui aedificatione praesint dominisque suis omnia exoptata ac fausta renuntient! Oramus praeterea pro magnifico et amplissimo civitatis huius Dordracenae magistratu, praetore, consule reliquoque senatu. Aperi, Domine, thesauros gratiae tuae, benedictiones inde tam corporales quam spirituales in ipsos et totam hanc civitatem omnesque eius incolas, inprimis ecclesiam tuam effunde, ut nostrarum precum et sanctae nostrae in Domino conversationis uberrimum fructum percipiendo, in honore, beneficio et memoria huius sanctae synodi exultent, aeternumque sibi de eo gratulentur. Denique quandoquidem in hoc nostro conventu tot exterorum principum et magistratuum deputatos coram cernimus, viva totidem Christianae ipsorum ergo nos benevolentiae documenta, absit a nobis haec ingratitudo, ut illorum non recordemur coram te. Oramus quoque te, O Domine ac Pater noster, pro serenissimo ac potentissimo principe Iacobo, Rege Magnae Brittanniae, cuius pientissimo zelo et ardentissima commiseratione toties nos in malis nostris recreasti; pro illustrissimis Germaniae principibus, Electore Palatino et Landgravio Hassiae, proque illustribus ac magnificis Thiguri, Bernae, Basileae, Schafhusiae, Genevae, Bremae et Embdae magistratibus, ecclesiis ac rebuspublicis. Recordare omnium, O Domine, secundum eam benevolentiam, qua prosequeris populum tuum. Da ut fruantur salute populi tui, et gaudio electorum tuorum; pro sancta sympathia, iucundissimoque hoc beneficio, quo maestas harum regionum ecclesias, adeo blande, prompte ac benevole consolantur, duplum in sinum ipsorum refunde. Concede illis pacem et prosperitatem perpetuam. Tenebras illorum illumina. In angustiis et difficultatibus omnibus praesentissimum illis esto subsidium. Benedic omnium regimini, ut tibi sit gloriosum, subditis gratum et utile, totique Christiano orbi ornamento et emolumento.

(1) exorna] B, C, D: exerce – (9) inspectioni…moderationi] C: moderationi et inspectioni – (22) quoque] B, C, D: ergo – (22) ac] B, C, D: om. – (26) Landgravio] C: Landtgravio – (26) ac] C: et – (26) Thiguri] B, C, D: Tiguri – (27) Schafhusiae] B: Schaphusiae; C: Scaphusii; D: Scaphusiae – (29) populi tui] C: tui populi – (30) sympathia] B, C, D: symphonia – (33) et] C: ac – (35) totique] D: toti

24

ii/2.3 opening prayers of president bogerman

Postremo et hoc non denega nobis, Domine, expectationi, votis desideriisque ipsorum atque adeo, universi tui populi, in hac synodo, quam sanctissime ac plenissime, ut satisfiat, ne laboris et studii, pro pace ecclesiae tuae suscepti ac praestiti unquam eos paeniteat. Exaudi nos in hisce omnibus, O Pater miserationum, in facie Filii tui unigeniti ac dilecti Domini ac servatoris nostri, cui ut et tibi et Spiritui Sancto uni vero, immortali, aeterno Deo, sit laus, honor et gloria in secula seculorum. Amen. Amen.

(1) non] B, C, D: ne – (4) paeniteat] B: paenitere queat; queat interl. add. by a diff. hand – (6) ac] C: et – (6) nostri] C: om. – (6) et] D: ac – (7) aeterno] B, C, D: om. – (7) et] C: om. – (8) Amen Amen] C, D: highl.

5

SECTION 2: CREDENTIALS FOR THE DELEGATES

II/2.4 States General Commission for the State Delegates Date: 6 November 1618; submitted 13 November 1618 (Session 1) Main source: A: Utrecht OSA, L, 2r–3r (copy) Collated sources: B: Utrecht OSA, P, 15v–17v; AL: Acta, 1:6–8 Other copies: The Hague NA, S.G. 12.302, 91v–92r; ADSND, 1:355–357 Summary: This is the commission for the eighteen persons delegated by the States General to open the synod and to attend all of the sessions on its behalf, giving advice and guidance. It basically consists of three parts: First, the reasons for convening the synod and the timing of that convening are presented. Next, the names of those delegated are listed. Finally, the tasks of these state delegates are outlined. Editor: Roelf C. Janssen

15

20

25

Ordines Generales Unitarum Provinciarum Belgii, universis et singulis praesertim reverendis, venerabilibus, clarissimis, pastoribus, doctoribus et senioribus ecclesiarum Belgicarum et exterarum ad synodum nationalem rogatis, requisitis et missis hasce nostras lecturis et audituris, salutem. Quandoquidem nobis nihil magis curae fuit per annos hosce quinquaginta, quibus cum rege Hispaniarum et archiducibus Austriae, etc., pro religione Christiana, libertate et privilegiis provinciarum asserendis, domi, foris, terra marique, continue et varie concertatum et bellum gestum est, quam ut pura Christianae religionis doctrina et rectus divinus cultus in omnibus et singulis nostris provinciis reduceretur, conservaretur et propagaretur, atque nos in eam rem omnes nostras vires et animorum cogitationes sine intermissione adiiceremus, et Deo bene iuvante, tam feliciter publica promoveremus, ut (15) Provinciarum Belgii] AL: Belgii Provinciarum – (17) ecclesiarum] AL: foll. by tum – (17) et] AL: tum – (17–18) rogatis ... missis] AL: evocatis ac delegatis – (19) nobis nihil] AL: nihil nobis – (22) et] AL: ac – (22) et] AL: ac – (23) et rectus] AL: rectusque – (24) nostris provinciis] AL: provinciis nostris – (24) reduceretur] AL: assereretur – (26) et Deo] AL: Deoque

26

ii/2.4 states general commission for the state delegates

non modo ecclesiarum Belgicarum status et consensus, sed et provinciarum quies et securitas asserta esse videretur, per pactas inducias cum Hispaniarum rege et archiducibus Austriae; subito quasi ex transverso infelices quaedam altercationes et disputationes super quibusdam religionis capitibus emerserunt, et in vulgus tam late pervagatae fuerunt, ut quaedam certissima dissensionum, odiorum initia, imo semina et civilis belli incendia totis provinciis diffudisse viderentur. Nos huiusmodi rerum animorumque perturbationibus et fluctibus excitatis mature obviam ire cupientes, et advertentes, quod non alia promptiori, certiori, vel magis Christiana via et modo, animorum provincialium tranquillitati consulere, pristinam unionem et optatam animorum mutuam conventionem reducere et restabilire potuerimus, quam si promptissime et Christiane per finitimarum exterarum et provincialium ecclesiarum consensum, huiusmodi motus componerentur, et obortae controversiae assopirentur, nihil ultra dubitantes, matura habita deliberatione, exquisitis omnium et singularum provinciarum, sententiis et consiliis animum nostrum adiecimus ad convocandam, indicendam et promulgandam liberam et legitimam Synodum Nationalem in urbe Dordraco, anno hoc praesenti millesimo sexcentesimo decimo octavo, mense Novembri inchoandam, et ad eius certiorem ordinem, modum et progressum, pro evitandis omnibus impedimentis et difficultatibus, quae in actuum et agendorum celebratione oboriri possent, de certo nostro consilio et deliberatione ante habita, deputatos et missos nostros ordinavimus, deputavimus et commisimus, ordinamus, deputamus et committimus per praesentes illustrem et generosum, nobiles, clarissimos et discretos, statui nostro fideles: Martinum Gregorii, iuris utriusque doctorem, Henricum ab Essen, consiliarios ducatus Geldriae et comitatus Zutphaniae; dominum Walravum, dominum de Brederode, baronem (1–2) provinciarum quies] AL: quies Provinciarum – (2) et securitas] AL: om. – (2) per pactas] AL: pactis – (2) inducias] AL: om. – (3) Austriae] AL: foll. by induciis – (4) et ... super] AL: de – (5) et ... late] AL: quae tam late in vulgus – (5) fuerunt] AL: sunt – (5) quaedam] AL: foll. by iam – (6) odiorum] AL: odiorumque – (6) et] AL: ac – (7) diffudisse] AL: diffussa – (7) Nos] AL: foll. by cum – (8) et] AL: ac – (8) excitatis] AL: om. – (8) ire ... quod] AL: eundum esse putaremus, cumque videremus – (9) vel ... Christiana] AL: aut Christiana magis – (9) et] AL: ac – (10) consulere] AL: consuli – (10) pristinam unionem] AL: unionem pristinam – (11) mutuam ... reducere] AL: conspirationem reduci – (11) et ... potuerimus] AL: ac restaurari posse – (12) et] AL: ac – (13) consensum] B: consensus – (13–14) assopirentur] AL: sopirentur – (14) exquisitis] AL: consultisque – (15) et consiliis] AL: consiliisque – (16–17) et legitimam] AL: legitimamque – (17) Synodum ... Dordraco] AL: Nationalem in urbe Dordraco Synodum convocare, indicere atque promulgare visum nobis fuit – (17) praesenti] B: presenti – (18) et ... eius] AL: Ad cuius – (19) et] AL: ac – (19) pro] AL: om. – (20) et] AL: atque – (21) de] AL: om. – (21) et] AL: ac – (21) deputatos] AL: delegatos – (21–22) et missos] AL: om. – (22) deputavimus] AL: delegavimus – (22) commisimus] AL: foll. by hoc ipso – (22–23) deputamus] AL: delegamus – (23) per praesentes] AL: om. – (24) discretos] AL: prudentissimos – (25) doctorem] AL: foll. by primarium curiae ducatus Geldriae, ac comitatus Zutphaniae consiliarium – (25) consiliarios] AL: curiae – (25) et] AL: ac – (26) Zutphaniae] AL: foll. by consiliarium – (26) Walravum] B: Walravium – (26) dominum] B, AL: om.

5

10

15

20

2v A

25

ii/2.4 states general commission for the state delegates

5

10

15

20

25

27

Vianae et Ameydae, vicecomitem Ultraiectensem, Dominum in Noordelos, et Hugonem Muiss ab Holy, equitem, urbis Dordracenae praetorem, vel N. eiusdem civitatis pro tempore consulem; Iacobum Boelensen, Gerardum de Nieuwburch, respective consules civitatum Amstelrodami et Alcmariae; Rochum van den Hoenart, supremae curiae Hollandiae, Zeelandiae et Westfrisiae consiliarium primarium; Nicolaum Cromhout, provincialis curiae Hollandiae, Zelandiae et Westfrisiae consiliarium primarium; Simonem Schottum, iuris utriusque doctorem, civitati Middelburgensi a secretis; Iacobum de Campe, iuris utriusque doctorem, Ordinum Zelandiae consiliarium; Fredericum de Zuylen van Nievelt, dominum de Aertsberge, Berckewoude, et de Enge; Wilhelmum ab Herdevelt, consulem civitatis Amersfordianae; Ernestum ab Alva, Ordinum Frisiae consiliarium et grietmannum in Oostdongerdeel; Ernestum ab Haringsma, consiliarium primarium curiae provincialis Frisiae; Henricum Hagen, nobilem Vollenhovae ex ordine equestri; Ioannem ab Hemert, consulem Daventriensis civitatis et in collegio illustrissimorum Ordinum Generalium deputatum; Hieronymum Isbrants, iuris utriusque doctorem; Etzardum Iacobum Clant, dominum in Esinge et Sanduer. Mandantes et iniungentes supradictis omnibus et singulis nostris deputatis et missis, ut sub nomine et authoritate nostra quam citissime et opportunissime se Dordracum recipiant, synodum aperiant et nostro nomine in omnibus et singulis sessionibus et actionibus synodalibus se sistant et adsint suaque prudentia, consilio et moderatione singula, ad inspectionem et curam ipsorum spectantia, ita componant prout saepedictis nostris deputatis hoc plenissime confidimus et eos specialiter desuper instruximus, quo optatus et desideratissimus huius synodi fructus redundare possit ad aeterni Dei Do(1) Noordelos] B, AL: Noordeloos – (1) et] AL: om. – (2) Muiss] B, AL: Muys – (2) Dordracenae] AL: Dordrechtanae, tractusque Striensis – (3) Boelensen] B: Boulensem; AL: Boulenium, urbis Amsterodamensis consulem – (4) Nieuwburch] AL: Nieuenburg – (4) respective] AL: om. – (4) consules ... Alcmariae] AL: consulem civitatis Alcmarianae – (5) Hoenart] B: Honaert; AL: Honert – (5) Zeelandiae] B: Zelandiae – (6) primarium] AL: foll. by Academiaeque Leydensis curatorem – (6) Cromhout] AL: Cromholtium – (7) Zelandiae] AL: Zeelandiae – (8) civitati] AL: civitatis – (10) de] AL: om. – (10) Aertsberge] AL: Aertsbergae – (10) et] B, AL: om. – (11) Enge] B: Engeque – (11) Herdevelt] B: Hertevelt; AL: Hartevelt – (11) consulem ... Amersfordianae] AL: civitatis Amersfortdianae consulem – (12) Aelua] B, AL: Aylva – (13) Haringsma] B, AL: Harinxma – (13) consiliarium] AL: om. – (14) Frisiae] AL: foll. by consiliarium – (14) Vollenhovae] AL: Vollenhoviae – (15) consulem] AL: om. – (15) civitatis] AL: foll. by consulem – (16) Hieronymum] B: Hyeronymum – (17) Esinge] B, AL: Essinga – (17) Sanduer] AL: Sandwer – (18) et] AL: atque – (18) supradictis] AL: dictis – (18) et singulis] AL: singulisque – (18) deputatis] AL: delegatis – (19) et missis] AL: om. – (19–20) opportunissime] A: oportunissime; AL: opportunitate prima – (20) se] AL: om. – (20) Dordracum] AL: foll. by se – (20) et nostro] AL: nostroque – (21) et] AL: ac – (21) et] AL: eis – (22) singula] AL: foll. by quae – (22) et curam] AL: om. – (23) spectantia] AL: spectant atque curam – (23) saepedictis] AL: dictis – (23) deputatis] AL: delegatis – (24) confidimus] AL: committimus – (24) et ... desuper] AL: eosdemque peculiariter – (24) et] AL: tandem, ac – (25) desideratissimus ... synodi] AL: desideratus synodi huius – (25) redundare possit] AL: om. – (25) Dei] AL: foll. by et

28

ii/2.5 summons/credentials for dutch theologian johannes polyander

mini nostri gloriam atque laudem, ad omnium nostrarum ecclesiarum, incolarum et popularium salutem, concordiam et pietatem. Id quod precamur a Deo Domino nostro misericorde. In horum omnium fidem et certitudinem praesentibus hisce literis sigillum nostrum appendi, et subscribi per graphiarium iussimus. Dabantur in frequentissimo nostro conventu Hagae-Comitis. Anno Domini nostri millesimo sexcentesimo decimo octavo, die sexto Novembris. Signatum: A. v. Mateness vidit Infra erat scriptum: Ad mandatum praedictorum dominorum Ordinum Generalium, Subsignatum: C. Aerssens Appensum erat sigillum Ordinum Belgii magnum in cera rubra expressum.

3r A 5

10

II/2.5 Summons/Credentials for Dutch Theologian Johannes Polyander Date: 20 September 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 4r (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 1r–2v (original) Summary: This letter to the Leiden theologian Johannes Polyander indicates that he is being summoned to the upcoming national synod by the States of Holland and Westfriesland in order to give his assistance and advice. Editor: Roelf C. Janssen

DE EDELE STATEN VAN HOLLANDT ENDE WESTVRIESLANDT

25

Hoochgeleerde lieve besundere, alsoo den Hooch Mogende heeren Staten Generael der Vereenichde Nederlanden tot wechneminge van dese droevige religionsdifferenten goetgevonden hebben over de Vereenichde Nederlantsche Provincie¨n uuijt te schrijven een synode nationael, dat gehouden sal worden binnen de stadt Dordrecht jegens den eersten van de maent Novembris naest-

30

(1) nostri] AL: foll. by Iesu Christi – (2) pietatem] AL: foll. by redundare queat – (2) precamur] AL: om. – (3) Domino ... misericorde] AL: misericordiae Patre, per Dominum nostrum Iesum Christum precamur – (5) per graphiarium] AL: a graphiario nostro – (5) graphiarium] B: foll. by nostrum – (8) Mateness] AL: Matheness

ii/2.6 credentials for dutch theologian sibrandus lubbertus

5

10

15

29

commende ten overstaen van eenige godtsalige, vreedsame, geleerde ende moderate persoonen, die daertoe uyte nabuijr coninckrycken, landen ende republicquen van haere Hooch Mogende wegen versocht zijn, gelijck wy niet en twijffelen uwe Edele en hebbe t’selve al voor desen verstaen. Soo dient desen om uwe Edele t’selve alsnoch bij deesen te notificeeren ende met eenen te vermanen, lasten ende ordonneren uwe Edele persoon daertoe behoirlijcken te praepareren, ende hem jegens den voorszeide eersten novembris binnen der stadt Dordrecht te vinden, ten eynde op de voorszeide nationale sijnode mede te compareren, d’selve te assisteren, ende met goeden raet ende advijse bij te wesen, sonder daer van te wesen in gebreecke, dewijle wij ons daer toe verlaeten sullen, ende uwe Edele beveelen inde protectie Godes almachtich. Geschreven in den Hage, den xxen Septembris anno 1618. Onderstondt: Ter ordonnantie heeren Staten Ende was onderschreven: A. Duick Het opschrift was: Hoochgeleerde lieve besundere, doctor Johannes Polyander, rector ende professor in de heijlige theologie binnen de Universiteydt van Leijden.

II/2.6 Credentials for Dutch Theologian Sibrandus Lubbertus Date: 23 October 1618; submitted 23 November 1618 (Session 11) Main source: A: Utrecht OSA, L, 4v–5r (copy) Summary: This document is a letter to “whomever might read it” that Franeker theologian Sibrandus Lubbertus has been delegated to the synod by the States of Friesland. Editor: Roelf C. Janssen

30

De gedeputeerde Staten van Vrieslandt, allen den geenen die deesen sullen sien ofte hooren lesen, saluyt. Alsoo omme wech te nemen de geschillen over eenighe jaeren in sommige kercken van dese Vereenichde Nederlanden geresen over de leere van de predestinatie ende d’ aencleven van dien, ende in de selve kercken wederomme te herstellen d’oude ruste, vrede ende eenicheijdt, bij d’ Hooch Moogende heeren Staten Generael, goetgevonden is een nationael synodum tegens den 1en Novembris 1618, eerstcommende niuwen (6) ordonneren] A: ondonneren

30

ii/2.6 credentials for dutch theologian sibrandus lubbertus

stijls binnen Dordrecht te beschrijven, daerop uyt ijder provincie neffens zes personen wesende gequalificeert als de missive van hoochgemelte heeren Staeten van date den xxven Junij 1618 ende t’concept daer nevens gaende breder zijn vermeldende, eenige professores theologiae souden verschijnen. Doen te weeten, dat wij achtervolgens deselve stucken gecommitteert ende geauthoriseert hebben, committeren ende authoriseeren mits desen eene eerwerdighen, hoochgeleerden ende seer discreeten heere doctorem Sibrandum Lubberti, theologie professorem in onse Academie tot Franeker, omme hem tegens den voorszeide 1en Novembris 1618 eerstcommende in den synode nationael binnen Dordrecht te verfoegen, ende aldaer mette gecommitteerde van de andre landen ende provincien daer toe mede verschreven zijnde, naer aenroepinge van Godts heijlige name in de voorgenomen handelinge te treden, de bekende vijff questieuse poincten mette geschillen daeruijt geresen bij der handt te nemen, deselve in de vreese des Heeren deur te zien, ende alleene naer Godes Woort t’examineren, ende daer nae t’arbeijden, dat die voorszeide vijff poincten mette swaricheden daer uijt resulterende tot ruste van die kercken hier te lande (behoudende altijdt die suijverheydt van de leere) op ’t gevoegelixste nedergelecht mogen werden, ende oock volgens mede aff te doen alle alsulcke gravamina als opten selven synode boven de voorszeide vijff poincten metten aencleven van dien, wijders ingebracht sullen mogen worden, soo ende als de selve ter eeren Godes ende opbouwinge van sijne kercke bevinden sal dienstelicxt te weesen. Aennemende ende beloovende voor goet, vast ende van waerde te houden alle t’gene hierinne bij den selven onse gecommitteerde volgens sijn commissie gehandelt ende gedaen sal worden, ende sijn handt daer van kost ende schadeloos t’ontheffen. Versoecken daeromme hiermede alle ende een ijderen, die desen sall worden verthoont, omme den voorsseide onsen gecommitteerde in dese zijne commissie egeene beletsel, maer des noot ende versocht sijnde alle gunstige bevorderinge te doene. Gegegeven binnen Leeuwarden onder t’segel van d’ heeren Staten van Vrieslandt, ende d’ handt van de secretarius der selver desen xxxiiien Octobris 1618. Onderstont: S. Potter vidit Ter ordonnantie der gedeputeerde voorsseid onderteeckent: A. Aijsma

5

10

15

20

25

30

35

5r A

ii/2.7 credentials for dutch theologian franciscus gomarus

31

II/2.7 Credentials for Dutch Theologian Franciscus Gomarus Date: 13 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 5r–5v (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 5r–6v (original) Summary: This letter to the synod indicates that Groningen theologian Franciscus Gomarus has been delegated to the synod by the States of Groningen and Ommelanden. Editor: Roelf C. Janssen

10

15

20

25

30 5v A

35

Eerwaerdige, hoochgeleerde, wijse, discrete, seer voorsienige heeren ende goede vrunden. Alsoo die Staeten van Stadt ende Lande op laetstgeholdenen landtsdach op de aenschrijvinge van de Hooge ende Mogenden heeren Staeten Generael genomineert hebben den eerweerdighen ende hoochgeleerden heeren doctorem Franciscum Gomarum, om als professeur van de Academie deser provincie te compareren op den synodo nationael tot Dordrecht, ende volgens haere Hoog Mogende schrijvens, ende het concept op t’ houden van den selven synodo gemaeckt, neffens den gecommitteerden van den anderen provincie¨n t’ helpen beslichten, ende neder te leggen die questie¨n ende geschillen, die (leyder) in t’ stuck van de religie ingekroopen ende geresen sijn, versoecken daeromme vriendelicken, dat uwe eerwerdighen willen believen den gemelten heeren Gomarum t’ syner aenkumpste aldaer op den selven synodo tot sessie t’ admitteren, hem te respecteren, ende sijn advijs in alle voorvallende saecken sulcx t’ holden, ende achten niet anders, als offte wij selffs jegenwoordich waeren, waer toe wij ons sullen verlaeten, ende hiermede. Eerweerdighe, hoochgeleerde, wijse, discrete seer voorsienige heeren ende goede vrunden uwe eerweerdige inde protectie des Almogenden bevelen. Uijt Groeningen den 13en Octobris 1618. Onderstont: E. Tiarda D. vidit Uwe eerweerdige goede vrunden, Die gedeputeerden der stadt Groningen ende Ommelanden. Ter ordonnantie der selven onderteeckent, W. Meijnardi 1618

32

ii/2.8 credentials for dutch theologian antonius thysius

Het opschrift was: Eerweerdigen, eerentfesten, hoochgeleerden, godtsalighen, seer wijsen, voorsienigen ende discreten den Divini Verbi heeren predicanten, ende olderlingen des hoochweerdigen synodi nationalis vergaedert binnen Dordrecht.

5

II/2.8 Credentials for Dutch Theologian Antonius Thysius Date: 12 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 5v (copy) Summary: This letter to Harderwijk theologian Antonius Thysius indicates that he is being delegated to the synod by the States of Gelderland and Graafschap Zutphen. Editor: Roelf C. Janssen

Weerdighe, hoochgeleerde besondere goede vrundt. Alsoo bij de Hooge Mogende heeren Staten Generael goetgevonden is, dat de professoren uijt de academie¨n ende illustre schoolen deser provincien op den synodo nationael bij ende van wegen de provincie¨n daerinne de selve staen, sullen verschreven worden, soo hebben wij niet sullen laeten u weerdighe daer van te adverteren, ten eijnden de selve sich tegens den eersten Novembris niuwen stijls mede binnen Dordrecht laeten vinden den voorseijden synodo nationael bij te woonen, ende te doen t’geene in gevolge van haere Hoog Mogende voor angetagen resolutie in de voorvallende saecken behooren sall. Waer toe wij ons sullen verlaten, ende Uw Weerdigen Godes bewaringe beveelen, Geschiet t’Arnhem den xiien Octobris xvic achtien. Onderstont: Cantzler ende raden des furstendoms Gelre ende Graeffschaps Zutphen Ter ordonnantie der selver was onderteeckent: E. Engelen Het opschrift was: Den weerdighen, hoochgeleerden Antonio Tysio, doctor in de theologie ende professeur in de Hooge Schoole tot Harderwijck, onsen besunderen goeden vrundt

15

20

25

30

ii/2.9 summons for dutch theologian antonius walaeus

33

II/2.9 Summons for Dutch Theologian Antonius Walaeus Date: 5 November 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 6r (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 3r–4v (original) Summary: This letter to Middelburg theologian Antonius Walaeus indicates that he is being summoned to the synod by the States of Zeeland. Editor: Roelf C. Janssen

10

15

20

25

Eerwaerde, wijse, vroome, discrete, voorsienige. Alsoo op ’t versouck van de Mogende Edele heeren Staten van Zeelandt, bij de Hoog Mogende heeren Staten Generael goetgevonden is, dat uw edeler persoon neven andere theologanten uyt dese Vereenichde Provintien hem sall laeten vinden op het synodus nationael presentelick te houden tot Dordrecht, soo dient desen ten fine uw edele sich metten eersten derwaerts vervoege omme te voldoen d’intentie van Hoog Mogende heeren Staten voornoemt. Hiermede Eerwaarde, wijse, vrome, discrete, voorsienighe, zijt Gode bevolen, Uijt Middelburch den v Novembris 1618. Onderstont: Ter ordonnantie vande gecommitteerde raden van Staten van Zeelandt, Ende was onderteeckent: H. van Tuya’van Serooskercks1 Het opschrift was: Eerweerdige, wijse, vroome, discreete, seer voorzienige d. Anthonio Walaeo, dienaer des Goddelicken Woordts, Middelburch

1

Tuyll van Serooskercken.

34

ii/2.10 credentials for the gelderland delegation

II/2.10 Credentials for the Gelderland Delegation Date: 24 July 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 6r–v (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 7r–8r (original) Summary: This fairly standard credential lists the members delegated to the Synod of Dordt by the provincial synod of Gelderland in Arnhem on 24 July 1618 (Reitsma/van Veen, 4:313). Editor: Roelf C. Janssen

Alzoo het den Hooch-mogende heeren Staten Generael, gelieft heeft, tot wechneminge der droevige geschillen in deese Geunieerde Provintien ontstaen, uyt te schryven ende te beroepen eenen synodum nationalem, tegens den 1en Novembris stilo novo tot Dordrecht in ende bijeen te koomen, ende tot dien eynde aenden eerwaerdige hove des Vorstendoms Gelre ende Graefschaps Zutphen mede versocht is, totten selvigen synodo eenige predicanten ende ouderlinge der Gereformeerden kercken, uyt die provintie voorsseid te deputeren ende aff te veerdighen; ende derhalven den jongstgehouden synodo binnen Arnhem belast is soodaene deputatie te doen. Soo ist, dat wij dien volgende, om in geenen gebreecke bevonden te worden, hebben genomineert ende gedeputeert, nomineren, deputeeren, veerdigen oock aff mits desen, die eerwaerdighe, godtsalighe, welgeleerde, onse seer lieve medebroeders, dd. Wilhelmum Stephani, d. Ellardum a Mehen, d. Sebastianum Dammannum, d. Johannem Bouilletum, d. Jacobum Verheiden ende jonckheer Hendrick van Hel, alle dienaren ende ouderlinghen der Gereformeerden kercken inden Vorstendom Gelre ende Graefschap Zutphen, om nae ouder gewoonte de synodale vergaderinge in name deses Gelderschen synodi bij te woonen. Ghevende den selven onsen gedeputeerden volcomen macht, in onser aller naeme te helpen verhandelen, resolveren ofte concluderen, alles wat op desen synodo nationali voorvallen sall. Beloovende alle ende een ijeder poinct, leere ofte order der kercken aengaende, dat deese onse ghedeputeerde, volgens den regel ende voorschrift van Godts heilig Woordt, ende instructie hen gegeven, hebben voor goet gekent ende aengenomen, aen onse zijde mede voor goet te kennen ende aentenemen, niet anders als off wij alle hooft voor hooft in dese synodale vergaderinghe zelffs waeren tegenwoordich geweest, ende aldaer die selfde poincten hadden goet gekent ende aengenomen. Biddende van gantscher herte Godt den Almachtighen, dat zijne goddelicke maiesteijt believe met zijnen Heilige Geest, den gheest der wijsheydt ende des verstandts, den gheest der discretio ende vrijmoedicheydt, den gheest der kennisse ende vree-

10

15

20

6v A

25

30

35

ii/2.11 credentials for the south holland delegation

5

10

35

se des Heeren, int’ midden deeser verghaderinge te presideren, die selvige te stieren ende te dirigeren, dat alles wat voorgenomen, geresolveert ende beslooten zal worden, mach gereijcken tot sijnes hoghen ende duijren naems loff ende eere, stichtinge ende opbouwinghe sijner heilige kercken, behoudenisse der goddelicken waerheijdt, in die selve, stuijringe ende weeringe aller ketterijen ende scheuringhe, ende herstellinge vanden langh-gewenschten vreden, op dat alzoo Godes kercke in eenicheydt des gelooffs ende godtsalicheydt des levens dagelickx meer ende meer moghe wassen ende toenemen. Amen. Actum Arnhem in onse synodale vergaderinghe den 24 Julij anno 1618. Was onderteekent: Gulielmus Baudartius, Praeses synodi Gellius de Bouma, Scriba synodi mps

II/2.11 Credentials for the South Holland Delegation Date: 6 November 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 7r–v (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 9r–v (original) Summary: This fairly standard credential lists the members delegated by the synod of South Holland in Delft on 6 November 1618 (Reitsma/van Veen, 3:315–316). Editor: Roelf C. Janssen 20

25

30

35

Alsoo de doorluchtige Hoochmogende heeren Staten Generael besloten hebben op den 1en Novembris deses iaers 1618 eene synodus nationalis binnen Dordrecht gehouden sal worden omme de verschillen over de leere ende orden der Gereformeerde kercken hier te lande opgeresen, ende specialijck die vijff controverse poincten, ende de swaricheden daer uyt resulterende, wettelick te examineren, ende behoudende altijdt de suyverheydt der leere, opt gevouchlijckste afftehandelen, ter neder te leggen ende decideren. Soo hebben wij dienaeren des heilige evangeliums ende ouderlingen synodaliter vergadert gecommitteert gelijck wij committeren bij desen den eerwaardigen, welgeleerden, godtsalighen dd. Balthasarum Lydium, Henricum Arnoldi, Festum Hommium ende Gisbertum Voetium, respective kerckendienaeren tot Dordrecht, Delft, Leijden ende Heusden, gelijck wij oock (ingevalle ijmandt der selven door sieckten ofte andere pregnante redenen niet conden compareren) in plaetse vande absenteerende substitueren de eerwaardige, geleerde ende voorsienige dd. Abrahamum Muysenholium ende Johannem Becium, respective kerckendienaren tot Breda ende Dordrecht. Voorts deputeeren wij

36

ii/2.12 credentials for the north holland delegation

nevens de voorsseide kerckendienaren den eerentfesten, geleerden, voorsienigen Arent Muys van Holy, bailliu uijt Zuyd-hollandt, ende Johannem Latium, respective ouderlinghen tot Dordrecht ende Leijden, substituerende mede in haer plaetsen bij sieckte ofte andersins den eerwaardigen, welgeleerden Fredericum de Vrije, ende Michaelem Baldeum, respective ouderlingen inden Haege ende Delft. Welcken voorsseide gecommitteerden wij geven volle macht om die voornoemde synode nationael van onsent’wegen over alle voorvallende saecken, questien ofte verschillen betreffende de leere, ordre, ofte andersints te helpen, delibereren ende resolveeren t’geene tot voorstandt des waerheijdt ende stichtinge der kercken noodich sal bevonden worden. Beloovende voor goet vast ende weerden te sullen houden alles t’geene de voorsseide gecommitteerde in conformite van Godes heilig Woordt (oock lettende op d’instructie haere eerwaardigen mede gegeven) sullen helpen besluijten ende resolveren, even ofte wij allen te samen daer present t’selve beslooten ende geresolveert hadden. Wij bidden den Vader der lichten ende God des vredes inde voorsseide synodale vergaderinge door sijnen Heiligen Geest te willen presideren, ende de verstanden ende gemoederen der eerwaardigen broederen alsoo stuijnen ende leijden, dat sij niet anders en besluijten, dan twelck tot grootmaeckinge vanden alder-heijlichste naeme Godes, tot welstandt der landen, ende gerusticheijdt mitsgaeders eenicheijdt der kercken, sall strecken ende gedijen. Datum binnen Delft, in onse synodale vergaderinghe deesen vi Novembris 1618. Was onderteeckent: Gedeon Sonneveldius, synodi scriba J. Lamotius, alter synodi scriba, nomine praesidis, d. Henrici Arnoldi

II/2.12 Credentials for the North Holland Delegation Date: 5 November 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 7v–8r (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 11r (original) Summary: This credential lists the members delegated by the synod of North Holland in Enkhuizen on 5 November 1618. Initially the synod chose Gerard van der Nieuburg as an elder delegate (Reitsma/van Veen, 2:46), but since he was commissioned as a state delegate by the States of Holland and Westfriesland, he was replaced by Dominicus van Heemskerck. Editor: Roelf C. Janssen

5

10

15

7v A

20

25

ii/2.12 credentials for the north holland delegation

5

10

15

20 8r A

25

30

37

Alsoo den almachtigen ende goedertieren Godt belieft heeft den Hoochmoogenden heeren, den heeren Staten Generael der Vereenichde Nederlanden in t’ herte te geven de convocatie van een synode nationael, niet alleene uijt de kercke der voorsseide Nederlanden, maer oock uijt andere conincrijcken, vorstendommen, republijcquen ende landen eenighe geleerde theologanten daer bij te versoecken, tot redres ende wechneminghe der oneenicheden ende swaricheden, die voor eenige jaeren in de kercken deser landen opgestaen ende verreesen zijn, ende uijt het midden des noorthollantschen synodi eenige dienaeren des heiligen evangelii ende ouderlinghen als gedeputeerden des selven hebben begeert affgesonden te sullen worden. Soo ist, dat wij in conformiteijdt van soodanighe een goddelijcke ende heylige resolutie gecommitteert hebben ende committeren mits desen onse waerde ende hoochgeleerde medebroederen, de eerwaerdige, godtsalige, wijse ende hoochgeleerde d. Jacobum Rolandum, d. Jacobum Triglandium, d. Abrahamum a Doreslaer, d. Samuelem Bartholdi, kerckendienaeren tot Amstelredam, Enchuijsen ende Monikendam respective, mitsgaeders die godtsalighe ende geleerde Dierick Heynck,1 ende d. doctorem Dominicum Heemskerck, ouderlinghen tot Amstelredam, omme uijt naeme ende van wegen deses synodi te compareren als leden des gemelden synodi nationalis, ende aldaer in de vreesen des Heeren te verrichten, all t’geene ter eeren Godts, welstandt ende ruste der kercken sall strecken, beloovende voor vast ende bundich te houden, alle t’ geene bij haer naer den Woorde Godes aldaer gehandelt, gedaen ende beslooten sall worden, in allen schijn ofte wij selve daer tegenwoordich waeren, Godt den Heer biddende dat hij door bijwooninghe sijnes Heiligen Geestes de bijeencoominge der broederen alsoo wille segenen, dat sijn heilige naem daerdoor groot gemaeckt ende gepreesen mach worden, ende sijn kercke ruste, vreede ende blijschap moge becomen. Actum in onsen Noorthollandtschen Synodo gehouden binnen Enchuijsen deesen 5 Novembris anno 1618. Ende uijt last ende naeme als boven onderteeckent: Vincentius Meusevoetius, assessor Jacobus Alberti Camp, scriba loco

1

Also known as Theodorus Heyngius.

38

ii/2.13 credentials for the zeeland delegation

II/2.13 Credentials for the Zeeland Delegation Date: 12 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 8r–v (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 13r–v (original) Summary: This fairly standard credential lists the members delegated by the synod of Zeeland in Zierikzee on 12 October 1618 (Reitsma/van Veen, 5:151). Editor: Roelf C. Janssen

Wij gecommitteerde dienaers des godlijcken Woorts ende ouderlinghen vanwege de respective classen van Zeeland, op het beschrijven der Edele Mooghende heeren Staten deeser provincie, synodaliter bij een versamelt binnen der stadt Zirczee om te letten op het geene dat dient tot preparatie des nationalen synodi, de welcke bij de Hooch Mooghende heeren Staeten Generael gearresteert ende uytgeschreven is tegen den eersten November eerstcomende, binnen der stadt Dordrecht, hebben gedeputeert ende deputeeren mits deesen onse weerde ende lieve medebroeders d. Hermannum Faukelium, praesidem, d. Godofridum Udemans, assessorem, d. Cornelium Regium, ende d. Lambertum de Rijcke, scribam onser vergaderinge, respective predicanten tot Middelburch, Zierczee, Ter Goes, ende Bergen op Zoom, mitsgaders de edele heeren meester Josias Vosbergen, ende d. Adrianum Hofferum, schepen ende raet tot Zierczee, om van wegen de kercken onser provincie¨n te verschijnen op den synodum nationael voorenvermelt, ende aldaer van onsent’wege, met d’andere eerwaardighe, godtvruchtighe, welgeleerde broederen te helpen voorstellen, verhandelen, ramen, ende besluijten alle sulcken saecken als daer sullen voorvallen, het sij over het stuck van de leere, ofte kercken-ordeninge, aengaende de gemeene kercken onser belijdenissen ende specialyck om te helpen ondersoecken ende definie¨ren alsulcke poincten differentiael, als in het concept van het beleidt des nationalen synodi bij de Hooch Mooghende heeren Staten Generael gearresteert, sijn wtgedruckt, ten eijnde de waerheijdt van dien mach ondervonden, mitsgaders de ruste, ordre, vrede, ende eenicheydt der kercken in dese landen, in de vreese Godts mach herstelt worden, beloovende alle t’geene bij onse voorszeide gedeputeerden broederen in desen, conform Godes heiligen Woordt sall gedaen worden, voor goet ende van weerde te houden, even als ofte wij allen daer tegenwoordich waren. Actum in onse synodale vergaderinge gehouden binnen Zie-

(12) bij] A: interl. add.

10

15

20

8v A

25

30

ii/2.14 credentials for the utrecht contra-remonstrant delegation

5

39

rickzee desen xii Octobris sesthien hondert achtien; ende uijt den naem der vergaderinge onderteeckent bij ons onderschreven, loco praesidis, Jacobus Burs, minister ecclesiae Tolanae loco assessoris, Cornelis Bosschart, dienaer des Goddelijcken Woordts in Lillo loco scribae, Gerson Bucerus, Verianae ecclesiae minister

II/2.14 Credentials for the Utrecht Contra-Remonstrant Delegation Date: 23 October / 2 November 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 8v–9r (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 17r–v (original) Summary: This fairly standard credential lists the members delegated by the ContraRemonstrant synod of Utrecht on 22 October / 1 November 1618 (Reitsma/van Veen, 6:358). The document itself was approved by the synod the next day. Editor: Roelf C. Janssen

20

9r A

25

30

Wij dienaeren des goddelicken Woordts representeerende de synodale vergaderinge van die provincie van Uutrecht van dat deel dat gebleve is bij die oude Gereformeerde leere in onse kercken, in conformiteijdt van andere provincie¨n aengenomen, hebben gecommitteert ende committeren mits deesen om te verschijnen op den synodum nationalem tot Dordrecht onse eerwaardighe ende lieve medebroeders dd. Johannem Dibbetium, ende Arnoldum Oortcampium, respective predicanten tot Dordrecht ende Amersfoordt (maer die eerste als representeerende bij voorgaende authorisatie van die Edele Moghende heeren Staten deser provincie die kercke van Wtrecht) ende jonkheer Lambertum Canterum, als ouderlinck van die waere gereformeerde kercke binnen Utrecht, om uijt onser aller naem met die eerwaardige hoochgeleerde die broederen van die nationale vergaderinghen te helpen delibereren ende resolveren over alle sulcke gravamina, het zij die leere ofte ordre aengaende, die daer sullen voorvallen, dienende tot ondervindinghe ende behoudenisse der waerheydt, ruste, vreede ende eenicheydt in die respective kercken van onse respective provincie¨n, ende dat alles nae den regel van Godes heiligen Woordt, beloovende alle t’ gene bij onse voorszeide gedepu-

40

ii/2.15 credentials for the utrecht remonstrant delegation

teerden in der manieren als voren sall verhandelt worden voor bondich ende van waerden te houden, even als off wij alle daer present ende tegenwoordich waeren. Versoeckende aen die eerwaerdighe vergaderinghe de gemelte onse gedeputeerden in qualiteijdt als voren aen te sien, ende als medelede van die nationale vergaderinghe te ontfanghen. Actum in onse synodale vergaderinghe gehouden binnen Utrecht desen 23 Octobris stilo antiquo [N.S. 2 Nov] 1618. T’ Oirconde uyt onser aller naeme onderteeckent, loco praesidis, Johannes Wurtzfeldius, deputatus synodi Laurentius Modaeus, synodi scriba

5

10

II/2.15 Credentials for the Utrecht Remonstrant Delegation Date: 23 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 9v–10r (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 15r (original) Summary: This document lists the members delegated by the Remonstrant synod of Utrecht on 22 October 1618 (Reitsma/van Veen, 6:363). This credential, approved by the synod on 23 October, raised the question to what extent the Remonstrant delegates could participate in the Synod of Dordt and how they would do so. The resolution of this question is recorded in the acts of session 4. Editor: Roelf C. Janssen

Alsoo de Hooch Moghende heeren Staten Generael van dese Vereenichde Nederlanden goetgevonden hebben te convoceren eenen synodum nationalem tegen den 1en Novembris te houden tot Dordrecht, ende dienvolgende de Edele Moghende heeren Staten van Utrecht hebbende geleydt separate vergaderinghe van Remonstrants ende Contraremonstrants gesinde predicanten, beijde houdende voor eenen wettigen synodum provinciael van Utrecht, den Remonstranten belast hebben twee predicanten met eenen ouderlingh te committeren om in de vergaderinghe des synodi nationalis als leden desselven te compareren. Soo ist dat deese synodale vergaderinge gecommitteert heeft ende committeren mits desen de eerwaerdige, welgeleerde, hoochwijse ende godtvruchtige, onse beminde medebroeders d. Isaacum Frederici, ende d. Samuelem Naeranum, respective kerckendienaren tot Utrecht ende Amersfoordt, ende meester Steven van Helsdingen, raet ordinaris Hove provinciael

25

30

ii/2.16 approbation of utrecht contra-remonstrants

10r A

5

10

15

20

41

van Utrecht ende oudt-ouderlingh der kercken aldaer, om van harent’ wegen op den voornoemden synodum nationael als leden desselven te compareren, ende de poincten van praedestinatie met den aencleven van dien te helpen ondersoecken, onse sententie ende gravamina op dese ende andere dinge voorstellen defenderen, off accommodeeren, de gravamina van andere kercken off persoonen t’sij in t’ gemeen ofte in t’ particulier aen te hooren, ende daerop reces nemen om ons die selfde te communiceren, alle scheuringe tegen te staen en helpen weeren ende wechnemen, ende in alles doen ende oordeelen achtervolgende Godts heilig Woordt, als sij in conscie¨ntie sullen vinden te behooren, volgens de instructie haerer Edele tot desen eynde medegedeylt. Versoucken daerom datse de voornoemde onse weerde medebroeders voor soodanich willen erkennen ende aennemen, ende haer Edele in desen volle geloven geven als of wij alle daer tegenwoordich waren. Actum in onse synodale vergaderinge gehouden in Sint Catharijnen binnen Utrecht den 23 Octobris 1618. Was onderteeckent: Uut namen ende last des provincialen synodi der Remonstrantsgesinde predicanten in den Stichte van Utrecht die bij de ware Gereformeerde religie ende Christelicke kerkenordeninge van Utre[c]ht gebleven zijn, als specialyck daer tot gedeputeert, Johannes Speenhovius Bartholomaeus Prevostius

II/2.16 States of Utrecht Approbation of the Utrecht ContraRemonstrant Delegation Date: 27 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 9r–v (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 18r (original) Summary: This document is a confirmation by deputies of the States of Utrecht of the delegation sent by the Contra-Remonstrant synod of Utrecht. Editor: Roelf C. Janssen

Die Gedeputeerden Staten s’landts van Utrecht, gesien hebbende d’acte van nominatie ende commissie des provincialen synodi der Contraremonstrants gesinde predicanten in den Stichte van Utrecht, haere vergaederingh gehouden hebbende int groot capittelhuijs ten Dom, binnen de stadt Utrecht, ge-

42

ii/2.17 approbation of utrecht remonstrants

depescheert opte persoonen van de weerden, wijsen ende geleerden D. Johannem Dibbetium, predicant tot Dordrecht, althans representeerende die Contraremonstrants gesinde kercke tot Utrecht, vermidts deselve nu geenen ordinaris predicant is hebbende, ende D. Arnoldum Oortcampium, predicant tot Amersfoordt, mitsgaders Joncheer Lambertus Canterus, ouderlingh der voorszeide kercke tot Utrecht, omme van wege die voorszeide provintiale vergaderinge, ende in haeren naeme te compareren op het nationale synode althans geconvoceert binnen de stadt Dordrecht, volgens de resolutie van de Hoge ende Mogende heeren Staten Generael, hebben de voorszeide nominatie ende commissie, om seer goede redenen mits desen willen goetvinden ende approberen. Gedaen t’ Utrecht den xxviien Octobris 1618. Was onderteeckent: Loco praesidis, A. Salmius vidit 1618 Onderstondt: Ter ordonnantie van de voorszeide gedeputeerden, Ant. van Hilten

5 9v A

10

15

II/2.17 States of Utrecht Approbation of the Utrecht Remonstrant Delegation Date: 27 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 10r–v (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 16r (original) Summary: This document is a confirmation by deputies of the States of Utrecht of the delegation sent by the Remonstrant synod of Utrecht. Editor: Roelf C. Janssen

De gedeputeerden van de Staten s’landts van Utrecht, gesien hebben d’acte van nominatie en commissie des provincialen synodi des Remonstrantsgesinde predicanten in den Stichte van Utrecht, haere verghaderinghe ghehouden hebbende in t’ convent van Sinte Catherine binnen de stadt Utrecht, gedepescheert op de persoonen van den weerden, wijsen ende hoochgeleerden d. Isaacum Frederici, ende Samuelem Naeranum, respective kerckendienaeren tot Utrecht ende Amersfoort, mitsgaders meester Steven van Helsdingen, raet s’ Hoffs van Utrecht, ende oudt-ouderlingh der kercke in dese stadt, omme

30

ii/2.18 credentials for the friesland delegation

10v A 5

10

43

van wegen de voorschreven provinciale vergaderinghe, ende in haren naeme te compareren op het nationale synode althans geconvoceert binnen de stadt Dordrecht, volgens de resolutie van de Hoog ende Mogende heeren Staten Generael, hebben de voorszeide nominatie ende commissie om seer goede redenen mits desen willen goetvinden ende approberen. Gedaen t’ Utrecht den xxviien Octobris 1618. Was onderschreven: Loco praesidis, A. Salmius vidit 1618 Onderstondt: Ter ordonnantie van de voorsseide gedeputeerden, Ant. van Hilten

II/2.18 Credentials for the Friesland Delegation Date: 2 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 11r–13v (copy) Other copies: Zurich ZB, Ms A 110, 63–78; Zurich ZB, Ms B 112, 7–20 Summary: This document lists the members delegated by the provincial synod of Friesland. Compared to other credentials it is quite lengthy. While the approbation from the States of Friesland is in Dutch, this ecclesiastical document is in Latin. Noteworthy too, is the fact that this document is dated 2 October 1618 (cf. Reitsma/van Veen, 6:264), while the document from the Frisian States suggests the selection of delegates took place on 29 September 1618. Editor: Roelf C. Janssen

25

30

In Nomine Domini. Amen. Vere et sancte dictum est ab apostolis Servatoris nostri: Iudicium incipere a domo Domini, et domesticos eius castigari ne condemnentur cum mundo. Peccavimus contra Dominum, multaeque fuerunt transgressiones nostrae, quae testantur adversus nos. Propterea non pepercit Dominus, et nube se visus fuit obtegere ne transire posset oratio. Sprevisse visus fuit Iudam et anima eius fastidire Sionem. Exspectabamus pacem, sed non veniebat bonum tempus curationis et ecce aderat terror. Verum (quae sunt fidae foederis eius miserationes) non reiicit in seculum Dominus, sed cum molestia affecit rursum, miseretur pro amplitudine suarum benignitatum. Momentum est in ira

44

ii/2.18 credentials for the friesland delegation

eius, vita in benevolentia eius. Convertit iis, qui in fide nomen eius invocant, planctum in choream, solvit cilicium et accingit laetitia, ut psallat ei gloria nostra et non conticescat. Haec divini oris eloquia iure videmur nobis applicare ad praeteritam et praesentem ecclesiarum Belgicarum conditionem. Quam miseranda enim illarum facies annis aliquot elapsis apparuerit, nemo pius sine acerbissimo dolore recordari potest, imo ne sine horrore quidem. Ut omnino tacendum sit solum, eamque summam misericordiam Iehovae esse quod non sumus consumpti. Iam vero ianua tranquillitatis aperta caelitus, caeci, stupidi, turpiter ingrati aut perversi sint oportet, qui non agnoscant, exosculentur et depraedicent gratuitam et improvisam fidissimi et clementissimi pastoris nostri misericordiam, qua pastus sui gregem miserandis modis afflictum, vexatum, dissipatum, vulneratum, hostiumque probris et sannis expositum gratiose tandem αÆ ποÁ μηχανηÄ ς caepit respicere, et exauditis flagrantissimis suorum suspiriis et precibus corda illustrissimorum ac praepotentium dominorum Generalium Ordinum Foederati Belgii inclinavit, ut prope desperatis ecclesiae malis manum modicam unanimi consensu adhibere decreverint. Unde non iniuria colligimus Deum hac vice propter nomen suum nostri velle misereri, et terribilibus his procellis ac fluctibus, quibus tot annos in his regionibus iactata et tantum non obruta fuit navicula Christi, imperare ut conquiescant, et succedat optatissima sanctae pacis et concordiae (quae secundum Dominum est) serenitas, et turbatorum spirituum tranquillitas, probrumque omne auferatur ab Israele. Ita faxit omnipotens et clementissimus ille misericordiarum Pater, cuius est vulnerare et sanare; quique in manu habet corda, atque inclinat quo vult. Cum itaque illustrissimi Belgicae Unitae Ordines Generales laudabili et sancto zelo ad exemplum omnis aevi sanctorum principum, et ex more in Christi ecclesia ductu apostolico ab ipsis usque primordiis recepto et tot retro seculis adeoque in his ipsis Belgicis ecclesiis antehac cum fructu insigni usitato, ad propagandam divini nominis gloriam, salutaris Reformatae doctrinae veritatem illustrandam, conservandam, stabiliendam, schismata tollenda, pacemque et tranquillitatem pristinam in domo Dei recuperandam et sanciendam synodum nationalem ecclesiarum omnium Belgicarum indicere, eamque accersitis undique praestantissimis et celeberrimis in Reformato orbe theologis augere, fulcire atque exornare decreverint. Cumque ut haec praedicta synodus legitime et cum fructu celebrari possit, illorum illustrissimae amplissimae scripserint ad illustres et potentes Frisiae (ut et aliarum provinciarum) Ordines deputatos, ut in tempore secundum receptam consuetudinem convocarent synodum provincialem, in qua omnia in timore Domini praeparentur ad dictam nationalem synodum, virique donis requisitis instructi numero sex, tum ex pastoribus, tum et aliis conspicuis et idoneis ecclesiae membris, eligantur et deputentur, qui in synodo nationali una

5

10

15

20

25

30

35

40

11v A

ii/2.18 credentials for the friesland delegation

12r A

5

10

15

20

25

30

12v A 35

40

45

cum caeterarum ecclesiarum deputatis de omnibus propositis sancte deliberent ac statuant. Illustresque huius provinciae Ordines ut pio illustrissimorum Generalium Ordinum placito omni ratione satisfieret synodum hanc provincialem in urbe Leowardiensi convocarint. Nos pastores et presbyteri nomine omnium ecclesiarum Frisicarum in hac synodo provinciali Leowardiana congregati notum facimus hisce praesentibus, nos ardenter et unanimiter Dei nomine omnibus pro mensura doni a Domino nobis concessi ad synodum nationalem praeparatis, omnibusque quae in hoc gravi et maximi momenti negotio considerari debent, probe expensis, elegisse et deputasse (sicuti facimus vi praesentium) reverendos doctrina, pietate, fide clarissimos et praestantes, zelo sancti Dei gloriae, aedificationis ecclesiae, veritatis, pacis ac concordiae praeditos pastores, dilectos nostros in Christo fratres et symmystas d. Iohannem Bogermannum, pastorem ecclesiae Leowardianae, d. Florentium Iohannis, pastorem ecclesiae Snecanae, d. Philippum Danielis Eilshemium, pastorem ecclesiae Harlinganae, atque insuper nobilissimos, consultissimos, spectatissimaeque probitatis, pietatis et prudentiae viros, Dei ecclesiaeque eius amantissimos, d. Meynardum ab Idzarda, d. Kemponem a Donia, d. Iohannem van der Sande. Ut nomine ecclesiarum Frisicarum in synodo nationali Dordraci ad Calendas Novembris novi styli praesenti anno celebranda omnes et singuli compareant, et secundum tenorem litterarum illustrissimorum Ordinum Generalium, dissensiones ac controversias pertinentes ad Quinque Remonstrantium (quos vocant) Articulos eorumque appendices Verbi Divini trutina diligenter ac fideliter examinent, et pro virili, salva, in omnibus verae doctrinae Reformatae puritate, sedare et restringere studeant, deque his et reliquis omnibus, quae in praedicta synodo nationali legitime proponentur, ut coram Deo et in eius sancto timore deliberent, agant et statuant, prout secundum Verbi divini normam ad Dei gloriam, et care emptae ecclesiae, potissimum Belgicae, aedificationem, pro ipsorum prudentia, peritia et pietate fieri debere iudicabunt. Pollicemur et confirmamus hisce nostris fidei et mandati litteris, nos quicquid modo dicto secundum potestatem ipsis a nobis factam ab nominatis reverendis, clarissimis, doctissimis, nobilissimis, amplissimis, spectatissimis fratribus ac deputatis nostris deliberatum, actum ac statutum fuerit, pro rato habituros, ac si ipsi nos id egissemus ac statuissemus. In cuius rei fidem hasce praesentes expediri et manu scribae synodalis reliquorumque fratrum ad id specialiter a nobis constitutorum firmari curavimus. Quod superest, Deum omnis boni doni et caelestium spiritualiumque benedictionum fontem supplices veneramur, et assidue nos facturos sponde(7) ardenter] A: aroenter

46

ii/2.18 credentials for the friesland delegation

mus, ut supra nominatos nostros dilectos in Christo fratres sua dextera et sanctorum suorum comitatu clementer et paterne ducat, custodiat, confortet et reducat. Deinde, ut spiritum veritatis, sapientiae, prudentiae, zeli sancti et pacis Christi in omnibus ita gubernare velit, ut nihil proponant, agant, deliberent ac statuant nisi quod ipsi gratum sacrosancto eius verbo consentaneum et ecclesiae utile sit. Te denique, O Domine Iesu, Fili Dei unigenito, aeterna Patris Sapientia et noster Immanuel, qui Servator, Dominus, Sponsus, Rex, Caput, Custos et Pastor es ecclesiae tuae, quam pretioso tuo sanguine comparasti, te cum ea futurum qui promisisti ad consummationem seculi; qui a Patre nobis factus es sapientia, et promisisti te adfuturum in medio duorum aut trium, qui in nomine tuo convenerint, et petentibus secundum voluntatem tuam sapientiam largiris largiter; qui vitem tuam in hisce regionibus potenti tua dextera ab horrenda Antichristi tyrannide vindicatam plantasti, assidua cura protexisti, totiesque ad miraculum benigne ac potenter ex angustiis nos eripuisti, et velut aquila pullos suos sustulisti ac portasti, condona nobis omnia peccata nostra, quae agnoscimus et dolemus esse multa et magna; lava nos sanguine tuo ab omni iniquitate; proiice peccata nostra in maris profundum; dele, dele ea, Domine, et ne recordare illorum hoc tempore. Aspice quaesumus, revertere et intuere e caelis, ac visita vitem tuam hanc, respice surculum quem plantasti dextera tua, et palmitem quem roborasti tibi. Collapsos Ierosolymae muros instaura; miserere lapidum Sionis. Instaura et corrobora opus manuum tuarum in nobis. Ne ciba nos amplius pane lachrymarum, sed luce faciei tuae refocilla nos, sic servabimur. Frustra qui aedificant laborant, nisi tu aedifices, frustra vigilant, nisi tu custodias, frustra rigant, nisi tu benedicas. Praeside igitur, O Domine Iesu, in medio reverendissimi huius coetus; omnia et singula eius membra spiritu tuo bono in omnibus rege ac guberna; da illis unum cor, unam animam. Inde illis reverentiam nominis tui, quandoquidem coram facie tua in opere sanctissimo tuo versabuntur. Deduc illos in omnem veritatem. Inspira illis sancta et salutaria consilia, suggere illis quod loquantur, carnem (cuius omnes fructus maledicti sunt) in illis subige et mortifica, spiritum in illis exsuscita; aufer per hunc coetum a sponsa tua omne opprobrium; tolle scismata; reduc nos in portum pacis, O Deus pacis. Effice ut unum omnes simus in te et Patre. Denique omnimodae benedictionis rivos ex fonte tuo inexhausto in venerandam hanc synodum profunde, ut omnes et singuli bonam hilaremque conscientiam ex tota hac actione reportent, eaque per omnem vitam et in ipsa morte cum gaudio et voluptate perfruantur, et memoria ipsorum sit in benedictione. Ipsaque universa tam harum quam omnium Reformatarum regionum ecclesia exoptatissimum inde fructum percipiens tibi, O misericors Servator, cum Patre et Spiritu Sancto, ore corde et ore unum canat canticum

5

10

15

20

13r A 25

30

35

40

ii/2.19 states of friesland approbation of the friesland delegation

5

13v A 10

15

47

ex intimis visceribus gratiasque personet immortales. Amen atque etiam Amen. Datum Leowardiae in synodo provinciali Frisiae 2 Octobris anno Domini 1618 Subscriptum: Nomine synodi provincialis subscripsi, Regnerus Bogerman, ecclesiastes Harlingensis, huius synodi scriba Quoniam autem fratribus in synodo Frisica congregatis unanimiter placuit, ut ad maiorem rei fidem, loco d. Florentii Iohannis praesidis nostri, inter caeteros pastores ad synodum nationalem deputati, huic instrumento subscriberemus, subscripsimus, Amplitudinis et reverentis vestrae ministri et fratres in Christo, Hermannus Ribbius, ecclesiastes Bolswardiensis Meinardus Vomelius, Classis Franequeranae, ecclesiastes in Schalsum Epe Juckema 1618 W. Annus 1618

II/2.19 States of Friesland Approbation of the Friesland Delegation Date: 21 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 14r–v (copy) Other copies: Zurich ZB, Ms A 110, 79–82; Zurich ZB, Ms B 112, 1–6 Summary: This document is a confirmation by deputies of the States of Friesland of the delegation sent by the provincial synod of Friesland. While the ecclesiastical credential was written in Latin, this document is in Dutch. Editor: Roelf C. Janssen

30

De Gedeputeerde Staten van Vrieslandt, allen den genen, die desen sullen sien ofte hooren lesen, saluyt. Alsoo omme wech te nemen die geschillen over eenighe jaeren van deese Vereenichde Nederlanden geresen over de leere van de predestinatie ende den aencleven van dien, ende in de selve kercke wederomme te herstellen d’ oude ruste, vreede ende eenicheijdt, bij d’ Hooch Mogende heeren Staeten Generael goetgevonden es een nationael synodum tegens den ien Novembris 1618 eerstcomende niuwen styls binnen Dordrecht

48

ii/2.19 states of friesland approbation of the friesland delegation

te beschrijven, daer op uyt ijeder provincie¨n souden verschijnen ses persoonen, wesende gequalificeert als de missive van hoochgemelte heeren Staten van dato den xxven Junij 1618 ende t’ concept daer nevens gaende breder zijn vermeldende. Doen te weeten dat wij achtervolgens deselve stucken op voorgaende nominatie ende deputatie van de provinciale synode deser landtschappe den xxixen Septembris lestleden alhier binnen Leuwaerden verschreven, gecommitteert ende geauthoriseert hebben, committeren ende authoriseren mits desen de eerwaerdige, welgeleerde ende seer discrete heeren Joannem Bogermannum, Florentium Joannis, ende Philippum Danielis, respective dienaers des Godtlijcken Woordts binnen de steden Leuwerden, Sneeck ende Harlingen, omme hen uytten naeme ende van wege der kercken deser lantschappe tegens den voorsseide ien Novembris 1618 eerstcomende neffens d’ heeren Meynard van Idzaerda mede gedeputeerde staet van Vrieslandt, Johan van den Sande, raet ordinaris in den Hove van Vrieslandt, mede-ledematen van de Gereformeerde kercke alhier, ende Kempo van Donia, oock raedt in den selven hove ende ouderlingh van de gemeente Jesu Christi binnen Leeuwarden in den synode nationael binnen Dordrecht te verfoegen, ende aldaer mette gecommitteerden van d’ andere landen ende provincien daer toe mede verschreven zijnde, naer aenroepinge van Godes heijlige naeme in de voorgenoemde handelinge te treden, de bekende vijff questieuse poincten mette geschillen daer uijt geresen bij der handt te nemen, deselve in de vreese des Heeren door te zien, ende alleene nae Godes Woort t’ examineren, ende daer nae t’ arbeijden dat de voorsseide vijff poincten, mette swarichede daer uijt resulterende tot ruste van de kercke hier te lande (behoudende altijdt de suyverheydt van de leere) opt gevoegelicxste nedergelegt mogen worden, ende oock volgens mede aff te doen alle alsulcke gravamina als opten selven synode boven de voorsseide vijff poincten metten aencleven van dien wijders ingebracht sullen mogen worden, zoo ende als de selve ter eeren Godes ende opbouwinge van zijne kercke bevinden zullen dienstelixt te wesen; aennemende ende beloovende voor goet, vast ende van waerden te houden alle t’ geene hier inne bij de selve onse gecommitteerde volgens hunne commissie gehandelt ende gedaen zall worden, ende der zelver handen daer van cost ende schadeloos t’ ontheffen. Versoecken daeromme hier mede alle ende eenen ijederen die desen sal worden verthoondt, omme de voorszeide onse gecommitteerde in dese hunne commissie egeene beletsel, maer des noot ende versocht synde alle gunstige bevorderinge te doene. Gegeven binnen Leuwarden onder t’ zegel van d’ heeren Staten van Vrieslandt, ende d’ handt van den secretaris der selver desen xxien Octobris 1618. Onderstondt: A. Roorda vidit Ter ordonnantie der gedeputeerden voorsseid Onderteeckent: A. Aijsma

5

10

15

20

25

30

35

40

14v A

ii/2.20 credentials for frisian delegate taecke aysma

49

II/2.20 Credentials for Frisian Delegate Taecke Aysma Date: 9/19 January 1619; submitted 15 February 1619 (Session 81) Main source: A: Utrecht OSA, C, 93r (copy) Summary: These are credentials from deputies of the provincial synod of Friesland for Taecke Aysma as a Frisian delegate to replace Meinert Idzerda, who died 22 December 1618. Editor: Donald Sinnema

10

15

20

25

15 Februarii 1619 Nobilissimis, clarissimis et doctissimis viris deputatis ad synodum nationalem nomine ecclesiae Frisicae. Quoniam nobilissimus et praestantissimus dominus Meinardus ab Idzerda, piae memoriae, verae religionis acerrimus propugnator, eodem quo a vobis discedens, morbo correptus ex hoc terrestri tabernaculo in caeleste domicilium commigravit, vos autem aliam ipsi substituendum censetis, et nominatim nobilem et doctum virum Taconem ab Aysma, cui a synodo Loewardiana haec provincia in tali casu fuit demandata.1 Eundem Aysma, et synodi decreto et vestrae petitioni annuentes, hisce literis ad vos ablegamus, ut eadem qua vos instructus potestate et authoritate vobis adsit, quam conditionem cum haud gravatim susceperit. Vos, ut hunc vestri caetus membrum agnoscatis, obnixe rogamus. Deumque Optimum Maximumque, ut suo vobis Spiritu adesse, actionesque vestras omnes ad nominis sui gloriam et ecclesiae pacem et aedificationem dirigere dignetur, ardentibus votis invocamus. Dabantur in collegio deputatorum synodi Frisicae Leowerdiae 7mo Idus [N.S. 19 Jan] Ianuarii 1619 stilo veteri. Iussu deputatorum scripsimus et subscripsimus, Godeschalcus Aeltius, praeses deputatorum synodi Hieronymus Honerbringha, deputatorum synodi scriba

(8) 15…1619] A: date of submission noted at top of page 1

The provincial synod of Friesland in October 1618 had designated Aysma as an alternate delegate. Reitsma/van Veen, 6:265.

50

ii/2.21 states of friesland commission for frisian delegate taecke aysma

II/2.21 States of Friesland Commission for Frisian Delegate Taecke Aysma Date: 7 January 1619; submitted 5 February 1619 (Session 81) Main source: A: Utrecht OSA, L, 227v–228r (copy) Summary: Since one of the Frisian delegates (Meinert Idzerda) had died in December 1618, the Friesland synod sent an alternate delegate. This document is a confirmation from deputies of the States of Friesland that Taecke Aysma would be the new delegate. Editor: Roelf C. Janssen

De Gedeputeerde Staten van Vrieslandt, allen den geenen, die desen sullen sien ofte hooren lesen, saluijdt. Alsoo bij d’ Hoochmogende heeren Staeten Generael goet gevonden is geweest tegens den eersten Novembris xvic achtien na den nieuwen stijle een nationael synodum binnen Dordrecht te beschriven tot wechneminge van de geschillen voor eenige jaeren in sommige kercken van de Vereenichde Nederlanden geresen over t’ stuck van de praedestinatie, ende den aencleven van dien, ende wij onder andere gequalificeerde persoonen daer toe mede gecommitteert hadden den heeren Meijnardt van Id’saerda, grietman van Stellingwerff Westeijnde, ende mede gedeputeerde der Staten van Vrieslandt, onsen lieven ende waerden medebroeder, ende deselve in den Heere gerust zijnde, noodich was dat een ander bequaem persoone wederomme derwerts gesonde mochte worden. Doen te weeten dat wij volgens het schrijve van de hoochgemelte heeren Staten Generael van dato den xxven Junij xvic achtien, op voorgaende nominatie ende deputatie van den synode provinciael deeser landtschappe den xxixen Septembris juncxtleden alhier binnen Lieuwarden gehouden, bij eenparige stemmen in plaetse van welgemelten heere Id’saerda, gecommitteert ende gesurrogeert hebben, surrogeren ende committeren mits desen den heere Taco van Aysma, ouderling van de Gereformeerde gemeente tot Hichtum, omme hem uijten naeme ende van wegen de kercken deeser landtschappe terstondts in den synode nationael binnen Dordrecht te verfoegen, ende aldaer mette aenwesende gecommitteerde van desen ende andere landen ende provincie¨n in de voorgenome handelinge te treeden, de bekende vijff quaestieuse poincten mette geschillen daer uijt geresen bij der handt te nemen, de selve inde vreese des Heeren deur te sien, ende alleene naer Godes Woordt t’ examineeren, ende daer nae te arbeijden, dat de voorsseide vijff poincten mette swaricheden daeruijt resulteerende tot ruste van de kercke hier ten lande (behoudende altijdt de suijverheijdt van leere) op t’ gevoechgelixte nedergelecht mogen worden, ende oock volgens mede aff te doen alle alsulcke gravamina, als op den selve synode boven de

10

15

20

25

30

35 228r A

ii/2.22 credentials for the overijssel delegation

5

10

15

20

51

voorszeide vijff poincten metten aencleven van dien wijders ingebracht sullen mogen worden, zoo ende als dezelve ter eere Godes, ende opbouwinghe van zyne kercke bevinden sall dienstelicxt te weesen, aennemende ende belovende voor goet vast ende van waerden t’houden alle t’gene hier inne bij den selven onsen gecommitteerde volgens sijne commissie gehandelt ende gedaen sall worden, ende zijn handt daer van cost ende schadeloos t’ontheffen. Versoeckende daeromme hier mede allen ende een ijderen die dese zall worden vertoont omme den voorszeide onsen gecommitteerde in deese zijne commissie egeene beletsel, maer des noot ende versocht zijnde alle gunstige bevorderinge te doene. Gegeven binnen Leeuwarden onder t’ zegel van de Staten van Vrieslandt, ende d’ handt van den secretaris der selven op huijden den viien Januarij xvic negentien. Onderstondt: Puijckell vidit Was onderschreven: Ter ordonnantie der gedeputeerde Staten voorsseid Onderteyckent: A. Aijsma Stondt boven geschreven: Commissie voor den heere Taco van Aijsma

II/2.22 Credentials for the Overijssel Delegation Date: 16/26 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 14v–15r (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 23r–24r (original) Summary: This fairly standard credential lists the members delegated by the synod of Overijssel in Deventer on 3 October 1618 (Reitsma/van Veen, 5:310). The document itself was composed by deputies of the synod on 26 October. In session 3 (14 November 1618) of the Synod of Dordt clarification was sought whether the wording of this credential placed the confessions on a level with the Word of God as standards of truth. Editor: Roelf C. Janssen

Alsoo, God betert, verscheiden misverstanden, partijschappen, scheuringen ende onheijlen in de kercken der geunieerde provincien sijnde ontstaen, door Godts genade ende het goede beleijdt der Hooch Moogende heeren Staten

52

ii/2.22 credentials for the overijssel delegation

Generael, neffens den doorluchtigen Prins van Oraingie, die saecke soo verre gebracht is, dat onder der selven opsicht ende moderatie zij aengestelt ende uijtgeschreven een wettelick nationael synode aller gereformeerder kercken deser geunieerder Nederlanden, als het ordinaris middel van Godt geordineert tot reddinge van soodane kerckelijcke swaricheden. Soo ist dat de gereformeerde kercken der lantschap Overijssel, om in soodanigen heijligen ende hoochnodigen werck niet in gebreecke te zijn, in haren provincialen synodo (den 29 Septembris deses loopenden jaers wettelick tot Vollenhoe vergadert ende den 3 Octobris daer aen volgende voleijndet) na aenroepingen des Godlijcken naems in de vreese des Heeren hebben gedeputeert ende deputeeren mits deesen den eerweerdighe, welgeleerde, godtsalige d. Casparum Sibelium, dienaer des Goddelycken Woorts binnen Deventer, d. Hieronymum Vogelium, op datmael pro tempore in dienst betredende tot Campen, d. Hermannum Witerding,1 kerckendienaer binnen Swolle, d. Johannem Langium, predicant tot Vollenhoe, neffens de edele erentfeste joncker Johan van Lawick, burgemeester tot Campen, ende Willem van Broeckhuysen, omme in den synodo voorszeid neffens den anderen eerwaerdighe seer lieve broederen in de vreese Godts te proponeren, adviseren, voteren, statueren ende besluijten over alle soodane puncten als in bijgaende instructie haer Edelen sijn medegegeven, mitsgaders wat bij andere gedeputeerde kerckendienaren sal worden gemoveert, alsoo ende in sulcker voegen als hare Edele nae den richtsnoer des Godtlijcken Woordt ende gelijckmaticheydt des gelooffs, sommierlicken begrepen in de Nederlantsche Belijdenisse ende Heijdelberschen Catechismo, sullen bevinden te behooren. Worden derhalven de eerwaerdighe ende seer lieve broederen des synodi Christelijck ende broederlijck versocht, welgemelte persoonen, als volmachtich ten selven fine te erkennen ende aen te nemen, gelijck wij dan onsentwege toesegginge doen, wat de selve in manieren voorszeid sullen gedaen hebben voor goet ende als ons eijgen werck te willen erkennen, de goede Godt gelieve in deese heijlige vergaderinge te praesideren met sijnen Geest, ende alles tot de meeste eer sijns naems, ende troost sijner bedroeffde kercken genadelijck te dirigeren. Aldus gedaen in conventu deputatorum synodi provincialis vergadert binnen Deventer desen 16 Octobris ouden stijls [N.S. 26 Oct] 1618. Was onderteeckent: Jacobus Revius, praeses Victor Petri, assessor Georgius Goycherus, deputatus synodi Johannes Voskuyll, ecclesiastes

1

Hermannus Wiferding.

5 15r A

10

15

20

25

30

35

ii/2.23 credentials for the groningen delegation

53

II/2.23 Credentials for the Groningen Delegation Date: 25 September / 5 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 15v–16r (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 25r–v (original) Summary: This fairly standard credential lists the members delegated by the provincial synod of Groningen on 10 September 1618 (Reitsma/van Veen, 7:350). The document itself was composed by deputies of the synod on 5 October. Editor: Roelf C. Janssen

10

15

20

25

30

Alsoo het den Hoog Moghende heeren Staten Generael door de sonderlinge genade ende beleijdinge Godts belieft heeft tot wechneminge der opgeresener swaricheden der kercken, die seer veere waren verloopen, ende tot voorstandt ende behoudinge soo der suijverheijdt der leere der waerheijdt, als des welstandts der selven kercken Godts te besluijten oft te ordineren ende uijt te schrijven eenen nationalem synodum tegens den 1en Novembris stilo novo in desen jaere binnen Dordrecht te houden; ende oock daer toe beslooten hebben, dat de Edele hooge overheijdt van de respective provintien versocht souden worden om voor dien tijdt eenen provincialem synodum te willen beschrijven ten eijnde in de selve voorbereijdinge tot den nationalem synodum gemaeckt ende persoonen volgens het project van hare Hoochmogentheden gedeputeert souden worden. Soo is ’t dat onse provinciale sijnodus der Stadt Groningen ende Ommelanden bij onse hooghe overheijdt uijtgeschreven ende binnen Groningen gehouden zijnde, wij in de selve in Godes vreese, op den inhoudt der missive ende het project der Hooch Mogende heeren Staten Generael lettende, ende de saecke, soo veel ons aengaet, preparende, eijndelick tot den gemelden synodum nationalem uijt onsen midden genomineert ende bestemt hebben, gelijck wij bij desen nomineeren ende bestemmen, onse lieve weerde medebroeders, de weerde, welgeleerde, godtsalighe, voorsienige, d. Cornelium Hillenium, d. Georgium Placium, d. Wolfgangum Agricolam, en d. Johannem Lolingium, dienaeren Jesu Christi, in sijn gemeynten respective binnen Groningen, Appingadam, Behem1 ende Noortbroeck in t’ Oldampt; ende neffens die, den Edele hoochgeleerden Egbertum Halbes, licentiaet in den rechten, ende den edele Jan Ruyfelaert, ouderlijnghen respective tot Groningen ende tot Steem2 in de classe van Loppersum, de selve onsent’halve committerende 1 2

Bedum. Stedum.

54

ii/2.23 credentials for the groningen delegation

ende last gevende, uyt onsen naeme in den selven synodo nationali, neffens andere haer te laten vinden ende te compareren, op alles te letten, te helpen beleijden, te adviseren, ende na eijsch off vermoghen van Godes woordt te resolveren, wat na inhoudt des verhaelden projects aengaende de Vijff verschillende Articulen met den aencleven vandien, ende andere soo gemeijne als particulare gravamina sullen mogen voorvallen. Versoecken oversulcks aen de hoochwaerdige ende in Jesu Christo vergaderde synode nationael, dat hare eerwaerdigen believe de voornoemde onse weerde medebroeders voor soodanige als wij gecommitteert ende verclaert hebben, te willen respecteren ende aensien, of wij selve tegenwoordich waeren, oock tot haere hoochwaerdighe vergaderinge, als andere wettelicke gesondene ontfangen, toelaeten ende oock gunstelyck hooren, niet alleen in den advijsen over alle voorvallende saecken, maer oock in t’ geene sij volgens haere instructie uijt onsen name sullen voorstellen. Wij verclaeren oock ende belooven aen onse zijde, dat wij al t’ gene in de selven uwen hoochweerdighen synodo, uijt Godes Woordt bij de meeste stemmen besloten wordt, voor een synodale besluijt ende regel, sullen houden; gelijck wij ons oock over alle die saecken tot zijner tijdt sullen verclaren, die door reces tot ons gebracht sullen mogen worden. Onsen eenigen, eeuwigen, goeden, getrouwen ende Almachtigen Coninck ende Hooft sijner kercken Jesum Christum ootmoedelick biddende, dat hij hem zijner kercke wijder ontfermende ende uijt genade bijstaende, door sijne goetwillicheijdt, segen, ende cracht bij uwe hoochweerdighe vergaderinge tegenwoordich zijnde, door sijnen Geest onder uwe eerwaerdigen wil praesideren, uwe eerwaerdige gedachten, redenen ende handelinghen daertoe voorspoedelick schicken ende beleijden, dat de valscheijdt meer ende meer ontdeckt ende tegengestaen, de waerheijdt bekent, voorgestaen ende behouden, ende de gemeijnte voor t’ incanckerende quaet bevrijdt zijnde tot stichtinge ende vrede in eenen goeden ende sekerderen standt gebracht, ende in alles de eere sijns heiligen Naems in aller eewicheijt gevordert moge worden. Amen. Aldus besloten in onse provinciale vergaderinge des synodi binnen Groningen, ende in plaetsen praesidis, assessoris, ende scribae, die te samen ad synodum nationalem bestemt waren, bij dese volgende broeders uijt onser aller naeme laeten onderteyckenen 25en Septembris stilo veteri [N.S. 5 Oct] anno 1618. Was onderteeckent: Christophorus Uchtemannus, servus Iesu Christi in ecclesia Groningana, deputatus synodi Andreas Straetman, pastor in Suidwolde, synodi deputatus Johannes Schonenborch, ecclesiastes in Adewert,3 synodi deputatus. 3

Aduard.

5

10

15

20

25

30

35

40

16r A

ii/2.24 states of groningen approbation of the groningen delegation

55

II/2.24 States of Groningen Approbation of the Groningen Delegation Date: 15 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 16v (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 26r–v (original) Summary: This document is a confirmation by deputies of the States of Groningen and Ommelanden of the delegation sent by the provincial synod of Groningen. Editor: Roelf C. Janssen

10

15

20

25

30

35

Eerwaerdighe, eerentfeste, hoochgeleerde, godtsalighe, wijse, discrete ende seer voorsienige heeren. Alsoo nae voorgaende beschrijvinge van een provinciali synodo alhier goetgevonden is seeckere persoonen te committeren, met last omme sich van wegen die provincie van Stadt ende Lande te laeten vinden tot Dordrecht ende t’erschijnen op den synodo nationael ende volgens het schrijvens ende project vande Hooge ende Mogende heeren Staten Generael neffens den gedeputeerden van d’ andere provincien mede te besoigneren over de questien ende geschillen die (leyder) in kerckelijcke saecken ontstaen ende geresen zijn, ende de selve te gevoegelicxsten t’ helpen beslichten, tot welcken eijnde vier predigers ende twee ouderlingen, wiens naemen naerder gee¨xprimeert ende benoempt staen in de brieven haer van den synodo alhier gepasseert ende mitgegeven, waer toe wij ons refereren, ende uwe eerwaerdigen vriendelicken versoucken dat uwe eerwaerdigen wille believen, den selven ses persoonen t’heurder aenkumpste aldaer, vollencomen geloouv toe te stellen, ende ten fine boven verhaelt tot sessie t’ admitteren. Hiermede, Eerweerdige, eerentfeste, hoochgeleerde, godtsalige, wijse, discrete, seer voorsienige heeren ende goede vrunden uwe eerwaarden in de bescherminge des Almogenden bevelen. Uuijt Groningen, den 15en Octobris 1618. Onderstondt: E. Tjarda vidit Uwe eerwaerdige goede vrunden die Gedeputeerden der Stadt Groningen ende Ommelanden Ter ordonnantie der selve onderteeckent: W. Meynardi 1618 (14) schrijvens] A: schrijvent

56

ii/2.25 approbation of wigboldus homerus

Het opschrift was: Eerweerdigen, eerentfesten, hoochgeleerden, wijsen, discreten ende seer voorsienigen heeren predicanten ende ouderlingen des hoochwaerdigen synodi nationalis vergadert binnen Dordrecht

II/2.25 States of Groningen Approbation of Groningen Delegate Wigboldus Homerus Date: 20 November 1618; submitted 5 December 1618 (Session 21) Main source: A: Utrecht OSA, L, 17r (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 27r–28v (original) Summary: This letter from the States of Groningen confirms the delegation of Wigboldus Homerus to replace Johannes Lolingius, who remained at home due to illness. Editor: Roelf C. Janssen

Recepta 5 Decembris 1618 et praelecta Eerweerdige, hochgeleerde, wyse, discrete, seer voorsienige heeren en goede vrunden. T’ is uwe hoochwaerdigen ontwijffelick bekent, ende vuijte brieve bij den predigers van deese provintie aen uwe hoochweerdigen verthoont wel gebleken, dat daerinne mede gedacht wordt de persoon domini Johannis Lolingi, pastor tho Noortbroeck, die neffens den anderen mede gelasten is, om op den synodo nationael te compareren, ende volgens die goede meijninghe van de Hooghe ende Mogende heeren Staten Generael neffens den gecommitteerden van de andere provincien t’ helpen beslichten ende nederleggen die differenten die (leyder) met groote ondienst van de landen in ’t stuck van de religie ingekropen zijn, nae breeder vermogens die commissie daer van gepasseert. Maer alsoo die voorsseide Lolingius bij het vertreck van d’ andere gecommitteerden deser provincien vermidts zijne cranckheydt ende indispositie, sijnen last niet en heeft connen exerceren, ende die reijse aennemen. Jae sulckes alsnoch niet en kan doen, is daeromme goetgevonden, eenen anderen in zijne plaetsen te surrogeren, nementlicke den weerdighen Wigboldum Homeri, prediger tot Midtwolde in den Oldenampte, waeromme soo is ’t dat wij uwe hoochweerdigen bij deesen [versoucken] omme den voornoemden Wigboldum in plaetse van den gemelten Lolingio met gelycke last (13) Recepta…praelecta] A: added at top of page – (31) versoucken] A: om.

15

20

25

30

ii/2.26 credentials for the drenthe delegation

5

10

15

57

tot sessie t’ admitteren, ende totte besoigne alreede aengevangen neffens den anderen acces te verleenen, waertoe wij ons sullen verlaeten ende hiermede, Eerweerdige, hoochgeleerde, wijse, discreete, seer voorsienige heeren, ende goede vrunden uwe weerdigen in de hoede des Almogenden bevelen. Uyt Groningen, den 20en Novembris 1618. Onderstont: L. van Isselmuiden vidit U eerweerdige goede vrunden die gedeputeerden der Stadt Groningen ende Ommelanden Ter ordonnantie der selver onderteekent: W. Meynardi 1618 Het opschrift was: Eerweerdigen, eerentfesten, hoochgeleerden, wijsen, discreten, seer voorsienighen heeren den predicanten ende ouderlingen hoochweerdigen Synodi Nationalis vergadert binnen Dordrecht.

II/2.26 Credentials for the Drenthe Delegation Date: 15 October 1618; submitted 14 November 1618 (Session 2) Main source: A: Utrecht OSA, L, 17v–18r (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 31r–32v (original) Summary: The provincial synod of Drenthe, which met in Assen on 1–4 September 1618, delegated Patroclus Romeling and Joannes Antonides (Reitsma/van Veen, 8:229), but after the States of Drenthe rejected the choice of Antonides on 14 September, Temo van Asschenberg was delegated in his place. This credential is dated 15 October 1618. Editor: Roelf C. Janssen

30

Eedele, hoochweerdighe, hoochgeleerde, wijse, seer voorsienige heeren ende goede vrunden. Wij hebben achtervolgende t’schrijvens van den Hooch Mogende heeren Staten Generael der Vereenichde Nederlanden an onss in dato den 25en Junij lestleden gedaen opten eersten Septembris daeraen volgende beschreven een provinciael synodus binnen dese Landtschap, ende den broederen op den selven provincialen synodo doen voorhouden, de Chrijstelicke goede meijninge ende intentie van hare Hooch Moogenden over t’ beschrijven van een

58

ii/2.26 credentials for the drenthe delegation

nationael synodus op den 1en Novembris stilo novo eerstcomende binnen der stede Dordrecht, ten eynde aldaer (in conformiteijdt van de ingestelde concepten bij hare Hooch Mogenden aen ons mede overgesonden) wettelick geexamineert ende beslecht souden worden de vijff controverse ende questieuse poincten mette geschille uyt de selve voor eenigen tijdt herwaerts in de kercke Christi geresen behoudens nochtans altijdt de suiverheydt van de leere, ende dat wij twee godtsalige, geleerde ende vrede lieffhebbende predigers uijth dese Landtschap tegens den voornoemden tijdt aldaer seijnden wilden, om den selven synodo mede t’assisteren, ende die voorsseide questieuse poincten, nae den Woorde Godts t’ helpen richten ende nederleggen. Ende alsoo bij den broederen opten selven provincialen synodo alhier eensdeels, ende andersdeels bij de Staten deeser Landtschap op seeckeren lanssdach daerop gevolcht, ten voorsseide fine gecommitteert zijn de weerdige, welgeleerde Themo van Asschenberg, prediger tot Meppel, ende Patroclus Romeling, prediger tot Ruine, op seeckere instructie hen luijden dien aengaende met gegeven. Soo versoecken ende begeeren wij gedienstelicken, dat uwe eedele ende hoochweerdigen deselve voor gecommiteerden des synodi deser Landtschap Drenthe in uwe eedele ende hoochweerdige vergaderingen neffens de gecommitteerden van d’ andere provincien in haere qualiteijt ontfangen, toelaten, respecteren ende kennen willen, ende derselvigen advijs ende stemmen gunstelick hooren, niet alleen over t’ beslichten ende nederleggen van de vijff gemelte controverse ende questieuse poincten ende andere voorvallende saecken, maer oock t’geene sij volgens haere instructie in naeme deses synodi sullen voorstellen mogen. Beloovende in goede trouwe, dat alhier binnen deser landtschap, voor een sinodael besluyt ende regel gehouden zall worden, alle het geene in uwe eedele hoochweerdighe vergaederinge, also nae den Woorde Godts bij de meeste stemme gearresteert ende beslooten zal worden. Gelijck oock het synodus deser landtschap t’syner tydt haer verclaringe inbrengen sullen, op alle de saecken die bij ofte door recesz tot het selve gebrocht sullen mogen worden. Den Almogenden ondertusschen van herten biddende, Eedele, hoochwaerdige, hoochgeleerde, wijse, seer voorsienige heeren ende goede vrunden, met sijnen Heijligen Geest in uwe edele hoochweerdige vergaderinge te willen presideren, ende de selve geduijrichlick bijwoonen, dat alles gereijcken mach tot sijnes heyligen naems eere, stichtinge sijner kercke ende versterckinge der swacken ende ontruste gemoederen. Uijth Assen, den 15 Octobris 1618. Onderstont: H. Lunsche vidit In naeme ende van wegen des synodi der Landtschap Drenthe bij ons ondergescheven predigers, als daertoe expresselick geautthoriseert, dese credents mede onderteykent op date als boven,

5

10

15

20

25 18r A

30

35

40

ii/2.27 credentials for the walloon delegation

5

10

59

Alexander Tilekinck, visitator classis Emminae a concionibus in Borgeren Johannes Cuperus, visitator classis Roldanae, prediger tot Gaszolthe Heino Bollinck, prediger in Dalen Hermannus Joannis, prediger in Colder ende Dincxterveenen Uwe eedele hoochweerdige vriendwillige drost ende gedeputeerde der Landtschap Drenthe, Ter ordonnantie van de selve was onderteeckent: J. H. Weynichman 1618 Het opschrift was: Eedele, hoochweerdige, hoochgeleerde, wijse, voorzienige heeren tegenwoordelicken vergadert op den synodo nationael binnen den stadt Dordrecht

II/2.27 Credentials for the Walloon Delegation Date: 15 September 1618 Main source: A: Utrecht OSA, L, 18v (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 33r (original) Summary: By order of the States General, the Walloon churches choose their delegates to the synod and submit these credentials. Editor: Thomas Guillemin

25

30

Lettres ayans este´ represente´es a` ceste compagnie de la part de nos tres hauts et puissans Seigneurs les Estats Generaux des Provinces Unies a` ce que de la part des Eglises Walonnes fussent choisis quatre ou pour le moins trois pasteurs, avec deux ou trois anciens, pour assister au synode national convoque´ par leurs Seigneuries a` Dordrecht, pour le 1 de Novembre, nostre compagnie desirant en la crainte de Dieu d’apporter selon son devoir ce qui est possible a` l’advancement d’une si saincte oevre, a choisi et denomme´, choisit et denomme presentement nos tres chers et honores freres Jean de la Vigne, pasteur de l’eglise franc¸oise d’Amstredam, Daniel de Cologne, pasteur et regent de notre College, Jean de la Croix, pasteur de l’eglise de Harlem, Jean Doucher, pasteur de l’eglise de Flissinges, Everard Becker et Samuel Boddyn, anciens de l’eglise de Middelbourg et d’Amstredam, respectivement, pour assister au

60

ii/2.28 credentials for two substitute walloon delegates

nom de nostre synode, en la dite assamble´e, leur donnant charge, d’y comparoistre, au jour et lieu nomme´, et y faire de nostre part, tout ce qui est requis, suivant les lettres susmentionne´es, a` la conservation de la pure religion reforme´e, et l’assopissement de nous troubles. Priant l’eternel et pe`re de lumiere voulant par son Sainct Esprit presider au millieu de ceste saincte assemble´e, et conduire le tout a` sa gloire, et au repos, et tranquillite´ de son eglise, et de toutes consciences fideles. Fait au synode des Eglises Wallonnes de ces Provinces Unies tenu en la ville de Delft le 15 de Septembre 1618. Jehan Polyander, president Jaques de la Croix

5

10

II/2.28 Credentials for Two Substitute Walloon Delegates Date: 30 October 1618 Main source: A: Utrecht OSA, L, 19r (copy) Other copy: The Hague KB, KW129 D19, 34r (original) Summary: Since two of the delegates previously designated cannot attend the synod, the Walloon churches choose two other representatives, Jeremias de Pours and Pierre du Pon. Editor: Thomas Guillemin

Comme nos chers freres Jean de la Vigne, Pasteur, et Samuel Boddyn, ancien de l’eglise d’Amsterdam, eussent par diverses fois remonstre´, a` l’eglise synodale de Leyden, et a` la classe tenue audit lieu, que pour raisons tres importantes il leur estoit du tout impossible de comparoistre au synode national, ladite classe ayant juge´e les dites raisons estre valables a` substitue´ et substitue par la presente en leur place, comme ayans este´ nommer, et apres les autres en le plus de voix au dernier synode, nos tres chers et bien aime´s freres Jeremie de Pours, ministre de l’eglise de Middelbourg, et Pierre du Pont, ancien de l’eglise d’Amstredam, leur donnant charge de se trouver audit synode national, et au nom de nos eglises faire avec les autres deputez tout ce qui conviendra les ayans a` ces fins suffisament authoriser. Fait a` Leyde en notre classe, tenue le 29 et 30 d’Octobre 1618. Jehan Polyander, president Jaques de la Croix (5) voulant] A: voulou

20

25

30

SECTION 3: PRINTED LISTS OF DELEGATES Summary: Soon after the synod opened in November 1618, printed lists of participants at the synod began to be published, some of which included prints of the synod in session. At least thirteen different lists of participants, including ecclesiastical and state delegates and the cited Remonstrants, appeared in the course of 1618 and 1619. A list of these printed pamphlets, with a description of each, can be found in ADSND II/1.

SECTION 4: CITATION LETTERS AND REMONSTRANT RESPONSE

II/2.29 Citation Letter to the Remonstrants from the State Delegates Date: 16 November 1618 (Session 5) Main source: A: Rotterdam BRG, 47.2, [2 pp.] (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 24r–v; AL: Acta, 1:20; AS: Acta et Scripta, 1:6–7 Other copies: Utrecht OSA, P, 18v–19v; Hartsoeker, 507–508; ADSND, 1:359–360 Summary: On behalf of the state delegates, Daniel Heinsius wrote this letter to summon leading Remonstrants to appear before the national synod, so that they might state, explain and defend their views of the Five Articles. If they had any doubts about the Heidelberg Catechism and Belgic Confession, they were to present these as well. This was the original letter given to Episcopius, Arnoldi (Corvinus), Pijnacker and Matthisius, who were members of a Remonstrant delegation sent to the synod on 16 November. Similar letters were sent to nine other Remonstrants. Editors: Fritz Harms and Donald Sinnema

LITERAE CITATORIAE DELEGATORUM ILLUSTRIUM DD. ORDINUM GENERALIUM Reverendi atque eruditissimi viri, Quandoquidem, quod neminem latere potest, illustres ac praepotentes harum Unitarum Provinciarum Belgii Generales Ordines, in primum huius mensis nationalem indixerunt synodum, ad quam celeberrimos quosque e Magna Britannia, Gallia, Palatinatu, Brandenburgo, Hassia, Helvetia, Geneva,

(18–19) Literae ... Generalium] A: added by a later hand – (20) Reverendi…viri] A: corr. from Reverende atque eruditissime vir, as in B, AL; B: prec. by Litterae amplissimorum dd. delegatorum, quibus evocantur Remonstrantes ad synodum nationalem – (22) Unitarum…Belgii] B, AL: Unitarum Belgii Provinciarum

20

ii/2.29 citation letter to the remonstrants from the state delegates

5

10

15

20

25

30

[2] A

35

63

Brema, Emda, et aliis quae Reformatam profitentur religionem ecclesiis, iam pridem advocarunt theologos, quo tristissimae hae, ac cum publice tum privatim noxiae in negotio religionis examinentur controversiae, atque hac ratione sua reipublicae salus, ecclesiae reddatur tranquillitas, exculcerati utrimque atque exacerbati leniantur animi, omniaque in posterum ad unius Dei immortalis gloriam, et communis patriae dirigantur incolumitatem; cumque in eo conventu ad decimum et tertium mensis huius rite atque ordine, praesentibus illustrium ac praepotentum dd. Ordinum Generalium delegatis, celebrato primum, ac bonis auspiciis inchoato, reliqui etiam externi nulla aut molestiarum aut itinerum difficultatis ratione habita, sese stiterint theologi, soli autem Ultraiectinorum huic actioni interfuerint, ut nunc loquuntur, Remonstrantes; nos illustrium ac praepotentum dd. Generalium Ordinum delegati, ut omnia ordine, decenter, ac quemadmodum in domo Domini oportet, transigantur, eosdem citari iussimus (quemadmodum hoc ipso reverendas vestras citamus ac vocamus) ac significari, non tantum omnibus, verum etiam singulis ex praecipuis atque eruditissimis, quos stare ex ea parte novimus, et ad Quinque, quos vocant, Articulos, de quibus proxime agendum erit, aliquid movere possunt, ut intra diem decimum ab hac insinuatione et quartum in conventu hoc legitime ac cum plena ab illustribus ac praepotentibus dd. Ordinibus potestate indicto, sese sistant, uti in timore domini sententiam suam de dictis Articulis libere proponant, explicent, ac quantum esse necessarium existimabunt, defendant, et si quae ulterius habent super doctrina, quae in Catechesi et Confessione ecclesiarum harum comprehenditur, de quibus dubitent, ea, eorumque rationes scripto comprehendant, ut maturius atque accuratius examinari queant; ne quid sit quod actionem hanc sanctissimam moretur, animos in posterum distrahat, aut reipublicae tranquillitatem turbet. Quod ut reliquis, ita et peculiariter reverendis vestris significare placuit, ne quis ignorantiam in posterum praetexat, aut a nobis quidquam, quod ad pacem et edificationem animorum spectet, praetermissum queratur. Qui autem huic citationi nostrae, intra dies decem et quatuor postquam has acceperit, morem non gesserit, desertionis atque contumaciae reus habeatur. In posterum autem disputandi, dubitandi aut aliquid apud alios cum vulnere ac ruina ecclesiae in dubium vocandi, controversias movendi, aut postremo quidquam, quod sacrosancto Dei Verbo nititur, per lubidinem impugnandi, postquam aliquid legitime constitutum fuerit, ipse sibi an-

(1) Emda] B, AL: Embda – (1) Reformatam…religionem] B, AL: religionem Reformatam profitentur – (7) mensis huius] AS: huius mensis – (9) externi] AL: exteri – (14–15) reverendas vestras] A: corr. from reverendam tuam, as in B, AL – (18) ab] A: foll. by del. word – (21) ac] AL: et – (24) eorumque] AL: earumque – (27) et] AS: om. – (27) reverendis vestris] A: corr. from reverenda tua, as in B, AL – (29) animorum] AS: del. – (32) alios] AL: ullos – (34) lubidinem] AL: libidinem

64

ii/2.30 citation letters to the remonstrants from the synod

sam praecidat. Valete reverendi atque eruditissimi viri. Datum Dordrechti, anno 1618 Novembris 16. Stilo novo. Illustrium ac praepotentum dd. Ordinum Generalium deputati, et eorum nomine, Daniel Heinsius. [Address:] Reverendis atque eruditissimis viris, d. Simon Episcopio, d. Iohanni Arnoldi Corvino, d. Philippo Pynackero, d. Assuero Matthisio Dordracum

II/2.30 Citation Letters to the Remonstrants from the Synod Date: 16 November 1618 (Session 5) Main source: A: Utrecht OSA, L, 25r–v (copy) Collated sources: B: Utrecht OSA, P, 19v–20v; C: Utrecht OSA, O, 10r–11r; AL: Acta, 1:19; AS1: Acta et Scripta, 1:7–8; AS2: Acta et Scripta, 1:8–9 Other copies: Dordrecht RA, GAD150 Ms 1114; ADSND, 1:15, 200–201, 360–361; Hartsoeker, 508 Summary: The synod gathered at Dordrecht summons the Remonstrants named in the letter to appear before the synod to defend their Five Articles, and to present their concerns regarding the doctrine expressed in the Confession and Catechism, so that the synod can be better informed to judge the issues. The cited persons were expected in Dordrecht within 14 days after receiving the letter. – Two versions of the synod’s letter exist, due to the fact that the original list of cited Remonstrants was changed in discussion with the state delegates. Sources A and AS1 record the original text that includes the names of Nicolaas Grevinchoven, Simon Goulart, Adriaen van den Borre and Johannes Geysteranus. It was soon decided not to summon Grevinchoven and Goulart, since they had just been deposed from the ministry, and to replace van den Borre with Bernardus Dwinglo and Geysteranus with Philippus Pijnacker (Sources B, C, AL and AS2). AS1 is the letter addressed to Simon Episcopius, and AS2 to Dwinglo. It appears that the first version of the letter was sent to eleven Remonstrants, and the second version to Dwinglo and Pijnacker. Editor: Christian Moser

(1) Valete…viri] A: corr. from Vale reverende atque eruditissime vir, as in B, AL – (2) 1618] AL: 1619 – (2) Stilo novo] B, AL: om. – (3) Illustrium] B: prec. by Infra scriptum erat: – (4) et eorum] AL: eorumque – (4) nomine] B: foll. by subsignabat – (11) Dordracum] AS: Dordrechtum

5

10

ii/2.30 citation letters to the remonstrants from the synod

5

10

15

20

25

65

Reverende et doctissime vir, Synodus nationalis Reformatarum ecclesiarum Belgicarum, in nomine Domini, authoritate et mandato illustrissimorum ac praepotentum dd. Ordinum Generalium Foederati Belgii, in civitate Dordrechtana legitime congregata, ad controversias in dictis ecclesiis exortas examinandas et tollendas, intelligens hanc esse dictorum illustrium dominorum voluntatem, ut primo loco examinentur ac diiudicentur Quinque Articuli Remonstrantium, quandoquidem ex illis hae controversiae potissimum sunt exortae, aequum et necessarium iudicavit, ex Remonstrantium numero, praeter eos, qui huic synodo intersunt, ex Geldria Henricum Leonem, Bernerum Vesekium et Henricum Hollingerum ex ditione Graviensi, ex Hollandia Australi magistrum Simonem Episcopium, Adrianum Borrium, Ioannem Arnoldi, Nicolaum Grevinckhovium, Eduardum Poppium et Theophilum Ryckewaert, ex Hollandia Boreali Ioannem Geisteranum et Dominicum Sapma, ex provincia Transyssulana Thomam Goswinium et Assuerum Matthisium, et ex ecclesiis Gallo-Belgicis Carolum Niellium et Simonem Goulartium, ut maxime in hac caussa exercitatos, ad hanc synodum vocare et citare; ut in eadem dictos articulos libere proponant, explicent, et defendant, quantum possunt necessariumque iudicabunt. Ac simul etiam huic synodo scripto exhibeant omnes, si quas habent, considerationes super doctrina in Confessione et Catechesi harum ecclesiarum comprehensa, earundemque considerationum rationes, ut dicta synodus omnibus auditis et expensis maturius de singulis in timore Domini iudicare queat. Quapropter dicta synodus, accedente illustrium ac nobilissimorum dd. delegatorum authoritate et consensu, te N.N. per praesentes vocat ac citat, ut ad finem praedictum, in synodo te praesentem una (1) Reverende] A: heading before: Litterae synodi nationalis, quibus citantur Remonstrantes ad synodum nationalem – (1) vir] C, AL: vir, N. – (3) Domini] B: highl. – (3) authoritate] AL: autoritate; AS1, AS2: auctoritate – (3) illustrissimorum] C, AL, AS1, AS2: illustrium – (3) ac] AL: et – (4) Belgii] B: highl. – (4) Dordrechtana] B: highl. – (5) et] C, AL: ac – (6) dominorum] AL: dd. – (7) Quinque Articuli] B, AS1: highl. – (9) iudicavit] B: cogitavit – (10) Bernerum] B: interl. add. et foll. by Bernherum – (10) Vesekium] B, C, AL: Vezekium; AS1, AS2: Wezekium – (10) et] B: del.; AL: om. – (11) Henricum ... Graviensi] AL: ex ditione Graviensi Henricum Hollingerum – (11) Hollingerum] AS1, AS2: Holdingerum – (12) Adrianum Borrium] B: Bernhardum Dwinglo; C, AL: om.; AS2: Bernardum Duinglonem – (12) Ioannem] AL: Iohannem – (12) Arnoldi] C: foll. by del. et – (12–13) Nicolaum Grevinckhovium] B, AS2: om.; C, AL: Bernardum Dwinglonium – (13) Grevinckhovium] AS1: Grevinchovium – (13) Theophilum] B: Theophylum – (13) Ryckewaert] C: Ryckwaertium; AL: Riickwaertium; AS2: Riickewaert – (14) Ioannem Geisteranum] B, C, AL, AS2: Philippum Pynackerum; AS1: Iohannem Geiisteranum – (14) Sapma] AL: Sapmam – (15) Transyssulana] B, C, AL, AS2: Transisulana; AS1: Trans-Isulana – (15) et] AS2: om. – (16) et ... Goulartium] B, C, AL, AS2: om. – (17) caussa] B, AL, AS1, AS2: causa – (18–19) necessariumque] C, AL, AS1, AS2: et necessarium – (20) considerationes] B, AS1, AS2: considerationes suas – (20) Confessione] B: highl. – (20) Catechesi] B: highl. – (21) earundemque] AS2: earumdemque – (23) Domini] B: highl. – (23) illustrium] AL: generosorum – (23) ac] AS1, AS2: et – (24) delegatorum] C: om. – (24) authoritate] C, AL: autoritate; AS1, AS2: auctoritate – (24) N.N.] AL: N.; AS1: d. magister Simon Episcopi; AS2: d. Bernarde Dwingloni – (25) praesentem] C, AL: praesentem sistas; C: foll. by del. intra

66

ii/2.31 remonstrant petition to choose their advocates

cum reliquis ad eundem finem citatis et vocatis, sistas intra quatuordecim dies post acceptionem harum praesentium litterarum, sine ulla tergiversatione aut exceptione, ne negligentiae aut contumaciae culpa aliqua in te inveniatur, aut causae vestrae defuisse videaris. Datae Dordrechti in synodo nationali 16o Novembris, anno 1618, stylo novo. Subscriptum erat nomine dictae synodi: I. Bogermannus, synodi Praeses Iacobus Rolandus, assessor Hermannus Faukelius, assessor Festus Hommius, synodi scriba Sebastianus Damman, scriba synodi Superscriptum erat: Reverendo, doctissimo viro N.N., Verbi divini administro in ecclesia N.N.

II/2.31 Remonstrant Petition to the State Delegates to Choose their own Advocates Date: 17 November 1618 Main source: A: Acta et Scripta, 1:4–5 Summary: Shortly after the opening of the synod, four leading Remonstrants went to Dordrecht and presented a petition to the state delegates. In this petition they expect to engage in a friendly conference in which the positions of both sides would be

(1) ad] C: interl. add. – (1) citatis] B: foll. by del. sist – (1) sistas] C, AL: om. – (1) intra] C: foll. by del. quatuor – (2) litterarum] B, C, AL, AS1, AS2: literarum – (3) aliqua] AL, AS2: om. – (4) causae] C: caussae – (4) defuisse] A: corr. from def[–]isse – (5–14) Datae ... ecclesia N.N.] C: om. – (5) Dordrechti] B: highl. – (5) Dordrechti ... nationali] AS1, AS2: in synodo nationali, Dordrechti – (5) nationali] B: highl. – (5) 16o] B: 16; AL, AS1, AS2: XVI – (5) Novembris] B: highl. – (5) anno 1618] AL: om.; AS1, AS2: anno MDCXVIII – (7) Subscriptum erat] B, AL: Subscripserant; AS1, AS2: om. – (8–14) I. Bogermannus ... ecclesia N.N.] AL: Praeses, assessores et scribae. – (8) Bogermannus] AS1: Borgermannus – (8) synodi Praeses] B: Praeses synodi – (10) Faukelius] B: Fauckelius, corr. from Frauckelius – (12) synodi] A: foll. by note about changes in the list of Remonstrants to be cited (see text of B, C, AL, AS2): Undecim iam litterae scriptae et missae erant huius argumenti, cum amplissimis dd. delegatis illustrium dd. Ordinum Generalium consultum videbatur Grevinckhovium et Goulartium, quod a ministerio remoti essent, praeterire, ac in locum Adriani Borrai et Ioannis Geysterani substituere Bernardum Dwinglo, ad rogationem ipsorummet Remonstrantium, et Philippum Pynackerum.; AS1, AS2: om. – (13) Superscriptum] B, AS1, AS2: Superscriptio – (14) Reverendo ... N.N.] AS1: Reverendo, doctissimo, clarissimo viro d. m. Simoni Episcopio, sacrae theologiae professori in Academia Leydensi. Leyden.; AS2: Reverendo doctissimoque viro, etc.

25v A

5

10

ii/2.31 remonstrant petition to choose their advocates

67

examined by the Word of God, and they request that the Remonstrants themselves be allowed the right to delegate qualified persons of their own choosing to the synod to defend their cause, including those just deposed from the ministry. Editor: Fritz Harms

5

10

15

20

5A

25

30

35

40

Nobilissimi, amplissimi, spectatissimi domini. Quandoquidem vestrae amplitudines e re patriae et ecclesiae futurum iudicarunt, ut ad synodum nationalem illustrium Ordinum Generalium auctoritate ac mandato in urbe Dordrechtana convocatam, aliquot e Remonstrantium numero vocentur, quo de controversiis, quae impraesentiarum ecclesias confaederati Belgii (proh dolor!) exercent, non sine magno et deplorando patriae huius nostrae atque ecclesiae incommodo, amica et seria e sacris literis in timore Domini instituatur collatio, rationes utrimque ventilentur, et ad solum Dei Verbum, unicam controversiarum normam ac iudicem, examinentur, et ad eam rem a vestris amplitudinibus conceptas iam esse literas intelligamus ad eos Remonstrantes, quos iam ante vestrae amplitudines ad synodum evocare in animum induxerant; nos infra scripti pastores ecclesiarum (qui eum in finem huc Dordrechtum hesterno die fratrum nostrorum Remonstrantium nomine et iussu venimus, una cum clarissimo viro d. magistro Simone Episcopio sacrae theologiae in Academia Leidensi professore, ab illustribus Ordinibus Hollandiae ac West-Frisiae cum aliis pariter theologiae professoribus ad synodum per literas iam pridem evocato, petituri et obnixe efflagitaturi, ut Remonstrantibus liceat iusto numero hanc ipsam synodum nationalem adire, caussam suam dicere et sententiae suae rationes super controversis Articulis exponere, quod unice semper in votis habuerunt Remonstrantes et etiamnum habent) vestras amplitudines cum debita reverentia et animi submissione rogamus, obsecramus supplicamusque ut Remonstrantibus ipsis potestas concedatur, e caetu et numero suo eos designandi, evocandi, et ad synodum delegandi, quos idoneos causae suae vindices ac patronos ipsi iudicabunt, iis etiam non seclusis, qui iam pridem insolito agendi more octiduum et paulo ante factum synodi initium, quin etiam inchoata synodo ministeriis suis exauctorati sunt, ne eorum opera et auxilio ex professo privasse nos credantur Contra-Remonstrantes, a quibus quam maximum causae nostrae praesidium expectamus, quosque causae suae non leviter obfuturos ipsi iudicare videri possent; utque speciatim liceat caeteris Remonstrantibus omnibus, qui Collationi Hagiensi interfuere, una cum aliis fratribus synodo sese sistere, cum aequissimum sit, ut ii ipsi, qui coniunctis animis hactenus causam Remonstrantium pro virili sua promoverunt, nunc porro, cum de eadem coram doctissima exterorum theologorum corona disceptabitur, coniunctis quoque, studiis et operis eandem suam causam tueantur ac propugnent, idque concesso omnibus et singulis citra personarum

68

ii/2.31 remonstrant petition to choose their advocates

exceptionem commeandi ad synodum et remeandi ad suos salvo conductu. Cui nostrae petitioni aequissimae atque optimis nixae rationibus si suffragari dignabuntur vestrae amplitudines, fidem facimus nos post quatuordecim dies a die Martis proximo Dordrechti in synodo eo, quo vestrae amplitudines statuerunt, numero, per Dei gratiam comparituros, et omnino speramus insignem ex hac collatione et veritatis disquisitione ad ecclesiam universam et patriam redituram utilitatem. Quod faxit Deus Optimus Maximus per Filium suum dilectum. Amen. Signatum fuit: I. Arnoldus Corvinus Philippus Pynackerus Assuerus Matthisius. Idem et ego iussu ac nomine eorundem fratrum obnixe peto, Simon Episcopius, sacrae theologiae professor [Address:] Nobilissimis amplissimis spectatissimis dominis, d. illustrium ac praepotentum Ordinum Generalium nomine ad synodum nationalem delegatis

5

10

15

SECTION 5: DISCUSSION ON A NEW DUTCH BIBLE TRANSLATION

II/2.32 British Statement on the Method of Bible Translation Date: 20 November 1618 (Session 7) Main source: A: Utrecht OSA, L, 26r–v (copy) Collated sources: B: Oxford ExC, Ms 48, 78r; AL: Acta, 1:21–22 Other copies: Cambridge SSC, Ward, L 1, 5r; Milton, 138–140 Summary: The British delegates describe the procedures observed in the creation of the King James Version of the Bible (1611). Different teams worked on different sections, with their work being reviewed in two stages. Rules observed include: the exclusion of all marginal annotations except for parallel texts; the stipulation that where the Hebrew and Greek have two possible meanings, one should be presented in the text and the other in the margins; and that wherever it was necessary to insert words into the text to clarify the meaning these should be printed in a different font to distinguish them. Editor: Anthony Milton

MODUS QUEM THEOLOGI ANGLI SECUTI SUNT IN VERSIONE BIBLIORUM 20

25

Theologi Magnae Britanniae, quibus non est visum tantae quaestioni subitam et inopinatam responsionem adhibere, officii sui esse iudicarunt, praematura deliberatione habita, quandoquidem incidat honorifica mentio, accuratissimae translationis Anglicanae, a serenissimo Rege Iacobo, magna cum cura, magnisque sumptibus nuper editae, notum facere huic celeberrimae synodo, quo consilio, quaque ratione sacrum hoc negotium a serenissima eius Maiestate praestitum fuerit. (18–p. 70.1) Modus…voluit] B: om. – (18–19) secuti…Bibliorum] AL: in versione Bibliorum sunt secuti – (22) incidat…mentio] AL: facta esset honorifica – (23) Anglicanae] AL: foll. by mentio

70

ii/2.32 british statement on the method of bible translation

Primo, in opere distribuendo hanc rationem observari voluit: totum corpus Bibliorum in sex partes fuit distributum; cuilibet parti transferendae destinati sunt septem vel octo viri primarii, linguarum peritissimi. Duae partes assignatae fuerunt theologis quibusdam Londinensibus; quatuor vero partes reliquae divisae fuerunt aequaliter inter utriusque Academiae theologos. Post peractum a singulis suum pensum, ex hisce omnibus duodecim selecti viri in unum locum convocati, integrum opus revisunt poliuntque. Postremo reverendissimis episcopus Wintoniensis, Bilsonus, una cum doctore Smitho, nunc episcopo Gloucestriensi, viro eximio, et ab initio in toto hoc opere versatissimo, omnibus mature pensitatis et examinatis, extremum manum huic versioni imposuerunt.

5

10

Leges interpretibus praescriptae fuerunt huiusmodi: Primo, cautum est, ut simpliciter nova versio non adornaretur, sed vetus, et ab ecclesia diu recepta ab omnibus naevis et vitiis purgaretur; utque hunc in finem, ne recederetur ab antiqua translatione, nisi originalis textus veritas, vel emphasis postularet. Secundo, ut nullae annotationes margini apponerentur; sed, tantum loca parallela notarentur. Tertio, ut ubi vox Hebraea vel Graeca geminum idoneum sensum admittit, alter in ipso contextu, alter in margine exprimeretur. Quod itidem factum, uti varia lectio in exemplaribus probatis reperta est. Quarto, Hebraismi et Graecismi difficiliores in margine repositi sunt. Quinto, cum in translatione Tobit et Iudithae (quandoquidem magna discrepantia inter Graecum contextum et veterem vulgatam Latinam editionem reperiatur), Graecum potius contextum secuti sunt. Sexto, ut quae ad sensum supplendum ubivis necessario fuerunt contextui interserenda, alio, scilicet minusculo, charactere, distinguerentur. Septimo, ut nova argumenta singulis libris, et novae periochae singulis capitibus praefigerentur. Denique, absolutissima genealogia et descriptio terrae sanctae huic operi coniunguntur.

(4–5) quatuor ... partes] B: om. – (7) suum] B, AL: om. – (8) revisunt poliuntque] B, AL: recognoverunt et recensuerunt – (10) nunc] B: post – (10–11) viro ... examinatis] B: om. – (14) cautum est] B: om. – (15) utque] AL: idque – (15–16) utque ... finem] B: om. – (16) recederetur ... translatione] B: ab antiqua translatione recederetur – (22) uti] B, AL: ubi – (24) cum] B, AL: om. – (25–26) inter ... reperiatur] B: inter Graecum et Latinum contextum veterem reperiatur – (26) contextum] B: om. – (28) alio, scilicet] B: om. – (32) coniunguntur] B, AL: coniungeretur

15

20

26v A

25

30

ii/2.33 advice of jean diodati on the apocryphal books

71

II/2.33 Advice of Jean Diodati on the Apocryphal Books Date: 22 November 1618 (Session 10) Main source: A: Heyngius, 21 (copy) Summary: Diodati prefers to reject the so-called Apocryphal books, but he makes a distinction between some of these books, which he calls wise texts or useful for understanding the prophets, and others which he considers not useful. If it would be possible, he prefers to segregate certain Apocryphal books (Baruch, Wisdom, Ecclesiasticus and 1 Maccabees) to be placed in a separate location after the Old Testament, while the others should be totally rejected. Editor: Gerrit Berveling

15

20

25

30

Ad quaestionem a clarissimo domino Gomaro iniectam, an consultum videatur, in editione Belgicorum Bibliorum excludi libros Apocryphos, sic sentio: Licitum id et legitimum mihi videtur, utile praeterea atque plane necessarium, praesertim propter magnum numerum illorum librorum qui liquido falsa, fabulosa Iudaica complectuntur, ut sunt libri 2 Ezrae, tertius et 4, Iudith, Thobit et Susanna, Historia Draconis, Estherae et Macabeorum. Ex istis ingenue profiteor me nullam umquam utilitatem percepisse vel ecclesiam et populum percipere posse in animum inducere potuisse. Multa ex adverso incommoda, semina errorum et scrupulorum, et perversarum sententiarum fuisse hausta. Imo pace omnium dictum esto nihil indignius veritate et maiestate Scripturae sacrae illi potuisse affigi existimo, et istos libros omnino sub genere fabularum Iudaicarum ad Titum primo1 taxatarum repono. Scriptura abundat tot exemplis vitae et pietatis, ut absurdum videatur illi ab his fumificis lucernis lucem foenerari. Dramatum loco non possunt haberi, quamvis forsan eo fine scripti sint, isti libri complures, quia omnem speciem verae historiae prae se ferunt, nec est in illis quod lectorem praemuniat. Denique nitidius et magis absolutum foret corpus ipsum si istis strumis tandem aliquando sublevetur. Scandalum a Pontificiis iam est devoratum, qui aeque impotenter inclamant propter extractos ex canone, atque facturi sunt si eliminentur ex codice ipso. (14) id] A: foll. by del. est – (26) fumificis] A: fumidicis 1

Titus 1:14.

72

ii/2.34 advice of franciscus gomarus on the apocryphal books

Secus iudicarem de libris Baruchi pientissimo, Sapientiae eruditissimo et sapientissimo, Ecclesiastici, instructissimo penuario prudentiae, consiliorum, monitorum, odepatico[?] vitae, et facile excellentissima 1 Machabeorum, historia praestantissima et ad prophetias intelligendas cumprimis necessaria. Ex istis 4 magnum usum capere posse ecclesiam omnino profiteor, et illorum lectionem diligenter urgendam, et per me locum illis secundarium aliquem post sacram Scripturam obtinere liceret, si liceret dirimere et dissociare. At vero cum id difficillimum videatur factu, existimo sententias ecclesiarum exquirendas, ut collatis et expensis utrimque rationibus pari exemplo aliquid aequaliter tentetur et perficiatur, quod si sententiae vel refragentur, vel nimis praefracte dissentiant concedendam existimo ad tantum abusum patientiam scandali et rixarum periculo.

5

10

II/2.34 Advice of Franciscus Gomarus on the Apocryphal Books Date: 22 November 1618 (Session 10) Main source: A: Heyngius, 20 (copy) Summary: In the synod’s discussion of whether to include the Apocryphal books in a new Dutch translation of the Bible, Gomarus argues against including the Apocrypha in the new translation, and he offers various reasons. Editor: Gerrit Berveling

Disquiritur an libri Apocriphi dicti Bibliis sunt adiungendi. Mihi salvo meliori indicio hisce rationibus indignum videtur. Prima, haec mere humana sunt, ideoque indigne sacro canoni inseruntur. Altera, multa hominum figmenta iis continentur, qualia Iudithae et Susannae historia, et ut Hieronymus recte indicat, Belis Draconisque fabulae, et libri Esdrae 3 et 4a somnia, eoque a veris segreganda. Tertia, nonnulla in iis sextant historica et dogmatica canoni Bibliorum repugnantia, ideo ad honorem Dei segreganda. Quarta, quia illa librorum Apocryphorum in canone insertio, horrendae et idololatricae superstitionis occasio, non solum apud Pontificios, dum scripta humana et impura, partem canonis sacrae Scripturae constituunt, sed partim etiam in ecclesiis nostris, ut experientia et fide dignorum testimonia demon(30) et] A: interl. add.

25

30

ii/2.35 overijssel advice on the apocryphal books

5

10

15

20

73

strant, quare occasio idololatricae huius superstitionis sancte a sanctis praecidenda; quam ob rem cautionis adhiberi minus satisfacere tristis eventus comprobat. Quinta, quia antiqua ecclesia Iudaica ante Christum in qua nati sunt libri Apocryphi, eos perpetuo a sacro canone segregavit. 6a. Quin etiam illi qui Apocryphos iam retinendos suo loco existimant, ingenue et recte profitentur, optandum eos numquam codici sacro insertos; ideoque ut malefactum recte rescindendum. 7a. Est, quia nulla videtur gravis occurrere ratio quae secus suadeat. Nam si antiquitas obtenditur, ea hic non comparit; hac parte vincit segregatio ut quinta ratione exemplo ecclesiae priscae Iudaicae et Apostolicae liquet. Nec antiquitas erroris errorem purgat sed auget. At malum bene positum non movendum, quod malum agnoscitur laudanda ingenuitas; quod bene positum putatur, illud sane videtur non dictum bene. An malum bono, humanum Divino, fabulosum partim et veritati canonis repugnans, canoni sanctissimo recte copulabitur; at cautiones adhibebuntur, scilicet vulnus utilius infertur et sanatur, quam plaga non infertur, exemplo res caret. At in praeclare factis non expectanda exempla sed danda. Schandalum metuitur, a recte factis non est metuendum, et apologia iusta occurretur. Haec salvo meliori iudicio propono ac subiicio.

II/2.35 Overijssel Advice on the Apocryphal Books Date: Undated; probably 21 November 1618 (Session 9) Main source: A: Sibelius, 20r (copy) Summary: The Overijssel delegation does allow a place for the Apocryphal books, but they should not be added to the canonical Scriptures, in order to maintain the one purpose of the Bible. If they are published with the new Dutch translation, they should be placed at the end of the New Testament. Editor: Joohyun Hong

IUDICIUM DEPUTATORUM TRANSISULANORUM 30

Nos salvo aliorum secus sentientium iudicio, freti testimonio propriae conscientiae in timore Domini pronunciamus, ferre nos posse versionem aut accuratum castigationem librorum Apocryphorum, ita tamen ut seorsim ex(1) idololatricae] A: corr. from idololatriae

74

ii/2.36 letter of dordrecht printers to the synod

cudantur nec codici Scripturarum canonicarum adiungantur. Continent hi libri multa fabulosa multa quoque cum Scripturis canonicis expresse pugnantia. Haec si connectantur cum libris canonicis, ipso versionis Bibliorum scopo unico privabimur ac simpliciorum errori inveterato patrocinabimur. Transferatur primo solum Dei Verbum, nec falsa veris, fabulosa seriis, humana divinis annectantur. Praetextus antiquitatis ac exemplum aliarum Reformatarum ecclesiarum hanc Apocryphorum omissionem nobis minime dissuadere videntur. Habemus apostolorum et quatuor primorum Oecumenicorum Consiliorum symbola, de quorum veritate non dubitatum hactenus, ne de Verbo quidem. Habemus alios libros, quos patres antiqui referunt inter Apocryphos, qui tamen nunquam codici sacro adiuncti sunt, idque sine offensione ecclesiae. Summa igitur necessitas et confessio nostra id videtur efflagitare, ut semel inveteratae non satis tamen probatae sed saepissime deploratae consuetudini medeamur. Si addi possent in calce Novi Testamenti sine offendiculo, idque servatis conditionibus heri propositis, gratum id nobis foret. Sin minus, in quam sententiam nos inclinamus, omittantur. Speramus quoque ecclesias Reformatas exteras hoc nostro instituto non offensum iri, adeoque ipsarum iudicium et consensum requirendum esse iudicamus.

II/2.36 Letter of Dordrecht Printers to the Synod Date: Between 19 and 28 November 1618 Main source: A: Utrecht OSA, 10, 21–24 (copy) Summary: The synod projected a new Dutch translation of the Bible in its sessions on 19–26 November 1618 (ADSND 1:16–24). On 28 November, the state delegates, in their separate meeting, discussed a letter received from book publishers in the city of Dordrecht. As the acts of this meeting note, “a request is read from the book printers who had printed the old Bibles, in which they requested that, since the translation of the new Bible is already approved, and they still have many copies of the old one, they might be compensated. It is decided to have the president tell them that their request is considered unfounded.” (ADSND, 1:476). The original request is not preserved, but the OSA includes a Latin translation of the letter. It is possible that the original letter was written in Dutch. The letter is not dated, but must have been written between 19 and 28 November. The names of the petitioners are not mentioned, but we know that eight printers or book sellers were active in Dordrecht in 1618 (Short-Title Catalogue of the Netherlands, 1540–1800). They are in chronological order of professional activity: Pieter Verhaghen (1578–1627), Isaac Jansz Canin (1594–1621), Joris Waters (1608–1623), Franc¸oys Bosselaer (1610–1632), Niclaes Vincentsz van Spierinxhouck (1612–1635), Zacharias Jochemsz (1614–1632), Jan Leendertsz Berewout (1617–1621), and (2) multa] A: interl. add.

5

10

15

ii/2.36 letter of dordrecht printers to the synod

75

Franc¸ois Boels (1617–1656). Especially Canin (the younger, son of Jean Canin) and Verhaghen were well-known as publishers of the 1562 translation known as the ‘Deux Aes Bible.’ Some months after writing the letter, the eight colleagues formed an association under the leadership of Canin, which received a privilege from the States General to print the synodical Acta on 14 May 1619 (RSG NR, 123–124, res. 768). While their joint action to the synod leaders failed, they succeeded in further cooperation for the sake of publicly communicating the synod’s results. Editor: Fred van Lieburg

10

15

20

25

30

Nobilibus, magnificis, prudentissimisque dd. delegatis illustrium ac praepotentum Ordinum Generalium, et reverendis, pietate doctrinaque spectatissimis dd. doctoribus, professoribus, et pastoribus ecclesiarum tam exterarum quam Belgicarum ad synodum nationalem congregatis Dordrechti. Magnifici domini ac reverendi patres intelleximus in hac synodo nationali decretum esse, ut Biblia, seu Vetus et Novum Testamentum, quam accuratissime ex ipsis fontibus in Belgicum sermonem transferantur. Quantum damni haec versio allatura sit omnibus harum regionum incolis, et praecipue typographis et bibliopolis, quivis facile videt, et nos hoc libello supplice humiliter ostendere voluimus. Nam primo ab initio Reformationis in hunc usque diem tanta copia Bibliorum impressa, et divendita est, ut non minus quater mille florenorum millibus ei rei impensum sit, quae quidem Biblia pleraque sunt penes opifices, eosque qui suo sibi labore victum quaeritant, qui suum defraudantes genium de dimenso suo aliquantulum pepercerunt, ut suae familiae Biblia emerent, quibus nova Bibliorum editione, nova necessitas emendi Biblia imponitur, insuper hodie adhuc, octoginta millia Bibliorum sunt in officinis typographorum et bibliopolarum, quae omnia prodeunte hac nova versione inutilia erunt, et vendi non poterunt. Nam nemo extante nova et correctioni versione veterem emturus est, adeo ut satis liqueat, non parvam iacturam facturos esse typographos et bibliopolas, quorum in hac ipsa urbe iam sunt quinque, qui simul adhuc quindecim millia Bibliorum habeant. Quocirca venerandam synodum supplices humiliter rogamus et obsecramus, ut huius rei rationem habeat, neque patiatur nos tantam rei familiaris iacturam facere, et quosdam etiam omnibus bonis exui, sed opera detur, ut quam fieri potest minimo nostrum omnium damum hoc negotium transigatur. Quod a veneranda synodo impetrantes, etc.

(20) quater mille] A: interl. add. repl. del. quatuordecim – (30) supplices] A: foll. by del. et

SECTION 6: ADVICE ON THE BEST MANNER OF CATECHIZING

Summary: The following “iudicia” and “consilia” on the best manner of catechizing were submitted by the foreign and Dutch delegations. At the end of session 14, all delegations were asked to give serious thought to this topic. In session 15 (November 28), after president Bogerman spoke about the necessity and usefulness of catechizing, both foreign and Dutch delegations presented their advice, some in writing and some orally. Those who presented their advice orally were asked to submit their statements in writing to the president by 4 pm, so that from all the advice the synodical officers could draft the synod’s decision on this matter (ADSND, 1:26, 211). After this was compiled, Bogerman read to the synod this draft of the synodical decision on catechizing in session 17 on 30 November (ADSND, 1:26–29, 211–215). The Utrecht Remonstrant “iudicium” throws light on the theological background of the controversy. According to this, the words of Holy Scripture should be the ones taught and should not be replaced with a binding “catechesis recepta,” based on fallible human words. In contrast, the majority of the delegations approved and accepted the Heidelberg Catechism (including its abbreviated versions), and indeed relied on biblical argumentation for catechizing in general. Alongside pedagogical considerations (“accommodatio”), catechizing is placed in its appropriate context and the individuals responsible for catechizing are identified. The oversight of catechism teachers and catechumens is also discussed. Participation in the eucharist is also dependent on a catechetical exam. The Catechism is considered the key element in efforts of the church to maintain and spread the orthodox faith. On the issue of catechetical instruction, see Kaajan, 153–220. Pierrick Hildebrand

ii/2.37 british advice on the manner of catechizing

77

II/2.37 British Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 27r–v; AL: Acta, 1:29 Editor: Pierrick Hildebrand

SENTENTIA THEOLOGORUM MAGNAE BRITANNIAE DE RATIONE CATECHIZATIONIS

10

Necessarium plane esse hoc catechizandi institutum, et praxis apostolica et ratio et experientia satis docent, et adversarii nostri exemplo nostro edocti probe didicerunt. De ratione vero, qua istud commodissime fiat, qui ingenium populi vestri norunt, optime omnium statuere possunt. Nobis sic videtur:

15

20

25

Duplex esto catechismus, unus in usum puerorum breviculus ac facilis continens fundamentalia illa religionis capita, quae Symbolo, Oratione Dominica, Decalogo et sacramentis comprehenduntur, breviter ac dilucide explicata. Qui quidem etiam a Ludimagistris suis hebdomadatim ab ipsis exigatur. Alter ille sit Palatinus,1 qui nunc obtinet (non parum enim nocet istic varietas) in suas partes (prout usus feret) distributus. Populus vero cum duplici in classe sit, vel qui iuniores vel provectiores aetate. Ut seniores quique ad publicum hoc (insuetum hactenus) examen vocentur, vix commode posse fieri iudicamus, ni qui forte se huic instituto sponte subiecerint. Sed ubi duplex occurrit de sacris fidei capitibus agendi opportunitas (una ordinaria, quae singulis diebus dominicis haberi solet; altera extraordinaria, ubi ad sacram συ ναξιν2 post debitam praeparationem acceditur), hanc occasionem arripere possunt ministri amice et familiariter etiam cum provec(9) adversarii] B: adversari – (17) istic] B, AL: ista – (18) duplici] B, AL: duplice – (21) iudicamus] AL: existimamus – (21) ni] AL: nisi – (21) instituto] A: institut[–] – (21) subiecerint] A: subiicerint – (22) (] A, B: om. – (24) )] A, B: om. – (25) et] B: ac 1

2

Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212). For an overview of the early editions and translations of the Heidelberg Catechism, see: Willem Heijting, De Catechismi en Confessies in de Nederlandse Reformatie tot 1585 (Nieuwkoop: De Graaf, 1989), and Karin Y. Maag, “Early Editions and Translations of the Heidelberg Catechism,” in Bierma, 103–117. A synaxis (Gr. συ ναξις) is a gathering for specific liturgical celebrations in Eastern Christianity. In the present context the sacred synaxis relates to the celebration of the Eucharist.

78

ii/2.37 british advice on the manner of catechizing

tioribus quibusque de rebus fidei privatim colloquendi. Ordinario vero examini intersint quidem omnium aetatum omnes, soli tamen iuniores subiici teneantur. In sacro ergo conventu pomeridiano, certus quidam sit horum numerus (puta duodenarius vel vicenarius) iuxta vicorum domorumque ordinem institutus, qui paratus sit, statis quaestionibus catecheticis respondere. Incertum illis sit, a quibus ipsorum hoc respondendi pensum exigetur, ita ut omnes sint paratissimi. Saepe repetatur eadem quaestio, ut ita frequenti inculcatione memoriae infigatur. Singulas responsiones quam possit planissime explicet minister, et ubi singulas quasque absolverit, rationem repetat illico a suis catechumenis eorum, quae dicta sunt. Ut ita palam constet, nunquid explicata a se prius satis intellecta fuerint. Quod si ex ipsorum responsis constet, habet ipse, in quo acquiescat; sin minus, ad clariorem (si potest fieri) rei explicationem ac repetitionem se comparare non gravetur. Singulis etiam responsis confirmandis unicum aliquem scripturae locum maxime idoneum ab illis exigere operae pretium erit, ut hanc catechismi doctrinam in Sacris Scripturis fundatam intelligant. Quod vero ad delectum dicendorum attinet, multum prudentiae ministrorum necessario relinquendum est, qui tamen monendi sunt, ut in iis solis quae et scitu necessaria et captui populari accommoda fuerint, insistere velint. Quod ad catechizandos, putamus, institutum hoc non debere restringi ad ludos literarios, pubemve liberalius et honestius educatam. Omnes animae aeque charae sunt Deo, sed et qui minus imbuti sunt literis, eo magis necesse habent, ut aliquid eis accedat luminis aliunde; ita ut baptizati omnes fidei illius rationem omnem, cui se voto adstrinxerint, intelligant. Ad catechizantes vero, coniungant suas operas cum ministris ludimagistri; utrique enim profecto incumbit haec cura, ut piam omnis animae institutionem, quantum possint, promoveant. Ut autem et catechizandi et catechizantes suis officiis non desint, oportet interveniat summi magistratus authoritas, quae inultam non ferat vel parentum vel ludimagistrorum vel ministrorum negligentiam. Quae etiam sub mulcta pecuniaria iniungant senioribus quibusque, ut iuniorum catechizationi publicae sedulo intersint.

(5) institutus] A: [–]titutus – (13) se] AL: sese – (15) ab illis] AL: om. – (15) operae pretium] AL: operae-pretium – (22) qui] B, AL: quo – (23) baptizati] AL: prec. by et – (24) adstrinxerint] B, AL: obstrinxerint – (25) ministris] A: interl. add. – (28) interveniat] B: corr. from inveniat – (28) authoritas] AL: autoritas – (30) iniungant] AL: iniugat – (31) sedulo] AL: om.

5

10

15

20

25

30

ii/2.38 palatine advice on the manner of catechizing

79

II/2.38 Palatine Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 28r–v; AL: Acta, 1:30–31 Editor: Pierrick Hildebrand

IUDICIUM THEOLOGORUM PALATINORUM DE CATECHIZANDI RATIONE

10

15

20

25

Gratulamur venerandae synodo, quod quaestionem hanc de catechizandi ratione, quae inprimis hoc tam solenni conventu digna videtur, excutiendam duxerit. Multum enim interest, quanam ratione vera Dei agnitio verusque eiusdem cultus rudiorum animis instilletur. Neque dubitamus, cur tot haereses et nova dogmata locum passim inveniant, causam vel maximam esse catechizationis neglectum. Ubi namque solida pietatis fundamenta iacta non sunt, fieri non potest, quin populus quolibet doctrinae vento huc illuc agitetur. Itaque de necessitate catechizationis non est, quod quaeramus. De modo potius quaeritur, cuius, si exacta habenda ratio est, auditores evangelici in certos quosdam ordines distinguendi sunt. In Palatinatu Electorali distinguuntur in tres ordines: puerorum et puellarum, adolescentum et virginum denique seniorum seu adultorum. Catechizatio puerorum et puellarum fit in scholis, reliquorum in templis. Quia vero grandaevi catechizationem difficulter admittunt, iuniorum potissima cura et institutio suscipitur. Est igitur pii magistratus in eo diligenter laborare, ut non tantum in urbibus, sed etiam in pagis scholae puerorum puellarumque instituantur, in quibus utrique et legere et scribere et pietatis fundamenta discant. Qua in re cum nullis pepercerit sumptibus serenissimus Elector Palatinus,1 dominus noster clementissimus, paucorum annorum intervallo factum est, ut (9) inprimis] B: in primis – (9) excutiendam] B: excutiendum – (10) vera] A: verae – (12) causam] B, AL: caussam – (22) Quia] A: corr. from Q[–] 1

Friedrich III (1515–1576), Elector of the Palatinate from 1559 to 1576, commissioned and adopted in 1563 the Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212) for the entire state of the Electoral Palatinate to answer the needs of the catechetical situation, which he describes in the preface of the Latin edition of the catechism as follows: “Iacebant scholae, tenera iuventus negligebatur, nulla erat in religione christiana certa et consentiens institutio. Itaque vel male vel ad nullam certam normam, sed ad cuiusque arbitrium iuventus eru-

80

ii/2.38 palatine advice on the manner of catechizing

in Palatinatu secundum illud Ioe¨lis, filii et filiae prophetent, seniores somnia somnient, iuvenes visiones videant.2 Sed praeficiendi huiusmodi scholis tales ludimagistri, qui catechetica et ipsi recte norint, et aliquam etiam facultatem habeant ea aliis tradendi et explicandi. Deinde pastores loci frequenter scholas illas visitent oportet. Tum pro varietate puerorum institutio catechetica quoque varianda est. Pueris igitur lac propinandum est, hoc est, capita quinque pietatis3 et quaestiones paucae ex catechesi depromptae, quae summam religionis contineant.4 Qui aetate paululum accreverint iis solidior cibus proponendus, hoc est, quaestiones in catechesi nostra asteriscis notatae, quae parvam quasi catechesin faciunt.5 Grandiorum in scholis, praesertim oppidanis, alia ratio erit. His enim integra catechesis ediscenda, cum his per omnes institutionis catecheticae modos catechesis ipsa erit exercenda. Qui modi quales sint, docebit catechesis scholastica Palatina, quam venerandae synodo in hunc usum offerimus. Adultiorum, qui scholas nunquam visitarunt, institutio diebus dominicis commodissime fiet in templis idque horis pomeridianis, ubi brevi conciuncula catechetica habita pastor de suggestu descendens praeleget praesentibus tum capita pietatis, tum quaestiones ex catechesi excerptas summamque religionis continentes, et viva voce paucis ea explicabit. Et primo quidem verba duntaxat capitum pietatis et quaestionum, deinde vero sensum quoque earundem ab auditoribus exiget. Et quia nonnulli forte hoc pium et laudabile institutum ita sunt interpretaturi, ac si sub novum iugum Hispanicae inquisitionis hac ratione redigendi sint, pastores frequenter et diligenter auditoribus suis inculcabunt, causam magnam esse, cur Deo gratias agere debeant, quod a iugo servitutis Hispanicae sint liberati, sed causam longe maiorem esse, cur Deo gratias (9) depromptae] A: depromtae – (16) offerimus] A: prec. by del. illegible word – (26–27) causam] B, AL: caussam

2 3 4

5

diebatur vel omnino non informabatur, sed rudis prorsus et impolita relinquebatur.” Catechesis Religionis Christianae, quae Traditur in Ecclesiis et Scholis Palatinatus (Heidelberg: Michael Schirat and Johann Mayer, 1563), biiir–v. See also: Lyle D. Bierma, “The Purpose and Authorship of the Heidelberg Catechism,” in Bierma, 49–74. Cf. Joel 3:1; Acts 2:17. These are: the Apostle’s Creed, Decalogue, Lord’s Prayer, Baptism and Eucharist. This shortened version of the Heidelberg Catechism in 22 Questions appeared in the Palatinate church ordinances of 1601 under the title, “Kurtze summa des catechismi sampt den texten der hauptstücken christlicher religion” (EKO, 14:561–563). These 84 Questions of the unabridged Heidelberg Catechism appeared with an asterisk in the church ordinances of 1601. These are questions: 1–18, 20–26, 29, 31, 33–35, 38, 40–41, 44–45, 49–61, 66, 68–69, 71, 75, 77, 81, 83, 86–87, 92–96, 99, 103–105, 108, 110, 112–113, 116, 118–129. Cf. EKO, 14:561.

2A

5

10

15

20

3A 25

ii/2.39 hessian advice on the manner of catechizing

5

10

81

agant, quod sub iugum Christi missi sint, quod teste ipso servatore facile est ac leve.6 Quoniam etiam usu receptum est in hoc Belgio, ut, qui ad communionem primum admittuntur, publica catechizatione prius explorentur, perpendere possunt reverendi domini pastores ecclesiarum, an non id quoque ad alios interdum praesentes flagrantes zelo Dei et professionis nominis ipsius transferri queat, ut ita res paulatim in exemplum trahatur et communis fiat. Magistratus autem inprimis rogandus videtur, ut hic iuvet laborem ministerii, nec patiatur concionibus catecheticis licenter nimis et scandalose exspatiari populum. Haec salvis melioribus iudiciis.

II/2.39 Hessian Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 4 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 29r–30v; AL: Acta, 1:31–34 Editor: Pierrick Hildebrand

SENTENTIA THEOLOGORUM HASSIACORUM DE CATECHIZATIONE

20

25

Ut examina catechetica legitime et cum fructu iuventutis institui et haberi queant, quatuor potissimum observanda censemus. 1. Ut catechesis habeatur certa sacris literis non solum consentanea, verum etiam ad captum eorum, qui ex ea informandi sunt maxime, accommodata. 2. Ut sint, qui catechesin illam aliis tradant et inculcent. 3. Ut sint catechumeni, qui in doctrina catechetica informentur. 4. Ut informatio legitima et commodissima ratione fiat. De primo, partim ecclesiis Belgicis iam tum prospectum est, utpote in quibus hactenus recepta et tradita fuit catechesis Palatina,1 qua vix alia dari (1) sub] B: interl. add. – (1) servatore] AL: salvatore – (1) est] A: interl. add. – (2) leve] A: foll. by del. illegible word – (4) admittuntur] B, AL: admittantur – (8) inprimis] B, AL: in primis – (10) exspatiari] AL: expatiari – (19) institui] A: institu – (21) 1] B: Roman numerals 6 1

Cf. Matt 12:29–30. Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212).

82

ii/2.39 hessian advice on the manner of catechizing

poterit solidior, concinnior, perfectior et ad captum adultiorum pariter et iuniorum accommodatior, partim facillimo negotio prospici deinceps poterit, si eandem per quaestiones marginales resolutam et integris scripturae testimoniis, quae singulis quaestionibus subiungantur, confirmatam, prout ea ante novennium in Palatinatu edita est, una cum viginti illis quaestionibus, quae in ecclesiis Palatinis paganis proponi solent,2 in linguam Belgicam transferant, et sigillatim typis describendam curent. Omnes vero aliae catecheses publica autoritate e scholis eliminabuntur. De secundo, iudicamus officium instituendi iuventutem in doctrina catechetica pertinere, tum ad ministros verbi divini, tum ad ludimoderatores, tum denique ad ipsos parentes. Ministris igitur verbi divini serio iniungendum, ut examina catechetica statis diebus et horis, ea, qua par est, diligentia non minus, ac ipsas conciones habeant et instituant. In eos, qui hac in parte negligentes deprehensi fuerint, animadvertendum. Ludimoderatores de hac ipsa re commonefaciendi erunt. Et simulatque scholasticae iuventuti ad omnem pietatem informandae praeficiuntur sancte, idque subscriptione nominis promittent, se non aliam, quam quae in his ecclesiis Belgicis recepta sit, catechesin3 iuventuti scholasticae tradituros. Parentes tum in publicis concionibus, tum vero etiam, si neglegentiores deprehendantur, a synedrio monendi sunt, ut, in erudiendis suis liberis et familiis, in doctrina catechetica debitam diligentiam et fidelitatem adhibeant. Quod ut commodius ab ipsis fieri possit, ipsi examinibus catecheticis publicis intererunt, ut, quae in illis a verbi divini ministris proponuntur, domi repetere et suis inculcare queant. Quod tertio catechumenos concernit, eorum nomine potissimum quidem iuniores intelligimus, ita tamen, ut adultos, puta patres et matres familias, non omnino ab hoc exercitio exclusos velimus. Erunt itaque illi, qui in catechesi instruendi sunt tum iuniores, tum adulti. (2) facillimo] A: facilimo – (13) In] A: prec. by del. et – (14) animadvertendum] A: prec. by del. ad – (16) sancte] A: prec. by del. illegible word – (18) catechesin] A: foll. by del. debita diligentia – (25) potissimum] AL: praecipue – (27) hoc] A: foll. by del. exclusos – (28) instruendi] A: foll. by del. erunt 2

3

Cf. Catechismus oder Kurtzer Unterricht Christlicher Lehr, wie der in Kirchen und Schulen der Churfürstlichen Pfaltz getrieben wird: Aus Churfürstlicher Pfaltz Verordnung kürtzlich erklärt und mit Zeugnüssen der Schrift bestetiget: für die Schuljugend in ihrer Churfürstlichen gnaden Landen (Heidelberg: Vögelin, 1609). This short version of the Heidelberg Catechism actually contains 22 questions, which are already to be found in the Palatinate church ordinances of 1601; see EKO, 14:561–563. This Kurtzer Unterricht is not to be confused with Der klein Catechismus (the small Heidelberg Catechism) of 1576, revised in 1585, which contained 62 questions and which was also included in the church ordinance of 1585 (EKO, 14:368–375). For the separate printing in Latin of 1585, see: “Der kleine Heidelberger Katechismus von 1585,” in QGkU, 1/1:268–273. For the catechetical use of the Heidelberg Catechism in the Dutch churches, see below. Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212).

5

10

15

20

25

ii/2.39 hessian advice on the manner of catechizing 2A

5

10

15

20

25

30

83

Iuniores in tres ordines distinguimus, quorum primus complectitur hos, qui infra annum aetatis circiter octavum primis christianae religionis elementis addiscendis operam navant, secundus est puerorum et puellarum, tertius continet adolescentes et virgines. Statuendum itaque accedente magistratus consensu et authoritate omnibusque et singulis serio et sub certa mulcta pecuniaria pauperibus numeranda iniungendum erit, ut non minori frequentia omnes iuniores pariter et adulti hisce examinibus catecheticis quam ipsis etiam concionibus audiendis intersint. Quam ad rem non inutile fore arbitramur, si pastores et seniores ecclesiarum praesertim in pagis, ubi minor est auditorum frequentia, certum catalogum habeant omnium familiarum ad coetus suos pertinentium, easque in certas classes distributas ordine in examinibus catecheticis explorent. Quartum sua habet distincta membra: 1. Quid ex catechesi cuilibet catechumenorum ordini tradendum; 2. Quomodo; 3. Quo tempore et loco. De primo statuimus, primae classis catechumenis inculcanda esse prima ac nuda Christianae religionis capita: Decalogum, Symbolum Apostolicum, Orationem Dominicam, institutionem baptismi et coenae dominicae, quae in viginti illis supra dictis quaestionibus breviter enucleantur.4 Quas quaestiones, existimamus, a iuventute primo, septennio vel octennio facili negotio addisci posse. Praesertim, si ad domesticam institutionem accedat scholastica et ecclesiastica. Nec parum ad hoc obtinendum profuerit, si libris alphabeticis ex quibus pueri syllabas connectere et legere discunt, quinque illa christianae religionis capita inserantur. Atque in hoc ordine ministrorum et ludimagistrorum prima et potissima cura erit, ut iuventus textum quinque illorum capitum integre et incorrupte ediscat, seduloque cavendum, ne textum corrumpat, aliena verba, quae quandoque ineptum et contrarium prorsus sensum gignunt, substituendo. Hoc enim si fiat, adultiores facti, vix ac ne vix quidem ediscere poterunt, quae in prima sua pueritia male didicere. Dehinc opera danda est, ut sensum singulorum paulatim recte assequantur. Quod ut fiat, ludimoderatores et ministri: 1. Textum aliquoties clara et distincta voce catechumenis proponent; 2. Ab iisdem exigent, et, si alicubi errent, ea statim humaniter emendabunt eaque verba, quae ab iis pronunciata aut reddita fuerunt, semel, bis, terve enunciabunt et tum a catechumenis eadem denuo repetent; 3. Voces, quae in textu occurrunt peregrinas vel obscuras et pueris (2) circiter] A: interl. add. – (5) authoritate] AL: autoritate – (9–10) praesertim ... frequentia] A: marg. add. – (10) habeant] AL: haberent – (11–12) ordine] B, AL: om. – (12) explorent] AL: explorarent – (13) sua habet] B, AL: habet sua – (17) quae] A: prec. by del. et – (19) existimamus] B: corr. from eximamus – (21) libris] A: prec. by del. illegible word – (23) capita] A: foll. by del. illegible word – (23) inserantur] B, AL: interserantur – (23) ordine] A: foll. by del. illegible word – (24) quinque] B: om. – (26–27) quae ... gignunt] A: marg. add. – (31) ea] A: eas – (32) iis] AL: aliis – (34) peregrinas] A: prec. by del. et 4

Cf. footnote 2.

84

ii/2.39 hessian advice on the manner of catechizing

non statim obvias, quam fieri potest maxime perspicue declarabunt. Verbi Gratia: in primo praecepto, ut iuventus intelligat, quid per captivitatem Aegyptiacam et liberationem ex ea intelligendum sit, historia, quae in Exodo5 descripta est, quam brevissime iuventuti narranda erit; sic in quarto praecepto vocabulum sabbati explicandum et historia creationis6 pueris breviter narranda erit. Non abs re quoque futurum esset, si in hoc ordine paucissima scripturae dicta, praesertim ea, quibus summa legis et evangelii continetur, et utriusque usus describitur, iuventuti ediscenda proponantur, nisi forsitan catechumenorum primi huius ordinis captus, nondum illud ferre posse videatur. In secundo ordine, superioribus quaestionibus addendae erunt illae, quae in catechesi Palatina asterisco notatae sunt.7 Hae quaestiones: 1. Prout in catechesi habentur, huius ordinis catechumenis proponendae et ab iisdem exigendae; 2. Per marginales quaestiones et responsiones primo quidem a ludimoderatoribus et ministris praeeuntibus clara voce, deinde vero etiam a catechumenis ipsis, ad marginales quaestiones datis responsionibus resolvendae erunt. Ubi similiter, ut in superiori classe, opera danda est, ut catechumeni sensum eorum, quae didicerunt, percipiant. Id quod fiet eo magis, si a catechetis quaestiones marginales quandoque paululum immutentur. Tum enim ex responsionibus catechumenorum, quae ipsae quoque, ut interrogationibus respondeant, a catechumenis immutandae erunt, facile apparebit, satisne quaestionum et responsionum sensum perceperint, nec ne. Ubi aliquis defectus deprehenditur, comiter emendandus erit. Adiicienda insuper et ab huius ordinis catechumenis ediscenda erunt testimonia scripturae, saltem ea, quae in summariis responsionibus, ex adverso quaestionum singularum in margine appositis, sunt notata. Tertio ordini omnes aliae, quae supersunt, quaestiones catecheticae proponuntor et ab eiusdem catechumenis ediscuntor, una cum responsionibus ad quaestiones marginales et dictis scripturae in summariis responsionibus notatis. Quod si in paganis ecclesiis omnes supradicti tres ordines catechumenorum haberi sub initium huius exercitii nequeant, sufficiant pro ratione temporis et loci cuiusque duo ordines priores. (5) sabbati] B, AL: sabbathi – (12) asterisco] B: asterismo – (12) quaestiones] A: prec. by del. 1 – (19) paululum] AL: om. – (23) deprehenditur] AL: deprehendetur – (25) singularum] B: singularium 5 6 7

Cf. Exod 1–15. Cf. Gen 1:1–2:14. These 84 questions of the unabridged Heidelberg Catechism appeared with an asterisk in the Palatinate church ordinances of 1601. These are questions: 1–18, 20–26, 29, 31, 33–35, 38, 40–41, 44–45, 49–61, 66, 68–69, 71, 75, 77, 81, 83, 86–87, 92–96, 99, 103–105, 108, 110, 112–113, 116, 118–129. Cf. EKO, 14:561.

5

10

15

20

25

30

3A

ii/2.39 hessian advice on the manner of catechizing

5

10

4A

15

20

25

30

35

85

Modus catechisationis iuniorum in scholis et ecclesiis unus sit idemque, ne diversitate catechisationis iuventus turbetur et in studio christianae religionis retardetur. Qualis vero esse et in quolibet ordine observari debeat, ex superioribus liquet. Tempus examinationibus catecheticis statum assignator. In scholis praesertim paganis et inferioribus classibus gymnasiorum singulis diebus duae horae, altera antemeridiana, altera pomeridiana huic pietatis exercitio tribuuntor, servata ea de qua superius diximus, pro catechumenorum diversitate, distincta ratione et modo. In ecclesiis urbicis tria singulis septimanis examina catechetica habentor: unum diebus dominicis, duo diebus profestis. In paganis sufficiat diebus dominicis horis pomeridianis, catechisationem iuventutis concione catechetica finita institui. Ludimagistri ad haec examina discipulos suos sistunto. Parentes liberos suos, qui scholas non frequentant, ad eadem diebus profestis mittunto, dominicis vero ipsi adducunto. Patres et matresfamilias non quidem publice in praesentia domesticorum examinandos esse iudicamus, praesertim sub initium huius noviter instaurandi examinis catechetici, ne in conspectu suorum pudefiant, et aliquam honoris et dignitatis, qua merito apud suos valere debent, iacturam faciant, neve animi ipsorum ad hoc laudabili et pio instituto alienentur. Nihilominus tamen eorundem progressus in doctrina christiana subinde commode explorari posse censemus, si infantes recens sibi natos ad sanctissimum baptisma adducturi, prius pastores ecclesiarum adire et ab ipsis baptismi administrationem petere iubeantur. Id quod in nostris ecclesiis Hassiacis hactenus non sine fructu usurpatum fuisse comperimus. Nec parum ad hanc rem profuturum videretur, si ipsi etiam propatres et promatres, uti vocari solent, nomina sua apud pastores profiteantur. Quod itidem in ecclesiis nostris fieri consuevit. Ut vero tam catechistis quam catechumenis aliquod veluti calcar addatur et utrique ad debitam diligentiam excitentur. 1. Pastoribus ecclesiarum uniuscuiusque loci demandanda erit scholarum inspectio et visitatio ad minimum singulis mensibus inspicienda, in qua ipsi discipulorum progressus in doctrina catechetica explorabunt, ut, si quos vel in docentibus vel in discentibus defectus deprehenderint, eosdem emendare queant. 2. Certis quibusdam pastoribus metropolitanis iniungetur munus, ecclesias praesertim paganas ad minimum semel quotannis visitandi et in ista visita(1) catechisationis] B, AL: catechizationis – (5–6) praesertim] B, AL: om. – (12) catechisationem] B, AL: catechizationem – (17) matresfamilias] AL: matres-familias – (19) et] A: corr. from del. illegible word – (19) aliquam] A: prec. by del. et – (27) solent] B: iubent – (28) profiteantur] AL: profiterentur – (33) et] A: foll. by del. discipulorum progressus

86

ii/2.40 swiss advice on the manner of catechizing

tione inter caetera inquirendi in diligentiam tam pastorum et ludimagistrorum quam catechumenorum. 3. Ad coenae dominicae usum praesertim in pagis nemo admittetur, nisi qui doctrinam catecheticam probe teneat et fidei suae rationem coram tota ecclesia publice reddat. 4. Sponsi non copulabuntur, nisi privatim pastoribus suos in religione christiana profectus satis comprobarint. 5. Authoritas magistratus imploranda, ut gravissime lusibus aliisque exercitiis, quibus sabbathum prophanatur, pium hoc institutum impediri potest, interdicat, populumque, quibuscumque commode fieri potest, rationibus et modi ad haec examina catechetica frequentanda adigat. Haec salvis melioribus iudiciis.

5

10

II/2.40 Swiss Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 27 November 1618 (Session 14) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 31r–v; AL: Acta, 1:34–35; C: Zurich ZB, Ms D 237, 232r–232v; D: Zurich ZB, Ms F 217, 20r–24r; E: Zurich ZB, Ms J 241, 336–337; F: Zurich ZB, Ms S 309, 135v–136r Editor: Pierrick Hildebrand

HELVETIORUM THEOLOGORUM IUDICIUM DE CATECHIZANDI RATIONE Tametsi in Reformatis ecclesiis Helveticis circa catechismi exercitium, nonnulla sit pro diversitate Rerumpublicarum diversitas, adhibetur tamen industria peculiaris ubique, certa et gravi ab amplissimis magistratibus constituta, negligentioribus seu contumacibus poena. (1–2) et ludimagistrorum] A: interl. add. – (6) non] B: corr. from del. illegible word – (7) satis] A: foll. by del. illegible word – (7) comprobarint] AL: comprobaverint – (8) Authoritas] AL: Autoritas – (9) sabbathum prophanatur] A: marg. add. – (9) prophanatur] B, AL: profanatur – (10) quibuscumque] B, AL: quibus – (20–21) Helvetiorum ... ratione] A: title in hand B; C, D, E, F: Ad quaestionem de instituenda catechisatione [D: catechizatione] in ecclesiis Belgicis responsio Helvetiorum [C: corr. from Helvetionerum] lata. In Synodo Nationalis Dordracena Nov. 17 [Old Style] Anno [C: om. Anno] 1618. [on next line:] Catechesis – (22) Tametsi] A: the following text in hand A – (22) catechismi exercitium] C, D, E, F: exercitium catechismi – (24) peculiaris] B: marg. add. corr. from illegible word; C, D, E, F: singularis – (24) amplissimis] F: foll. by interl. add. in[?] – (25) seu] D, E, F: sive etiam – (25) contumacibus] AL: contumacioribus

20

25

ii/2.40 swiss advice on the manner of catechizing

5

10

15

2A

20

25

87

Conciones diebus dominicis in urbibus et pagis habentur plures, quarum aliqua est catechetica. Quotannis catechismi explicatio ad finem perducitur, ut repetitus felicius haereat. Concionibus istis catecheticis dominicis interesse tenentur quotquot vel e scholis egressi iam sunt, vel quibus scholae beneficium non contingit, cuius generis sunt servi, ancillae, etc. Die profesto hebdomadatim habetur concio catechetica destinata scholasticis utriusque sexus. Hac catechista, phrasi populari, alias religionis tantum capita, ut sunt Decalogus, Symbolum et Oratio Dominica, alias quaestiones catecheticas ipsas explicat, ac certis diebus dominicis publico examine industriam cum ludimagistrorum, tum profectum puerorum explorat. Quando pastori uni concionandum est in pagis duobus aut etiam tribus, conciones catecheticas dominicas alternat. In locis nonnullis, ubi homines ob locorum distantiam utramque concionem dominicam minus assequi possunt, habetur concio matutina tantum, ea tamen brevior. Qua finita ecclesia retinetur et de suggestu pastor descendit, catechumenos ad sese colligit, eos examinat, erudit, et quae deinceps discant, praescribit. Rationem hic habet accuratam non iuventutis tantum, sed aetatis omnino omnis, ut ex hac occasione ad seniores quoque redundet fructus non poenitendus. Adornantur quoque catalogi, quibus non tantum personarum nomina, sed aetas etiam et profectus consignatur, ut aliorum quidem provehatur industria commendationibus publicis et nonnunquam levidensioribus praemiis, aliorum vero negligentia vel commonefactione vel authoritate magistratus emendetur. Non in urbibus tantum, sed in agro etiam scholae aperiuntur, in quibus iuventus non tantum legere et scribere docetur, sed inprimis in catechesi (1) plures] C, D, E, F: prec. by una – (3) ad] C, D, E, F: prec. by bis – (3) ut] prec. by del. [–]is – (6) egressi ... sunt] C, D, E, F: iam sunt egressi – (6) beneficium] C, D, E, F: foll. by prorsus – (8) destinata] C, D, E, F: foll. by potissimum – (9) phrasi] C, D, E, F: foll. by et paraphrasi – (9–10) tantum capita] C, D, E, F: capita tantum – (10) et] A: interl. add. – (10) Dominica] C, D, E, F: foll. by et definitiones sacramentorum – (10) quaestiones] C, D, E, F: foll. by quoque – (12) profectum puerorum] C, D, E, F: puerorum profectum – (13) pastori] C, D, E, F: foll. by cuipiam – (14) alternat] A: corr. from alternant – (16) minus assequi] D: assequi minus; C, E, F: assequi minime – (17) ea tamen] C, D, E, F: eaque – (17) Qua] C, D, E, F: Hac – (17) et de] C, D, E, F: deque – (18) sese] C, F: se se – (18) quae] AL: quid – (20) sed] C, D, E, F: verum etiam – (20) hac] C, D, E, F: om. – (20–21) redundet ... poenitendus] C, D, E, F: fructus non contemnendus, Deo benedicente, redundet – (22) quoque] C, D, E, F: om. – (22) tantum] C, D, E, F: modo – (22) nomina] A: marg. add. in hand B – (24) nonnunquam] C, D: non nunquam – (25–26) authoritate ... emendetur] C, D, E, F: magistratus authoritate excutiatur et emendetur – (27) urbibus tantum] C, D, E, F: solis urbibus aut oppidis – (27) etiam] C, D, E, F: quoque – (28–p. 88.1) inprimis ... psalmodiis] B: in primis ... psalmodiis; C, D, E, F: in primis [C: imprimis] eruditur in catechesi, precationibus et psalmodiis; AL: inprimis in catechesi precationibus et psalmodiis eruditur – (28) catechesi] B: catechezi

88

ii/2.40 swiss advice on the manner of catechizing

eruditur precationibus et psalmodiis. Conciones item catecheticae dominicae, quando iuventus in templis a frigore videtur laedi, in aedibus privatis habentur. In quibus locis haec catechizandi ratio primum instituta fuit, ut facilius a plebe rusticana impetraretur obsequium. Patres et matres familias, nonnulli etiam ex adultioribus eximebantur, et iuniores tantum ab initio catechizabantur, donec progressu temporis plusculum obtineri posset. Ut discendi desiderium accendatur et foveatur, quicunque matrimonium suum publice consecrari volunt, tenentur se sistere pastori suo, ut huic suum in caussa religionis profectum probent. Estque penes pastorem, horum vel petitionem admittere vel suspendere, et certum praescribere tempus intra quod ea addiscant, quae sine fidei vel morum periculo ignorare non possunt. Nemo etiam ex iuvenibus ad coenae communionem admittitur, nisi prius examinetur, an mysterium hoc sanctum probe intelligat. Qua ratione religionis christianae addiscendae adduntur iuventuti calcaria. Ex iunioribus non admittitur testis baptismi, nisi prius examinetur, an mysterium baptismi et quodnam testium sit officium intelligat. Denique pastorum munus est, ingredi scholas frequenter, et sua praesentia acuere tum industriam ludimagistrorum, tum ϕιλομα ϑειαν ipsius iuventutis.

(1) precationibus ... psalmodiis] A: in hand B – (1) item] AL: itidem; C, D, E, F: om. – (2) videtur laedi] C, D, E, F: laedi videtur – (4) catechizandi] C, E, F: catechisandi – (5) rusticana] C, D, E, F: foll. by et rudi – (5) impetraretur] C: corr. from impeteraretur – (5) familias] C: corr. from famialias – (6) eximebantur] C, D, E, F: prec. by alii; C: examinebantur – (6–7) et ... catechizabantur] AL: tantumque iuniores ab initio catechizabantur; C, D, E, F: et catechizabantur iuniores tantum – (8) desiderium] B: disederium – (8) desiderium ... foveatur] C, D, E, F: accendatur et foveatur desiderium – (10) caussa] C, E, F: causa – (11) et certum] AL: certumque – (12) ignorare] C, D, E, F: ignorari – (13) iuvenibus] C, D, E, F: iunioribus – (13) coenae] C, D, E, F: prec. by sacrae – (14–15) religionis ... calcaria] B, AL: religioni ... calcaria; C, D, E, F: iuventuti ad religionem christianam discendam calcaria adduntur cum fructu – (16) iunioribus] C, D, E, F: prec. by iisdem – (16) non ... baptismi] C, D, E, F: testis baptismi nemo admittitur – (16) nisi prius examinetur] C, D, E, F: nisi examinatus – (17) baptismi] C, D, E, F: prec. by sacri – (17) quodnam ... officium] C, D, E, F: quodnam sit testis officium – (18) Denique] A: following text in hand B – (18) ingredi scholas] C, D, E, F: scholas visitare – (18) et sua] AL: suaque; C, D, E, F: ac sua – (19) acuere] AL, C, D, E, F: om. – (19) tum] A, B, AL: cum – (19) industriam] C, D, E, F: om. – (19) tum] C, D, E, F: foll. by puerorum – (19) ipsius iuventutis] AL: ipsius iuventutis acuere; C, D, E, F: excitare et alere

5

10 3A

15

ii/2.41 genevan advice on the manner of catechizing

89

II/2.41 Genevan Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 32r–v; AL: Acta, 1:35–36 Other copy: Geneva AT, 17, 121r–v Editor: Pierrick Hildebrand

SENTENTIA IOANNIS DEODATI ET THEODORI TRONCINI DE CATECHETICIS EXERCITIIS

10

15

20

25

In tanta sententiarum et optimorum de catechetica institutione, monitorum copia, paucula, ex usu et praxi ecclesiae Genevensis sublegemus. Moneantur diligenter et contente parentes et patresfamilias pro concione, ut prima religionis christianae elementa ipsi, vel per se vel per conductos praeceptores vel in trivialibus scholis, animis suorum liberorum et famulorum inseri curent. Ante singulas sanctae coenae celebrationes paulatim instituatur, ut per urbis regiones certis locis in aedibus privatis vel etiam in templo conveniat plebis minutioris, servitiorum, opificum, iuniorum turba. Et ibi examine familiari adigatur, authoritate magistratus, ad edendam fidei suae et in sacris profectus professionem. Et tardiores atque imperitiores ad futura examina moneantur et sancta aemulatione provocentur. Formula brevis et dilucida pro urbana eiusmodi plebe et villaticis hominibus publica synodi authoritate conscribatur: qua Symbolum Apostolicum, Oratio Dominica, Decalogus, de sacramentis doctrina per capita et sectiones suas perspicue, solide et ad usum conscientiae potissimum explanentur. In pagis duae tresve eiusmodi comprehensiones vel tmemata brevioris istius catecheseos, adhibitis uno vel altero Sacrae Scripturae locis insignioribus ad argumentum expressis, horis pomeridianis diebus dominicis enarrentur.

(8) Troncini] AL: Tronchini – (15) celebrationes] A: highl. – (16) in ... templo] A: interl. add. – (17) Et ibi] AL: ibique – (18) adigatur] AL: om. – (18) authoritate] AL: autoritate – (18–19) sacris profectus] A: sacris-profectus – (19) professionem] AL: foll. by add. adigatur – (19) Et] AL: del. – (19) tardiores] AL: foll. by add. denique – (21) brevis ... dilucida] A: highl. – (21) et villaticis] AL: villaticisque – (22) authoritate] AL: autoritate – (24) potissimum] AL: praecipue – (25) brevioris] AL: breviores – (27) ad argumentum] AL: adargumentum

90

ii/2.42 bremen advice on the manner of catechizing

Si a communi vulgo aegre id obtinent pastores, ut adsit frequens catechismo, saltem omni ope atque etiam pro authoritate sua id a iunioribus, pueris et puellis exposcant et obtineant. Aliquos vel ex suis domesticis liberisve vel ex liberalioribus sui gregis seligant, quos institutione privata ad publice respondendum in templo comparent, atque quam primum honeste poterint, illud exercitium publicum iudicant et sanctam aemulationem inter aequales excitent. In urbibus et pagis, quantum fieri poterit, abstineatur perpetua catechismi et oratoria explicatione. Erotematis1 potius res peragatur, quibus eliciatur intimus respondentis sensus audientisque populi consensus. Omnesque a teneris addiscant, sensus et conceptus veros et germanos de Deo et divinis in animo suo formare et rite atque adeo fidenter de illis loqui. Caveantur quaestiones perplexae, scholasticae, curiosae. Solida pietatis doctrina et theologia conscientiae et practica animis infigatur, cum diligenti usus ad omnes vitae et mortis casus declaratione. In scholis publicis exerceantur et observentur egregia illa omnia, quae ab aliis in medium consulta fuere. Usus vero catechismi Heidelbergensis2 mordicus retineatur. Assuescant theologiae studiosi catechetico officio et etiam ante publicam vocationem ad illud adhibeantur et excitentur, atque sobrietatis, sanctae prudentiae et religionis leges ab ipsius populi necessitatibus discant. Retractent synodi futurae adeo necessarium sui ordinis caput et de diligenti observatione sedulo inquirant.

II/2.42 Bremen Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 33r–34r; AL: Acta, 1:36–38 Editor: Pierrick Hildebrand (2) authoritate] AL: autoritate – (4) liberalioribus] A: prec. by del. liberalib – (6) quam primum] AL: quamprimum – (9) et] B, AL: om. – (12) et] AL: tum – (14) et] AL: om. – (15) casus] AL: om. – (19) Assuescant] B: Assuesscant; AL: Adsuescant – (19) studiosi ... officio] A: highl. – (20) atque] A: prec. by del. [–] – (22) futurae] A: foll. by del. illegible word 1

2

The erotematic method (Gr. εÆ ρωτηματικο ς: relating to the question), also known as the catechetical or socratic method, refers to the art of asking questions properly, that is, in order to get the proper answers. Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212).

5

10

15

20

ii/2.42 bremen advice on the manner of catechizing

91

THEOLOGORUM BREMENSIUM IUDICIUM DE MODO CATECHIZANDI Necessitas

5

10

I. Catechetica institutio est fundamentum aedificationis ecclesiasticae; adeo, ut ea mediocriter formando populo Dei possit sufficere. Etsi tamen sedula opera danda sit, ut in tanta luce doctrinae ad quandam maiorem perfectionem feramur, id quod monet apostolus Heb. 5. et 6.1 Certe ea est necessitas catechismi tradendi in ecclesia, quae est locorum communium professionis in scholis theologicis. Haec esse debet forma sanorum verborum, ita omnes ad conciones intelligenter et fructuose audiendas praeparantur, paulatim de religionis controversiis iudicare discunt. Et haec consuetudo ecclesiam docendi, una cum doctrinae puritate, nobis disciplinae quoque formam restituet et servabit. Modus

15

II. Triplex autem modus esse potest catechesis2 tradendae: scholasticus, ecclesiasticus et domesticus. Scholasticus

20

25

III. Scholasticus est vel in vernaculis vel Latina aut exoticis linguis. IV. Ad vernaculas et exoticas scholas deligatur institutor, qui sit ecclesiae membrum, doctrinae christianae gnarus, pius, laboris patiens et in eo vitae genere perseveraturus, aut, si quis se dignum probet, ad ecclesiasticum ministerium transiturus. Is singulis diebus ad minimum unam aut alteram quaestionem discipulis diligenter inculcet et urgeat eius usum in precatione et vita universa. V. Harum scholarum inspectores sint pastores, et singulis mensibus, ubi maxime sunt infrequentiores hominum coetus, discentium profectum et docentium industriam, fidem ac prudentiam explorent. Laudent discipulos et discipulas melioris exempli, moderate (at cum spe laudis alias auferendae) arguant ignaviores. (3) Necessitas] A: these headings in margins in hand B; B: Necessitas v I – (4) I.] A: these numbers in hand B; AL: arabic numerals – (11) paulatim] AL: paulatimque – (22) transiturus] B: corr. from traditurus – (23–24) et ... universa] AL: eiusque usum in precatione et vita universa urgeat 1 2

Cf. Heb 5:12–6:6. Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212). The Heidelberg Catechism was introduced in Bremen approximately in 1600, cf. TRE, 7:159.

92

ii/2.42 bremen advice on the manner of catechizing

VI. In paedagogeo scholae nostrae servamus hunc morem. In paedagogeo Praeter ordinarias duas catecheticas horas, quibus omnes promiscue per hebdomadam examinantur, peculiares sunt institutiones eorum, qui se ad sacram synaxin3 parant. Trimestri autem ante sanctam coenam illi catechumeni nomina sua profitentur, et toto intermedio tempore aliquoties de tota christiana doctrina audiuntur, et ii, qui satisfaciunt examini, solenni cum stipulatione recipiuntur.

5

Domesticus VII. Qui scholarum beneficio non utuntur, ii domatim opportunis et statis temporibus, praesentibus patribus familias, audiri possunt, recitatis textibus nudis et familiariter explorato per quaestiones perspicuas singularium partium sensu. IIX. Maxime autem e re ecclesiae erit, constitui ludimoderatores per singulos pagos. Iis vero in re tanti momenti, absque qua ecclesiae publicum ministerium saepe infructuosum erit, honeste pro perpetuis et molestis laboribus prospiciendum erit. Iidem autem in pagis lectores ecclesiastici esse possent.

10

2A 15

Ecclesiasticus IX. Ecclesiasticus catechizandi usus erit vel loco secundae concionis (si ea commode haberi non possit) vel post eam. Ubi de iusta doctrinae parte paulo ante dicta, ii imprimis examinentur, qui nondum ad sanctam coenam sunt admissi. X. Prudentia autem hic opus est singulari, ut dispensator mysteriorum Dei dispiciat, quid cuiusque loci circumstantiae ferant. Ad pudorem corrigendum et universalem ordinem facilius obtinendum, consultum putamus, ut singuli auditores suo loco maneant et pastores subsellia obambulent, initio iuniores examinent, paulatim etiam adultiores. Si ecclesia sit amplior, ministri diversi dividant examen, ut alii in superiore, alii inferiore templo illud obeant. Id (5) synaxin] AL: συ ναξιν – (5) sanctam] AL: om. – (6) et toto] AL: totoque – (6) intermedio] AL: medio – (7) et ... qui] AL: quique – (7) solenni] AL: solemni – (14–15) constitui ... pagos] AL: ludimoderatores per singulos pagos constitui – (15) vero] A: corr. from autem by hand B – (22) sanctam] AL: om. – (24) X.] A, B: marg. add. N. 3

A synaxis (Gr. συ ναξις) is a gathering for specific liturgical celebrations in Eastern Christianity. In the present context the sacred synaxis relates to the celebration of the Eucharist.

20

25

ii/2.42 bremen advice on the manner of catechizing

5

10

15

20

93

alicubi utiliter observari novimus. Quid hae regiones ferre queant, iudicio provincialium fratrum relinquimus expendendum. XI. Ubi catechesis plenior docetur (quaecunque tandem placeat Belgicis ecclesiis), longiores responsiones familiariter et prudenter in plures quaestiones distinguentur per anatomen seu evolutionem ipsarum. XII. Proponimus etiam considerandum, utrum praestet pro parvulis et infirmioribus, quasdam praecipuas quaestiones excerpere, quae integre discantur, an longiores omissis nonnullis verbis contrahere. Illud nos malumus, quia hoc valde turbat memoriam eorum, qui postea pleniores responsiones volent ediscere. Saltem hoc cavendum est, ne ex mediis commatis verba excipiantur. Nam integras periodicas clausulas responsionum in compendio omittere, nulli damno fuerit. XIII. Qui iam plusculum profecerunt in doctrina, assuefieri possunt et ad sublimiores quaestiones et ad earundem probationes, saltem per ea dicta, quae in Vetere et Novo Testamento sunt illustriora et in concionibus plebi crebrius inculcantur. Subinde etiam monendi sunt iuniores ministri, ut in concionibus omnibus notent, quae catechismi partes eisdem praecipue explicentur. Et hoc ad catechismi commendationem insignem pertinet, si vel initio vel sub finem in ανακεϕαλαιω σει4 propter iuniores moneatur, ad quod doctrinae catecheticae caput exposita doctrina sit referenda. Nervus

25

3A

30

XIV. Nervus ad hos catechizandi modos erit auctoritas magistratus, paternae et blandae pastorum exhortationes, exempla ab ipsis magistratibus et ministris, senioribus, officiariis, eorumque uxoribus, liberis et famulitio. Id quod ab illustribus quoque personis in Germania alicubi factitatum, magno cum ecclesiae bono, confirmare possumus. Etiam singulis semestribus solenne examen institui potest de toto doctrinae corpore. Seniores ecclesiae aliique honorati viri plebem ad se invitabunt, et quisque eos, quos sibi beneficiis devinctos novit, hanc ad rem pie disponet. Multas pecuniarias, carceres et similes coerctiones politicas in ecclesiam introduci, non arbitramur esse consultum, ut christianae mansuetudini contrarium et quod utriusque testamenti exemplo caret. Etiam noxium esse illud, diversarum ecclesiarum experimento nobis constat, id quod etiam de his regionibus metuimus. Qui matrimonium (1) queant] B: possint – (3–4) placeat ... ecclesiis] AL: Belgicis Ecclesiis placeat – (10–12) Saltem ... fuerit] A: marg. add. by hand B – (16) ministri] A: interl. add. by hand B – (16) in] A: foll. by del. ipsis – (17) omnibus] A: interl. add. by hand B – (18–19) vel ... vel] A: marg. add. by hand B – (21) Nervus] A: Nerus – (22) auctoritas] AL: autoritas – (26–27) solenne] AL: solemne – (28) et] AL: ac tum – (30) coerctiones] B, AL: correctiones – (30) politicas] A: foll. by del. (–) 4

Here simply meaning “in abstract” without any theological connotation.

94

ii/2.43 emden advice on the manner of catechizing

meditantur et ei benedici volunt, privatim, occasione prudenter et amice capta (quales apud Augustinum in libro de catechizandis rudibus est legere5) de religione ceu occulte, et quasi aliud agatur, audiri possunt. Similiter opportunum erit, christianum cum eo instituere colloquium, qui infantem suum tingendum offert, aut qui ad baptismum testis adhibetur. Imprimis autem ad sanctam coenam nemo sine iusta fidei et vitae exploratione et religiosa stipulatione est admittendus.

5

Adulti XV. Si iuniores mature et recte in catechesi informentur, de adultioribus deinceps non erit magnopere laborandum.

10

II/2.43 Emden Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 34v–35r; AL: Acta, 1:38–39 Editor: Pierrick Hildebrand

RATIO CATECHISANDI IN ECCLESIA EMDANA 1. Cum ad consequendam salutaris doctrinae solidam cognitionem catechisandi ratione nihil magis necessarium, eaque quasi aedificii spiritualis basis et fundamentum sit, ab initio reformationis facto anno 15201 operam dederunt maiores nostri, ut etiam pueris et aetate iunioribus prima doctrinae christianae rudimenta traderentur. 2. Eum in finem primum habuere ministri scriptam quandam catechismi formam, brevem et simplicem, quam iunioribus instillare paulisper coeperunt. (1) et ei] AL: eique – (3) ceu] B: corr. from seu – (5) tingendum] A: highl. – (6) coenam] A: undl. – (6) et] AL: ac – (8) Adulti] A: marg. add. by hand B – (16) catechisandi] B, AL: catechizandi – (17) 1] B: roman numerals – (17–18) catechisandi] AL: catechizandi 5 1

Cf. Augustine, De Catechizandis Rudibus, 10 (CCSL, 46:136–138). For the dating of Georg Aportanus’ (1495–1530) reformational preaching in Emden in 1520, see Bernd Kappelhoff, “Die Reformation in Emden, II,” Jahrbuch für bildende Kunst und vaterländische Altertümer zu Emden 58 (1978), 22–24.

20

ii/2.43 emden advice on the manner of catechizing

5

10

15

20

2A

25

95

3. Crescente paulatim eorum numero Embdae et in vicinis pagis, qui renuntiato papatu, ad evangelii professionem accedebant, catechismum paulo latiorem scripto conceperunt et auditoribus inculcarunt. 4. Tempore vero d. Iohannis a Lasco magnus ille et accuratus catechismus,2 cuius in praefatione catechesis praesentis fit mentio, in urbe Embdana et pagis, qui evangelii doctrinam receperunt, pro ecclesia fuit traditus et explicatus. 5. Deinde anno 1554 magnus ille catechismus in formam breviorem est contractus,3 qui nunc extat, ut singulis semestribus percurri et explicari possit. 6. Semper autem ecclesiae pastores, seniores et scholarchae, quibus apud nos cura haec demandata est, in eo fuerunt summo conamine, ac etiamnum sunt, ut orthodoxos, pios, fideles et industrios habeant cum Latinos, tum Germanicos utriusque sexus ludimoderatores. 7. Diversae religionis ludimagistri, et qui non sunt membra ecclesiae, nullo modo admittuntur. 8. Ludimoderatores multis officii sui admoniti manuum suarum subscriptione sancte se obligant, quod velint, inter caeteras muneris sui partes inprimis rationem habere catecheseωs, eamque discipulis suis indesinenter inculcare, utque memoriae ab omnibus mandetur, operam dare. 9. In eum finem pastores, seniores et scholarchae singulis trimestribus scholas visitant, et industriam prae ceptorum ac profectum discipulorum praesertim in doctrina catechetica explorant. 10. Praeceptores singulis diebus dominicis horis pomeridianis discipulos suos magno numero ad templum deducunt. 11. Infantes quinque vel sex annorum capita doctrinae catecheticae et primas quaestiones recitant. (1) Embdae] AL: Emdae – (1–2) renuntiato] B, AL: renunciato – (3) inculcarunt] A: corr. from inc[–]ulcarunt – (4) Iohannis] AL: Ioannis – (8) anno] B, AL: om. – (8–9) in ... contractus] AL: om. – (9) extat] B: exstat – (9) ut] AL: prec. by add. in formam breviorem est contractus – (9) et] AL: atque – (12) fuerunt ... conamine] AL: summo conamine fuerunt – (15) et] B, AL: ut – (18) quod velint] AL: sese – (18–19) inprimis] B: in primis; AL: imprimis – (19) habere catecheseωs] AL: catecheseωs habituros – (19–20) inculcare] AL: inculcaturos – (20) operam] A: prec. by del. inculcare – (20) dare] AL: daturos – (22) et industriam] AL: industriamque – (22) ac] B, AL: et – (23) praesertim ... doctrina] AL: in doctrina praesertim – (26) Infantes] AL: pueri – (26) quinque] B: quique 2

3

The East Frisian catechism of 1546 attributed to Johannes a Lasco (1499–1560), probably unprinted, has not been found. Its original language is also unknown. For the Dutch edition of 1551 with a Latin translation, see: “Catech. Eccl. Peregr. Lond., 1551,” in Joannis a Lasco Opera, ed. Abraham Kuyper (Amsterdam: Müller, 1866), 2:340–475. For the German edition of 1563, attributed to Marten Micronius (1522–1559), see “Der ostfriesische Katechismus von 1546 in seiner hochdeutschen Ausgabe von 1563,” in QGkU, 1/3c:1103–1148. The original German edition of 1554 has not been found. For the Latin edition of 1566, see “Der Emdener Katechismus von 1554,” in QGkU, 1/3c:1176–1191.

96

ii/2.43 emden advice on the manner of catechizing

12. Alii discipuli numero 30 vel 40 singulis vicibus quaestiones pro concione explicandas ex memoria recitant. Hinc fit, ut pueri annorum 8, 9, 10 integram norint a capite ad calcem recitare catechesin. 13. Postea cum ad alia adhibentur agenda liberi, parentes pii domi, inprimis diebus festis, sub vesperum catechesin cum iisdem repetunt, et ne oblivioni tradatur, recitationem catecheseωs iterum atque iterum exigunt. 14. Quando virilem aetatem attigerunt adolescentes utriusque sexus aliique provectae aetatis homines, cum ad mensam Domini admittuntur, publice coram facie totius ecclesiae ex catechesi examinantur, eamque memoriter recitant, exceptis tamen nimium meticulosis, quibuscum privatim agitur. 15. Pastores catechesin explicaturi, post preces fusas, capita doctrinae christianae, Decalogum, Symbolum, institutiones baptismi, coenae et disciplinae ecclesiasticae cum Oratione Dominica recitant. 16. Deinde a pueris et puellis quaestiones catecheticas tunc explicandas exigunt. 17. Hinc breviter et populariter recitatas quaestiones exponunt, et pro ratione temporis ad usum applicant, haud secus quam fit in explicatione textuum Bibliorum. 18. Pastores semestri spatio integram catechesin repetunt et absolvunt. 19. Pastores, cum postridie coena Domini celebranda est, singulis mensibus binis concionibus integram catechesin, postquam a novis communicantibus recitata est, synoptice repetunt, ita ut antemeridiana concione summa fidei et operum, pomeridiana doctrina de fidei sigillis, item de disciplina ecclesiastica et oratione, quae ad exercitium fidei et bonorum operum necessaria sunt, exponantur. 20. Pastores ecclesiae membra domatim semel in anno visitant, et parentes, sobolem omnesque domesticos officii inprimis ad exercitia catechetica continuanda exhortantur. 21. Visitatores aegrotorum, cum magno Dei beneficio totis nunc 15 annis a morbis contagiosis liberi fuerimus, sedulo etiam sanos et incolumes visitant, multosque hac ratione ad ovile Christi adducunt. 22. Pastores in pagis etiam paucis praesentibus auditoribus pomeridianas habent autumnali, brumali et verno tempore breves conciones catecheticas. Prolixioribus enim concionibus pomeridianis auditores ab iisdem deterreri, experientia docet. 23. Pastores agrarii (cum ecclesiarum visitatio, aliis in locis usitata, et summa cum utilitate introducta, hic haberi nequeat) in coetu Embdano ad quem (4–5) inprimis] B: in primis; AL: imprimis – (5) vesperum] AL: vesperam – (5) iisdem] B: eisdem – (6) catechesωs] AL: catecheseos – (19) catechesin] B: catechesis – (22) concione] AL: om. – (25) exponantur] A, B: exponatur – (26–27) et parentes] AL: parentesque – (27) sobolem] AL: prec. by add. ac – (27) inprimis] B: in primis; AL: imprimis – (36–37) et summa] AL: summaque – (37) coetu] B: caetu

5

10

15

20

25 3A

30

35

ii/2.44 advice of four dutch theologians on the manner of catechizing

97

numero plus minus 50 orthodoxi ministri aestivo tempore hebdomatim spontaneo motu excurrunt, quotiescunque censura doctrinae et morum habetur, quod fit singulis annis post festum paschatis, ne hanc sui officii partem negligant, serio admonentur. Hanc in Frisia Orientali in ecclesiis ibidem orthodoxis catechisandi rationem debite et submisse venerandae synodo communicamus, si forte quidpiam in ecclesiis Belgicis practicabile in ea inveniri possit.

5

II/2.44 Advice of Four Dutch Theologians on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 4 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 35v–36r; P: Kaajan, 336–337 Editor: Pierrick Hildebrand

IUDICIUM QUATUOR PROFESSORUM SANCTISSIMAE THEOLOGIAE IN HIS PROVINCIIS1

15

I. De ratione iuniores catechizandi

20

25

Ut iuventus non minus in pagis, quam in urbibus recte instituatur in fundamentis doctrinae christianae, existimamus hunc ordinem esse observandum. 1. Ut ludimagistri membra ecclesiae reformatae, pii vitae inculpatae et ad iuventutem instituendam idonei, ad illud munus cum presbyterii consensu eligantur et magistratus rogentur, ut ipsis quoque in pagis certa stipendia assignent, ut eo sint alacriores ad officium suum praestandum, et pauperes etiam imbui possint religionis sacrae rudimentis. (1) hebdomadatim] B, AL: hebdomadatim – (2) et] AL: ac – (5–6) catechisandi] B, AL: catechizandi – (7) quidpiam] B, AL: quippiam – (7–8) practicabile ... possit] AL: quod ad usum revocari possit, in ea inveniatur – (17) I] B: arabic numeral – (17) iuniores] A: prec. by del. illegible word – (19–20) observandum] B: servandum – (21) 1] B: roman numerals as headings – (25) rudimentis] P: rudumentis 1

Sibrandus Lubbertus, Johannes Polyander, Antonius Thysius and Antonius Walaeus.

98

ii/2.44 advice of four dutch theologians on the manner of catechizing

2. Ut ex catechesi Palatina ab omnibus nostris ecclesiis Belgicis recepta et approbata,2 nonnulli ab hac synodo nationali electi ac denominati summam brevissimam, perspicuam et ad captum puerorum plane accommodatam excerpant, eam deputatis quibusdam huius synodi examinandam praebeant et ab his approbatam evulgent, atque auctoritate magistratuum muniti singulis ludimagistris praescribant, ut praeteritis aliis catechismorum formulis, hanc solam pueris doceant, iisque diligenter inculcent. 3. Ut discipulis aetate provectioribus iisque, qui maiores in hoc studio catechetico progressus fecerunt, ludimagistri (quantum fieri potest) singulis hebdomadibus iniungant, ut responsiones catechesis Palatinae, quae in singulis ecclesiis diebus dominicis explicabuntur, diligenter ediscant ac mature se ad illas in templo recitandas aptos reddant. 4. Ut a qualibet concione catechetica ludimagister cum suis discipulis in scholam suam revertens, eos serio examinet et, quid a pastore didicerint ac retinuerint, accurate exploret. 5. Ut omnes et singuli ecclesiastae scholas singulis ad minimum mensibus invisant, et quousque iuventus in doctrina catechetica sit progressa, diligenter inquirant, presbytero atque uno, si fieri potest, ex magistratu comitatus, qui nunc hos, nunc illos discipulos examinent, vel examinari iubeant nec minus ludimagistrum, quam iuventutem pro sua prudentia ad sedulitatem adhortentur. 6. Ut in pagis die dominico, diem quo caena Domini celebrabitur proxime antecedente, pueri, qui aliquoties publice ad quaestiones catecheticas responderunt, coram facie totius ecclesiae a loci pastore convocentur et promiscue de praecipuis fidei capitibus interrogentur. 7. Ut pastoribus praesertim paganis praescribatur, ut stylo familiari, brevi et ad captum rusticorum teneraeque aetatis puerilis accommodato in posterum utantur et in expositionibus catecheticis abstineant a gravissimis quaestionibus theologicis coram plebe nimis prolixa disputatione excutiendis. 8. Ut patres familiae sedulo a pastoribus moneantur, ne hac in parte muneri suo desint, sed ad conscientiam suam coram Deo ratione liberorum ac domesticorum suorum liberandam, eos domi quoque diebus praesertim dominicis catechizent, atque inprimis generalium capitum intelligentiam ipsorum animis instillent. II. De ratione adultiores catechizandi 1. Existimamus adultiores fraternis ac frequentibus potius admonitionibus, quam mulctis aut paenis politicis ad catechesis institutionem esse alliciendos. (11) ac] B: et – (33) inprimis] A: interl. add.; B: in primis – (35) II.] A, B: om. 2

Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212).

5

2A

10

15

20

25

30

35

3A

ii/2.45 advice of gomarus on the manner of catechizing

5

10

99

Quam invitationem commodissime fieri posse censemus, cum membra ecclesiae ante synaxin3 a suis pastoribus et senioribus visitantur. 2. Arbitramur pastorum fidei curae ac prudentiae esse committendum, ut pro ratione locorum, temporum ac personarum tot catechumenos convocent, quot a se commode institui posse iudicabunt, locumque institutionis vel consistorium vel aedes privatas constituant, ac nonnullos ex iis interdum aut ad se vocent, aut ad illos instruendos accedant. 3. Consultum quoque iudicamus, ut adultiores ad audiendum examen iuniorum tam privatum quam publicum aliquoties invitentur, et hac ratione simili institutioni paulatim assuescant. 4. Ut autem omnia fiant ordine ac decenter, providendum erit, ut accurata sexus diversi ratio habeatur et a pastore institutio virorum ac feminarum fiat distincte diversis locis ac temporibus praesente ad minimum uno ecclesiae seniore. Reverendus vir ac clarissimus d. Sibrandus haec approbat absque praeiudicio sententiae fratrum Frisiorum, quae etiam est ipsius. Iohannes Polyander haec scripsit tum suo tum trium suorum symmystarum nomine, nimirum d. Sibrandi, d. Thysii et d. Wallaei. Reverendo ac clarissimo d. Iohannes Bogermanno synodi nostrae nationalis praesidi hoc scriptum tradatur.

15

4A

20

II/2.45 Advice of Gomarus on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 36v–37r; P: Kaajan, 337–338 Editor: Pierrick Hildebrand

(3) fidei curae] B: curae fidei – (12) feminarum] B: faeminarum – (15) vir ... clarissimus] B: ac clarissimus vir – (18) Iohannes] B: prec. by add. Subscriptum erat – (21–22) Reverendo ... tradatur] B: Superscriptum erat: Domino Iohannes Bogermanno synodi nostrae nationalis praesidi hoc scriptum tradatur; P: om. 3

A synaxis (Gr. συ ναξις) is a gathering for specific liturgical celebrations in Eastern Christianity. In the present context the sacred synaxis relates to the celebration of the Eucharist.

100

ii/2.45 advice of gomarus on the manner of catechizing

CONCIONEM CATECHETICAM A MERIDIE HABENDAM, IN SINGULIS ECCLESIIS COMPROBATUM De examine catechetico disquiritur ratio commoda. Eam, salvo meliori iudicio, paucis indicare conabor. Examen catecheticum duplex sese offert scholasticum et ecclesiasticum: scholasticum, quod privatim in scholis; ecclesiasticum, quod publice in ecclesia instituitur. Scholasticum est vel scholae Belgicae vel Latinae. In Belgica schola, pro duplici quasi classe auditorum catecheticum examen probarem duplex, commune et proprium. Commune intelligo, quod communiter, omnibus pueris et puellis convenit, nempe epitomes catechismi ab hac synodo formandae, quae necessaria religionis capita, quam brevissimis et clarissimis verbis comprehendat. Proprium examen statuo, quod, communi illo exercitatis, convenit solis, quibus memoria et otium suppetit, ut maiorem catechesin (Heydelbergensem dictam)1 percipiant et in ecclesia reddant. In Latina schola, maiorem catechesin docendam et discendam arbitror. Utriusque autem, scholastici examinis catechetici, compagem et columen, statuerem ephoros2 ac visitatores pastorem et seniorem mensibus singulis, ut et praeceptorum acueretur diligentia ac fides, et discipulorum laudata virtus accenderetur. Ecclesiasticum vero examen catecheticum, pro pagorum et urbium diversa ratione variarem nonnihil. In pagis concionem antemeridianam tribus horae quadrantibus, ut taedio infirmiorum auditorum consulatur, terminarem. Eique deinde succedens examen catecheticum minoris catechismi eorum instituendum putarem, qui praemoniti et docti antea sese sisterent, ut examen esset paucorum, auditionis utilitas omnium. In urbibus maxime consentaneum arbitror, ut eadem catechesis instituatur post concionem pomeridianam breviorem (ne a catechesis examine deterreantur) habitam. Eamque, ut in pagis fere horae spatio finiendam putarem, ut etiam examen, ne zelus infirmiorum deferveat. Ut in scholastico, sic in ecclesiastico ephoros statuerem a synodis singulis designandos.

(14) Proprium] P: Propium – (14) illo] B: illi – (25) eorum] A: corr. from del. illegible word – (25–26) instituendum] A: prec. by del. illegible word – (30) habitam] A: corr. from del. illegible word – (32–33) Ut ... designandos] A: interl. add. 1 2

Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212). In the early modern period, “ephorus” (Gr. εÍ ϕορος: Spartan magistrate) is the designation for a headmaster.

5

10

15

20

25

30

ii/2.46 gelderland advice on the manner of catechizing

5

10

101

Utile autem videtur, si a magistratu summo obtineri possit, ut in singulis etiam urbibus ludimagister alatur, qui sine minervali3 pauperculos et famulos ac famulas legere ac scribere doceat. Deinde ut auctoritas magistratus summi imploretur in singulis provinciis, ut hi tempore catechetici examinis ab heris libere eo dimittantur, ut etiam quotidie horam ad scholam literariam, donec legere norint et religionis fundamenta gustarint, ventitent. Quae porro a reverendissimis et clarissimis theologis exteris, inprimis Magnae Britanniae, Palatinatus, Genevensis reipublicae, Frisiis, Zelandis dicta, comprobo et finio. F. Gomarus

II/2.46 Gelderland Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 37v; P: Kaajan, 338 Editor: Pierrick Hildebrand

COMMUNIS SENTENTIA DELEGATORUM EX SYNODO GELDRIAE AD HUNC VENERANDUM CAETUM DE MODO CATECHISANDI IUVENTUTEM CHRISTIANAM 20

I. Eliminanda esse rudimenta et catecheses Iesuitarum, uti sunt Canisii,1 Lessii,2 Ledesmae3 aliorumque, ex scholis nostris idque authoritate publica.

(2) ludimagister alatur] A: highl. – (2) minervali] P: mineruali – (4) auctoritas] A: highl.; B: authoritas – (5) ut] A: prec. by del. illegible word – (5) ut] P: at – (8) porro] P: porra – (8) inprimis] B: in primis – (18) ad ... caetum] P: om. – (19) catechisandi] B: catechizandi 3

1

The minerval was a gift of food, which the student brought to his teacher when he joined the school. Cf. Varro, De Re Rustica 3,2,18 (ed. Heinrich Keil, Georg Goetz, 2nd ed. [Leipzig: Teubner, 1912]); Tertullian, De Idololatria, 10, 2–3 (CCSL, 2:1109). Petrus Canisius (1521–1597) was the first Jesuit from the Low Countries and a very influential leader in the Counter Reformation. The Summa Doctrinae Christianae (Vienna: Zimmermann, 1555), the Catechismus Minimus (Ingolstadt: Weissenhorn, 1556) and the Catechismus Minor seu Parvus Catechismus Catholicorum (Cologne: Cholinus, 1558) can be traced back to him. For a historical treatment of their origins, see Otto Braunsberger, Entstehung und erste Entwicklung der Katechismen des seligen Petrus Canisius aus der Ge-

102

ii/2.46 gelderland advice on the manner of catechizing

II. Scholis nostris prospiciendum esse de orthodoxis ludimagistris, reliquosque pontificios esse arcendos politica authoritate. III. In ecclesiis et scholis diligenter inculcandam esse catechesin christianae religionis4 iuventuti christianae. IV. Ludimagistros constringendos, ut iuventutem diebus dominicis ad conciones catecheticas adducant. V. Pastores tam in urbibus quam pagis singulis septimanis debere scholas visitare, pueros examinare, et porro pro re nata instituere in fundamentis christianae religionis. VI. Iuventutem, quae scholas non frequentet, per pastores domi esse examinandam et in praecipuis christianae religionis fundamentis, praecipue si sint in ecclesia nati et baptizati tales pueri. VII. Parentes monendos et publica authoritate constringendos, ne suos ludimagistris neque pastoribus erudiendos in capitibus religionis subtrahant. VIII. Visitatores classium ubique designandos et instituendos, qui tam pastores et ludimagistros diligenter observent, an sedulo officium faciant, nec ne. IX. Gravem censuram statuendam et ecclesiasticam et politicam in eos, qui officium non fecerint ex debito.

(10) scholas] B: scholam – (11) praecipue] A: marg. add. – (11) si] A: interl. add. – (12) sint] A: prec. by del. illegible word – (14) neque] B: aut – (14) subtrahant] B: substrahant – (16–17) nec ne] P: necne

2

3

4

sellschaft Jesu: geschichtlich dargelegt (Freiburg im Breisgau: Herder, 1893). For a historical survey of the Jesuit order in the Low Countries, see Paul Begheyn, Gids voor de Geschiedenis van de Jezuı¨eten in Nederland, 1540–1850: A Guide to the History of the Jesuits in the Netherlands, 1540–1850 (Nijmegen: Valkhof Pers, 2006). Leonhardus Lessius (1554–1623) is best known as a moral and ascetic theologian. The delegates here may refer to his lesser known writings, such as Quae Fides et Religio Sit Capessenda, Consultatio (Antwerp: Moretus, 1609) or Consultationis de Religione Appendix: Utrum Quivis in Sua Fide ac Religione Salvari Possit (Antwerp: Moretus, 1610). Diego de Ledesma (1519–1575), best known as an exegete, published an influential catechetical writing called, Doctrina Christiana Breve (Rome, 1571), which has been translated in many languages. Heidelberg Catechism (RB, 2/2:67–212).

5

10

15

ii/2.47 south holland advice on the manner of catechizing

103

II/2.47 South Holland Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 38r–39r; P: Kaajan, 338–340 Editor: Pierrick Hildebrand

SENTENTIA PASTORUM ET SENIORUM DELEGATORUM A SYNODO SUIIHOLLANDICA De catechesi notanda potissimum sunt ista:

10

1. Quinam et quales sint instituendi. 2. A quibus. 3. Quibus locis. 4. Quo tempore. 5. Qua formula. 6. Quo ordine et modo. I.

15

I. Instituendi sunt

20

25

I. Adulti, idque hac ratione tantum, prout nunc se res habent. [1.] Ut adsint diebus dominicis, et audiant tantum catechesin puerorum in templo. [2.] Ut quatuor ante coenae administrationem septimanis, dominico et altero cuiusque septimanae die, adulti rudiores ipsi seorsim conveniant, et catechisentur. [II.] Pueri, inter eos. 1. Praeeant suo exemplo liberi pastorum, seniorum, diaconum, orphani. 2. Sequantur deinde omnium fidelium, denique omnium alienis sectis non plane addictorum, qui in nostris ecclesiis baptizati sunt. Problema: An eorum exemplo postea ad plenam catechizationem etiam invitandi adulti, ut pueris immixti sedeant, disquiritur. (7) Suiihollandica] B: Hollandica – (16) I.] A and B present the following paragraphs as a Ramist scheme. – (20) Ut] A: foll. by del. ant – (20) coenae] B, P: caenae – (21) ipsi] A: foll. by del. illegible word – (22) catechisentur] B: catechizentur – (23) Pueri] A: prec. by del. infantes – (23) eos] A: foll. by del. illegible word – (29) sedeant] A: sedeat – (29) disquiritur] B: disputatur

104

ii/2.47 south holland advice on the manner of catechizing

II. II. Institutioni huic praeerunt I. Ut directores tantum 1. Visitatores classium singularum, qui diligenter in singulis ecclesiis de catechumenis eorumque profectu inquirent. 2. Omnes ministri, qui institutioni vacare non possunt, qui 1. Visitabunt scholas et publica collegia catechumenorum 2. Familias singulas adminimum quater quotannis.

5

Idque in hunc finem, ut moneant institutores sui officii. examinent catechumenos, ut profectum eorum exploratum habeant. 3. Diaconi, ratione eorum, qui ex eleemosynis vivunt. II. Ut institutores tantum 1. Patres familias, aut si quis ad hoc idoneus. 2. Ludimagistri, viri pii, et ad hoc idonei. Belgici Gallici Latini tam extraordinarii, quam ordinarii. 3. An etiam vel ex aegrotorum visitatoribus vel ministerii candidatis peculiares catechistae, praesertim in frequentioribus ecclesiis, sint constituendi, an vero potius augendus ministrorum numerus, disquiritur. III. Ut institutores et directores simul ministri [1.] aut in omnibus ecclesiis, si non constituantur catechistae. [2.] aut saltem in minus frequentibus tum oppidanis tum vicanis.

10

15

20

25

III. III. Locus institutionis erit [I.] Privatus, aedes scilicet singulae pro familiarum singularum liberis. [II.] Publicus [1.] Ludus Belgicus Gallicus Latinus (2) praeerunt] A: praerunt – (4) diligenter] P: deligenter – (8) adminimum] B, P: ad minimum – (13) eleemosynis] A: highl. – (24) Ut] A: interl. add.

2A

30

ii/2.47 south holland advice on the manner of catechizing

105

[2.] Templa [3.] An etiam loca conventibus peculiariter destinata, ibique clausis an vero apertis foribus, die certo catechesis peragenda? Disquiritur. An pueris et puellis iam provectioribus seorsim loca conventus non sint assignanda? Disquiritur. An omnes unius frequentioris ecclesiae catechumeni, an tantum ii, qui uno circulo aut vico urbis conclusi sunt, in unum locum sint cogendi? Disquiritur.

5

IV. 10

IV. Quod ad tempus institutio haec fieri poterit. I. Statis horis matutinis et vespertinis, simul cum precibus et praelectione capitis ex scriptura a patribus in singulis familiis. II. Statis diebus [1.] profestis, sabbathi aut iovis a ludimagistris horis antemeridianis. a catechistis aut ministris horis pomeridianis. [2.] dominicis post habitam concionem catecheticam a ministris.

15

V.

20

V. Formula catechetica erit triplex. 1. Pro prima impressione, sex capita catechetica, nude ita posita. 2. Pro secunda, compendium ex catechesi contractum Middelburgi.1 3. Pro tertia, catechesis Heidelbergensis.2 VI.

25

VI. Ordo et modus hic sit iuxta tres classes catechumenorum.

(2) peculiariter] A: peculiater – (2) an] A: prec. by del. aut – (6) an] A: foll. by del. illegible word – (22) ita] A: prec. by del. illegible word – (23) Pro secunda] B: marg. add. – (26) sit] B: erit 1

2

This is the Kort Begrip, commissioned by the Middelburg church and composed by Middelburg pastor Hermannus Faukelius in 1608. It was first published in 1611 as part of the so-called Formulierenboek, titled Catechismus ofte Onderwijsinghe in de Christelicke Leere, printed in Middelburg by Richard Schilders. Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212).

106

ii/2.47 south holland advice on the manner of catechizing

I. Ut primo memoriae tantum mandent capita catechetica in libello maiori alphabetico proposita, quod fiet in infima classe. II. Haec ubi didicerint, ut promoveantur ad mediam classem, ubi non tantum memoriae mandent compendium aut epitomen catecheticam, sed et sensus istius explicari audiant, ac ipsi de vero sensu respondeant. Idque hac ratione, ut unum caput catecheticum 1. Patres domi successivis horis doceant, idque per crebras et breves interrogationes et responsiones, integra septimana. 2. Ut idem illud caput ipsis memoriae mandare iubeant ludimagistri, integra illa septimana. 3. Ut idem caput die dominico et altero peculiari ministri aut catechistae ab illis 1. repetant, 2. sensum istius perspicue explicent, 3. catechumenos de vero sensu respondere doceant. Peritiores, verbis quantum possunt. Rudiores, tantum vocibus (ita aut non) ad singulas quaestiones.

5

10

15

III. Denique ad tertiam classem seu summam promoti eodem ordine ac modo a patribus, ludimagistris, ministris exerceantur in catechesi maiori.

Corollarii loco haec consideranda proponimus. I. An praelectioni catecheseos a suggesto in templo publico, non sit praemittendus textus scripturae, quo illud caput catecheticum contineatur, ut ita obviam eatur querelis eorum, qui putant alioquin humanis scriptis nimium autoritatis tribui? II. An ratio et methodus precum et lectionis scripturae, quae fieri deberet saltem horis matutinis et vespertinis in singulis familiis, non sit concipienda et constituenda ab hac reverendo synodo, aeque ac ratio catecheseos? Haec salvo meliori iudicio.

(1) tantum] A: interl. add. – (2) infima] A: corr. from del. prima – (5) sensus] A: prec. by del. illegible word – (7) horis] A: foll. by del. illegible word – (7) crebras] P: crebas – (8) integra] A: prec. by del. illegible word – (11) caput] A: interl. add. – (12) 1.] B: om. – (19) catecheseos] A: prec. by del. illegible word(s) – (21) putant] A: foll. by del. illegible word

3A

20

25

ii/2.48 north holland advice on the manner of catechizing

107

II/2.48 North Holland Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 39r–v Other copy: Kaajan, 341 Editor: Pierrick Hildebrand

NOORTHOLLANDICAE SYNODI IUDICIUM

10

15

20

25

30

Ad quaestionem de habendis concionibus catecheticis respondent synodi Noorthollandiae deputati, in synodo Noorthollandica nupere Enchusae habita,1 decretum esse, ut in omnibus non tantum urbibus, sed etiam pagis, conciones catecheticae singulis diebus dominicis tempore pomeridiano habeantur, optantes, ut harum regionum ecclesiae omnes idem institutum unanimi sequantur consensu. Unicum tantum addi posse videtur, ut conciones istae ad captum rudioris vulgi accommodentur, explicatioque catecheseos singulis annis, quantum fieri poterit, absolvatur, quo simplici ac crebra fundamentorum christianae religionis inculcatione tanto melius eorum notitia imperitiores imbuantur. Quia vero profanatio sabbathi, quae in hisce regionibus passim invaluit, magnam praebet hominibus nostris occasionem, conciones, imprimis catecheticas, negligendi. Monendi et rogandi erunt supremi harum regionum magistratus, ut profanationem illam, et quae inde proveniunt scandala, authoritate sua tolli curent. Ad rationem catechisandi in ecclesiis nostris instituendam quod attinet, optant certe, ut commoda aliqua in hasce regiones posset introduci tam seniores quam iuniores catechisandi ratio. Verum, quia nimia libertate, quae in dissolutam abiit licentiam, pleraque plebs nostra a sacro ministerio, praesertim vero a disciplina atque ordine ecclesiastico facta est alienior, summa cum prudentia et patientia agi debere videtur hac in causa. Ne tamen res tanta et quae ad ecclesiae aedificationem tam multum conferre poterit, negligatur, generatim et paucis in medium proferent ea, quae huc requiri imprimis et a quibus initium fieri posse arbitrantur.

(7) Noorthollandicae] B: Northollandiae – (9) Noorthollandiae] B: Noort-hollandiae – (10) esse] B: est – (30–31) imprimis] B: in primis 1

Cf. North Holland Synod of Enkhuizen of 9 October 1618, in Reitsma/van Veen, 2:5.

108

ii/2.48 north holland advice on the manner of catechizing

Quia res haec, ut plurimum pendet a fide et diligentia pastorum, monendi erunt omnes et singuli, ut munere suo fideliter fungantur, conciones catecheticas ne negligant, parentes omni occasione tum publice tum privatim de ipsorum erga liberos officio sedulo moneant, quos non omnino a religione reformata alienos animadvertunt, saepius invisant, et de primis eiusdem rudimentis gnaviter erudiant praesertim vero eos, qui ecclesiae se sistent initiandos, et reliqua, quae huc facere videbunt, summa cum cura perficiant. Atque ne quid horum praetermittatur, ecclesiarum seniores itemque deputati classium et synodorum provincialium curam habeant. Deinde quia multum etiam in ludimagitris situm est, rogentur supremi magistratus, ut authoritate et mandato suo caveant, ne ulli admittantur publice ludimagistri, nisi qui religionem reformatam professi pueros fidei suae commissos catechesin2 ediscere atque recitare faciant, scholarumque cura et inspectio ministris et senioribus ecclesiarum mandetur. Praeterea plurimum hac in parte prodesse poterunt tum oppidorum tum pagorum praetores ac magistratus, si ubivis haberi possint verae religioni ex animo addicti, qui evangelium regni Christi pro ratione officii sui propagare studentes, non tantum potestate sua munirent, verum etiam in hoc ordine observando subditis suis exemplo praeirent pietatis. Haec in genere dicta sunto, quae si obtineri poterunt, dubium non est, quin multi invitationibus pastorum excitati, piisque monitionibus allecti, ac exemplo piorum magistratuum commoti ad conciones catecheticas audiendas alacrius multo accedent, seque et liberos suos privatae institutioni libentius subiicient, atque ita tandem negotium hoc, quod nunc admodum videtur difficile, progressu temporis facile admodum efficietur. Quae de tota hac ratione in specie proferri possent, iam supradicti deputati praetereunt et varia cum sint, pro vario diversarum ecclesiarum statu, provincialibus synodis de iis dispiciendum, et pro ratione ecclesiarum suarum constituendum relinquunt. Si tamen synodus haec meliorem aliquam rationem possit proponere, non refragabuntur eam amplecti, et quantum fieri poterit, ecclesiis suis commendare.

(6) erudiant] B: audiant – (12) professi] A: prec. by del. illegible word – (18) tantum] B: foll. by del. in – (19) observando] B: servando – (19) praeirent] A: foll. by del. potestat – (31) eam] A: add. – (31) amplecti, et] A: interl. add. – (31) quantum] A: prec. by del. eam 2

Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212).

5

10

15

20

25

30

ii/2.49 advice of adriaan smoutius on the manner of catechizing

109

II/2.49 Advice of Spectator Adriaan Smoutius on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 2 pp. (original) Collated source: P: Kaajan, 342–343 Summary: Adriaan Georgius Smoutius was a Reformed minister without a church at the time of the Synod of Dordt. He attended the synod as a spectator, and in this capacity he submitted his private advice on catechizing, in the form of a Ramist chart. He was a rigorous opponent of the Remonstrants. Editor: Pierrick Hildebrand

CATECHIZATIO CONSIDERATUR FORMAE, CATECHIZANTIUM, LOCI ET TEMPORIS, NEC NON ET CATECHUMENON RESPECTU MULTIFARIAM

15

20

25

1. Est catechesis sive hypotyposis1 sani sermonis [1.] Primarii, divini, sanctissimi et canonici [1.] Totalis, puta librorum et capitum Veteris et Novi Testamenti. Analytica. [2.] Partialis, ut 1. sex vulgo receptarum aliarumque formularum. 2. dictorum et proverbiorum sacrorum, etc. [2.] Secundarii, ecclesiastici, ut 1. Dictorum, sententiarum et proverbiorum probatorum ex aliis autoribus ecclesiasticis et profanis, quibus precum et similes formulae accedunt. 2. Textus catechetici 1. minoris sive parvi pro incipientibus, qualis est brevis nostra inquisitio, Middelburgensis,2 Bezae,3 etc. (14) 1.] A presents the following paragraphs as a Ramist scheme. 1

2

The hypotyposis (Gr. υë ποτυ πωσις) is a figurative and vivid depiction. Cf. Quintilianus, Institutionis Oratoriae, IX,2,40 (ed. Michael Winterbottom [Oxford: Clarendon, 1970], 2:497): “... ab aliis υë ποτυ πωσις dicitur, proposita quaedam forma rerum ita expressa uerbis ut cerni potius uideantur quam audiri ...”. This is the Kort Begrip, a summary of the Heidelberg Catechism that had been drafted by Hermannus Faukelius in 1608 at the request of the Middelburg consistory, and published in 1611 as part of the so-called Formulierenboek, titled Catechismus ofte Onderwijsinghe in de Christelicke Leere, printed in Middelburg by Richard Schilders.

110

ii/2.49 advice of adriaan smoutius on the manner of catechizing

2. maioris sive medii in gratiam proficientium, qualis est nostra sive Heidelbergensis4 et Calvini,5 etc. 3. magna pro profectioribus, quae denuo est adornanda et consummanda. 3. Concionis exomologeticae summariae. [3.] Mixti, puta autoritatum Sacrarum Scripturarum et probatorum autorum ad confirmationem et explicationem textus catechetici et sex praedictarum aliarumque formularum. 2. Ratione catechizantium est 1. non mutua, ut pastorum, puta [1.] doctorum, ut professorum, ecclesiastarum, regentum, rectorum, aliorumque ludimagistrorum erga suos auditores et discipulos. [2.] seniorum aliorum et consolatorum socia cum doctoribus, aut solitaria. 2. mutua, puta conferentium seque mutuo exercentium, ut 1. Pastorum classiariorum inter se ecclesiatim, sub auspicio totius confessus, praecipue doctorum, ubi visitatio ecclesiarum et scholarum quoque instituenda. 2. Candidatorum ministerii sive proponentium sub praesidio pastorum. 3. Seniorum et diaconorum incipientium et vulgarium confessorum et baptizatorum, aliorumque philocatechumenon, et fortassis etiam exterorum, atque adeo adversariorum sive sectariorum, ordini ecclesiae morem gerentiorum, praesidente similiter presbyterio, aut eorum deputatis. 4. Puerorum et puellarum inter se coram praeceptoribus, aut etiam praesentibus visitatoribus. (11) regentum] P: foll. by [sic] – (15) conferentium] A: foll. by del. ut – (15) seque ... ut] A: interl. add.; P: (seque mutuo exercentium) ut – (16–17) confessus] P: consessus – (23) gerentiorum] P: gerentium – (25) coram] P: cum 3

4 5

Beza’s edition in Latin first appeared in print in 1575, as an appendix to Calvin’s catechism. Cf. Jean Calvin, Rudimenta Fidei Christianae, sive Catechismus. Huic Adiunctus Nunc Est Catechismus Alius Magis Compendiarius (Geneva: Henri Etienne, 1575), 268–313. Beza’s French edition Petit catechisme: c’est a` dire, sommaire instruction de la religion chrestienne was printed separately the same year. Three years later, an English translation called A Little Catechisme (London: Hugh Singleton, 1578) was printed. In 1612 the Dutch translation De kleene Catechismus (Amsterdam: Hendrick Laurensz, 1612) appeared in print. For a more detailed survey of the different editions, see Fre´de´ric Gardy, Bibliographie des œuvres the´ologiques, litte´raires, historiques et juridiques de The´odore de Be`ze (Geneva: Droz, 1960), 78, 167–170. Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212). Cf. Jean Calvin, Le catechisme de l’eglise de Geneve, Catechismus ecclesiae Genevensis (CO, 6:1–160). For a recent edition of the Latin text of 1545 with a German translation and a brief historical introduction, see CStA, 2:1–135.

5

10

15

20

25

ii/2.49 advice of adriaan smoutius on the manner of catechizing

5

10

15

20

25

30

35

111

3. Loci ratione est 1. domestica. Et haec [1.] aut universalis omnium et singulorum cuiuscunque ordinis, aetatis et sectae, primaria. [2.] aut etiam particularis et secundaria, confessorum reformatae religionis, quin et baptizatorum forte omnium in reformatis ecclesiis. 2. scholastica. [1.] Trivialis puerorum et puellarum discentium et recitantium [1.] formulas sacrosanctas et probatas, ut omnium. [2.] responsiones catecheticas, ut baptizatorum. [2.] Academica discipulorum sive studiosorum [1.] non mutua 1. Audientium explicationem textus hypotypotici. catechetici. Analysin textus biblici anniversariam. 2. Nec non et auditorum rationem reddentium eadem hora aut alia. [2.] mutua, ut conferentium super textu catechetico aut biblico. aut super problemate locove communi aliquo. 3. ecclesiastica [1.] mutua conferentium, puta [1.] candidatorum ministerii. [2.] philocatechumenorum aliorum e vulgo ecclesiae atque civitatis. [2.] non mutua, ut [1.] puerorum recitantium singulis diebus dominicis omnes formulas sacras. responsionem catecheticam unam aut alteram etc. [2.] adultorum audientium pueriles recitationes. conciones. formulares bimestres aut trimestres. catecheticas anniversarias. 4. Respectu temporis et [1.] ecclesiarum est 1. Festa diebus Dominicis, puta iis locis

(18–19) aut alia] A: interl. add.

112

ii/2.49 advice of adriaan smoutius on the manner of catechizing

i. Ubi habentur tres conciones, triplex: 1. Matutina simplicior in gratiam famulorum etc. 2. Pomeridiana exactior, in gratiam provectiorum. 3. Sive duae pomeridianae una formularis, altera catechetica. ii. Ubi vero duae conciones habentur, pomeridiana formularis et catechetica alternatim, pro ratione auditorum. iii. Ubi autem una tantum ante aut post meridiem habetur, sive ante sive post ordinariam concionem, primo formularis, deinde catechetica. 2. Profesta, diebus parasceuasticis ad sacram synaxin,6 et quidem 1. candidatorum sive accedentium ad coenam 1. Privatim. 2. Publice, ut et baptizomenon adultorum. 2. omnium auditorum publice in concione summaria. [2.] scholarum 1. trivialium, cum minorum sive vulgarium, tum maiorum sive Latinarum antemeridiana, ita ut prophani autores a meridie tractentur, de quo alias. 2. academicarum vero antemeridiana et pomeridiana pro instituto singularum. 5. Catechumenon respectu est 1. puerilis in [1.] aedibus privatis unius aut plurium familiarum [1.] vicinarum [2.] consanguinearum a pastoribus. [2.] scholis trivialibus a ludimagistris, etiam sub auspicio visitatorum [1.] ecclesiasticorum. [2.] politicorum. [3.] ecclesiis a ludimagistris et pastoribus. 2. adultiorum in [1.] aedibus privatis, ut puerorum. [2.] academiis, de quibus supra et alias latius. [3.] ecclesiis, ut supra, et alibi quoque amplius.

(1) 1.] A, P: i. – (3) gratiam] A: foll. by del. illegible word – (5) 2.] A, P: ii. – (7) 3.] A, P: iii. 6

A synaxis (Gr. συ ναξις) is a gathering for specific liturgical celebrations in Eastern Christianity. In the present context the sacred synaxis relates to the celebration of the Eucharist.

5

10

15

20

2A

25

30

ii/2.50 zeeland advice on the manner of catechizing

113

Haec salvo meliore iudicio. Vestri studiosissimus, A. Smoutius. Privatum hoc est d. Smoutii iudicium.

II/2.50 Zeeland Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 4 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 40r–v; P: Kaajan, 344 Editor: Pierrick Hildebrand

10

AD QUAESTIONEM DE MODO CATECHISANDI PUEROS ET RUDIORES, QUI SUNT AETATE PROVECTIORES, CONSILIUM ZELANDORUM, CUIUS USUM ET PRAXIN DEI BENEFICIO IN SUIS ECCLESIIS UTILEM EXPERIUNTUR

15

De catechisandis pueris. Primo curetur, ut in urbibus et pagis ludimagistri sint, qui probae sint vitae, et puriorem religionem profiteantur, nec quisquam ad hanc functionem admittatur, qui non sit idoneus. 2. In urbibus ea cura, authoritate magistratus, demandetur pastoribus et presbyteris, in pagis accedat authoritas classis, quorum sit de instituto examine et de vocati aptitudine iudicare. 3. Ludimagistris iniungatur, ut singulis septimanis bis, diebus statis, in rudimentis christianae religionis pueros sibi commissos erudiant: alphabetarios, preces, Decalogum, Symbolum Fidei, institutionem baptismi et Caenae Domini, nec non disciplinae ecclesiasticae memoriter recitare doceant, provectiores minorem Catechismum1 ex maiore desumptum, denique, qui sensus

20

25

(4) Privatum ... iudicium] A: added in a different hand – (10) catechisandi] B: catechizandi – (15) De ... pueris] A: marg. – (15) Primo] B: I. – (18) 2] B: roman numerals 1

Cf. the small Heidelberg Catechism of 1576, revised in 1585, which contained 62 questions and which was also included in the Palatinate church ordinance of 1585; see EKO, 14:368–375. For the separate printing in Latin of 1585, see “Der kleine Heidelberger Katechismus von 1585,” in QGkU, 1/1:268–273.

114

ii/2.50 zeeland advice on the manner of catechizing

habent magis exercitatos, ipsum Catechismum2 in ecclesiis publice receptum ediscant, et in templis publice diebus dominicis recitent, quo ad eius fieri potest. 4. Ut autem de praeceptorum diligentia, et puerorum in hoc pio exercitio profectu constet, pastoribus ea concedatur potestas, ab amplissimis urbium magistratibus, ut singulis semestribus aut trimestribus scholas visitent, ipsimet pueros examinent, aut a praeceptore examinari curent, pastoribus adiungatur aliquis ex presbyteris, et, si fieri possit, ex magistratu, ut eo maior sit authoritas, atque ii tum ad magistratum et presbyterium referant de pueorum profectu, praeceptorum diligentia, et scholarum statu. De catechisandis rudioribus adultis. Quia vero experientia hoc testatur explicationem doctrinae catecheticae, quae publice in templis ex catedra fit, non sufficere ad ignorantiam e rudi populo et imperita plebe tollendam, sunt enim multi, quos oportuit pro temporis ratione doctores esse, et tamen rursus opus habeant doceri, quae sint elementa initii eloquiorum Dei, factique sint, quibus lacte sit opus et non cibo solido, familiariore et privata aliqua institutione praeterea opus esse res ipsa evincit. Itaque non abs re foret, ut pastores tam in urbibus (in quibus plures cum sint ii possent operas partiri) quam in pagis, eos qui aetate sunt provectiores per caetus minores convocent, idque singulis septimanis, stato die, hora, et loco accommodo, atque ibi fundamenta et capita religionis christianae breviter et dilucide exponant, explicata ab auditoribus praesentibus et singulis reposcant, atque ita quaestionibus et responsionibus brevibus instructos reddant. Et exerceant tam diu, donec eos ad communionem caenae domini aptos iudicabunt, sic exercitatos presbyteriis sistant, ut facta confessione fidei suae ad caenam domini ex more nostrarum ecclesiarum admittantur, et ita instructiores ad conciones sacras accedant, ut maiori cum fructu ex privata hac institutione eas audiant. Quia vero varietas methodi in examine admittendorum ad caenam domini catechumenos turbat et terret, expediret, ut in eadem ecclesia omnes Pastores eadem via insisterent in examinando. Et posset ad hanc rem conscribi compendium aliquod doctrinae catecheticae pro captu personarum cuiusque loci, ex quo huiusmodi institutio et examen fieri posset, quale in ecclesia Middelburgensi factum est. Atque haec quidem salvo in omnibus meliori iudicio. Consilium commune Zelandorum (2) quo ad] P: quoad – (11) De ... adultis] A: marg. – (20) caetus] P: coetus – (27) instructiores] B: instructuries – (31) rem] A: interl. add. – (36) Consilium] A: p. 3 blank – (36) Consilium ... Zelandorum] B, P: om. 2

Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212).

5

10 2A

15

20

25

30

35

4A

ii/2.51 utrecht contra-remonstrant advice on the manner of catechizing

115

II/2.51 Utrecht Contra-Remonstrant Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15); read 30 November 1618 (Session 17) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 41r–v Other copy: Kaajan, 345–346 Editor: Pierrick Hildebrand

DE RATIONE AC MODO CATECHIZATIONIS CONSIDERATIO ULTRAIECTINORUM FRATRUM CONTRAREMONSTRANTIUM

10

15

20

25

Prohibitis et exterminatis authoritate et mandato illustrium ordinum generalium quorumvis sectariorum haereticorumque catechismis, statuimus, soli Catechesi Heydelbergensi1 in omnibus et singulis ecclesiis Belgicis, scholis familiisque locum esse oportere. Cum autem tria sint discentium genera sive classes, nempe incipientes, medii, provectiores sive adulti. Primae illi classi a teneris summa religionis christianae capita, ut sunt Oratio Dominica, Symbolum Apostolorum, Decalogus, institutio tum utriusque sacramenti tum disciplinae ecclesiasticae, sedulo inculcanda esse censemus. Id autem in familiis singulis a parentibus, in scholis tum Latinis tum Belgicis a ludimagistris fieri oportere. Mediis, praeter summa illa capita, alia ex praedicta catechesi tradenda esse iudicamus, ea nimirum, quae asteriscis notata sunt (ut reverendi doctissimique theologi Palatini commemoraverunt2) et in eo, quod exhibuerunt exemplari, possunt videri. Illa huic classi in Latinis scholis, minimum bis hebdomadibus singulis explicanda esse a ludimagistris, denuo ab ea exigenda et illi memoriae mandanda putamus.

(10) Contraremonstrantium] B: Contra-Remonstrantium – (13) Heydelbergensi] B: Heidelbergensi – (18) tum] A: interl. add. – (23) et] A: interl. add. – (25) ab ea] A: interl. add. 1 2

Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212). These 84 questions of the unabridged Heidelberg Catechism appeared with an asterisk in the Palatinate church ordinances of 1601: 1–18, 20–26, 29, 31, 33–35, 38, 40–41, 44–45, 49–61, 66, 68–69, 71, 75, 77, 81, 83, 86–87, 92–96, 99, 103–105, 108, 110, 112–113, 116, 118–129. Cf. EKO, 14:561.

116

ii/2.51 utrecht contra-remonstrant advice on the manner of catechizing

Provectioribus integram catechesin ordine in ecclesiis urbium pagorumque omnium pro concione diebus dominicis a prandio a pastoribus diligenter dilucideque explicandam et quotannis semel absolvendam esse. Ut autem catecheticae hae conciones maiorem utilitatem et fructum pariant, non modo utile, sed etiam necessarium videtur, ut pastores certo sive stato tempore et loco singulis hebdomadibus cogant conventus in iisdem, auditoribus suis catecheticam doctrinam explicent, explicatam repetant exigantque a singulis, (pro eorundem captu) quae audiverunt. Si quid minus recte perceptum est, dilucidius exponant, ut audito res crebra illa repetitione exercitatos in veritatis cognitione sensus consecuti editaque fidei suae confessione ad communionem sacrae caenae, iudicio synedrii praecunte, admittantur. Ut autem parentes domi officium facere non cessent, crebro a pastoribus tum publice tum privatim monendi erunt, negligentiores arguendi. Augebit vero industriam parentum, si pastores familias frequenter invisant, filios filiasque examinent, ut ipsis tum de parentum tum liberorum industria constet. Ut in scholis tum Latinis tum Belgicis catechesis fructuosius doceatur, necesse est, ut ad earundem moderationem nemo promoveatur, nisi pietatis verae studiosus religionisque reformatae non modo amans sed et intelligens, id est idoneus catecheseos enucleator. In scholis binas catecheticas hebdomadatim lectiones haberi oportere, statuimus, in iis singula a magistris explicari, repeti, inculcari exigique pro discipulorum profectu. Ut autem magistrorum industria acuatur, omnino necessarium esse ducimus, ut pastores adiunctis sibi presbyteris scholas singulas frequenter invisant, institutionibus examinibus repetitionibusque ludimagistrorum intersint, ut tum diligentiae horum tum discipulorum profectus testes esse apud synedrium possint. Hanc autem curam invisendarum scholarum a magistratibus velimus ipsis pastoribus imperari. Censemus etiam non inconsultum, ut inter sanctae theologiae professores aliquis designetur, qui catechesin doceat in academia. Necesse esse nobis etiam videtur, ut inspectores instituantur e numero pastorum Professorumque sanctae theologiae, qui alternis septimanis se sistant in collegio ordinum illustrium et ad rationem eam, quae a regente et subregente collegii in catechesi explicanda servatur, attendant, iudicentque, si quid animadversione dignum iudicent. Quod pastores attinet, ne illi muneri suo desint, videntur nobis exhortandi a visitatoribus a synodo ad eam rem ordinandis. (2) pro ... prandio] A: interl. add. – (10–11) editaque ... confessione] A: marg. add. – (10) suae] B: sui – (13) domi] A: interl. add. – (15) frequenter] A: interl. add. – (20) studiosus] A: foll. by del. illegible word – (20) et] B: eam – (22) catecheticas] A: interl. add. – (28) apud] A: prec. by del. illegible word

5

2A 10

15

20

25

30

35

ii/2.52 utrecht remonstrant advice on the manner of catechizing

117

II/2.52 Utrecht Remonstrant Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15); read 30 November 1618 (Session 17) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 2 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 42r–v; P: Kaajan, 346–347 Editor: Pierrick Hildebrand

DE CATECHISANDI RATIONE AC MODO SENTENTIA DEPUTATORUM A REMONSTRANTIBUS ULTRAIECTINIS 10

15

20

25

30

In disquisitionem venit qua ratione pueri, qua adulti sint catechizandi. Posterius istud, opinamur, non quaereretur, si catechizatio puerorum recte hactenus processisset. Qui enim in pueritia recte catechizati fuissent, ii adulti catechizari necesse non haberent. De adultorum itaque catechizandi ratione tantum ad aliquod tempus videtur suscipienda cogitatio, de puerorum vero catechizatione ea pervestiganda ratio, quae in perpetuum obtinere possit. Missa ergo temporaria illa catechizandi adultos ratione, brevi, uti speramus, cessatura, postquam puerorum catechizatio recte instituta fuerit; praefatique iis, qui cognitione adhuc pueri sunt, etsi aetate provectioribus, videri nobis adhibendam catechizationem similem puerili, eo quo consultum censebit veneranda haec synodus modo iisdem publice vel privatim attemperandam; dicimus catechesin et catechizandi rationem videri nobis ad puerorum captum accommodandam. Catechesis recepta1 difficilior videtur, quam ut intelligi, prolixior, quam ut facile memoriae mandari ab iis possit. Tenerae aetati inculcatur illa in scholis et iniungitur ediscenda non intellecta, magisque saepe laboratur, ut catechesin totam teneat memoria, quam ut partem eius aliquam intelligat iuventus, quum longe praestet pauca, quae intelligas edidicisse, quam multa, quae minus intelligas. Huic incommodo videtur, occurri posse substituta in scholis puerilibus in locum catecheseos receptae compendiosiore aliqua et faciliore alia catechesi, quae constet ex brevibus et perspicuis interrogatiunculis et responsiunculis de rebus ad salutem scitu necessariis. (11) istud] A: interl. add. 1

Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212).

118

ii/2.52 utrecht remonstrant advice on the manner of catechizing

Velimus autem interrogatiunculas illas et responsiunculas constare ex puris putis verbis scripturae, locis in margine annotatis, quum nulla necessitas cogere aut utilitas suadere videatur, ut posthabeamus verbis humanis, quibus error subesse potest, nulli errori obnoxia verba Spiritus Sancti, qui, ut perspicue et aptissime sensa sua enunciare valuit, ita haud dubie in rebus ad salutem necessariis voluit et enunciavit. Ista catechizandi ratio non deterrebit forte sectas, scripturae oracula pro divinis amplexas, a scholis nostris, ad quas eas alliciendas putamus, non vi trahendas. Quod ut libertati patriae et conscientiarum repugnaret, ita imprudentiae videtur fore tentare. Idem de omni alia vi, in simili ulla re cuipiam intentanda, mulctis pecuniariis irrogandis iudicamus. Catechesi pro concione adultioribus ex iudicio huius synodi explicandae praemittendum esse ex consuetudine quarundam reformatarum ecclesiarum, textum aliquem scripturae existimamus. Et ei potius presse inhaerendum quam verbis catecheseos, si alia ea sint a verbis scripturae. Non enim hic tantum dulcius sed et tutius ex ipso fonte bibuntur aquae.2 Interim considerandum proponimus, an consultum sit duplici vel triplici catechesi praesertim concepta verbis humanis et non αυÆ τοπι στοις,3 forte etiam inter sese diversis et memoriam discentium turbaturis, imbuere christianum populum, et an non satius sit, eum quam citissime poterit ad scripturarum fontem deduci. Dum enim is istiusmodi catechesibus diutius, quam par est, immoratur, periculum esse videtur, ne Sacrae Scripturae lectio negligatur, et non adeo necessaria existimetur. Iudicamus autem cautiones eas, quas veneranda synodus lectioni apocryphorum4 et non αυÆ τοπι στων librorum adhibendas iure censuit, catechesibus eiusmodi eodem iure quoque adhibendas, et inculcandum, praesertim in praefatione in catechesin, humanum eam scriptum esse, exigendum ad unicam normam fidei et vitae christianae nimirum Sacram Scripturam, ut purum putum illud aurum et defecatum septies ab illo, quod scoriam forte (3) posthabeamus] P: post habeamus – (13) esse] A; B: om. – (14) textum] B: prec. by del. letter – (29) aurum] A: corr. from aureum 2

3

4

Cf. Ovid, Ex Ponto, 3,5,18 (ed. Arthur Lesley Wheeler [Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1939], 406): “... gratius ex ipso fonte bibuntur aquae.” Heinrich Bullinger (1504–1575) is the first Reformer to use the Greek term αυÆ το πιστοι in relation to the self-evidence of the canonical writings of the Bible, defining them as follows: “... veluti per se fidem facientes, etiam sine argumentis, ex seipsis utique non aliunde veritas opinionem et authoritatem habentes.” Heinrich Bullinger, Ad Ioannis Cochlei de Canonicae Scripturae ... Responsio (Zurich: Christoph Froschauer, 1544), 10v. For an extensive study of its use in the Reformed context, see Henk van den Belt, The Authority of Scripture in Reformed Theology: Truth and Trust (Leiden/Boston: Brill, 2008). The “Apocrypha” are the books of the Greek Old Testament which are not part of the Hebrew canon and were therefore considered by the magisterial Reformers as not having canonical authority, following Jerome. They had been declared as such by the Council of Trent in 1546.

5

10

15

20

25

ii/2.53 friesland advice on the manner of catechizing

2A

5

119

aliquam sibi adiunctam habere posset, semper ea, qua par est, religione discriminetur. Caeterum, quod hic de catechesium verbis humanis conceptarum non maiore, quam habent libri apocryphi authoritate dicimus, id non (uti audivimus, quosdam similem quandam nostram inter catechesin nostram et libros istos his diebus institutam authoritatis comparationem perperam esse interpretatos) de fabulosis istis, sed de sententiosis et melioris notae libris apocryphis intelligimus.

II/2.53 Friesland Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15); read 30 November 1618 (Session 17) Main source: (missing) Summary: On 30 November 1618, the Frisian delegation presented its advice on the best manner of catechizing, along with the advice of the other delegations. The Frisian advice appears to be missing. See Hales, 2:14; ADSND, 1:26; and Kaajan, 194.

II/2.54 Overijssel Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15); read 30 November 1618 (Session 17) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 43v–44r; C: Sibelius, 119r–v; P: Kaajan, 348–349 Summary: A first draft of this advice on the manner of catechizing was prepared by Overijssel delegate Caspar Sibelius (preserved in his journal, and preceded by “Iudicium meum”). Most of his draft appears in Sibelius’ hand in the first five points of the Overijssel advice. The remainder of the Overijssel advice is in another hand. Editor: Pierrick Hildebrand

(7) sed] A: prec. by del. et – (7) et] A: prec. by del. ipsis

120

ii/2.54 overijssel advice on the manner of catechizing

MODUS CATECHIZANDAE IUVENTUTIS 1. Singuli praeceptores, tam in pagis quam urbibus, orthodoxae religioni addicti ac censurae ecclesiasticae subiecti sint, Catechismo,1 ab his ecclesiis reformatis recepto, subscribant, neque ullus, qui hoc recusat, admittatur. 2. Praeter preces quotidianas ac quinque summa religionis capita,2 pueris incipientibus nullis exceptis breves quaedam quaestiones et responsiones, summam religionis perspicue et succincte continentes, ac ad captum rudiorum accommodatae, proponantur; in iisque a praeceptoribus in schola sedulo exerceantur provectioris vero aetatis discipuli, qui elementa haec prima addidicerint, in Catechismo ipso erudiantur. 3. Singulis diebus dominicis non tantum Catechismus pro concione publice in pagis et urbibus explicetur, sed etiam ante vel post concionem catecheticam praeceptores sive ministri ecclesiae ipsi a catechumenis rudioribus capita religionis ac breve illud catecheseωs compendium, de quo supra, requirant. Adultiores vero Catechismum Heidelbergensem recitent, ac brevibus de sensu quaestionum et responsionum, quantum tempus permittit ac captus illorum postulat, informentur. 4. Admoneantur parentes omnesque adulti a pastoribus publice et privatim, ut liberis suis et rudioribus bono exemplo praeeant, domi sedulo iuventutem in Catechesi exerceant, simulque ac aetas liberorum patitur, ecclesiae catechisandos offerant, ac ipsi exercitio huic catecheseωs diligentes intersint, ex quo fructus non contemnendus ad illos quoque manare potest. 5. Ministri ecclesiae statis temporibus scholas visitent, ac profectum iuventutis sedulo explorent.

(1) Modus ... iuventutis] B: add. ex sententia Transisulanorum; P: repl. by De modo catechizandae iuventutis iudicium deputatorum Transisulaniae – (2) 1] B: roman numerals – (2) urbibus] C: civitatibus – (6) quaestiones] C: quaestiunculae – (7) perspicue] B: praecipue – (9–10) addidicerint] B: addidicerunt – (12) etiam] B: et – (12) vel post] A: interl. add.; C: om. – (13) ecclesiae] C: om. – (13) a] P: om. – (13) catechumenis rudioribus] A: corr. from del. illegible words – (14) catecheseωs] B: catecheseos – (16) et responsionum] C: om. – (18–19) parentes…privatim] C: a ministris tam privatim quam publice parentes omnesque adulti – (19) suis] C: om. – (23) scholas visitent] C: visitent scholas – (24) explorent] C: foll. by Magistratus lege sanciat, ne ludere liceat sub concione incolis nec in publicis diversoriis et tabernis diebus dominicis atque inprimis sub concionibus cuipiam vinum aut cerevisiam promere, aut pergraecari liceat, neminem hisce diebus nisi peregrinum hospites in domum recipiant. 6. In singulis conventibus classicis diligenter inquiratur, num exercitium hoc catecheseωs tam in scholis quam ecclesiis (iisque tam paganis quam urbanis) observetur. 1 2

As is apparent in the third point, the received catechism here is the Heidelberg Catechism. The “quinque summa religionis capita” are: the Apostle’s Creed, Decalogue, Lord’s Prayer, Eucharist and Baptism.

5

10

15

20

ii/2.55 groningen advice on the manner of catechizing

121

Iudicium deputatorum Transisulaniae

5

10

15

Non praecise integra dominica, sed vel una quaestio prolixior pertractetur, quae recitata pro more a pueris, examinetur per interrogata et responsa, idque secundum partes quaestionis postea ecclesiae prolixius explicandas, probandas seu confirmandas et applicandas. Examen autem illud infra suggestum fieri posset, prolixior vero pertractatio ex suggesto. Ut autem examen illud puerorum fructuosius fieri posset, utile esset catechistam pastorum pridie diei dominicae scholam ingredi, ibique praesente ludimagistro, pueros quaestionem recitaturos de illius partibus postridie pertractandis informare et praemunire. Deinde, quotiescunque sancta coena administranda, utile foret, si, postquam ante meridiem habita esset concio confessionis Christianae, a meridie convenirent quicunque se vellent ecclesiae aggregare, et qui zelo proficiendi in veritate tangerentur, ut pastor eos ex confessione concione proposita examinaret et institueret. Haec salvo meliori iudicio.

II/2.55 Groningen Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15); read 30 November 1618 (Session 17) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 44v; P: Kaajan, 349 Editor: Pierrick Hildebrand

UT CUM FRUCTU CATECHISMUS DOCERI POSSIT, TAM IN PAGIS QUAM IN CIVITATIBUS, PUTAMUS NECESSARIUM ESSE 25

1. Ut in scholis iuventuti erudiendae non praeficiantur, nisi de quorum pietate et orthodoxae religionis confessione constet. 2. Ut illi iuventutem fidei suae commissam, diligentissime in catecheticis fundamentis instituant, et fidem ac diligentiam suam hac in re pastoribus suis (1) Iudicium ... Transisulaniae] B, P: om. – (2) Non] A: the following text in another hand; B: prec. by VI. – (7) pastorum] P: pastorem – (11) Deinde] B: VII. Denique – (22) Ut] P: prec. by Cornelius Hillenius suo et d. collegarum nomine – (25) 1] B: roman numerals – (27) catecheticis] P: cathecheticis

122

ii/2.55 groningen advice on the manner of catechizing

probent; inprimis se ad captum discipulorum accommodent, et nondum legere scientes, I. in quinque capitibus doctrinae christianae videlicet, Symbolo, Decalogo, Precatione Dominica, institutione baptismi et caenae; deinde in d. Aldegondii1 aut aliis a synodo conceptis quaestiunculis ediscendis; legere autem scientes, in Catechismo Heidelbergensi2 exacte memoriae mandando et publice recitando, exerceant. 3. Ut iuventus, quae scholas frequentat universa, hisce legibus adstringatur, nempe ut tam Anabaptistarum et Papistarum quam nostrorum liberi se ludimagistris catechetizandos committant, et catecheticis quaestionibus ac responsionibus ediscendis ac publice in templis recitandis dent operam. 4. Ut pastores adhibito seniore uno et altero, ad minimum singulis mensibus scholas visitent, discipulos examinent eorumque profectum in catechetica doctrina explorent. 5. Ut a synodis provincialibus deputentur quotannis, qui ecclesias paganas visitent et exquirant, an pastores et ludimagistri hac in re officio suo satisfaciant. 6. Ut singulis diebus dominicis, si ullo modo fieri possit, sive ante sive post meridiem, particula catechismi ab interrogatis recitetur et a ministris explicetur. Cornelius Hillenius suo et d. collegarum nomine.

(2) I.] B: primo, – (2) doctrinae ... videlicet] A: marg. add. – (3) precatione] A: precatione[–] – (3) institutione] A: institutione[–] – (4) ediscendis] A: interl. add. – (7–8) adstringatur] A: corr. from adstringantur – (9) catechetizandos] A: corr. from catechestizandos – (17) fieri] A: foll. by del. potest – (18–19) explicetur] A: foll. by del. illegible word – (20) Cornelius ... nomine.] P: om. 1

2

Philips Marnix of St. Aldegonde (1540–1598) was a councillor of William of Orange (1533–1584), a writer and a Reformed theologian. He studied theology in Geneva under Calvin and Beza in 1560–1561. Aldegonde’s work which is referred to here, is the first Dutch catechism for children based on the Heidelberg Catechism; it was posthumously published: Cort Begrijp: inhoudende de voornaemsten hooft-stucken der christelijcker religie gestelt vrage ende antwoordischer wijse (Leiden: Pieter Louwick Aleranderttz, 1599). For a brief survey of its content and history, see Leendert F. Groenendijk, “Marnix’ kindercatechismus,” in Een Intellectuele Activist: Studies over Leven en Werk van Philips van Marnix, ed. Henk Duits and Ton van Strien (Hilversum: Verloren, 2001), 76–86. Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212).

5

10

15

20

ii/2.56 drenthe advice on the manner of catechizing

123

II/2.56 Drenthe Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15); read 30 November 1618 (Session 17) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 45r; P: Kaajan, 349–350 Editor: Pierrick Hildebrand

SUFFRAGIUM DRENTANORUM

10

15

20

25

30

Ad exercendam et inculcandam catechesin, requiritur officium magistratus, pastorum, ludimagistrorum et parentum. Magistratus edicto a locis iesuiticis iuventutem arceant. Pastorum officium requiritur publicum et privatum. Publicum: ut catechesin exponant in concionibus pomeridianis et matudinis. In pomeridianis concionibus ex professo exponant catechesin, cum eo tamen, 1. ut eligant et praelegant locum aliquem scripturae populo, qui locus maxime quadrare ad materiam praesentem videbitur; 2. examinent iuventutem; 3. quaestiones praesentes ipsi tandem etiam praelegant et deinde concionem inchoent. In concionibus matutinis duplex exercitatio catecheseos haberi potest. 1. In iis locis, ubi non possunt haberi conciones pomeridianae, requiritur a ministris, ut in concionibus matutinis dent aliquid temporis doctrinae catecheticae, sive id fiat in initio, sive in fini concionis; imo non abs re alternis concionibus tractarent catechesin. 2. In iis locis, ubi possunt haberi conciones pomeridianae, nihilominus poterunt catechetica tractari in matutinis concionibus, sicubi in textu evangelico, datur ad eam rem occasio. Ratio haec est, quod matutinis concionibus multo plures intersint quam pomeridianis, et quod materia unius sectionis catecheticae in una concione commode tractari nequeat. Privatim exercebunt suum officium ministri, si adeant has vel illas familias et iuniores et adultiores doceant et interrogent catechetica. Idem et a parentibus requiritur. Et a ludimoderatoribus industriis in scholis, ita tamen ut pueris admodum adhuc pueris faciliores quaestiones decerptas; adultioribus vero integram catechesin iniungant ediscendam. (7) magistratus] A: foll. by del. ludimagistrorum – (14) tamen] B: tum – (14) 1. ut] B: om. – (14) eligant et] A: interl. add. – (16) etiam] P: coetui – (21) fini] B: fine – (21) imo] A: prec. by del. aut sane – (22) tractarent] A: corr. from tractent – (25) quod] A: foll. by del. in – (27) nequeat] B: nequeant – (30) in scholis] A: interl. add. – (30) ita tamen] B: om.

124

ii/2.57 walloon advice on the manner of catechizing

II/2.57 Walloon Advice on the Manner of Catechizing Date: Submitted 28 November 1618 (Session 15); read 30 November 1618 (Session 17) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 45v–46r; P: Kaajan, 350–351 Editor: Pierrick Hildebrand

DE MODO CATECHISANDI SENTENTIA DEPUTATORUM ECCLESIARUM GALLOBELGICARUM Principio catechisationem tam iuniorum quam adultorum ponimus esse valde utilem et necessariam. Quoad usum ecclesiarum nostrarum, is fere hoc modo sese habet. In ecclesiis nostris omnibus post prandium secunda concione diebus dominicis explicatur Catechesis Gallica, quae adiuncta est psalmis nostris Gallicis:1 praeeuntibus aliquot iunioribus, qui rogati quaestiones catecheticas viva voce reddunt. Quia pueri et puellae nostrarum ecclesiarum publicas plerunque autem Belgicas scholas frequentant, necesse est, ut ecclesiarum quoque Belgicarum ordini subsint. Alioquin in scholis nostris Gallicis, quibus lectores ecclesiarum plerumque praesunt, is ordo maxime commendatus est, ut iuventus in catechesi singulis septimanis instituatur. Quod ut diligenter et rite fiat, cura est pastoris, senioris et diaconi ecclesiae, qui singulis bimestribus scholam visitant. Ut porro, qui ad caenam venturi sunt, suo tempore idonei inveniantur, plaerisque ecclesiis mos est, ut tribus vel quatuor dominicis, quae caenam antecedunt, publice e suggestu patres matresque familias moneantur liberos suos itemque servos et ancillas in templum mittere, quo post concionem catecheticam a pastore ecclesiae peculiariter et familiari sermone doceantur,

(6) catechisandi] B: catechizandi – (8) catechisationem] B: catechizationem – (10) Quoad] B: Quo ad – (15) autem] B, P: aut – (24) suggestu] A: prec. by del. suggest[–] 1

The “catechesis Gallica” is actually Calvin’s Genevan catechism of 1545, which became the prevailing catechism in the French-speaking Reformed churches: Jean Calvin, Le catechisme de l’eglise de Geneve, Catechismus Ecclesiae Genevensis (CO, 6:1–160). For a recent edition of the Latin text of 1545, with a German translation and a brief historical introduction, see CStA, 2:1–135. To the completed Genevan Psalter of 1642, Les Pseaumes de David mis en rime franc¸oise, including later prints, were added the Genevan catechism and La forme des prie`res eccle´siastiques.

10

15

20

25

ii/2.57 walloon advice on the manner of catechizing

2A 5

10

15

20

25

125

et examinentur sive in minore catechesi reverendi d. Theodori Bezae,2 sive in primariis capitibus catecheseωs Gallicae. Aliquibus quoque in locis, quando seniores domatim visitant ecclesiarum membra, simul quoque iuniores alloquuntur, eosque breviter examinant et hortantur ad maiorem religionis cognitionem et verae pietatis studium. Quoad adultiores et qui sese offerunt, ut ad caenam recipiantur, primum a pastoribus aliquot ante diebus privatim docentur et examinantur, alicubi a senioribus in singulis sibi attributis paraeciis toto bimestri privatim instruuntur, tum ad publica examina audienda adhibentur, ut quaesitis et responsionibus assuescant, tandem ubi satis parati videntur publico examini sistuntur. Si quid in his aut corrigendum aut mutandum sit, id totum iudicio sanctae huius synodi submittimus. Id solum monendum putavimus, nostrae catechesi Gallicae3 aliam non posse substitui, cum et olim hac de re ecclesiis nostris in synodis generalibus cautum sit, et sine magnis incommodis atque scandalo ecclesiarum nostrarum talis mutatio admitti non possit. Etiam hoc non omnino nobis a re praesenti alienum videtur. Cum more antiquo christianorum liberi exacta pueritia aut ineunte adolescentia a parentibus episcopo soliti fuerint repraesentari, a quo examinati, fide approbata, cum benedictione dimittebantur,4 an non simile quid in ecclesiis reformatis posset observari, quod tum parentibus tum pueris ad officium faciendum calcar adderet, et ecclesiam de profectu baptizatorum certam faceret. Ad illa vero, quae de domestica, scholastica et ecclesiastica catechesi a reverendis et clarissimis d. theologis exteris et provincialibus valde pie docte et accurate dicta et scriptis exhibita sunt, nihil praeterea addimus, nisi hoc unum; nobis videri ex illis omnibus talia seligenda esse, quae pro constitu(6) Quoad] B: Quo ad – (8) paraeciis] P: paroeciis – (9) examina] A: corr. from examina[–] – (16) sit] B: corr. from est – (18) omnino] B: omni – (21) an non] P: annon 2

3 4

The edition in Latin first appeared in print in 1575 as an appendix to Calvin’s catechism. Cf. Jean Calvin, Rudimenta Fidei Christianae, sive Catechismus. Huic Adiunctus Nunc Est Catechismus Alius Magis Compendiarius (Geneva: Henri Etienne, 1575), 268–313. Beza’s French edition, Petit catechisme: c’est a` dire, sommaire instruction de la religion chrestienne was printed separately the same year. Three years later an English translation, A Little Catechisme (London: Hugh Singleton, 1578), was printed. In 1612 the Dutch translation, De kleene Catechismus (Amsterdam: Hendrick Laurensz, 1612), appeared in print. For a more detailed survey of the different editions, see Fre´de´ric Gardy, Bibliographie des œuvres the´ologiques, litte´raires, historiques et juridiques de The´odore de Be`ze (Geneva: Droz, 1960), 78.167–170. Calvin’s Genevan catechism of 1545 (see above). This is probably a reference to the episcopal “consignatio,” which was originally part of the baptismal rite but detached itself in the Early Middle Ages and developed into the sacramental “confirmatio” performed by the bishop as legitimation of (pedo)baptism. Cf. TRE, 11:192–197.

126

ii/2.57 walloon advice on the manner of catechizing

tione rei publicae et ecclesiarum ab illustrissimis et potentissimis d.d. ordinibus et a populo spes est, cum fructu posse obtineri. Article 5 du Synode d’Emden tenu le 4 doctobre 1571.5 Les freres ont este´ d’advis quant au formulaire du catechisme de suivre celui de Geneve6 es eglises de la langue franc¸oise. Et en celles de l’eglise flamande, le catechisme d’Heidelberg.7 Si toutesfois quelque eglise use d’un autre formulaire de catechisme accordant a` la parole de Dieu, elle ne sera pressee de necessite de le changer.

3A

5

Article 53 du Synode de Dordrecht tenu le 3 jour de juin 1578.8 Nous trouvons bon qu’es eglises de la langue flamande on se serve du catechisme mis aux pseaumes traduict en flamang par Mr. Pierre d’Athenes.9 Et (1) rei publicae] B: reipublicae – (3) Article] A: the following text in hand B; P: Kaajan adds: (op ’n apart papiertje): – (3) Emden] B: Embden – (5) franc¸oise] B: fraincoise – (8) le] B: la – (11) aux] B: a[–]cx 5

6 7 8

The National Synod of Emden (4–13 October 1571) was the first national synod of the Dutch Reformed churches. It had a decisive impact on the synodal-presbyterial organization of the Reformed Church. The original text in Latin of the synodical acts for the fifth article reads as follows: “Catechismi formulam in ecclesiis quidem Gallicanis Genevensem, in Teutonicis vero Heydelbergensem sequendam duxerunt fratres, sic tamen, ut, si quae ecclesiae alia catechismi formula verbo Dei consentanea utantur, necessitate illius mutandae non adstringatur.” For the Latin edition as well as the Old Dutch, the French and German translations, see: Die Akten der Synode der Niederländischen Kirchen zu Emden vom 4.–13. Oktober 1571, ed. J.F. Gerhard Goeters (Neukirchen-Vluyn: Neukirchener, 1971). The French translation of the Livre Synodal reads as follows: “5. Les freres ont este´ d’advis quant au formulaire du catechisme de suivre celui de Geneve, aux Eglises de la langue franc¸oise, et en celles de la langue Flamande le catechisme de Heidelbergue. Si touteffois quelque Eglise use d’un autre formulaire du catechisme accordant a` la parole de Dieu, elle ne soit pressee de necessite´ a` le changer.” (LS, 1:17). Cf. Calvin’s Genevan catechism of 1545 (see above). Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212). The National Synod of Dordrecht (3–18 June 1578) helped lay the foundation for the separate organization of the Walloon French-speaking churches. See F.R.J. Knetsch, “The National Synod of Dordrecht, 1578, and the Position of the Walloon Churches,” in The Low Countries History Yearbook 1980: Acta Historiae Neerlandicae XIII (Dordrecht: Springer, 1981), 40–50. It is not the 53rd but actually the 54th article of the national Synod of Dordrecht, which reads in the Dutch edition as follows: “In den Duytschen Ghemeynten salmen den catechismum ghebruycken die metten Psalmen door Petrum Dathenum overghesett, ende in den Walschen die metten Franchoyschen psalmen tot noch toe ghedruckt ist ...” Cf. “De Acta der Nationale Synode te Dordrecht, 3–18 Juni 1578,” in Rutgers, 247; W. van’t Spijker, ed., “Acta Synode van Dordrecht 1578,” in Nauta/van Dooren, 153–154. The French translation of the Livre Synodal reads as follows: “54 (53). Nous trouvons bon qu’es Eglises de la langue flamende on se serve du Cathechisme ioinct aux Pseaumes, traduits en flamend par Mr. Pierre Dathene, et es Eglises franc¸oises, de celui qu’on a accoustume d’imprimer avec les pseaumes en franc¸ois.” (LS, 1:50).

10

ii/2.57 walloon advice on the manner of catechizing

127

es eglises franc¸oises de celui qu’on a accoustume´ d’imprimer avec les pseaumes en franc¸ois Ec. Article 46 du mesme Synode de Dordrecht.10

5

On portera soing de dresser par tout escholes esquelles la jeunesse soit instruicte non seulement e`s lettres humaines mais singulierement au catechisme et soit conduite aux predications. Article 19 du Synode National de La Haye.11

10

Les consistoires auront soing qu’il y ait par tout de bons maistres d’escholes qui non seulement apprenent les enfans a lire et escrire, avec les langues et arts liberaux, mais aussi leur enseignent la crainte de Dieu et le catechisme.

(3) mesme] B: messme – (7) Article] A: prec. by del. synode – (7) du] B: de – (8) y ait] B: n ont; P: y ont – (9) apprenent] B: apprenant – (9) escrire] B: escire 9

10

11

Petrus Dathenus (1531–1588) translated the Heidelberg Catechism in 1563 and the Genevan psalter in 1566 into Dutch. The latter became the official hymnbook in the Low Countries until 1773. It is not the 46th article but actually the 47th, which reads in the Dutch edition as follows: “Men sal aerbeyden dat overal scholen opgericht worden in denwelcken de kinderen niet alleen in spraken en de konsten, maer oock voornemelick in den christelicken cathechismo onderwesen ende totten predicatien gheleydet worden.” Rutgers, 246; Nauta/van Dooren, 152. The French translation of the Livre Synodal reads as follows: “47 (46). On portera soing de dresser partout escoles, esquelles la ieunesse soit instruite, non seulement es lettres humaines, mais singulierement au catechisme et soit conduite aux predications.” (LS, 1:50). The 19th article of the National Synod of The Hague (20 June – 1 August 1586) reads in the Dutch edition as follows: “De Kercken-Raden sullen alomme toesien datter goede SchoolMeesters zijn, die niet alleen die kinderen leeren lesen, schrijven, spraecken ende vrije Consten, maer oock die selfde inder Godtsalicheyt ende inden Catechismo onderwijsen.” Rutgers, 492. The French translation of the Livre Synodal reads as follows: “19. Les Consistoires auront soing qu’il y ait partout de bons maistres d’escoles, qui non seulement apprenent les enfants a` lire et escrire avec les langues et arts libe´raux, mais aussi leur enseigner la crainte de Dieu et le catechisme.” (LS, 1:116).

128

ii/2.58 utrecht remonstrants protest decision on catechizing

II/2.58 Utrecht Remonstrant Protest against the Synod’s Decision on Catechizing Date: 4 December 1618 (Session 20) Main source: A: Utrecht OSA, A.1, 2 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 42v–43v; P: Kaajan, 347–348 Summary: In session 17 (November 30) President Bogerman read to the synod the draft of the synodical decision on catechizing (ADSND, 1:26–30), which was based on a compilation of advice on the manner of catechizing from the foreign and Dutch delegations, presented two days earlier in session 15. In session 20 (December 4) the Utrecht Remonstrant delegation submitted a written protest to the synod’s decision. The protest can be summarized as follows: In spite of a careful study of the synodical decision, the delegates persist in their previous advice. They especially protest against three points of the decision, essentially related to the use of the Heidelberg Catechism in schools. According to the decision, every teacher must subscribe to the Catechism and Belgic Confession and pledge to teach the Catechism to the youth; teachers must take their students to catechism sermons; and no school is to be tolerated that neglects catechetical instruction. The Remonstrant delegation asks then if it is overhasty to issue this final decision on catechizing, given the reluctance of some provincial governments. They conclude with an appeal to consider the Gelderland advice to follow the tradition of reading a Scriptural passage before catechism sermons. Editor: Pierrick Hildebrand

Expensa attentius concepta in hac veneranda synodo formula catechizationis deinceps in scholis et ecclesiis Reformatis adhibendae, de qua amplius deliberandi spatium petieramus, persistimus in sententia nostra antea scripto declarata. In ea autem formulae istius parte, quae de describenda nobis concessa est, probare non possumus ea quae sequuntur: “Ad has functiones scholasticas adhiberi nemo debet nisi qui sit membrum ecclesiae, etc., et subscriptione manus suae Confessionem et Catechesin Belgicam approbet, et sancte promittat se iuventutem sibi commissam, etc., secundum hanc catechizandi rationem instituturum.”1 “Universam iuventutem scholasticam singuli ludi-magistri ad audiendas conciones sacras, inprimis autem catecheticas, adducent.”2 (22) Expensa] A: (in a diff. hand) prec. by Exhibitum 4 Decembris 1618 ante meridiem, et publice lectum; atque ita responsum a d. Praeside est, ut publice acquieverint.; B: prec. by Postea et hoc exhibuerunt. – (28–p. 129.2) Ad ... negligant] A: each paragraph prec. by del. illegible word or number 1 2

Cf. ADSND, 1:27.29–35. Cf. ADSND, 1:28.21–23.

25

30

ii/2.58 utrecht remonstrants protest decision on catechizing

5

10

15

20

2A

25

30

35

129

“Nullae autem scholae admittendae aut tolerandae erunt, quae sancta haec catechizationis exercitia non admittant aut negligant.”3 His enim statutis, ex scholis omnibus excludimus Lutheranorum et aliorum a religione nostra alienorum liberos, quos hactenus in eas citra ullam ad catechizationem aut conciones nostras audiendas obligationem admisimus, iisdemque potestatem negamus proprias suae iuventuti scholas aperiendi. Quod videtur repugnare libertati exercendae religionis Lutheranis et aliis a magistratu indultae. Cum iis adultos in religione sua erudiendi facultas in ecclesiasticis suis conventibus concedatur, caussa nulla videtur, cur iisdem liberos suos non adultos ea quam probant ratione in scholis suis catechizandi potestate interdicendum sit. Non videmus autem, cur magis nos gravari debeamus liberos eorum, qui a religione nostra alieni sunt in scholas nostras, uti hactenus fecimus, citra supra dictam obligationem admittere; quam gravantur viri pii ac religiosi Confessionis nostrae socii, in principatu Sedanensi4 et alibi Papistarum liberos, citra eam, in suas scholas admittere. Deinde et hoc considerandum videtur, an consultum sit, inconsultis illustribus singularum provinciarum Ordinibus, qui quid ferre recuset, quid valeat respublica perspectum habent, de re tanti momenti et a cuius executione grave reipublicae eoque et ecclesiae periculum metuendum est quidquam statuere. Idque, quum exempla non desint provinciarum, in quibus irrito conatu similia tentata sunt. Postulamus autem ea, qua par est reverentia, a veneranda hac synodo, ut noster hac in re a caeteris fratribus dissensus in acta redigatur. Expendere item fratres velimus, an, cum reverendus d. Praeses aliquoties in tractatione hac de forma catechizationis edixerit (solidas haud dubie ob rationes) de materia eiusdem nondum quaeri, consultum fuerit, de re, de qua quaesitum non fuit respondisse, eandemque hoc tempore definire. Nos nihil derogare volentes melioribus doctissimorum et prudentissimorum virorum iudiciis, arbitramur praepostere id nunc fieri, et tempestivius factum iri post institutam recognitionem Catechesos, si qua instituenda est, saltem post examen considerationum super ea in medium, sive a Contra-Remonstrantibus sive a Remonstrantibus afferendarum. Rogatos eosdem fratres velimus, ut ne graventur aliquid statuere de quaestione a fratribus Geldris proposita,5 an non ubi mos ille obtinet praemittendi (5) catechizationem] A: foll. by del. nostram – (6–7) aperiendi] B: aperiendas – (14) viri pii] B: pii viri – (30) praepostere] A: prec. by del. temp – (30) factum] A: prec. by del. facturum 3 4

5

Cf. ADSND, 1:28.35–37. Sedan was a Reformed principality in northeast France near the border of the southern Netherlands. There is no reference to Gelderland’s question in the official acts of the synod, but it is mentioned in Hales, 2:15–16.

130

ii/2.58 utrecht remonstrants protest decision on catechizing

textum aliquem Scripturae concionibus catecheticis, ille in posterum quoque observandus sit, saltem arbitratui pastorum et ecclesiae relinquendus, cum metuendum sit, ne nulla ratione subnixa novitas iis in locis multos offendat. Deputati a synodo Remonstrantium Ultraiectinorum

(4) Deputati ... Ultraiectinorum] B: prec. by Subscriptum erat; P: om.

SECTION 7: ADVICE ON THE BAPTISM OF SLAVE CHILDREN Summary: In session 17 on 30 November 1618, the delegation from North Holland requested the synod to discuss the question whether children of non-Christian parents, who were taken in by Christian families (usually as slaves in the colonies of the Dutch East Indies), should be baptized, if it was assured that they would be raised as Christians. The issue was originally raised by Adriaan Jacobsz Hulsebos, minister in Jakarta, in a letter to the classis of Amsterdam (Kaajan, 223–224). The delegation from North Holland asked for a prompt discussion of the matter, since the ships to the East Indies were ready to depart (ADSND, 1:30). The delegation further expanded on the issue in the following session 18 on 1 December 1618, before the advice from the delegations of England, Switzerland, Bremen and South Holland as well as that of the Dutch professors were read (ADSND, 1:30). The advice from the remaining delegations followed in session 19 on 3 December (ADSND, 1:31). There was agreement regarding older children above the age of discretion, who should be instructed in the basics of the Christian faith and should profess their faith before being baptized. However, there was disagreement on the question of how to proceed with young children below the age of discretion. The delegations from England, Hesse, Bremen, Zeeland and Friesland as well as the Dutch professors pleaded for baptism following the example of Abraham, who had his whole household, including slaves, circumcised (Gen 17). The other delegations, however, were against the baptism of such young children. They affirmed that baptism is a sign of the covenant, to which non-Christians and their children do not belong. Although the decision of the synod is recorded in the Acta in session 19, the decision was actually made in session 21. According to the letters of John Hales, President Bogerman initially ordered that the positions should be reconsidered (Hales, 2:21), before the majority opinion of the delegations was followed in session 21 on 5 December and the decision was made that the children of non-Christian parents taken into Christian families should not be baptized until they reached the age of discretion (Hales, 2:26–27). – The autograph originals of the advice submitted by the delegations can be found in Utrecht OSA, vol. A; a copy of all of them in one hand in Utrecht OSA, vol. L. On the issue of baptizing slave children, see Kaajan, 221–259. Christian Moser

132

ii/2.59 british advice on the baptism of slave children

II/2.59 British Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 1 December 1618 (Session 18) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 47r Other copies: Kaajan, 352; Milton, 143–144 Editor: Christian Moser

AD QUAESTIONEM AMSTELODAMENSIUM DE ETHNICORUM PUERIS BAPTIZANDIS Id inprimis supponimus, hosce pueros legitime pervenisse in potestatem Christianorum, quo posito, respondemus aliam esse rationem infantium, qui nondum ad usum rationis pervenerunt, aliam illorum, qui iam capaces sunt disciplinae et institutionis Christianae. Si de infantibus sermo sit, ad officium patrisfamilias pertinere putamus, ut eos offerat baptizandos, atque ad ministri officium, ut oblatos baptizet, perinde ac si ex Christianis parentibus nati fuissent. Quandoquidem enim iam facta sunt membra eius familiae, in quam asciti sunt, nisi infideli deterior esse velit, tenetur dominus familiae illorum bono tam spirituali, quam corporali prospicere. Hoc idem Abrahamo iniunctum, in praevio circuncisionis sacramento, Gen. 17:12,13 et 23, ubi natus domi, et emptus pecunia, ex quibuscunque alienigenis, iubetur circuncidi. Quinetiam cum tales infantes sint speciali quadam providentia et misericordia divina, e paganismo evocati et intra ecclesiae pomoeria recepti, minister non debet aliter iudicare, quam hanc esse Dei voluntatem, ut spiritualium bonorum, quae in ecclesia habentur, fiant participes. Porro eodem fere videri possunt iure frui, quo nati in ecclesia. Nam sic ascitum fuisse in familias Christianorum atque adeo in ecclesiam, est instar professionis, sicuti et nasci in ecclesia, unde et ius foederatorum habere censentur. Adde parem videri rationem horum, atque exposititiorum, quos (ut meminit Augustinus, Epist. 23a1) virgines sacrae colligebant et baptizandos sistebant. Denique, haereticorum filii cum subsint ecclesiae, ipsis invitis baptizantur. Ergo multo magis baptizandi parvuli ethnicorum in potestatem Christianorum, iuste redacti.

(18) circuncisionis] A: prec. by del. circuns[?]; B: circumcisionis – (19) circuncidi] B: circumcidi – (24) ascitum] B: ascitas – (25) sicuti] A: prec. by del. quamodo – (26) censentur] A: corr. from cense[–]ntur – (28) 23a] A, B: a interl. add. or superscript – (30) iuste] B: iure 1

Augustine, Epistulae, 98,6 (CSEL, 34/2:527–528).

10

15

20

25

30

ii/2.60 palatine advice on the baptism of slave children

5

133

Ad hos quod attinet, qui idonei sunt ediscendis principiis fidei Christianae, putamus esse cognitione horum principiorum, primo in loco imbuendos, quibus cognitis, si assentiantur, atque sacramentum baptismi serio expetant, absque omni scrupulo regenerationis lavacro abluendos. Si vero e contra, doctrinae illis traditae refragentur, atque baptismo renitantur, tales neque a dominis suis ecclesiae offerendos, neque si offerantur ab ecclesia baptizandos iudicamus. Theologi Magnae Britanniae

II/2.60 Palatine Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 47v Other copy: Kaajan, 352–353 Editor: Christian Moser

15

20

25

De baptismo liberorum Gentilium ecclesia Palatina eam tuetur sententiam, quam domini fratres Helvetii nudiustertius1 sunt professi, nempe Gentilium nec infantes nec pueros adultiores, a quocunque etiam suscipiantur, nisi illi adoleverint utrique instituti fuerint, ad baptismum admittendos esse. Siquidem servator apostolis ad gentes ituris disertim edixit, ut docerent eos primum quam baptizarent.2 Et liberi Gentilium foederati Dei non sunt, sed ab utroque parente impuri tantoque impuriores in India, quod parentes ipsorum Diabolum colunt. Estque plane dispar illorum ratio ac vernarum et alienigenarum in familia Abrahae, quippe qui Abrahae domini sui fidem profitebantur et ipsi et Abrahami Deum invocabant.3 His de causis, cum ante viginti annos puer Aethiops et iuvenis Tartarus ad serenissimum electorem Palatinum Fridericum Quartum felicis recordationis missi, ab eodemque in famulitium aulicum fuissent asciti, utrique primo Germanica lingua fuit addiscenda. Deinde uterque in pietate institutus et conciones audire iussus est. (15) De] B: prec. by Ad quaestionem Amstelodamensium de Ethnicorum liberis baptizandis – (17) a ... suscipiantur] A: marg. add. – (24) causis] B: caussis 1 2 3

I.e., on 1 December 1618 in session 18, see no. II/2.62. Cf. Matt 28:19–20. Cf. Gen 18:19.

134

ii/2.61 hessian advice on the baptism of slave children

Nec baptizati sunt prius, quam baptismum ipsi expetiissent et privatim publiceque rationem fidei suae edidissent. Theologi Palatini ad synodum deputati

II/2.61 Hessian Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 3 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 48r–49r Other copy: Kaajan, 353–354 Editor: Christian Moser

SENTENTIA FRATRUM HASSIACORUM DE QUAESTIONE, AN PUERI EX PARENTIBUS ETHNICIS NATI ET IAM A CHRISTIANIS ADSCITI IN SUAS FAMILIAS SINT BAPTIZANDI, SI, QUI EOS OFFERUNT BAPTIZANDOS, FIDE IUBEANT, SE EOS IN CHRISTIANA RELIGIONE EDUCATUROS AUT, UT EDUCENTUR, CURATUROS? Ut quaestio haec commode legitimeque decidi possit, nostro iudicio, quaedam circumstantiae, quae saepenumero totum ius variant, uti iurisconsulti loquuntur observandae et distinctius ponendae erunt. Concernunt vero circumstantiae illae: 1. Eos, de quibus hic quaeritur, ethnicorum liberos; 2. Ipsorum parentes; 3. Eos, in quorum familiam adsciscuntur; et denique 4. Ipsam eorundem in familias Christianorum cooptationem. Liberorum, qui in quaestionem veniunt, inprimis consideranda est aetas. Aut enim infantes adhuc sunt omni rationis usu destituti, aut ad eam pervenerunt aetatem, ut aliquo modo ratione uti, adeoque in Christiana religione institui et informari possint. De parentibus, ex quibus nati sunt, attendendum, sintne adhuc in vivis, necne? Et, si vivant, an et quo modo, simpliciterne et absolute, an vero sub certis conditionibus et reservato sibi aliqua ex parte suo in liberos iure, con-

(19) ponendae] A: prec. by del. p[–] – (23) inprimis] B: in primis – (27) attendendum] B: attentendum – (28) necne] B: nec ne – (29) suo] A: interl. add.

10

15

20

25

ii/2.61 hessian advice on the baptism of slave children

5

10

2A

15

20

25

30

35

135

senserint, ut liberi sui in familias Christianorum adsciscerentur? Itemque, an in eorundem baptismum consentiant, necne? Illi, qui ethnicorum liberos in suas familias adsciscunt, aut legitimo modo eos acquisiverunt, aut illegitimo modo. Ipsa etiam horum liberorum in familias Christianorum assumptio diversimode fieri potest. Aut enim adoptantur in filios, aut assumuntur in servitutem, ita ut expelli iterum et extrudi possint, quandocunque heris visum fuerit. His praemissis sententiam nostram sic explicamus: I. Liberi ethnicorum, cuiuscunque sint aetatis et quomodocunque, sive legitime sive illegitime, in Christianorum potestatem venerint, si in familias Christianorum assumantur, ut ipsorum sint mancipia vel servi, qui pro dominorum suorum libitu iterum manumitti, et e familiis Christianorum eiici possint, baptizandi non sunt, sed prius religionem Christianam edocendi, eiusdemque confessio ab ipsis postulanda, quam ad baptismum admittantur. Eiusmodi enim ethnicorum liberi nec iure nativitatis, nec iure assumptionis in familias Christianorum sunt et haberi debent visibilis ecclesiae membra. Non iure nativitatis. Sunt enim extra ecclesiam nati a parentibus infidelibus et pollutis, ac proinde ipsi etiam pro infidelibus et pollutis merito habentur, secundum illud 1. ad Cor. 7, v. 14. Non iure assumptionis in familias Christianorum. Haec enim, si fiat tantum servitiorum caussa et cum reservata expulsionis libertate, neminem facit ecclesiae membrum. Sic enim olim in Veteri Testamento in familiis fidelium patriarcharum, et tempore primitivae apostolicae ecclesiae in familiis Christianorum, ex servis ethnicis multi prognati fuerunt liberi, qui tamen non minus ac parentes ipsorum extra ecclesiam fuerunt, nec pro eius membris habiti, prius quam parentes ipsorum deserto ethnicismo ad Iudaicam vel Christianam religionem transirent et secum liberos suos ad ecclesiam adducerent. Nec obstat exemplum Abrahami Gen. 17, qui circumcidit etiam emptos argento et alienigenas.1 Hos ipsos enim Abrahamus non adegit ad circumcisionem invitos, nec admisit adhuc infideles, alias enim foedus Dei profanatum fuisset, sed prius de doctrina foederis erudiit et doctrinam illam amplexos una cum suis infantibus circumcidit. II. Infantes ethnicorum, qui defunctis vel simpliciter et absolute consentientibus et suo iuri renunciantibus parentibus, aut iis, qui parentum loco sunt vel alio quocunque legitimo modo in familias Christianorum ita adsciscuntur, ut eorum filii fiant adoptivi, baptizari possunt, si, qui eos baptizandos offerunt, publice coram ecclesiae facie testentur, se eos ipsos infantes ad praedictum modum adoptasse in filios sancteque promittant, se daturos ope(2) necne] B: nec ne – (11) pro] A: interl. add. – (20) caussa] B: causa – (25) prius quam] B: priusquam – (35) adoptivi] B: adoptavi – (35) eos] B: hos 1

Cf. Gen 17:12–13 and 17:23. This reference was made by the British delegation, see no. II/2.59.

136

ii/2.61 hessian advice on the baptism of slave children

ram, ut in Christiana religione instituantur, nec caussam et occasionem ipsis, ubi adoleverint, praebituros, iterum ad ethnicismum sese conferendi. Ratio huius assertionis est, quia per renunciationem iuris parentum suorum ethnicorum a potestate ipsorum eximuntur, adeoque veluti desinunt ipsorum esse liberi, per adoptionem vero Christianorum, ius nanciscuntur filiorum in familiis Christianorum, adeoque merito post istam adoptio nem censentur eiusdem ecclesiae membra, cuius membra sunt ipsi illi Christiani, qui eos adoptarunt in filios. Ac proinde baptismus iis sub conditione antedicta administrari potest. III. Infantes ethnicorum, si parentes in ipsorum in familias Christianorum assumptionem aut omnino non consenserint, aut aliqua ex parte suum in eos ius sibi reservarint, baptizandi non sunt, nisi parentum ethnicorum consensus accedat. Adultiores vero ethnicorum liberi, quomodocunque in familias Christianorum transierint, si Christianam religionem amplexi et confessi baptismum expetant, non tantum inconsultis, sed vel invitis parentibus, baptizandi sunt. Prioris ratio est: Si enim infantes ethnicorum contra parentum suorum voluntatem baptizarentur, plagii crimini divinis pariter ac humanis legibus severe prohibito, id non videretur multum absimile. Posterioris ratio est: Quia parentum ius et potestas eo usque se non extendit, ut liberis suis, qui ad annos discretionis pervenerunt, quicquam in negocio religionis contra Dei Verbum et ipsorum conscientiam imperare ac praescribere possint. Nec liberi in caussa religionis parentum suorum iudicio et sententia stare, sed ad Dei potius voluntatem et iudicium conscientiae suae respicere tenentur. IV. Liberi ethnicorum, qui per aetatem ratione uti et in religione Christiana institui possunt, quacunque ratione in Christianorum familias cooptentur, prius in religione Christiana informandi sunt et ab iis professio fidei exigenda est, quam ad baptismum suscipiendum admittantur. Cum enim tales institutionis et disciplinae capaces sint, ab eadem, in ipsorum ad Christianismum adductione, initium faciendum fuerit, secundum Christi mandatum, Matth. 28, v. 19, et praxin apostolicam in primitiva ecclesia Christiana usurpatam. Haec salvis melioribus iudiciis.

(3–4) ethnicorum] A: interl. add. – (7) ipsi illi] B: illi ipsi – (10) in] B: interl. add. – (16) ethnicorum] A: repl. del. christianorum – (30) praxin] B: praxim

5 3A

10

15

20

25

30

ii/2.62 swiss advice on the baptism of slave children

137

II/2.62 Swiss Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 1 December 1618 (Session 18) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 49v–50r Other copies: Kaajan, 354–355; Zurich ZB, Ms F 217, 25r–27r Editor: Christian Moser

Quaeritur, an pueri ex parentibus Ethnicis nati et iam a Christianis parentibus asciti in suas familias sint baptizandi, si, qui eos offerunt, fide iubeant, se eos in religione Christiana educaturos vel, ut educentur, curaturos? HELVETIORUM RESPONSUM

10

15

20

25

Videtur haec quaestio proficisci ex inveterato errore, quo sacramento externo plus defertur, quam par est, et ordini a Christo instituto minus. Ne ergo vel error foveatur, vel sanctus baptismus exponatur ludibrio, ethnicorum liberi baptizandi non sunt, antequam catechizantur, propter rationes sequentes: Abrahamus, omnium credentium pater,1 prius Gentilis antequam vocatus esset,2 Deum verum audivisset,3 cognovisset, ei credidisset,4 Deusque cum ipso inivisset foedus,5 circumcisionem foederis signum et sigillum iustitiae fidei non accepit.6 At ubi Deus factus est Deus ipsius et seminis eius, circumcisus demum est ipse et semen eius.7 Itaque Gentilium liberi, quandiu in foedere non sunt Deumque verum non norunt, nec credunt aut credere se profitentur, signi quoque foederis participes fieri non possunt. Ubi enim non est foedus, ibi nec signo foederis locus est. Christus praecepit apostolis ad gentes missis, ut doceant et baptizent.8 Gentiles igitur prius docendi sunt, quam baptizandi. Paulus apostolus liberos sanctos appellat, natos ex parente sancto saltem altero, natos ex sancto neutro, sanctos dicere noluit, sed pollutos.9 (9) educentur] B: educerentur 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf.

Rom 4:11–12. Gen 12:1–3. Gen 12:4–6. Gen 15:6. Gen 12:7; 15:18–20; 17:1–21. Gen 17:23–27. Gen 17:7. Matt 28:19–20. 1 Cor 7:14.

138

ii/2.63 genevan advice on the baptism of slave children

Christianismus non consistit in voluntate eius, qui vult alium convertere, sed in animo conversi. Ergo Gentiles prius convertantur, quam signo Christianismi insigniantur. Neque apostoli baptizarunt eos, quos in ecclesiam Christianam voluerunt perducere, sed iam perductos. Non est in potestate offerentium et fideiubentium, vel liberis illis educandis, vel sibi ipsis eo usque praestare vitam, donec hi educentur, instituantur, et fidem confiteantur. Fieri quoque potest, ut asciti illi Gentiles pueri antequam in Christiana religione instituantur, vel rursus profugiant, vel casu alio a fideli familia illa avellantur, aut etiam moriantur. Unde per baptismum initiati essent ii, quos Gentiles, pollutos, a foedere gratiae, a notitia Dei et Christi eius alienos esse negare non possumus. Nostrae ecclesiae infantes gentiles a Zigginis10 expositos, antequam in Christiana religione iustos progressus fecerint eamque confessi fuerint, baptizare non solent. Eadem ratio est Iudaeorum. Si liberi isti Gentiles destinatione Dei sunt oves Christi et in foedere gratiae, mora baptismi ipsis fraudi non erit. Quandoquidem non baptismi privatio, sed contemptus damnat.11

II/2.63 Genevan Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 50v Other copies: Geneva AT, 17, 121r–v; Kaajan, 355–356; RCP, 14:433–435 Editor: Christian Moser

(4) perductos] B: perductio – (14) Eadem ratio] B: Ergo eadem 10 11

I.e., members of the Roma or Romani people. Cf. Bernard of Clairvaux, Epistolae, 77,7 (SBO, 7:190): “Ubi satis evidenter ostendit fidelem et conversum ad Dominum, non si nequiverit, sed si contempserit baptizari, fructu privari baptismatis.” Summarized by Theodore Beza, Volumen Tractationum Theologicarum (Geneva: Eustache Vignon, 1576), 334: “... non damnat quenquam baptismi privatio, sed contemptus.” Cf. also Johannes Piscator, Analysis Logica Evangelii Secundum Marcum (London: Richard Field, 1595), 191. The sentence is also cited in the advice of the Emden and North Holland delegations, see nos. II/2.65 and II/2.69.

5

10

15

ii/2.63 genevan advice on the baptism of slave children

139

DE PUERIS INFIDELIUM BAPTIZANDIS SIC CENSEO IOANNES DEODATUS1

5

10

15

20

25

Nulla cautio est, adultiores, probe institutos, suae voluntatis et actuum arbitros, religionem Christianam profiteri idoneos, baptizare. Duo modo observentur: 1. Ne ex formula tantum respondeant, sed ex sensu et iudicio proprio, ideoque tempus ipsis ad institutionem largius concedatur, quam exponatur sanctum sacramentum prophanationi, eademque ratio hic mihi videtur esse, quam tam districte postulat apostolus in sacrae coenae sumtione.2 2. Ut fruantur baptizati iure libertatis pari cum reliquis omnibus Christianis, et caveatur ipsis, quantum fieri potest, de apostasias periculo, venditionis omnis et alienationis in posterum interdictione. Utanturque illis heri pro mercenariis, plane ad morem reliquorum Christianorum. Quod ad infantes attinet, pace secus sentientium, nullo pacto ante annos iudicii et institutionem idoneam, ad sanctum baptismum admittendos iudico, neque ex fide posse illis sacramentum administrari. Rationes a fratribus Helvetiis allatas,3 maximi momenti iudico, nec repeto. Unum videtur urgere exemplum Abrahami Genes. 17.4 Verum locus ille non adeo mihi liquidus videtur. Nam vero simile neutiquam est emisse octiduana mancipia Abrahamum, ideoque per octiduanos emtitios intelligo natos ex servis non ita pridem coemtis, in discrimine vernarum iam dudum domum ipsam incolentium, et ex parentibus iampridem familiae accensitis. Istos vero parentes recens coemtos non par est credere potestate herili ad suscipiendam circumcisionem adactos, invitos, vel foederis imperitos, imo institutione, et fide propria prius factos Abrahae filios secundum Spiritum, postea iustitiae signaculum accepisse.5 Ita factum est, ut postmodum gignerent infantes sanctos, factos filios Abrahami secundum carnem, saltem νομι μως ratione benedictionis popularis et communis vocationis. Et talibus infantibus, ex patribus proselytis ortis, tuto ex ipsis foederis fundamentis, et intimis visceribus potuit (1–2) sic ... Deodatus] B: sententia Ioannis Deodati – (4) baptizare] B: baptizari – (11) de] A: interl. add. – (12) omnis] A: prec. by 2 del. characters – (16) posse] A: prec. by del. illum – (16) administrari] A: interl. add. – (17) Unum] B: Unicum – (19) vero] A: prec. by del. illegible word – (19) simile ... est] B: simile est neutiquam – (19) neutiquam] A: interl. add. – (21) in] A: prec. by del. et ve[?] – (22) familiae] A: prec. by del. in – (23) potestate] A: prec. by del. illegible word – (26) postmodum] B: postmodo 1

2 3 4 5

This advice is written by Jean Diodati alone, because the second Geneva delegate, The´odore Tronchin, was ill at that time and not able to attend the sessions of the synod, cf. RCP, 14:213; ADSND, 1:41 and 226. Cf. 1 Cor 11:27–29. Cf. no. II/2.62. Cf. Gen 17:12–13 and 17:23. Cf. Rom 4:11.

140

ii/2.64 bremen advice on the baptism of slave children

administrari sacramentum circumcisionis. Confirmat hanc sententiam, quod in populo Hebraeo semper fuerunt servitia alienigena, et peregrini cultus, in quae cum in perpetuum concedat dominus Levit. 25, v. 43, 44, 45 rigidiorem dominatum, quam in Hebraeos, etiam in familiam et liberos, satis patet habuisse Hebraeos infantes multorum servorum, non conversorum, incircucisos, nec mandatum ad Abrahamum tales complexum fuisse. Quandoquidem et licebat vendere, et Exodi 216 impune necabantur, modo ne sub ictu ipso caderent.

2A

5

II/2.64 Bremen Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 1 December 1618 (Session 18) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 5 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 51r–53r Other copy: Kaajan, 356–360 Editor: Christian Moser

IUDICIUM THEOLOGORUM BREMENSIUM DE BAPTISMO PUERORUM, QUI ETHNICIS PARENTIBUS NATI ET IN FAMILIAS CHRISTIANORUM ASSCRIPTI SUNT Quaestio ab ecclesia Amstelodamensi datum 20/30 Novembris, sessione 17, synodo nationali proposita haec est: An pueri ex parentibus ethnicis nati et iam a Christianis assciti in suas familias, sint baptizandi, si, qui eos offerunt baptizandos fideiubeant, se eos in religione Christiana educaturos, aut educandos curaturos. I. Ad eam succincte ac perspicue responsuri tria diligenter distinguenda iudicamus: 1. Pueros ethnicorum; 2. Modum assciscendi eos in familias Christianorum; 3. Sponsionem de institutione eorum et educatione in Christiana religione. II. In pueris ethnicorum considerandum, utrum sint doctrinae Christianae capaces, an vero incapaces, et si incapaces, utrum tales ex defectu naturae, an (5) infantes] A: interl. add., repl. del. liberos – (7) necabantur] A: -bantur interl. add., repl. del. character – (8) caderent] A: interl. add., repl. del. illegible word – (21) assciti] B: asciti 6

Cf. Exod 21:20–21.

15

20

25

ii/2.64 bremen advice on the baptism of slave children

5

10

15

20

25

30

35

2A

141

personarum. Naturae, ut aetas infantilis et morbus letalis, per quem anni prudentiae desperantur. Personarum, ut defectus sensuum magisterii, quos vocant, auditus nimirum et visus, aut linguae, aut usus rationis cuiuscemodi est in morionibus et mente captis, quorum prudentia et institutio non est sperabiIis. III. Deinde modus assciscendi ethnicorum pueros in familias Christianas hominum vitio duplex esse potest, legitimus nimirum et illegitimus. IV. Legitimus varios habet titulos. Est enim alius donationis, alius emtionis, alius occupationis. V. Ex donatione assciscuntur pueri ethnicorum, quando donantur a parentibus aut dominis iam morituris aut a supervicturis. VI. Ex emtione, quando mancipia aut aere aut merce, et quovis iusto precio a Christianis acquiruntur. VII. Ex occupatione vel derelictorum a parentibus herisve, vel orphanorum vel iure belli acquisitorum. VIII. Illegitimus assciscendi modus est violentus aut fraudulentus. IX. Tertio in sponsione tria potissimum expendenda veniunt, quibus videlicet, a quibus et quomodo fieri possit ac debeat. X. Quibus, nempe, utrum solis Verbi ministris, qui baptismum administrant, an simul ecclesiae senioribus, an vero toti ecclesiae, in qua puer baptizandus est, spondere teneantur, et an ea prius de re ista edoceri publice debeat? XI. A quibus sponderi debeat, utrum nimirum a quibusvis Christianum nomen professis, an vero a bene notis, axiomaticis et egregio fidei vitaeque testimonio praeditis, ac de quorum voluntate, scopo, viribus et facultatibus ad educationem et institutionem pueri baptizandi necessariis nulla sit iusta dubitandi ratio? XII. Quomodo sit spondendum, videlicet utrum vulgata et in ecclesiis recepta sponsio, qua Christiani sponsores obligantur, an vero peculiaris et solennior esse debeat, ita ut doctores Verbi, presbyteri et magistratus eos singulariter hoc nomine habeant obstrictos, ut, si forte negligentius officium promissum faciant, non tantum eius moneantur, sed et graviter iubeantur, quo fidem datam servent, utpote qui ultroneum beneficium pueris istiusmodi iam ex promissione debeant, quapropter etiam sponsorum nomina cum necessariis circumstantiis in certum syllabum et indicem ecclesiae a ministris referantur? XIII. His ita probe distinctis ac praestructis, res tota hunc in modum determinatur. 1. Pueri ethnicorum in Christianam familiam legitime adoptati, doc(7) vitio] B: del. vitio[–] – (8–9) emtionis] B: emptionis – (12) emtione] B: emptione – (37) praestructis] B: praestrictis

142

ii/2.64 bremen advice on the baptism of slave children

trinae Christianae capaces prius erudiantur, quam baptizentur, iuxta universalissimam Christi institutionem, nempe, mandatum et promissionem, Matth. 28 et Marc. 16.1 2. Si qui huius census, sint doctrinae incapaces ex eo defectu naturae, qui est ab aetate, et is defectus cum firma valetudine et spe longioris vitae coniungitur, ii alendi ac fovendi, dum ad annos discretionis et prudentiae perveniant, et mox a teneris, quod aiunt, unguiculis veritatis, quae est secundum pietatem elementis, veluti puro lacte imbuendi, et ubi fidei confessionem edere studiumque in pietate proficiendi ac perseverandi promittere queunt, hanc ad rem acriter ac pie instigandi, et quando fidem et obsequium suum ecclesiae probarunt, mature et publice sancto baptismate initiandi videntur. 3. Si qui ex his doctrinae incapaces sint ex naturae defectu, qui est morbus letalis et desperatus, is non aliter a dominis ac possessoribus suis Christo per baptismum adducendi sunt atque proprii liberi, quibus moribundis externum federis gratuiti signum non frustra expetunt. Etsi enim hos eorum parentes non natura, tamen ius fecit, quod exigit, ut omnia, quae ad temporalem et aeternam salutem faciunt, quantum possunt, eis praestent. Quodsi enim et vota eorum omnium, qui sunt in potestate patrisfamilias, ipsius auctoritate et arbitrio rata irritave habentur, quidni et votum et sponsio baptismatica, quam ipse per se aut per alios pro baptizando facit, rata sit? 4. Si qui vero ex his sint inepti et incapaces doctrinae ex defectu personali, quales sunt muti, surdi, aut rationis usu defecti, ii perinde atque tales a Christianis parentibus nati recte baptizantur, tum quia de talium salute non desperatur, tum quia nulla eorum prudentia et doctrina speratur, tum quia etsi non natura, tamen iure in familiae Christianae partem transierunt. 5. Si qui dono accepti a iam mortuis parentibus aut dominis ethnicis, ii si doctrinae capaces sint, prius instituendi, deinde baptizandi mature, ne ad mundum ab agnita veritate, dum hoc pietatis stimulo carent, retrahantur, sin incapaces, tanquam proprii filii protinus baptizandi erunt, si autem superstites sint illi, a quibus dono eos accepimus, eorum aedificationi per horum baptismum et institutionem summopere studendum erit, et si tali loco vivant, ubi compellari possunt, praemonendi sunt. Quodsi enim assentientes eos habeamus, nihil est periculi a scandalo et vero etiam luculenta occasio dabitur parentibus cum liberis suis ad Christianae ecclesiae gremium sese recipiendi. (1) prius erudiantur] A: corr. from priuserudiantur – (20) auctoritate] B: authoritate – (20) quidni] B: quid ni – (26) quia] B: qui – (35) Quodsi] B: Quod si 1

Cf. Matt 28:19; Mark 16:16.

5

10

15

20

25

30

35

ii/2.64 bremen advice on the baptism of slave children

143

6. Emti iusto precio aut legitime occupati, si sint disciplinae capaces, doceantur primo, si incapaces, baptizentur et ad pietatem instituantur, ubi apti fuerint. 7. Nulli violenter aut fraudulenter Papistarum ritu ad baptismum a nostris doctoribus rapiendi sunt ac trahendi. Cultus nempe Dei a violentia et fraude omni vacare debet. 8. Utile erit sponsionem de accurata puerorum gentilium in pietate ac religione Christiana institutione, non solum Verbi ministris et senioribus ecclesiae, sed universo coetui, in quo puer baptizabitur praemissa solemni commonefactione, non a quibusvis Christianum nomen professis, sed probe notis, auctoritate et egregio fidei vitaeque testimonio praeditis, ac de quorum mente, voluntate, scopo, viribus ac facultatibus ad educationem et institutionem Christianam requisitis nulla prorsus dubitandi ratio apparet, sponsionem inquimus, non vulgarem, sed peculiarem et solenniorem fieri, ita ut doctores Verbi, presbyteri ac magistratus eos singulariter hoc nomine sibi habeant obligatos, etsi forte officium promissum negligentius faciant, non modo eius moneantur, sed et strenue ad illud excitentur, urgeantur et impellantur. Quippe qui ultroneum beneficium pueris istiusmodi iam debent, quas ob res etiam nomina eorum cum certis ac necessariis circumstantiis in album et catalogum eo fine concinnatum, a ministris referantur. XIV. Huius iudicii rationes inter alias habemus istas. 1. Mandatum Dei et exemplum Abrahami per iustam analogiam huc applicatum. Is nempe circumcidit, domino iubente, non tantum vernas, sed emtos et alienigenas, qui de eius familia censebantur, Gen. 17, v. 11, 12, 13. Dei verba ita habent: Circumcidetis autem membri vestri praeputium, quod sit icti inter me et vos federis indicium, idque facietis octavo post nativitatem die, cuiuscunque generis mares erunt, sive domi nati, sive argento coemti et alienigenae, ex alio quocunque genere, quam ex tuo orti, ut ita circumcisis omnibus tam domi natis, quam pecunia comparatis, vestra corpora signata sint nota huius mei federis sempiterni. Et argumento v. 20, 21, 23, 24, 25, 26 tam illi quibuscum Deus nullum fedus inivit, quam illi, quibuscum inivit, circumcisi dicuntur. 2. Herorum officium est famulitium suum omnibus, quibus possunt, viis ad Deum et Christum adducere. 3. Postulat lex Dei, ut proximum diligamus, sicut nos ipsos.2

5

3A 10

15

20

25

30

35

(1) Emti] B: Empti – (9) solemni] B: solenni – (14) sponsionem inquimus] A: marg. add. – (14) et] B: ac – (18–19) Quippe ... debent] B: om. – (29) coemti] B: empti – (32) nullum] B: nullus – (36) proximum] B: proximos 2

Matt 19:19.

144

ii/2.64 bremen advice on the baptism of slave children

4. Ita implemus vaticinia Esa. 2 et 55, Ioelis 2, Abdiae et similia.3 5. Si non baptizentur aut saltem ad baptismum praeparentur, cum offendiculo in Christianorum domibus versabuntur. 6. Baptismi communio incitamentum erit nostris, ut de susceptis in fide Christiana informandis laborent diligentius. 7. Si in Veteri Testamento licuit proselytos facere, multo potius in Novo Testamento, ubi Deus annunciat hominibus, ut omnes ubique resipiscant, Act. 17.4 XV. Sed et hic breviter expediendae sunt ac solvendae quaedam obiectiones, quae contra propositae quaestionis determinationem militare videntur.5

5

10

Obiectio 1 Omnes baptizandi sunt ex numero discipulorum Christi seu vocati. At illi gentilium liberi non sunt ex numero discipulorum Christi. Respondetur ad minorem: 1. Discipuli Christi debent fieri omnes homines, Iudaei ac gentes in Novo Testamento, Act. 17.6 2. Discipuli Christi iam esse incipiunt illi, qui in christianorum et religiosorum hominum familiam sunt cooptati, quae etiam est species vocationis in regnum et ecclesiam Christi.

15 4A

Obiectio 2 Quicunque baptizandi, illi sunt in federe gratiae Dei. Infidelium liberi non sunt tales, videlicet qui utroque parente gentili sunt nati.7 Respondetur: Maior in hunc sensum est explicanda, quod baptizandi aut nascantur in ecclesia, et sic ipsa nativitatis nota sint sub federe (quatenus videlicet Deus se parenti fideli et eius semini Deum fore pollicetur, etsi originis peccato sunt impuri), alii autem extra ecclesiam nati in eam vocentur, et sub Christianorum patria potestate dignitatem Christianorum liberorum et familiarium nanciscantur. Tales etiam erant alienigenae in domo Abrahami.

(1) vaticinia] A: corr. from vaticinia[–] – (1) Esa.] B: Esaiae – (16) illi qui] A: interl. add. repl. del. ubi[?] – (23) sint] B: sunt 3 4 5

6 7

Cf. Isa 2:1–5, 55:3–5; John 3:1–5; Obad 17–21. Acts 17:30. These objections are directed specifically against the Swiss advice (no. II/2.62), cf. Hales, 2:19: “Here was a little indirect dealing betwixt the Helvetians and the Bremenses. The Helvetians Scribe had by some meanes or other suffered a Copy of the reasons for their opinion to be brought aforehand to those of Breme, who openly in the Synod house, in scripto refuted them: which thing is feared will cause some choler.” Cf. Acts 17:30. Cf. 1 Cor 7:14.

20

25

ii/2.64 bremen advice on the baptism of slave children

145

Caeterum in federe gratiae aliquis esse dicitur sicut in ecclesia, vel externe tantum, vel interne et externe simul. Hinc iam apparet minorem negari. Obiectio 3

5

10

Sed, inquies, non possunt dici “sancti,” vel eo sensu, qui est 1 Cor. 7:14. Respondentur: Sancti non sunt natura, non origine ex familia Christiana, etiam possunt esse nondum regeniti. At satis est, eos caepisse sanctos esse in quantum ab impura ethnicorum conversatione separati sub manum sanctorum et domesticorum Dei venerunt, qui ipsos paterna fide et charitate complectuntur, pro viribus operam daturi, ut in timore Dei et fide Christi educentur. Obiectio 4

15

Videri etiam possit, ordinem Christi inverti, quippe qui doceri prius homines infideles, quam baptizari iubet Matth. 28.8 Respondetur: Ex antedictae quaestionis determinatione huius obiectionis solutio patet. Docendi sane sunt primum, qui possunt. Qui autem nequeunt in doctrinae sequuturae fidem recipiuntur pietate eorum, qui hic se spirituales patres exhibent, quales etiam Iudaei patres federis vocant. Obiectio 5

20

Sed sic videbitur gratia Christi ad omnes pertinere. Respondetur: Et pertinet ad omnes, qui ad ipsum adducuntur et in eum credunt, sine respectu gentis aut personarum, Act. 10.9 Obiectio 6

25

Exemplum nullum in Scripturis Sacris legitur vel circumcisionis vel baptismi delati eis infantibus vel pueris, quorum parentes infideles manserunt. Respondetur: Exempla talia non necessum est scripta esse, sed satis est regulam exstare unde de hoc casu iudicari possit. Ea autem habetur Gen. 1710 et supra est accommodata. (9–10) educentur] A: corr. from [–]educentur – (16–17) spirituales] A: prec. by del. [–] et – (17) etiam] A: interl. add. – (20) Et pertinet] A: marg. add. – (23) in ... Sacris] A: marg. add. – (23) Scripturis Sacris] B: Sacra Scriptura – (25) scripta] B: scriptum 8 9 10

Matt 28:19. Acts 10:34–35. Cf. Gen 17:12–13 and 17:23.

146

ii/2.64 bremen advice on the baptism of slave children

Obiectio 7 Scandalum in hac re metuendum est, si leviter recepti a Christiana fide desciscant. Respondetur: 1. Non debent leviter recipi, sed circumspecte et religiose, conscientia satis informata ex Verbo Dei. 2. Scandala, quae per accidens oriuntur, pietatis officia non remorabuntur. 3. Periculo obstrui potest per confirmationem, qua adultiores votum baptismo factum iterent et stabiliant. Hoc autem per confirmationem intelligimus, ubi hi proselyti baptizati fuerint, circa 12 aut 13 annum (quem morem non malum licet in re mala hodieque Iudaei imo et alicubi in Germania Christiani in re bona servant) solenniter a Verbi ministro et susceptoribus, aliisque religiosis viris de baptismi signaculo olim accepto commonefiant, cum exhortatione ad constantiam in fide, interminatione gravi irae Dei, si ad mundum respiciant et redeant, et datam semel Deo atque ecclesiae fidem violent, insuper admonitione, ut ipsi conversi alios quoque convertere et Christo lucrifacere studio et curae habeant. Ita scilicet solenni cum stipulatione in Christianismo servando confirmantur.

5

10

15

Obiectio 8 Obiici vero insuper possit, hoc consilio superstitiosam de praecisa baptismi necessitate opinionem in hominum animis nutriri. Respondetur: 1. Verbum et sacramenta magni utique sunt facienda, non tantum ut signa gratiae Dei, sed etiam ut sigilla et organa, per quae Spiritus Sanctus est efficax. 2. Itaque media externa salutis nobis non sunt negligenda, quando eorum est copia. Deo interim sua in operando libertas relinquenda. Superstitio et idololatria, qua corrumpuntur, per veram et plenam institutionem sapienter est amolienda. XVI. Multa tamen hic occurrunt, de quibus is nihil certi pronunciare ac definire potest aut debet, cui ecclesiae, cuius gratia consilium requiritur, status non est plene et exquisite cognitus, aut etiam magna ex parte incognitus, sed ea pietati, experientiae, prudentiae et dexteritati ministrorum Verbi, aliorumque bonorum et Dei timentium in ista ecclesia virorum, qui omnia ad aedificationem, nihil ad destructionem possunt,11 non immerito relinquuntur. Haec salvis melioribus aliorum iudiciis. (8) et] B: ac – (9–18) Hoc ... confirmantur] A: add. on p. 5 – (11) servant] B: servent – (15) insuper admonitione] B: corr. from insuperadmonitione – (20) possit] B: posset – (27) corrumpuntur] B: corrumpitur 11

Cf. 2 Cor 10:8 and 13:10.

20

25

30

35

ii/2.65 emden advice on the baptism of slave children

147

II/2.65 Emden Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 53v–54r Other copy: Kaajan, 360–361 Editor: Christian Moser

PROPONITUR QUAESTIO, AN PUERI IN INDIA EX PARENTIBUS ETHNICIS NATI ET IAM A CHRISTIANIS IN SUAS FAMILIAS ASCITI SINT BAPTISANDI, SI QUI EOS OFFERUNT BAPTIZANDOS FIDEIUBEANT, SE EOS IN RELIGIONE CHRISTIANA EDUCATUROS AUT EDUCANDOS CURATUROS. QUAE TAMEN QUAESTIO DEINDE DISTINCTIUS PROPOSITA FUIT. RESPONSIO ET IUDICIUM ECCLESIAE EMDANAE DEPUTATORUM

10

15

20

25

1. Censemus Gentilium infantes non esse baptisandos. Primo non donatos, nec emptos, nec bello captos, nec invitis parentibus ereptos, neque profugos, neque mortuis parentibus superstites relictos, etc. 1. Quia sunt immundi, 1. Cor. 7:14. 2. Sunt extra foedus. Deo autem hominem praetereunte, homo non potest cum Deo inire foedus, neque pro se nec pro aliis, cum initium foederis gratuiti sit a Deo, non ab hominibus. 3. Salus non est baptismo alligata neque aquae baptismi tanquam vasi inclusa. 4. Opus operatum sic stabiliretur. 5. Sancta Dei institutio prophanaretur. 6. Sat cito, si sat bene, mora non oberit. 7. Non baptismi privatio, sed contemptus damnat.1

(9) asciti] A: as[–]citi – (9) baptisandi] B: baptizandi – (15) 1.] B: I. – (15) Censemus] B: prec. by del. Primo – (15) baptisandos] B: baptizandos – (17) superstites] A: prec. by del. character – (24) stabiliretur] B: stabileretur – (25) prophanaretur] A: corr. from prophanatur 1

Cf. Bernard of Clairvaux, Epistolae, 77,7 (SBO, 7:190): “Ubi satis evidenter ostendit fidelem et conversum ad Dominum, non si nequiverit, sed si contempserit baptizari, fructu privari baptismatis.”; summarized by Theodore Beza, Volumen Tractationum Theologicarum (Geneva: Eustache Vignon, 1576), 334: “... non damnat quenquam baptismi privatio, sed contemptus.” Cf. also Johannes Piscator, Analysis Logica Evangelii Secundum Marcum (Lon-

148

ii/2.65 emden advice on the baptism of slave children

Secundo, neque adscitos in familiam Christianam. Potest enim homo in suam quempiam, minime vero in Dei adsciscere familiam. Tertio, neque adoptatos in filios filiasve, sive perpetua sit adoptio, sive revocabilis. Adoptione enim potest homo quempiam instituere haeredem bonorum terrenorum, coelestium ac spiritualium minime. Potest tamen adoptatum in fide Christiana instituere et operam dare, ut bene institutus baptismum petat et accipiat. Quarto, neque pro quibus vel fideles privati vel magistratus vel pastores et seniores fideiubent. Promittunt enim idque sancte et coram Deo, quod praestare nequeunt. Nec ut pro ethnicorum liberis fideiu beant mandatum habent, ideoque ex fide spondere non possunt. Quinto, neque illi in quorum baptismum consensere, parentes ethnici, nisi ipsi primum fidem professi et baptizati fuerint. Multi enim gentiles in contemptum religionis Christianae hoc faciunt, quod nos docuit experientia. Non obstat, quod Abrahamus natos domi et pretio emptos ex mandato Dei circumcidit, Gen. 17.2 Nam Abrahamus eos iamdudum, cum domestici ipsius essent, in doctrina fidei instituerat, cum mandatum hoc circumcisionis a Deo acciperet. Sic enim de eo testatur Deus ipse Gen. 18, v. 19, quod familiae suae praeceperit, ut observarent viam Iehovae, iustitiam et ius exercendo. Merito itaque eos et liberos eorum ex Dei confoederatis natos circumcidit. Eadem fuit proselytorum ratio, qui non communicabant sacramentis antequam fidem professi essent, fuerunt enim adulti. Haec de infantibus. 2. Pueros tamen Indorum ab anno aetatis 10 usque ad 14, si capita doctrinae catecheticae recitare norint fideique aliquam rationem reddere queant, et baptismo initiari ipsi cupiant, aliique tunc pro illis spondeant, baptizandos iudicamus. Non tamen debent fideiussores pro mancipiis eos habere et venundare. 3. Adolescentes et virgines instituantur primum, deinde publicam edant fidei confessionem, vitam evangelio dignam se victuros profiteantur, idque reipsa praestent, tum baptisantor. Sic enim mandavit dominus: Docete omnes gentes et baptizate etc.3 Haec salvo rectius sentientium iudicio. (8) vel fideles] B: nec fideles – (16) circumcidit] A: marg. add. repl. del. words – (16) iamdudum] B: iam dudum – (25) 2.] B: II. – (27) tunc] A: interl. add.; B: om. – (30) 3.] B: III. – (32) baptisantor] B: baptizantor

2 3

don: Richard Field, 1595), 191. The sentence is also cited in the advice of the Swiss and North Holland delegation, see nos. II/2.62 and II/2.69. Cf. Gen 17:12–13 and 17:23. Matt 28:19.

5

10

15

20

25

30

2A

ii/2.66 dutch theologians’ advice on the baptism of slave children

149

II/2.66 Dutch Theologians’ Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 1 and 3 December 1618 (Session 18 and 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 54v Other copy: Kaajan, 361 Editor: Christian Moser

10

15

20

25

2A 30

AD HANC QUAESTIONEM A DEPUTATIS PROVINCIAE NOORDT-HOLLANDICAE IN NOSTRA SYNODO NATIONALI PROPOSITAM, AN PUERI EX PARENTIBUS ETHNICIS NATI ET IAM A CHRISTIANIS ADSCITI IN SUAS FAMILIAS SUNT BAPTIZANDI, SI, QUI EOS OFFERUNT BAPTIZANDOS, FIDE IUBEANT SE EOS IN RELIGIONE CHRISTIANA EDUCATUROS, AUT EDUCARI CURATUROS, RESPONSIO SANCTISSIMAE THEOLOGIAE PROFESSORUM IN HIS PROVINCIIS BELGICIS Pueri isti, aut sunt infantes, aut institutionis in sacra religione capaces. Ad priores quod attinet, si ita sint in potestate patris-familias Christiani, ut neque parentes, neque heri infideles, ullum ius in eos amplius retineant, eos esse baptizandos arbitramur, iuxta analogiam legis de circumcisione alienigenarum in familia Abrahami, Gen. 17, v. 12, 13, 23. Ea tamen conditione, ut idonei fideiussores, a pastoribus moniti, sese infantes illos in vera pietate educaturos, aut educari curaturos spondeant. Posteriores vero non putamus baptizandos, antequam recte instituti fidei suae confessionem ediderint, secundum Christi institutionem, Matth. 28:19: Docete omnes gentes, baptizantes, etc., et exemplum Philippi asserentis baptizari licet, si credas, Act. 8:37. Responsioni nostrae superiori ad quaestionem ab Amsterodamensibus propositam de liberis ethnicorum in familiam Christianorum adscitis has cau-

(9) Noordt-Hollandicae] B: Noort-Hollandicae – (11) adsciti] B: asciti – (18) sunt] A: interl. add., repl. del. illegible word – (19) patris-familias] B: patrisfamilias – (20) ullum] B: nullum – (23) infantes] A: prec. by del. p[–] – (26) 28:19] B: 18:19 – (29) Responsioni] B: prec. by Postea haec sequentia a professoribus addita.

150

ii/2.67 gelderland advice on the baptism of slave children

tiones ob ea, quae post exhibitam nostram responsionem in nostra synodo intelleximus, adhibendas esse iudicamus. 1. Ne Christiani liberos ethnicorum, quos in domesticorum suorum numerum semel receperunt, unquam ad ethnicos remittant, aut iis divendant, aut ab aliis divendi permittant. 2. Ut non tantum fideiussores pro infantium illorum recta et fideli institutione spondeant, sed tota etiam ecclesia, quoad fieri potest, eius rei curam peculiariter in se suscipiat. Sanctissimae theologiae professores in his provinciis Belgicis Datum 3 Decembris 16181

5

10

II/2.67 Gelderland Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 3 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 55r–v Other copy: Kaajan, 361–363 Editor: Christian Moser

AD QUAESTIONEM, QUA QUAERITUR ANNON PUERIS EX ETHNICIS PARENTIBUS NATI ET A CHRISTIANIS IN IPSORUM TUTELAM ET CURAM ADSCITI, QUI EOS IN CHRISTIANA RELIGIONE EDUCARE VEL CURATUROS SE, UT EDUCENTUR, FIDEIUBEANT, SINT BAPTIZANDI, RESPONDENT GELDRI SIMPLICITER, SALVIS ALIORUM IUDICIIS, QUOD NON, IDQUE OB SEQUENTES INTER ALIAS RATIONES I. Quia sanctus baptismus solidius atque praestantius habet fundamentum, quam sit illa adoptio, cuius in quaestione fit mentio, qua aliquis (qui forsan ipse suum baptismum non intelligat, sed potius irritum reddat suis vitiis, ut (4–5) aut ... permittant] B: om. – (9) Sanctissimae] B: prec. by Subscriptum erat – (10) 1618] B: anno 1618 – (26) illa] B: ulla 1

This date refers to the second part of the document only. The first part was submitted on 1 December 1618 in session 18; cf. ADSND, 1:30.

20

25

ii/2.67 gelderland advice on the baptism of slave children

5

10

15

2A

20

25

30

35

151

ii, de quibus Paulus loquitur ad Rom. 2, v. 26, qui circumcisi suam circumcisionem praeputium reddebant) puerum aliquem in Christiana religione educandum adsciscat, puta adoptionem Dei in Christo ex promissione foederis gratuiti iuxta dictum Iehovae, Ierem. 31, v. 33, 34 et 32, v. 38 etc., unde Petrus Act. 2, v. 381 etc. inquit: Baptizamini unusquisque in nomine Iesu, quia vobis facta est promissio et liberis vestris, et quotquot Deus advocaturus sit. Ergo gratiosa illa foederis promissio, baptismi est fundamentum, non autem praedicta adscitio, cuius promissionis, cum ethnicorum pueri non sint participes, concludimus illos non esse baptizandos. II. Quia talis baptismus, tam superficiali innitens adoptioni pugnat, non tantum cum praxi ecclesiae apostolicae, in qua prius parentes ex ethnicismo oriundi per baptismum inserebantur ecclesiae, quam eorum liberi baptizarentur, ut liquet Act. 16, v. 15 et 33, sed etiam cum praxi ipsius ecclesiae Iudaicae, secundum formulam Abrahamo a Deo in circuncisionis instituto (in cuius locum baptismus successit, Coll. 2, v. 11, 12) imperatam, qua iubetur suae carnis praeputium circuncidere prius quam filios suos circuncideret, quod et studiose observavit, ut videre est Gen. 17, v. 11 et 24 et 25 et 26, unde manifestum evadit, Abrahamum alienigenarum servorumque emptitiorum, quos numero in sua familia habebat 318, Gen. 14, v. 14, pueros non circuncidisse prius quam patres ipsos, atque proinde si qui eorum puerorum circuncisi sint, non esse circuncisos, ut simpliciter in familiam Abrahae adscitos, sed ut liberos foederatorum, quippe quorum parentes prius per circuncisionem foederi Dei erant insiti, quam ipsi pueri circunciderentur. III. Quia loca sacrae Scripturae Rom. 11, v. 16 et 1. Cor. 7:14 obstant. Nam ut rami sunt sancti, quorum radix sit sancta, ita rami sunt prophani, quorum radix prophana. Cum nisi parentum alteruter sit sanctus, liberi prophani sint, unde concludimus, cum eorum puerorum, de quibus hic sermo, parentes sint, non simpliciter prophani, sed eorum forte quidam ipsum diabolum invocent, adeoque ipsorum liberi non sancti sint, sed prophani, eos non esse baptizandos prius quam in doctrina foederis probe instituti, Christum, qui foederis gratuiti caput, norint, fidemque professi testatum fecerint, se Christi sanguine eiusque Spiritu sanctificatos esse, nisi in errorem Pontificiorum incidere voluerimus, qui, quando infantem aliquem baptizandum offerunt, a pastore petunt, ut ex ethnico Christianum efficiat, cum baptismus proprie loquendo, non sanctificet tanquam ex opere operato,2 sed foederis sanctifi(4) etc.] B: om. – (9) baptizandos] A: foll. by 2 del. words – (14) circuncisionis] A: circuncionis – (16) circuncidere] B: circumcidere – (17) et] B: om. – (18) emptitiorum] A: corr. from emptiorum – (20) puerorum] B: liberorum – (21) circuncisos] B: circumcisos – (23) circunciderentur] B: circumciderentur – (26) Cum] A: interl. add. repl. del. word – (28) simpliciter] A: prec. by del. sint – (28) eorum] B: etiam – (34) cum] B: prec. by del. non 1 2

I.e., Acts 2:38–39. Cf. DH, 1608.

152

ii/2.68 south holland advice on the baptism of slave children

cationem, imo quae fit sanguine et Spiritu Christi, declaret et obsignet remissionem peccatorum, regenerationem et vitam aeternam. IV. Quia non tantum Deus per excellentiam quandam liberis ethnicorum, ut reiectaneis missis factis, foederatorum liberis, uti sibi unice gratis, illud testimonii perhibuerit, quod sint sui filii sibique geniti, Hezech. c. 16, v. 20 et 21. Tanquam singulari privilegio gratuiti foederis Deo consecrati sed etiam, idque Deo approbante Israelitae, quas ex ethnicis uxores duxerant, exque iis liberos susceptos, deseruere et repulere, tanquam a Nehemia maledictos et excommunicatos, Nehemiae c. 13, v. 3 et 25 et 30. Quare concludimus ethnicorum pueros, qua tales nullatenus esse baptizandos, monendos interim, si qui sint, qui uti decet Christianos zelo pietatis flagrantes natos ex ethnicis parentibus pueros in suas familias adsciscere velint, id prius dent operam, illos in doctrina foederis diligenter instituant, et sic tandem per sancti baptismi sacramentum Deo et ecclesiae consecrent, nisi forte, quod Deus gratiose avertat, Anabaptistarum aliorumque id genus hominum errori de foedere gratuito universali suffragari voluerimus. V. Quia, uti Moises, non factus est ethnicus, neque extra foedus censendus, eo quod, a filia Pharaonis adoptatus esset, Exodi 2, v. 10, ita non fit Christianus ethnicus neque in foedere censendus est, eo quod a Christiano adoptatus eiusque in familiam adscitus sit.

II/2.68 South Holland Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 1 December 1618 (Session 18) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 3 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 56r–v Other copy: Kaajan, 363–364 Editor: Christian Moser

QUAESTIO, AN PUERI EX PARENTIBUS ETHNICIS NATI ET IAM A CHRISTIANIS ADSCITI IN FAMILIAS

(5) testimonii] B: testimonium – (6) privilegio] A: praevilegeo[?] – (7) quas] A: prec. by del. illegible words – (7) uxores] A: prec. by del. in[?] – (8) exque] B: ex – (8) susceptos] A: corr. from suscepto[–] – (8) et repulere] B: om. – (9) Nehemiae] A: prec. by del. illegible words – (9) c.] B: om. – (11) natos] A: interl. add. – (15) aliorumque] A: corr. from alio[–]rumque – (17) Moises] B: Moyses – (18) Exodi 2, v. 10] A: marg. add.

5

10 3A

15

20

ii/2.68 south holland advice on the baptism of slave children

153

SUAS SINT BAPTISANDI, SI, QUI EOS OFFERUNT BAPTIZANDOS, FIDEIUBEANT, SE EOS IN RELIGIONE CHRISTIANA EDUCATUROS AUT EDUCANDOS CURATUROS RESPONSIO DEPUTATORUM SYNODI SUYTHOLLANDICAE

5

10

15

20

25

Praesupponimus quaeri de pueris, qui aut propter aetatem aut ignorantiam linguae et doctrinae christianae non possunt ullam fidei professionem edere, et respondemus: Cum baptismus sit sigillum foederis, ideoque ad liberos fidelium baptisatorum tantum pertineat, non esse ethnicorum liberos baptizandos, nisi ante doceantur fidei professionem facere. Neque ulla earum rationum, quae e sacra Scriptura adferuntur pro baptismo infantium e fidelibus parentibus natorum, Act. 2, v. 39: Vobis et liberis vestris facta est promissio; ad Rom. 11, v. 16: Quod si delibatio sancta est, etiam massa; et si radix sancta, etiam rami; et 1 Cor. 7, v. 14: Sanctificatus est enim vir infidelis per mulierem fidelem, et sanctificata est mulier infidelis per virum fidelem; alioquin filii vestri immundi essent, nunc autem sancti sunt. Nulla, inquimus, illarum rationum locum habet in liberis ex utroque parente ethnico natis. Quinetiam perpetua consuetudo in ecclesia Christiana refragatur, quae ethnicorum liberos in catechumenorum ordine prius institutos, numquam nisi post fidei professionem admisit. Neque pro ipsis facit, quod a Christianis in familias sint adsciti, cum ne adoptio quidem quicquam in hac parte possit prodesse, promissio enim expresse semini fidelium facta, in quo adscititii aut adoptivi non possunt censeri. Denique non videmus ullam necessitatem, cur in hac re quippiam contra receptam doctrinam et consuetudinem debeat praesumi, cum neque prodesse ipsis possit baptismus collatus, aut obesse dilatus, nisi cum Papistis statuatur, baptismum aliquid conferre ex opere, ut loquuntur, operato.1 Plenior explicatio responsionis deputatorum synodi Suythollandicae de pueris Ethnicorum

3A 30

Cum proxime praecedenti sessione per d. fratres Northollandos quaestio de pueris ethnicorum baptizandis quibusdam circumstantiis fuerit vestita, et (1) baptisandi] B: baptizandi – (6) Suythollandicae] B: Zuyt-Hollandiae – (8) et ... christianae] A: interl. add. – (10) baptisatorum] B: baptizatorum – (17) illarum] B: earum – (20) numquam] B: nunquam – (26) ipsis possit] B: possit ipsis – (29) Plenior] A: p. 2 is blank – (30) Suythollandicae] B: Suyt-Hollandiae – (30) Ethnicorum] B: Ethnicorum etc. – (31) Northollandos] B: Noorthollandos 1

Cf. DH, 1608.

154

ii/2.68 south holland advice on the baptism of slave children

quidam casus particulares explicati. Nimirum agi non tantum de infantibus, sed etiam de iis, qui aetatem habent, qui non modo non sint legitime adoptati a Christianis, sed etiam mancipiorum loco habeantur eiicique e familia, imo rursus venundari possint, itemque invitis parentibus, et ipsos invitos nonnumquam violenter rapi. Confirmamur adhuc magis in sententia nostra, non esse omnino baptizandos, nisi se proclives ad baptismum suscipiendum ostendant et aliquam saltem fidei professionem fuerint edocti. Persuaderi enim non violenter cogi ad religionem Christianam debent. Secus non nisi scandala in familiis et ecclesiis ab eiusmodi baptizationibus possunt expectari. Neque nos movet in contrarium argumentum a quibusdam dd. fratribus adductum e cap. 17 Genes., v. 12 et 23.2 Non enim constat, quod tamen debebat constare, ut aliquid ex hoc loco pro affirmativa concludatur, infantes aliquos ab Abrahamo fuisse circumcisos, quorum non simul parentes fuerint circumcisi, imo potius contrarium innuit versus ultimus: Et omnes viri domus illius tam vernaculi quam emptitii et alienigenae pariter sunt circumcisi.3 E quo loco apparet primum provecta aetate servos, deinde etiam eorum infantes, si quos forte habuerunt, fuisse circumcisos. Quare hic locus Gen. 17 ad infantes ethnicorum illorum, qui neque ipsi baptismum volunt suscipere, quique liberos suos, si possent, essent impedituri, nequaquam potest applicari. Quinimo cum Exod. 12 de alienigenis circumcidendis agitur, hoc expresse additur, si velint facere phase domino,4 quod non pertinet nisi ad adultiores, et quidem voluntarie in colonias, ritusque Iudaeorum concedentes. Quales non sunt Indorum pueri aut adulti, qui inviti detinentur et data occasione aufugiunt et nomen domini profanant.

(1) quidam] B: quidem – (4–5) nonnumquam] B: nonnunquam – (13) circumcisos] B: circuncisos – (13) circumcisi imo] B: circuncisi immo – (15) circumcisi] B: circuncisi – (17) circumcisos] B: circuncisos – (18) illorum] A: interl. add. – (21) phase] B: pascha – (24) profanant] B: prophanant 2 3 4

The reference here is to the British delegation, see no. II/2.59. Gen 17:27. Exod 12:48.

5

10

15

20

ii/2.69 north holland advice on the baptism of slave children

155

II/2.69 North Holland Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 57r–v Other copy: Kaajan, 364–365 Editor: Christian Moser

SENTENTIA DEPUTATORUM SYNODI HOLLANDIAE BOREALIS AD QUAESTIONEM, AN PUERI EX PARENTIBUS ETHNICIS NATI ET IAM A CHRISTIANIS ADSCITI IN SUAS FAMILIAS SINT BAPTIZANDI, SI, QUI EOS BAPTIZANDOS OFFERUNT, FIDEIUBEANT, SE EOS IN RELIGIONE CHRISTIANA EDUCATUROS AUT EDUCANDOS CURATUROS

10

15

20

25

30

Respondemus: Nobis videri non esse baptizandos, sive infantes illi sint et recens nati, sive adultiores, ut sex, septem, aut plurium annorum, sive etiam sint adoptati, sive bello capti, sive pretio empti, sed prius in religione Christiana probe et fideliter instituendos, donec fidem in Iesum Christum unicum mundi servatorem professi, ipsi ultro edita fidei confessione sanctum baptisma sibi administrari petant. Quia certum est, nihil a nobis nisi ex fide fieri debere, quicquid enim non fit ex fide, ut apostolus docet Rom. 14, peccatum est.1 Fides vero nostra Verbo Dei inniti debet, in quo tamen hactenus nihil nobis fuit invenire, quod eiusmodi pueros baptizandos esse suadeat, multa vero, quae contrarium omnino evincant. Primum est, quod in foedere Dei, cuius sigillum est baptismus, non comprehendantur, utpote nati ex parentibus, quos apostolus Eph. 2 testatur esse2 sine Christo alienos a republica Israelis, spem non habentes et sine Deo versantes in hoc mundo. Secundum, quod promissiones de remissione peccatorum et Spiritus Sancti gratia, quae baptismate obsignantur, ad eos non pertineant, cum solis fi(8) synodi] A: interl. add. repl. del. character – (14) educandos] B: educari – (24) pueros] A: corr. from pu[–]eros 1 2

Cf. Rom 14:23. Eph 2:12.

156

ii/2.69 north holland advice on the baptism of slave children

delibus et eorum liberis factae sint, prout explicatum habemus ab apostolo Petro Act. 2, ubi Iudaeos ex semine Abrahae oriundos ita alloquitur: Vobis enim facta est promissio et filiis vestris, et omnibus qui procul sunt, quoscunque dominus Deus noster advocaverit.3 Tertium, quod Paulus 1. Cor. 74 eos immundos pronuntiat, qui ex neutro parente fideli orti sunt. Immundis autem signum dare ablutionis per sanguinem et spiritum Christi, quid esset aliud quam sanctum dare canibus? Contra expressum Christi mandatum, Matth. 7.5 Quartum, quod dominus noster Iesus Christus mittens apostolos suos ad gentes iussit, ut eas prius docerent, deinde baptizarent, qui ordo a nobis inverti non debet.6 Quintum, quod apostoli non leguntur ullos baptizasse, nisi quos ante cognitione religionis Christianae imbuerant, qui tum demum cum liberis suis in ecclesiam recepti, sigillum eius in baptismi sacramento accipiebant. Posset etiam, si necessitas postularet, huc adduci praxis ecclesiae veteris, quae varia huius rei exempla abunde suppeditaret. Qui enim illis erant catechumeni satis magno sunt documento, nullos ex ethnicis ad sanctum baptisma fuisse admissos, nisi qui in religione Christiana satis probe instituti erant. Sed quae ex Verbo Dei allatae sunt rationes sufficere et sententiam nostram evidenter satis demonstrare videntur. Abrahami exemplum7 familiam suam circumcidentis nihil, nostro iudicio, pro contraria facit sententia: 1. Quia familiam eius Deus expresse includebat singulari praecepto. 2. Adulti circumcidebantur, qui eundem agnoscebant et profitebantur cum Abrahamo verum Deum, quorum tum liberi, utpote eiusdem foederis cum parentibus participes, a circumcisione excludi non poterant. Adoptionem etiam nihil in hac causa posse iudicamus, cum adoptio humana divinam non inferat. Sicut nec fideiussio multum huc facere videtur, ut quae plerunque fit pro more recepto, et etiamsi fiat aliquando animo pio et sincero, saepissime tamen non praestatur, quod fideiussores morte praeripiantur, vel pueri a parentibus aut repetantur aut etiam vi abripiantur. Charitas autem proximo debita, quae postulat, ut non tantum corporale, sed etiam et praecipue spirituale ipsius bonum quaeramus et promoveamus sufficienter ergo eos exercetur, quando in cognitione et timore Dei fideliter (16) abunde] A: interl. add. – (24) verum] A: interl. add. – (27) causa] B: caussa 3 4 5 6 7

Acts 2:39. 1 Cor 7:14. Matt 7:6. Cf. Matt 28:19. Cf. Gen 17:23.

5

10

15

20

25

30

2A

35

ii/2.70 zeeland advice on the baptism of slave children

157

educantur. Privationem vero baptismi fraudi ipsis esse non posse ab omnibus extra dubium ponitur, secundum receptum in ecclesiis axioma. Non privationem sacramenti damnare, sed contemptum.8

II/2.70 Zeeland Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 58r–v Other copy: Kaajan, 365 Editor: Christian Moser

AD QUAESTIONEM DE BAPTISMO LIBERORUM A PARENTIBUS PAGANIS ORTORUM ET IN FAMILIAS CHRISTIANAS ADSCITORUM

10

15

20

Scriptura sacra distinguit inter eos, quibuscum Deus foedus gratiae pepigit, et illos, quibus hanc gratiam non fecit. Nam beatus est ille populus, cuius Deus est illorum Deus,1 non enim fecit hanc gratiam omni nationi, nec iudicia sua manifestavit illis. In hoc autem foedere promisit Deus se fore Deum Abrahami et seminis eius post illum.2 Qui autem non sunt ex hoc semine, sunt alieni a republica Israelis, extranei a pactis promissionum, spem non habentes, et Dei expertes in mundo.3 Hoc autem foedere comprehenduntur non tantum adulti, sed etiam illorum liberi, quibus omnibus sigillum foederis debetur. (2) axioma] B: dogma – (12) adscitorum] B: adscitorum responsio fratrum Zelandorum – (22) foederis] B: fidei 8

1 2 3

Cf. Bernard of Clairvaux, Epistolae, 77,7 (SBO, 7:190): “Ubi satis evidenter ostendit fidelem et conversum ad Dominum, non si nequiverit, sed si contempserit baptizari, fructu privari baptismatis.”; summarized by Theodore Beza, Volumen Tractationum Theologicarum (Geneva: Eustache Vignon, 1576), 334: “... non damnat quenquam baptismi privatio, sed contemptus.” Cf. also Johannes Piscator, Analysis Logica Evangelii Secundum Marcum (London: Richard Field, 1595), 191. The sentence is also cited in the advice of the Swiss and Emden delegations, see nos. II/2.62 and II/2.65. Cf. Ps 33:12. Cf. Gen 17:7. Cf. Eph 2:12.

158

ii/2.70 zeeland advice on the baptism of slave children

Et ut inter adultos distinctio est, ita inter liberos illorum omnino distinguendum est. Non enim eodem loco nobis habendi sunt, Turcarum, Iudaeorum, aut paganorum liberi, et Christianorum foederatorum. Illi enim omnes pro immundis habendi sunt, hi vero etiam altero parente fideli orti, mundi sunt.4 Mundi autem sunt non natura (natura enim sunt filii irae quemadmodum reliqui),5 sed propter promissionem foederis gratuiti. Quamobrem etiam illis sigillum foederis extra omnem controversiam debetur. Liberis autem paganorum et alienorum a foedere gratiae sigillum foederis non debetur, nisi aut ipsimet ubi adoleverint, aut illorum parentes ad foedus accesserint, de quo prius sunt erudiendi, antequam sigillo foederis obsignari possint. Accedunt autem ad foedus adulti religionem Christianam amplexi, et fidei confessione edita ius foederis etiam liberis suis acquirunt. Quod attinet paganorum liberos, qui in Christianorum potestatem veniunt, ii aut sunt a Christianis adoptati in filios et haeredes, aut adscititii sive ii sint bello capti aut empti pretio. Adoptati, quia adoptione liberorum ius acquirunt, et in familiam adoptantium transeunt, videntur eodem loco habendi quo natura filii, ac proinde sigillum foederis (quod semini debetur) illis conferendum. Adscititii autem, si sint adulti, prius sunt instituendi antequam sigillo foederis obsignentur, nec inviti ad id sunt constringendi, quod et de adoptivis adultis intelligi volumus. Infantes adscititii, sive ii sint pretio empti sive iusto bello capti (si per aetatem doctrinae capaces non sunt), nec foederis sigillo sunt obsignandi, nisi plane extra parentum paganorum potestatem sint et domini fideles pro illorum educatione et institutione in doctrina christiana spondeant, neque ius aut potestas illis sit iam baptisatos ad paganos aut alienos a foedere transferendi. Id quod unico exemplo familiae Abrahami confirmari posse videtur.6

(1) illorum] B: eorum – (13) possint] B: possunt – (17) aut] B: corr. from autem – (18) aut] B: sive – (29) baptisatos] B: baptizatos 4 5 6

Cf. 1 Cor 7:14. Cf. Eph 2:3. Cf. Gen 17:12–13; 17:23; 18:19.

5

10

15

20

25

30

ii/2.71 utrecht contra-remonstrants on baptism of slave children

159

II/2.71 Utrecht Contra-Remonstrant Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 58v Other copy: Kaajan, 365–366 Editor: Christian Moser

SENTENTIA ULTRAIECTINORUM FRATRUM, QUI ORTHODOXIAE RETINENDAE OPERAM DEDERUNT 10

15

2A

20

De ethnicorum sive paganorum liberis baptizandis ita breviter statuimus: Si imbuti sint rudimentis Christianae religionis eandemque profiteantur, seque constanter ad vitae usque finem professuros professioneque ea digne ambulaturos recipiant, baptizandos eiusmodi liberos esse extra controversiam est. Eorum vero, qui catechizationis per aetatem nondum sunt capaces, diversa est ratio. Cum non sint foedere Dei comprehensi, signum foederis baptismus ad eos non pertinet. Haecque videtur esse sententia variorum theologorum. Quodsi vero sint Christiani, qui spondeant fideiubeantque se liberos eiusmodi, quos in familiis suis habent, in religione orthodoxa educatu ros, solliciteque operam daturos, ut semper in Christianorum familiis maneant sive sua sive aliena, pie eiusmodi liberos posse baptizari, cum Theodoro Beza parte altera “Quaestionum et responsionum”1 credimus, idque ex Dei praecepto Genes. 172 probari. Hic vero solennem publicamque coram tota ecclesia sponsionem requireremus fieri ab heris praedictis, qua polliceantur nunquam se permissuros, ut praedicti infantes in ethnicorum familias deveniant.

(8) Sententia] B: Ad quaestionem sintne pueri ex parentibus Ethnicis nati, et iam a Christianis adsciti in suas familias baptizandi, si, qui eos baptizandos offerunt, fideiubeant se eos in religione Christiana educaturos aut educari curaturos, responsio – (10) De] A: prec. by the Utrecht ContraRemonstrants advice on theological training (no. II/2.93) – (10) ita breviter] B: breviter ita – (10) breviter] A: interl. add. – (14) Eorum] B: Eos – (14) nondum] A: interl. add. – (14) sunt capaces] B: capaces sunt – (19) Christianorum] B: Christianis – (21) Quaestionum] B: Quaestionis 1

2

Theodore Beza, Quaestionum et Responsionum Christianarum Pars Altera, Quae Est de Sacramentis (Geneva: Eustache Vignon, 1576), 92–98. Cf. Gen 17:12–13 and 17:23.

160

ii/2.72 utrecht remonstrant advice on the baptism of slave children

II/2.72 Utrecht Remonstrant Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 59r Other copy: Kaajan, 366 Editor: Christian Moser

AD QUAESTIONEM SINTNE BAPTIZANDI LIBERI ETHNICORUM? Ob rationes a fratribus Zuyt-Hollandicis1 et aliis copiose allatas respondemus nullos ethnicorum liberos videri nobis esse baptizandos, priusquam fidem Christianam profiteantur. Deputati a synodo Remonstrantium Ultraiectinorum

10

II/2.73 Friesland Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 59r Other copy: Kaajan, 366 Editor: Christian Moser

FRISII Ad quaestionem ecclesiae Amsteldamensis de baptismo puerorum ethnicorum etc., respondemus: Primo, pueros istos in classes duas esse distribuendos.

(10) respondemus] A: prec. by del. iudicamus – (13) Deputati] A: prec. by the Utrecht Remonstrant advice on theological training (no. II/2.94); B: prec. by Subscriptum erat 1

See no. II/2.68.

20

ii/2.74 overijssel advice on the baptism of slave children

5

10

15

20

Prior eorum est, qui propter teneram aetatem institutionis minus sunt capaces. Altera illorum, qui sunt aetatis provectioris, atque ita institutionem admittunt. Priores baptizandos iudicamus tanquam membra familiae Christianae, quibus baptismus debetur, et iuxta mandatum divinum a patrefamilias procurari debet, idque hisce praesuppositis conditionibus: 1. Si pueri isti legitime in potestatem Christianorum pervenerunt. 2. Si paterfamilias plenam et absolutam in eos habeat potestatem. 3. Si fideiubeat non tantum de exacta eorum in capitibus fidei institutione, verum etiam nunquam eos se venditurum, expulsurum, aut in ethnicorum potestatem, ut redeant, permissurum. Verum, si conditiones istae aut earum una desideretur, eos ante institutionem baptizari posse negamus. Cum legitima pars familiae Christianae non sint, neque a pratrefamilias, id quod lex divina requirit, circa eos praestari queat. Alteros autem, qui aetatis provectioris et institutionis capaces sunt, omnino iuxta legem in proselytis observatam, prius in fide informandos quam ad baptismum admittendos iudicamus. Haec salvo meliore iudicio.

II/2.74 Overijssel Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 59v Other copy: Kaajan, 366–367 Editor: Christian Moser

30

161

AD QUAESTIONEM A REVERENDIS NOORTHOLLANDIAE DOMINIS DEPUTATIS PROPOSITAM, AN PUERI A PARENTIBUS ETHNICIS NATI ET IAM A CHRISTIANIS ADSCITI IN SUAS FAMILIAS SINT BAPTIZANDI, SI, QUI EOS OFFERUNT

(9) in ... habeat] B: habeat in eos – (28) Noorthollandiae] B: Noort-Hollandiae

162

ii/2.74 overijssel advice on the baptism of slave children

BAPTIZANDOS, FIDEIUBEANT, SE EOS IN RELIGIONE CHRISTIANA EDUCATUROS AUT EDUCANDOS CURATUROS, RESPONDENT BREVITER ET SIMPLICISSIME DEPUTATI TRANSYSSULANIAE Extra controversiam esse ethnicorum pueros non esse baptizandos, etiamsi fideiussores essent plurimi. Ergo, quod hoc tantum statum quaestionis aliquo modo mutare videtur, atque in eo hic disputari. Si sint adsciti in familias Christianorum, quid tunc fiet? Respondetur: Non videntur propterea adsciti in foedus Dei, quod adsciti sunt in familias Christianorum. Non sunt sancti propter sanctum foedus, quia neuter parentum fuit fidelis, 1 Cor. 7.1 Quomodo sigillo foederis in sancto Dei foedere confirmabitur, qui in foedere non est? Praeceptum Abrahamo datum Gen. 17, vs. 12, 13 et 27 de pecunia emptis, sigillum foederis ad eos pertinere, qui in foedere non sunt, minime docet. Abrahamus, vir valde pius, iam ante extruxerat altare Iehovae et invocaverat et predicaverat nomen Iehovae, Gen. 12, vs. 7, item 13, vs. 4 et 18. Sine dubio ille de vero Deo eiusque cultu instituerat totam familiam suam, eius enim animi et pietatis erat, ut Deus ipse testatur de eo, quod praecipiet filiis suis et domesticis suis post se, ut observent viam Iehovae exercendo iustitiam et iudicium, Gen. cap. 18, vs. 19. Fuerunt igitur de vero Deo et eius foedere omnes Abrahami servi, vernae et domestici, antequam circumciderentur edocti. Et parentes circumcisi fuerunt uno eodemque tempore cum liberis, infantibus et pueris, quod etiam ipsi accidit Abrahamo, sicut et in novo foedere integras familias baptizatas esse legimus. Omnes igitur ethnicorum pueri, nisi parentes ipsi ad Christianismum ex paganismo conversi et sacro baptismo initiati fuerint, prius in praecipuis Christianae religionis capitibus sedulo instituendi sunt, et postea baptizandi. Qui mos et ordo in primitivis ecclesiis etiam observatus fuit, hinc duo catechumenorum fuisse genera patres testantur.2 De plagio et plagiariis, qui invitis parentibus detinent pueros, ut Christianos faciant, et patriae potestati iniuriam faciunt, hic non agemus. Lex enim Flavia illis posita, et plagiarii plagis dignissimi semper iudicati sunt.3

(2) educandos] B: educari – (6) quod] A: interl. add. – (20) cap.] B: om. – (22) edocti] A: interl. add. – (24) baptizatas] A: corr. from baptitizatas – (25) ipsi] A: prec. by del. parentes 1 2

3

Cf. 1 Cor 7:14. Cf. e.g., the distinction between so-called audientes and genuflectentes in canon XIV of the Council of Nicaea AD 325, COGD, 1:27. This refers to the Lex Fabia[!] de Plagiariis, a statute (second/first century BC) against kidnapping. Cf. Corpus Iuris Civilis, Digesta, 48.15 (CICiv, 1:808); Codex Iustinianus 9.20 (CICiv, 2:381); EDRL, 552 and 632.

5

10

15

20

25

30

ii/2.75 caspar sibelius’ advice on the baptism of slave children

163

II/2.75 Caspar Sibelius’ Advice on the Baptism of Slave Children Date: 30 November 1618 Main source: A: Sibelius, 19r (original) Collated source: B: Sibelius, 22v Summary: This advice of Overijssel delegate Caspar Sibelius (B: “Iudicium meum”) originates in preparation for the advice of the delegation from Overijssel on the question of the baptism of slave children (cf. Overijssel advice no. II/2.74). Sibelius’ advice was not read in the synod. The text can be found twice in Sibelius’ journal: a first draft (B) and a clean copy on a separate sheet (A). Editor: Christian Moser

15

20

25

Quaestio haec est: An pueri ex parentibus ethnicis nati et iam a Christianis adsciti in suas familias sint baptizandi, si, qui eos offerunt baptizandos, fideiubeant, se eos in religione Christiana educaturos aut educandos curaturos? Respondetur: Distinguendum primo inter infantes, qui ratione nondum uti possunt, et inter pueros, qui ad annos discretionis pervenerunt adeoque fidei professionem pro modulo aetatis suae edere possunt. Deinde dispiciendum, an hi pueri vel invitis parentibus vel consentientibus illis in familias Christianorum adsciti sint. Denique perpendendum, an Christiani hosce pueros receperint in familias suas tantum servitii causa, an vero, ut et salutem illorum aeternam promoveant, et ad hoc praestandum promisso se obstrinxerint. Statuo igitur: Infantes seu pueros ethnicorum nondum ratione uti valentes ac parentibus invitis a Christianis ereptos, idque tantum servitii causa, baptizandos non esse. Etenim quia in foedere non sunt, ideo sanctum hoc illis non obiiciendum. Adhaec peccaretur in ius naturale, quod parentes habent in suos liberos, hoc sine crimine iniustitiae non potest violare. Caeterum usu compertum

(15) Respondetur] B: Iudicium meum – (16) ad] B: prec. by del. n[–] – (17) fidei] B: fidei suae; suae interl. add. – (17–18) dispiciendum] B: interl. add. repl. del. notandum – (18) invitis] B: prec. by del. word – (19) Christianorum] B: prec. by del. p[–] – (19) Denique] B: Tertio – (19) perpendendum] B: interl. add. – (21) aeternam] B: aeternam quoque; quoque interl. add. – (21) et] B: interl. add. repl. del. quarta – (21) ad] B: adque – (24) a Christianis] B: interl. add. – (24) tantum] B: interl. add. – (24–25) baptizandos ... esse] B: non esse baptizandos – (25) Etenim quia] B: interl. add. repl. 2 del. words – (25) ideo] B: interl. add. repl. del. quibus – (25) illis] B: interl. add. – (26) Adhaec] B: Adhaec quia; Adhaec interl. add. – (26) peccaretur] B: prec. by del. p[–] – (27) hoc] B: interl. add. repl. del. quod – (27) non] B: prec. by del. word – (27) Caeterum] B: interl. add. repl. del. quia et – (27–p. 164.1) usu ... est] B: om.

164

ii/2.76 groningen advice on the baptism of slave children

est Christianos puerorum horum salutis aut medicam aut plane nullam rationem habere. Denique periculum magnum subest, infantes hosce, cum excreverent ad ethnicismum commoda sibi oblata occasione relapsuros. At si pueri ad annos discretionis pervenerint, adeoque in Christum credere et ipsum profiteri possint, res extra controversiam est baptizandos illos esse. Item si parentes tacite consentiant et aliquam dent suae pietatis significationem, tametsi eam plane non profiteantur, tum ecclesia ceu mater talium infantum constituitur adeoque baptizare eos potest. Inprimis si Christiani adsciscentes hosce pueros in familias suas, fide-iusserint, se eos in Christiana religione educaturos aut educandos curaturos. Ad hoc autem maxime requiritur, ut certo constet de sponsorum seu fide-iussorum pietate et fide.

5

10

II/2.76 Groningen Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 60r Other copy: Kaajan, 367 Editor: Christian Moser

SENTENTIA DEPUTATORUM SYNODI GRONINGANAE Quaestio proprie non est de baptizandis infantibus ethnicorum in familiis Christianorum natis et disciplinae immaturis, quos quidem, si in potestate dominorum fidelium sint, ut parentes nullum omnino ius in eos obtineant, sub semine fidelium comprehendi et habere quod probabili ratione illis possit obsignari, putamus attamen consultum esse ad evitandum scandalum in ec-

(1) puerorum horum] B: interl. add. repl. del. word – (2) habere] B: interl. add. repl. del. hab[–] essent[?] – (2) Denique] B: interl. add. repl. del. qu[–] – (2) magnum] B: maximum – (2) infantes hosce] B: interl. add. repl. del. word – (2–3) cum excreverent] B: om. – (3) sibi] B: interl. add. – (3) oblata] B: corr. from oblata[–] – (4) in] B: interl. add. – (5) res] A: corr. from res[–]; B: res esse – (5) est] B: om. – (6) tacite] B: interl. add. – (7) infantum] B: infantium – (8) eos] A: prec. by del. illegible word – (9) pueros] A: interl. add. repl. del. infantes; B: infantes – (9) in ... suas] B: marg. add. – (9) eos] B: interl. add. repl. del. infantes baptizatos – (10–11) Ad ... fide] B: marg. add. – (10) maxime requiritur] B: requiritur maxime; maxime interl. add. repl. del. word – (11) sponsorum ... fide-iussorum] B: fideiussorum – (20) quidem] A: interl. add. – (23–p. 165.2) scandalum ... pervenerint] A: marg. add.

20

ii/2.77 drenthe advice on the baptism of slave children

5

10

2A 15

165

clesiis nostris arbitramur, ut baptismus eorum differatur, donec ad aliquam doctrinae Christi cognitionem pervenerint. Sed quaeritur de pueris iam grandiusculis et institutionis capacibus a Christianis in suas familias adscitis, an illi sint baptisandi, si, qui eos offerunt baptizandos, fide iubeant, se eos in religione Christiana educaturos, aut educandos curaturos? Respondemus: Quia sigillum foederis non competit illis, qui a foedere sunt alieni, et nemo prorsus est baptizandus nec qua adultus, nec qua infans, sed qua foederatus. Haec enim formalis ratio est, cur ille isteque baptizari debeat, quam in infantibus fidelium esse agnoscimus ex promissione Dei, adultiores autem suae ipsorum fidei professione testari debent. Ergo pueros hosce, priusquam per sacrum lavacrum ecclesiae Christi initientur, erudiendos esse in doctrina Christi, ut fidem suam in Christum palam profiteri possint. Hanc enim professionem priusquam edant, ad foedus pertinere existimandi non sunt, adeoque non sine profanatione sacramenti nec minore ludibrio baptizarentur, quam obsignaretur charta pura, in qua nihil est exaratum.

II/2.77 Drenthe Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 60v Other copy: Kaajan, 367–368 Editor: Christian Moser

DRENTANORUM SUFFRAGIUM

25

Quod attinet ad quaestionem de baptizandis ethnicorum liberis in familiam Christianam receptis, videtur nobis, salvo aliorum meliori iudicio, neque tales infantes, neque natu grandiusculos esse baptizandos, priusquam doctrinae Christianae primaria fundamenta memoriae mandarint, intelligant, et credere se testari possint.

(2) doctrinae] A: interl. add. – (2) pervenerint] B: pervenerunt – (4) baptisandi] B: baptizandi – (5–6) educandos] B: educari – (7) qui a] B: quia – (14) non] A: interl. add. – (25) tales] A: interl. add.

166

ii/2.77 drenthe advice on the baptism of slave children

Rationes plurimae ab aliis allatae sunt, ita ut non iudicemus operaepretium easdem hic multis repetere. Interim non possumus, quin huic nostrae sententiae duas rationes, quae nos maxime commovent, subiungamus. Prior ratio desumpta est e 1. Cor. 7:14, ubi apostolus ait liberos istos esse sanctos, qui habent utrumque aut saltem alterutrum parentem fidelem. Secus si sit, liberos esse impuros, unde sic argumentamur: Qui sunt impuri et extra ecclesiam, ad eos non pertinet baptismus, quippe signum receptionis in ecclesiam. Atqui ethnicorum liberi, antequam credant, sunt impuri. Hanc assumptionem sic probo: 1. Ipse apostolus testatur, natos ex utroque parente infideli esse impuros;1 2. Societas illa et communio cum fidelibus non potest ipsos iuvare, sive enim adoptentur in filios (vix putamus hoc quenquam facturum), sive vel pacto quopiam, vel armis in potestatem fidelium redigantur, manent tamen eiusdem originis et radicis, videlicet non sanctae, sed impurae. Posterior ratio haec est, quod et adoptati ipsi, et adoptantes aut educantes possint finire vitam, priusquam ista institutio finiatur, et ad optatam metam perducatur. Quod si fiat, temerarium fuisse baptismi istius usum, imo profanationem eius esse clamabunt omnes. Ad quod offendiculum vitandum videtur curandum potius esse, ut in talibus hominibus fides praecedat, baptismus sequatur. Ita enim dominus ipse iussit, Marc. 16: Docete et baptizate.2

(5) saltem] B: certe – (5) parentem] B: parentum – (10) esse] B: om. – (11) quenquam] B: quemquam – (12) vel] A: prec. by del. alio pacto ve – (19) curandum] A: interl. add. repl. faciendum – (19) fides] A: prec. by del. prae 1 2

Cf. 1 Cor 7:14. Matt 28:19, cf. Mark 16:15–16.

5

10

15

20

ii/2.78 walloon advice on the baptism of slave children

167

II/2.78 Walloon Advice on the Baptism of Slave Children Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 61r Other copy: Kaajan, 368 Editor: Christian Moser

AD QUAESTIONEM AMSTELODAMENSIUM DE BAPTIZANDIS ETHNICORUM PUERIS RESPONDENT DEPUTATI GALLOBELGAE 10

15

20

1. Non videri verisimile infantes primum natos aut iuniores in familiam a Christianis ascisci. 2. Siquidem tamen id fiat et omnino in potestatem asciscentium abierint, nihil putamus obesse, quo minus baptizentur, cum ad familiam pertineant et iure familiae frui debeant. Hac tamen lege, ut qui asciverunt, eos in doctrina Christiana recte doceri curent, nec a se abigant, aut ad paganismum reverti patiantur. Quod nisi solenniter promittant aut si infantes in potestate Christianorum non sint, iudicamus non esse baptizandos. 3. Sed cum de octennibus atque etiam natu maioribus proprie controversia sit, nos quidem salvo aliorum iudicio, putamus eos prius ad tempus aliquod recte in doctrina Christiana instituendos, et cum eius aliquam rationem reddere poterunt, esse baptizandos. Sic tamen, ut minister Verbi ipsos prius diligenter examinet, quo tum de affectu tum de profectu ipsorum constet. Deinde, ut qui asciscit aut pro ipsis fideiubet, solenniter promittat se non dimissurum ipsos nisi bene edoctos et ubi ad iustam aetatem pervenerint.

(10) aut iuniores] A: interl. add. – (22) profectu] B: progressu – (23) ut] B: om.

SECTION 8: ADVICE ON THEOLOGICAL TRAINING

Summary: In their first half-century of existence the Dutch Reformed churches admitted men to the ministry via more than one avenue. The ideal way of preparation included graduation from the theological faculty of one of their universities, but they also admitted less learned men with noted “special gifts” to be examined by the classes for permission to “exhort” in the churches. These practices resulted in some unevenness in the knowledge and ability of their ministers, while the lack of a standardized examination across the various classes exacerbated the problem. Particularly concerning was the lack of knowledge of the biblical languages among some ministers, in some cases, even Latin, and the lack of practical training for ordinary ministerial tasks. The provincial Synod of Zeeland therefore brought an overture (gravamen) to the Synod of Dordt, asking how the students of theology, and especially the candidates, ought to be prepared for ministry in the churches (see ADSND VI, Pt. Ten, Sect. 1). On Saturday, 1 December 1618, the president proposed this question and discussion began. The delegations from Zeeland and South Holland produced written recommendations which were dictated to all the delegations. The other delegations responded the following Monday or Tuesday, often referencing the advice that they had received on the Saturday. The Zeeland delegation wanted a rigorous approach, stipulating that the government should finance the studies of a certain number of promising youths for five or six years at a Reformed university, followed by a visit to foreign universities. Then, after a preparatory exam, they could do practice preaching, read the Scriptures in worship services, visit the sick, and attend consistory meetings and the like, to prepare practically. Finally, after a classis exam, they could be called and ordained. The South Holland delegation proposed a less costly approach, suggesting a minimum of two years of theological study in a university, followed by a public disputation, admission to doing “propositiones” (private practice preaching) for two more years, a classical exam, and then a year of public preaching and catechizing, attendance at consistory and classis meetings, and even permission to baptize where needed, before being ordained. On Monday, 3 December, President Bogerman divided the question of training into five: 1. May students and candidates preach in public worship services? 2. May they administer baptism? 3. Should they be admitted to consistory and classis meetings? 4. May they read Scripture in the public worship services? 5. Should the synod make binding decisions on these matters for all provinces, or just offer advice? In their advice and in the discussion that continued the next day, almost all the delegations opposed the idea of non-ordained persons administering the sacraments, and this opinion carried. Regarding preaching or exhorting, this was left to the discretion of the classes, though Gomarus voiced strong arguments against it. A good number questioned the attendance of students at consistory, deacons, or classis meetings, but the synod left this, as well as the matter of public reading of Scripture, to the discretion of the churches. Generally speaking, the foreign delegations and Dutch professors encouraged in-depth language training and

ii/2.79 british advice on theological training

169

a rigorous scholastic training in philosophy and theology. Many of them gave their advice by describing their own practices, for comparison. The Synod made no decisions in these matters. During session 20, on Tuesday, 4 December, discussion moved on to other topics. The next day the Swiss theologians still submitted their written advice, and the Palatine theologians promised to submit theirs, but it does not appear that they did so. The synod was very soon to begin dealing with the Remonstrants, and this matter was laid aside. Later, in session 161, the synod made some stipulations about the calling and ordaining of candidates to the ministry. In session 163 the synod adopted some regulations for the reform of the Dutch universities (see ADSND, 1:161–165). On the issue of theological training, see Kaajan, 260–303. Theodore G. Van Raalte

II/2.79 British Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 62r; P: Kaajan, 369 Other copy: Milton, 144–145 Editor: Theodore G. Van Raalte

20

25

QUOD AD PRAEPARATIONEM ET ADAPTATIONEM PROPONENTIUM (QUOS VOCANT) SIC SE HABET SENTENTIA NOSTRA Quod a candidatis medicinae alicubi factum vidimus, ut ubi principiorum suae artis scientia imbuti sunt, adiungant se alicui medico exercitatissimo, eumque comitentur in aegrorum visitationibus, praxinque illus omnem observent, idem fiat in hac animae medicina accuratius ediscenda, perficiendaque. Postquam ergo candidati isti academiam reliquerint, consortio utantur fidi alicuius, prudentis, beneque ac multum in rebus spiritualibus versati pastoris; dirigantur illius consilio, ducantur exemplo; liceatque illis aliquando (habito scilicet rerum delectu), una cum illo, sacro consistorio interesse.

(18–20) Quod…nostra] B: Ad quaestionem Zelandorum, de adaptione et praparatione proponentium, quos vocant – (23) praxinque] B: praximque

170

ii/2.80 hessian advice on theological training

Exerceant se in Catechismi et Confessionis Belgicae scholastica explicatione et analysi Scripturarum, quam scripto mandandam sentimus, ut a doctis et gravibus theologis, perpendi et censeri possit. Sed et ex ipsis Scripturae testimoniis conentur corpus aliquod theologiae ad locos communes revocatae efformare, quod etiam eorundem iudicio subiiciatur. Quod vero ad sensum Scripturarum attinet, teneatur candidatus iste, unum aut alterum ex probatis, et orthodoxis theologis, qui eas commentariis illustrarunt, diligenter versare. Et ut actio ipsa speculationem perficiat, assuescat publicae Scripturarum lectioni; et ubi proprius accesserit ad hoc sacrum munus, incipiat se coram tota familia in qua versatur, Catechismo explicando illustrandoque exercere; ubi vero firmitudinem quandam frontis hisce domesticis exercitiis nactus fuerit, prodeat in publicum; et primo se publicae catechizationi locisque communibus tractandis assuefaciat. Denique conciones quasdam praeparatorias habeat coram gravibus et doctis quibusdam theologis ad hoc deputatis. Theologi Magnae Brittaniae.

5

10

15

II/2.80 Hessian Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 2 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 62v–62[a]r; P: Kaajan, 369–370 Editor: Theodore G. Van Raalte

IUDICIUM FRATRUM HASSIACORUM DE PRAEPARANDIS IIS, QUI AD SACRUM MINISTERIUM IN ECCLESIA OBEUNDUM ADHIBENDI ERUNT Perpendimus consilium dominorum fratrum Zeelandiae de proposita quaestione nudius tertius in venerando hoc coetu praelectum, et deinde ad calamum dictatum. Probamus illud per omnia, nec quicquam iis, quae ab ipsis (5) eorundem] P: eorundum – (12) illustrandoque] B: illustrando – (12) exercere] A: interl. add. – (15) assuefaciat] B: asuefaciat – (25–27) De ... erunt] P: om.

25

30

ii/2.80 hessian advice on theological training

5

10

15

20

25

2A 30

35

171

allata et sapienter monita sunt, adiicimus praeter sequentia, quae ad ulteriorem declarationem sententiae ipsorum nonnihil facere videntur. 1. De exemptione alumnorum e scholis trivialibus, eorundemque ad academias missione, expresse cavendum censemus, ne ipsorum discipulorum et alumnorum arbitrio permittatur, pro libitu scholis trivialibus derelictis ad academias sese conferendi, neve ad scholas publicas transferantur, nisi qui satis firma in linguis Latina et Graeca, nec non artibus logicis fundamenta iecerint. Alias enim parum feliciter in academiis versabuntur, nec unquam ad studiorum suorum exoptatam metam pervenient. 2. Ut collegia provinciarum, quorum fratres Zeelandiae mentionem fecerunt, in academiis commodius institui possint, et consensus omnium ecclesiarum Belgicarum eo melius conservetur, videntur scholae publicae in foederatis provinciis Belgicis ad minorem numerum redigendae, ita tamen, ut ad minimum duae academiae retineantur, ne, si una tantum sit, ea corrupta, omnes ac singulae ecclesiae Belgicae de orthodoxia periclitentur, vel, si plures quam duae habeantur, nimia earundem multitudo consensui in doctrina tuendo officiat et schismata pariat. 3. Collegia provinciarum omnia iisdem legibus astringenda esse censemus, tum quoad exercitia pietatis, tum quoad studiorum rationem et modum. 4. De tempore academicis alumnorum studiis praestituendo iudicamus, discrimen faciendum esse inter (1) eos, qui, cum ingenio non usque adeo valeant, ad ministeria ecclesiarum paganarum adhibendi erunt, et (2) eos, qui singularibus a Deo donis instructi, ad maiora nati esse videntur. Illos existimamus nondum absoluto in academiis quinquennio vel sexennio e collegiis pro re nata dimitti et ad functiones in pagis obeundas admitti posse; hoc vero omnino iudicamus tantisper in academiis retinendos, usque dum studium suum theologicum absolverint, quo absoluto ad exteras academias et ecclesias mitti poterunt. 5. Exercitium concionandi non iudicamus differendum esse, usque dum alumni prorsus absolverint studii theologici cursum, et ex scholis et ecclesiis exteris reduces facti ministerio ecclesiastico praeficiendi sint, ne forsitan, si sero nimis concionari incipiant, minus ad eam rem habiles et idonei efficiantur, et sub ipsum ministerii sui initium aliquam existimationis et dignitatis suae iacturam faciant. Nec vero arbitramur, eos, antequam ideam theologiae mente conceperint, et locos communes theologicos probe intelligant, ad conciones habendas admittendos. Consultum itaque foret, si in collegiis primo quidem, absoluto linguarum et philosophiae studio, in corpore doctrinae Christianae, probe informentur, deinde vero etiam ubi mediocrem locorum (9) exoptatam] B: exoptam – (13) redigendae] B: redigenda – (15) omnes] A: foll. by del. ecclesiae – (16) earundem] P: earundum – (18) omnia] B: omnium – (18) censemus] B: iudicamus – (20) iudicamus] B: censemus – (21) 1] A: interl. add. – (22) 2] A: interl. add. – (25) obeundas] P: abeundas – (25) admitti] B: dimitti – (34) faciant] P: facient – (38) Christianae] A: interl. add.

172

ii/2.81 swiss advice on theological training

communium theologicorum cognitionem assecuti fuerint, concionando non minus ac disputando exerceantur, privatim tamen intra collegiorum parietes, sub moderatione et directione viri alicuius theologi practici, in concionando probe exercitati, quem prae aliis sibi imitandum proponant. Caetera omnia, quae a fratribus Zeelandis dicta sunt, calculo nostro approbamus, salvis tamen aliorum iudiciis melioribus.

5

II/2.81 Swiss Advice on Theological Training Date: Submitted 5 December 1618 (Session 21) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 4 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 62v–63r Other copy: Kaajan, 370–372 Editor: Theodore G. Van Raalte

De paranda copia idoneorum ministrorum Verbi divini, ante omnia venerandorum fratrum Belgarum conatus sanctos, et consilia pia approbamus, eisque benedictionem divinam longe uberrimam precamur ex animo. Atque huius voti testificandi causa generalissimam ideam oecomiae nostrae ecclesiasticae ac scholasticae quantum ad praesens negotium pertinet, rudi Minerva delineatam exhibere rogati non gravamur. Quator Helveticarum Reformatarum urbium, Tiguri, Bernae, Basileae et Scaphusii amplissimi magistratus, qui ecclesiarum suarum et academiarum idoneos pastores ac professores saeculum hoc integrum gratiae Dei singulari acceptum ferunt, ne talibus carendum sit unquam, nihil faciunt ad summam industriam reliqui, ut suorum quisque civium et subditorum filios ingenuos, corporis et animi nullo defectu evidentiore, aut ulla parentum infamia laborantes seligant, et seminarium alant frequens, ex quo non tantum suae ditionis ecclesiis, verum etiam orthodoxis foederatis, quorum forte facultates tenuiores sunt, sufficere possint pastores idoneos, veritatis, pacis ac patriae amantes. Ex scholis civicis sive vernaculis, nec non ex scholis municipalibus maturiores transferuntur in Academiam Basiliensem vel scholas metropolitanas. Atque ut parentes, quibus est res domi angustior, filios suos bonis literis (2) ac disputando] A: marg. add. – (5) Zeelandis] B: Zelandis – (30) Basiliensem] A: marg. add. – (31) literis] B: litteris

15

20

25

30

ii/2.81 swiss advice on theological training

5 2A

10

15

20

25

30

3A

35

173

alacrius consecrent, etiam classium inferiorum discipulis mediocria stipendia solvuntur. Quoties in solemni examine digniores promoventur, promoti ornantur et exhilarantur praemiolo, et reliquis hoc modo stimulus admoveri consuevit. In hos usus redituum ecclesiasticorum partem haud exiguam amplissimorum magistratuum pietas destinavit accedentibus praeterea opulentiorum legationibus quibus hi reditus quotidie locupletantur. In academia et scholis metropolitanis instituta sunt certa collegia, in quae asciscuntur ii, qui in literis maiores fecerunt progressus: ibique liberaliter aluntur. His inspector seu regens praeficitur, qui non victus tantum et amictus rationem habet, sed institutione quoque privata publicam iuvat, moresque fingit. Ingenia autem mature explorari, feliciora provehi, infeliciora ad aliud vitae genus ablegari solent. Quod si in adultioribus etiam prava se prodit indoles, aut responsandi altercandive libido, post admonitionem unam et alteram iusto spatio emendandi sese concesso si pergant, ex collegiis et scholis dimittuntur. Praestat enim pastor doctrina mediocri instructus, pacificus tamen et pius, pastore docto quidem, sed contentioso. Academiae Basiliensis caeterarumque scholarum metropolitanarum ea quidem est ratio et forma, ut ad academias exteras quenquam mitti admodum opus non sit. Si tamen nonnulli ob singulares ingenii dotes, spem de se concitant eruditionis illustrioris, ac in orthodoxia confirmatiores esse videntur, mittuntur ad academias exteras eas, quas Maecenates ipsorum aetati et studiis arbitrantur potissimum convenientes. Certum tempus peregrinationis non definitur, sed penes antistites est suos revocare domum, vel tempus prorogare. Qui revocantur, tenentur parere et rationem reddere transactae vitae, ornati testimonio eorum apud quos vixerint. Sive in patria quis, sive apud exteros studia sua ad metam perduxerit, tamen peraeque omnes probare tenentur progressus suos ecclesiastico et scholastico conventui, in quo examinantur. In academia ad examen theologicum admittitur nullus qui non prius magisterii gradum adeptus sit. Neque philosophiae linguarum et theologiae cognitio spectatur tantum, verum etiam formandarum habendarumque concionum sacrarum gratia atque dexteritas, cuius specimen in conventu iam dicto ab ipsis exigitur. Si satisfaciunt, ad ministerium sacrosanctum admittuntur generaliter primum, et ista lege, ut confessioni sese caeterisque laudatis ac necessariis constitutionibus ecclesiae suae iure iurando obstringant, nihil se quicquam ab his alienum, neque publice neque clam proposituros, sparsuros aut propugna-

(9) asciscuntur] B: assciscuntur – (15) et] B: atque – (35) dicto] A: foll. by del. exigitur

174

ii/2.82 bremen advice on theological training

turos, priusquam id in conventu superiorum, vel in synodo proposuerint ac obtinuerint. Antequeam certis coetibus hi praeficiantur, concionando intra et extra urbem, si quis eorum opera egeat, exercentur aliquandiu. Nulli concionari licet legitime, nondum admisso. Si tamen necessitas id fieri cogat, permittitur nonnunquam iis de quorum profectu, pietate, orthodoxia atque proposito certo constat. Ministerium Verbi et administratio sacramentorum indivulse iunguntur, ut ea liceant aut ambo aut neutrum. Sunt tamen collegia candidatorum in hunc instituta finem, ut concionibus privatis exerceantur. Huic exercitio praeest moderator ac censor, seu certus seu arbitrarius. Qui matirmoniis immaturis delinquunt, pro ratione delicti luunt. Certus annorum numerus ordinando ministro constituitur nullus, quia donorum potius quam aetatis ratio habenda videtur. Qui legitime vocatus est ad ministerium, ecclesiae tamen nulli sese offert, sed vocationem legitimam etiam specialem expectat. Qui convincitur ambitus, ab omni ministerio suspenditur. Legibus quoque cautum est ne quis ecclesiae vacantis ullius intercessionem emendicet; aut si hoc fecerit, intercessio sit irrita. Nominantur autem a conventu ecclesiastico tres, quator pluresve, e quibus amplissimus magistratus unum aliquem ratum habet, nisi ecclesia illa idoneas causas non admittendi pastoris exponat. Ecclesiarum Helveticarum deputati

II/2.82 Bremen Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 4 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 63v–64v; P: Kaajan, 372–374 Editor: Theodore G. Van Raalte

(16) expectat] B: exspectat – (21) illa] A: interl. add. – (21) causas] B: caussas

5

10

15

4A

20

ii/2.82 bremen advice on theological training

175

DE STUDIOSIS THEOLOGIAE RECTE INFORMANDIS ET AD SACRUM MINISTERIUM PRAEPARANDIS, IUDICIUM BREMENSIUM THEOLOGORUM

5

10

15

20

Quae reverendorum fratrum Selandorum et Sudhollandorum cogitationes de personis ad sacrum ministerium aptandis cogitationes nobis, nudius tertius sunt praelectae; eas maiorem in modum approbamus, tanquam sapienter et pie susceptas, easque quam citissime in usum deduci posse exoptamus; unde scholarum et ecclesiarum nimus merito deplorata bonis vitia praeclare emendatum iri speramus, et exempla honestissimae imitationis peti posse profitemur. Dolendum enim certe est, quum theologica studia praecipua sint inter omnia, ea tam neglecte vulgo haberi, ut et sublestissima ingenia ad ea vix se conferant, et tum medicinae, tum iurisprudentiae dediti, post publicarum scholarum spatia sese apud peritos artifices et practicos, experientiae et prudentiae colligendae causa ad multa servitia demittant, et ad suas actiones se variis obsequiis erga ipsos praeparent, nostri ordinis auditores ab exigua et frigida saepe speculatione ad summos officiorum gradus tendere. Nusquam autem in nostris ecclesiis novitios theologos strictius et religiosius quam in coetibus unitatis fratrum Bohemicorum exerceri animadvertimus. Pauca tamen quaedam hic ad propositam nobis quaestionem conferimus, in haec capita, quid in trivialibus scholis, deinde gymnasiis et academiis agendum videatur, quibusque in rebus iuvenes inde reversi sint exercendi; ita tamen, ut in secundo et tertio ordine semper confirmetur et excolatur, quod in primo cognoscitur. I.

25

In trivialibus scholis et paedagogeis, caechesin totam accuratae pernoscant, et utramque linguam Latinam et Graecam logicasque artes eousque, discant ecclesiarum futuri ministri, ut de iis prompte et cum aliqua fiducia respondere possint. Optari etiam possit, Hebraeae literatureae prima saltem rudimenta ab eisdem degustari.

30

II. Utile fore videtur, si in singulis, praesertim amplioribus proviniciis, pleniori alicui paedagogeo publica schola adiungeretur, in qua adolescentes, linguarum et artium studia solidarent, antequam ad academias emitterentur.

(2) et ... praeparandis] A: interl. add. by a diff. hand – (4) Selandorum] B: Zelandorum – (4) Sudhollandorum] B: Zuyt-Hollandorum – (4) cogitationes] P inserts square brackets around cogitationes – (28) prima] B: primum – (31) singulis] B: highl.

Triviales et paedagogia

Publicae scholae

176

ii/2.82 bremen advice on theological training

III. In eas publicas scholas nemo admittendus esset, nisi qui cum laude vel saltem mediocriter trivialibus antedictis studiis satisfecisset, nisi quando gravis admodum causa obstaret. IV.

5

Qui studium theologicum iam acrius ordientur, locos communes ante omnia totos perpetua diligentia audient, et ipsam veritatis doctrinam primo sine controversarum enodationibus ita percipient, ut de omnibus religionis capitibus et eorum inter se iusto nexu informatam animo habeant notitiam. V.

2A

10

Hanc doctrinam praegressam, commode controversiarum perlustratio excipiet; ubi eas accuratius indagari et perpendi conveniet, quarum refutandarum necessitatem et locus et tempus futurae functionis praecipue postulabant. VI. Sacrarum literarum lectio hic semper coniungenda est, et plurimum in sermone vernaculo; insigniora dicta, quorum usus ad confirmanda dogmata serviat, memoria comprehendenda erunt, et certorum librorum lectio novitiis cumprimis commendanda est, quae sint tanquam promtuaria notissima theologicarum probationum, ut sunt Matthaeus, Iohannes, Acta, epistola ad Romanos, Galatas, Ephesios, Esaias et Psalmi.

15

20

VII. Proponentes

Nemo ad proponendum admittatur, nisi iusta aetate, mediocri profectu, ex auditis constanter et gnaviter theologicis praelectionibus, post examen de praecipuis locis communibus. IIX. Ante dicendi exercitia et concionum scriptiones, assuefiant ad considerandas velut in tabella, breves ideas, ut methodice meditari et orare discant; erudite textus sacros in suas partes distinguere, doctrinas eruere, ex utroque instrumento, uno saltem testimonio stabilire.

(18) promtuaria] B, P: promptuaria – (27) ideas] B: idaeas – (28–29) utroque instrumento] B: instrumento utroque

25

ii/2.82 bremen advice on theological training

177

IX.

5

Ne in suis scholasticis exercitiis histrioniam exerceant, et se coram ecclesia dicere fingant, quando privatim dicendi facultatem excolunt. Quod scilicet agunt, aperte prae se ferant, nempe, quod se in sacrarum literarum intelligentia et ad vernaculam dicendi peritiam, pietatis et ecclesiasticae aedificationis causa exerceant. X. Quoties perorant, semper de proposita materia obiecta utili aliqua difficultate a suis praesidibus examinenter.

10

XI.

15

Qui haec exercitia moderantur, distincte res, verba, methodum, gestus, et eloquutionem forment; et suos discipulos insuefaciant, ut admonitiones, adeoque reprehensiones, patienter, imo gratis animis excipiant; ne velint se ipsos audire, sed modeste de se sentientes, primum aedificari, ut queant fructuose aedificare.

3A

XII. Ex scholis reversi se certo alicui et exercitato pastori praecipue tanquam acoluthos adiungant, ad cuius imitationem se pro ingenii sui modo possint comparare. 20

XIII. Hi proposituri, primum a pastoribus solis, deinde adiunctis senioribus, postremo admissis quoque aliis honoratis et aequis viris, audiantur. XIV.

25

Alternis explicent locum communem ex catechesi et ex scripturae textu tum extra continuationem tum in ea, ut cohaerentes sententias etiam tractare condiscant. XV.

30

Quod attinet ad visitationes aegrotorum, exercere se possent primum in coenobiis extra turbam, at praesente pastore, dehinc apud alios, si quidem id aegrotantes ferre possint. Hic nempe opus est magna circumspectione. (16) XII] A: XI – (17–18) tanquam acoluthos] A: marg. add. – (20) XIII] A: XII – (23) XIV] A: XIII – (26) condiscant] B: discant – (27) XV] A: XIV

Reversi ex scholis

178

ii/2.82 bremen advice on theological training

XVI. Propositis conscientiae casibus, subinde eorum tentetur iudicium et prudentia, quid ipsi tali statu essent responsuri. XVII. Simul quoque nunc erudiantur serio, quomodo controversias prudenter coram populo explicare debeant; exquisite et statum earum formantes et solidis rationum momentis, neglectis frivolis et non urgentibus, insistentes.

5

XVIII. Nollemus tamen ulli nisi plene et ad certam ecclesiam vocato baptizandi potestatem tribui, quum ob alias causas, tum quia fueri potest, ut, incidente impedimento aliquo, nunquam huiusmodi homo ministerium ingrediatur.

10

XIX. Si Dei servis fidelibus, qui saepe sunt in re tenui, et viduis atque orphanis eorum honeste prospiceretur, facilius esset bona ingenia ad ministerium allicere.

15

XX. Addimus et hoc, domum reversis theologiae studiosis inter alia ministerii rudimenta, partem aliquam rei scholasticae, in docenda catechesi et linguis aut artibus tradendis, utiliter commendari posse; ita saepe demum animadversuris, quid ipsis desit, et eruditionem e scholis allatam non contemnendis accessionibus confirmaturis.

20

XXI. Sunt vero interim etiam cohortandi, ne immaturis matrimoniis se inconsiderate innodent, sed omnibus modis sanctae auctoritatis exordium recte constituant, ne (quod subinde accidit) temeritate sua vitam hanc per se satis miseram, sibi miseriorem efficiant. Haec salvis aliorum mutationibus et additionibus.

(1) XVI] A: XV – (4) XVII] A: XVI – (8) XVIII] A: XVII – (9) plene] P: plane – (12) XIX] A: XIIX – (16) XX] A: XIX – (17) ministerii] P: ministeri – (20) desit] P: desiti – (22) XXI] A: XX – (27) Haec…additionibus] A: add. in another hand

4A

25

ii/2.83 emden advice on theological training

179

II/2.83 Emden Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 65r Other copy: Kaajan, 374 Editor: Theodore G. Van Raalte

AD QUAESTIONEM DE RECTA INFORMANDI THEOLOGIAE STUDIOSOS RATIONE, EMDENSIS ECCLESIAE MINISTRORUM BREVIS RESPONSIO 10

15

20

25

30

Deliberatio de personis ad ministerium sacrum idoneis, iisdemque ad tam excellens in ecclesia munus informandis, cum plurimus habeat ad has provincias peculiariter pertinentes circumstantias, eaeque omnes a fratribus venerandis Selandiae et Suit-Hollandiae breviter, pie et prudenter annotatae sint, non arbitramur necessarium esse, operosam hac de re dissertationem instituere. Saltem optamus ut Dominus e coelis benedictione sua ea promoveat et ad effectum penducat. Hoc enim opus hic labor est. Imprimis quod de collegiis theologicis instituendis fratres submonuerunt, vehementer probamus. Tanta enim est ubique fere morum corruptela et in academiis licentia, ut merito de eiusmodi tam enormibus vitiis corrigendis cum summi tum infimae sortis homines cogitare debeant. Qualia prophetae in Veteri Testamento collegia habuerint, quaeque in filios prophetarum fuerit illorum authoritas; qualia etiam in Anglia, Palatinatu aliisque Christiani orbis locis sint instituta collegia, quamque arcte contenteque in illis inventus habeatur, notiora sint quam ut referri oporteat. Nimia illa in scholis licentia multos alioqui bonae indolis iuvenes perdit, unde postea cum ad regimen ecclesiae admoventur tristissima saepenumero scandala oriri testatur experientia. Reliqua omnia quae ad informandam iuventutem pertinere videntur, tam accurate prosequuti sunt fratres, ut qui illis addere aliquid velit, actum agere velle videatur. Praxi hic tantum opus est. Caeterum unum hoc, nobis quidem, minus probatur quod baptisandi potestatem antequam ad functionem ecclesiasticam sint vocati et legitime promoti, ipsis concedi quidam fratres non inconsultum iudicant. (13) Selandiae] B: Zelandiae – (13) Suit-Hollandiae] B: Zuydt-Hollandiae – (18) theologicis] B: theologiae – (18–19) Tanta ... morum] B: Tanta fere est enim ubique morum – (23) Palatinatu] A: interl. add. – (29) prosequuti] B: prosecuti – (31) baptisandi] B: baptizandi

180

ii/2.84 dutch theologians’ advice on theological training: polyander

II/2.84 Dutch Theologians’ Advice on Theological Training: Polyander Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 65v; P: Kaajan, 374 Editor: Theodore G. Van Raalte

Consilium fratrum Zelandorum super hac quaestione, quomodo candidati ministerii sacri ad sacram illam functionem sint praeparandi, paucis exceptis approbo, 1. Ut antequam in numerum studiosorum ordinariorum qui in publicis collegiis aluntur, a regentibus recipiantur, ad minimum semestre in iis probentur et elapso semestri ab aliquo professore praesentibus nonnullis synodorum aut classium deputatis accurate examinentur. 2. Ut ipsorum parentes aut propinqui de sumptibus caveant, si animos suos ad aliud studium quam ad theologiam adiunxerint, aut alia ratione spem quam maecenates ac praeceptores de ipsis conceperunt turpiter fefellerint. Iohannes Polyander Datum 3 Decembris 1618

II/2.85 Dutch Theologians’ Advice on Theological Training: Lubbertus Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 65v Other copy: Kaajan, 374–375 Editor: Theodore G. Van Raalte

(8) praeparandi] B: praeparandis – (8) paucis] A: prec. by del. Nec [––] consilium[?] – (8) exceptis] A: foll. by del. approbamus – (12) professore] A: foll. by del. aut pastore[?] – (12) nonnullis] A: foll. by del. aliis – (16) maecenates] A, P: mecaenates – (16) conceperunt] B: conceperint – (17) Polyander] B: prec. by Subscriptum erat

10

15

ii/2.86 dutch theologians’ advice on theological training: gomarus

5

181

Consilium Zelandorum de alumnis non improbo; sed an executioni mandari possit in Frisia, ambigo. Velim igitur synodo Frisiae ab hac synodo iniungi, et cum dd. Ordinibus Frisiae agat videatque quantum ab illis impetrare possit. Nam sine illorum auctoritate nihil hac in re utiliter fieri posse in Frisia certum est. Haec salvo meliori iudicio. Lubbertus

II/2.86 Dutch Theologians’ Advice on Theological Training: Gomarus Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 66r–v; P: Kaajan, 375–376 Editor: Theodore G. Van Raalte

15

20

25

Quae a fratribus Zelandis distincte dicta, comprobo; unum tamen licit non paucis in locis usitatum, minus videtur probandum, ut ad conciones habendas publice proponentes adhibeantur. Nam cum illa sit actio propria ministri Verbi, non minus ab ea sibi temperare debent, quam a baptismi administratione; cum ex sententia Pauli non sit praedicator evangelii nisi mittatur, Rom. 10,1 deinde quia praedicatio evangelii publica maioris momenti, quam baptismi administratio, ut 1 Cor. 12 Paulus docet cum sese non ad baptizandum sed ad praedicandum evangelium missum attestatur. Deinde arbitror, pro statuto ecclesiarum Gallicarum curandum ut cogantur non minus Hebraeae quam Graecae linguae fundamenta percipere et in examine reddere; ut Deum in Bibliis sua lingua loquentem Hebraea Graeca intelligere quodammodo queant. Haec salvo meliori iudicio. F. Gomarus

(6) Lubbertus] B: prec. by Subscriptum erat – (14–15) habendas] B: proponendas – (15) sit actio] B: actio sit – (19) Paulus] B: om. – (19) cum] B: interl. add. – (23) Graeca] B: repl. by lingua – (24) quodammodo] B: quomodammodo – (24) Haec] B: Hac – (25) Gomarus] B: prec. by Subscriptum erat 1 2

Rom 10:15. 1 Cor 1:17.

182

ii/2.86 dutch theologians’ advice on theological training: gomarus

Sequentia haec postea addita sunt: Disquiritur, an studiosis theologiae nondum ad sacrum ministerium vocatis, praedicare liceat evangelium publice in ecclesia? Mihi salvo accuratiori iudicio, indignum videtur, et a sacris litteris dissentaneum, ut quae vetant αÆ λλοτριοεπισκοπειÄν. Primo, quia quomodo praedicabunt, nisi mittantur? Rom. 10.3 Atqui proponentes huiusmodi missi non sunt; siquidem constat missorum a Christo ad praedicationem evangelii, ordinem iam superesse tantum duplicem, pastorum et doctorum, Ephes. 4,4 ad quorum neutrum pertinere compertum est. Secundo, quibus claves regni coelorum non sunt commissae, nec illis publica evangelii praedicatio licita est; quippe quae prima sit et primaria clavis regni coelorum, qua credentibus omnibus reseratur coelum, et incredulis obseratur; uti disciplina ecclesiastica, clavis secundaria; quae paucos tantum, nempe censurae ecclesiasticae obnoxios, spectat. Atqui proponentibus huiusmodi, claves regni coelorum non sunt commissae: quae secundaria clavis pastoribus ac presbyteris propria est; primaria pastoribus et doctoribus solis communis. Tertio, quibus non licit baptizare, et iis nec licet publice evangelium praedicare, quia haec duo Deus coniunxit, eoque homo non separet, Matth. 28 et Marc. 16.5 At proponentibus non licet baptizare, uti constat. Quarto, quibus minus non licet, iis nec maius, atqui minus est baptizare unum atque alterum: quam evangelio publice coelum pandere toti ecclesiae, ut comparate Paulus ostendit 1 Cor. 1: Non enim misit me Christus ad baptizandum, sed ad evangelium praedicandum.6 Neque quiquam tam magnifice de baptismo dici potest, quod non maiori iure, evangelio, ut potentiae Dei ad salutem, verbo vitae (qua nobis signatur est confirmatur Dei gratia) semini incorruptibili, quo regeniti sumus, tribuatur. Ergo quibus baptizare non licet, quales proponentes, iis nec evangelium publice praedicare fas est, ut de priscae ecclesiae iudicio nihil addam. Consuetudo quibusdam in locis patet, sed ea toleratur potius, quam probatur; neque enormis consuetudo normae sacrae Scripturae opponenda, sed ad eam corrigendam. Sic sentio, sed synodi iudicio me submitto. F. Gomarus (1–35) Sequentia ... Gomarus] A, P: om., there is no extant copy from Gomarus’s own hand 3 4 5 6

Rom 10:15. Eph 4:11. Matt 28:19–20; Mark 16:15–16. 1 Cor 1:17.

5

10

15

20

25

30

35

ii/2.87 dutch theologians’ advice on theological training: thysius

183

II/2.87 Dutch Theologians’ Advice on Theological Training: Thysius Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 66v–67r Other copy: Kaajan, 376 Editor: Theodore G. Van Raalte

10

15

20

25

30

Ea quae reverendi vigilantissimique pastores ecclesiarum Zelandicarum de selectione rectaque institutione adolescentum ad sacrum divini Verbi ministerium venerandae synodo et deliberanda proposuerunt, approbo fere omnia, pauca vero desidero. Ac primum selecta huiusmodi ingenia, fovenda, publicisque sumptibus alenda duco, sine praescriptione tamen certi numeri; illorum vero delectui viros pios, graves, et sapientes tum e magistratu, tum ecclesia, qui nulla privata causa ducantur, praeficiendos arbitror. Ad ipsorum provectionem ad ministerium docendi duo consyderanda insuper propono: primo, etiam aetatis hic habendam rationem, idque secundum praescriptionem divinam, Iudaicae ecclesiae factam, qua Levitis annus 25, sacerdotibus autem 30 adsignatur; exemplum Ioannis Baptistae Christi prodromi, et ipsius Domini nostri Iesu Christi, qui ministerium Verbi trigesimo anno auspicati sunt; apostolicam institutionem dum iustam aetatem in episcopo exigit Paulus, atque ex liberorum familiaeque cura, iudicium fieri vult aptitudinis ad regendam Dei ecclesiam, 1 ad Timoth. 3.1 Accedunt et graves rationes quod apostolus Paulus, neophytum seu novitium Christianum a ministerio hoc amoveri vult, ne inflatis in criminationem incidat diaboli; sub quo et iuvenem aetate complectitur, quod utriusque par sit conditio et periculum. Quod etiam iuventus per se fere sit contemptibilis, adeo ut Titum monere necesse habuerit, ut provideret ne quisquam iuventutem eius contemneret. Neque obest quod de Samuele, Timotheo et Tito opponi posset. In illis enim extraordinarium aliquid usuvenit. Neque hi posteriores tam invenes fuisse, ac vulgo putatur, iudicandi sunt, sed comparatione tantum ad consuetam grandiorem episcoporum aetatem. Accedit his omnibus (12) primum] B: primo – (16) docendi] A: interl. add. – (16) consyderanda] B: consideranda – (17) etiam…rationem] B: etiam rationem aetatis esse habendam – (17–18) secundum] B: secundam – (22) Paulus] A: interl. add., corr. from illegible word – (26) et] B: om. – (27) fere] A: interl. add. 1

1 Tim 3:2.

184

ii/2.88 dutch theologians’ advice on theological training: walaeus

praxis priscae ecclesiae, quae canonibus idipsum sanxitum, sancte observavit, ut presbytero annum 25, episcopo 30 assignarit. Vilescit alias augusti illius ministerii dignitas et auctoritas. Hanc ergo regulam ordinariam praestituerim. Secundum quod monitum volui, hoc illud est: quod non nisi certis gradibus ad hoc augustissimum ministerium docendi in ecclesia provehendos arbitrarim. Si enim apostolus de diaconis loquens, inquit, quod qui bene ministrarint sibi gradum comparant, idem hic statuerim, certis nempe gradibus ad hoc tam eximium munus esse provehendos. Praefecerim ergo, primum scholis ut in scholastico munere fidem suam et dexteritatem demonstrent, aut in ecclesia catechizandis rudibus alios lectores in ecclesia constituerim diaconis adiunxerim, inde et senioribus, atque ita bene probatos ad hoc augustissimum munus traduxero, idque ex veteris ecclesiae more. Haec fere habui quae monerem. Antonius Thysius.

5

10

2A 15

II/2.88 Dutch Theologians’ Advice on Theological Training: Walaeus Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 67r Other copy: Kaajan, 376–377 Editor: Theodore G. Van Raalte

Ego omnibus iis quae a fratribus Zelandis dicta sunt consentio, quae tamen a quibusdam dicta sunt de egressu praematuro ex scholis trivialibus, de propositionum usu antequam ex academiis egrediuntur, de catechetica institutione eis nonnunquam demandanda, ea adiungenda sentio, existimo etiam peculiarem quaestionem esse instituendam, de concionibus publicis ab eisdem habendis, ut de eius rei iudicio ecclesiis possit constare, quia illa res varie disputatur et usurpatur. Antonius Walaeus (5) non nisi] A: interl. add. – (6) in ecclesia] A: interl. add. – (11) aut] A: prec. by del. maxime in catechisi – (11) alios] A: interl. add. – (15) Antonius] B: prec. by Subscriptum erat – (23) tamen] B: del. tum – (24) sunt] A: foll. by 2 del. words – (27) quaestionem] A: prec. by del. sententiam – (30) Antonius] B: prec. by Subscriptum erat

25

30

ii/2.89 gelderland advice on theological training

185

II/2.89 Gelderland Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Other copies: Utrecht OSA, L, 67r; Kaajan, 377 Editor: Theodore G. Van Raalte

AD QUAESTIONUM DE CANDIDATIS SACRAE THEOLOGIAE AD SACRUM MINISTERIUM PRAEPARANDIS, VARIIS CIRCUMSTANTIIS ET REQUISITIS VESTITAM, RESPONDENT GELDRI 10

15

Omnia sibi probari, exceptis, salvo meliori iudicio, quae sequuntur. I. Ne dd. Ordinibus certus numerus alendorum alumnorum praefigatur, sed relinquatur in cuiusvis provintiae Ordinum arbitrio. II. Ne isti candidati in praesbyteria admittantur, ubi aliquando fratrum vulnera detegenda, examinanda, et porro sananda sunt, aliaque varia negotia agenda, quorum notitiam illos potius latere, quam constare debere iudicamus. III. Ne iis baptismum administrandi potestas detur prius, quam plenarie examinati et manuum impositione ad sacrum ministerium admissi fuerint.

II/2.90 South Holland Advice on Theological Training Date: Submitted 1 December 1618 and dictated in the afternoon (Session 18) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 67r–68r; P: Kaajan, 377 Other copies: Zurich ZB, Ms A 140, 250v–251r; Zurich ZB, Ms B 112, 80–83 Editor: Theodore G. Van Raalte

186

ii/2.90 south holland advice on theological training

QUAERITUR QUAE RATIO INEUNDA SIT, UT SACRAE THEOLOGIAE STUDIOSI, QUI SE COMPARANT AD MINISTERIUM ECCLESIASTICUM SUSCIPIENDUM, PARATIORES AD CONCIONES RITE HABENDAS, CAETERAQUE MUNIA ECCLESIASTICA OBEUNDA ACCEDANT?

5

RESPONSIO DEPUTATORUM SYNODI SUYTHOLLANDICAE, SALVO IUDICIO MELIORE Ut distincte ad hanc quaestionem respondeatur, existimamus quaedam requiri in ipsis antequam admittantur ad exercitium proponendi, quaedam postquam fuerint admissi. Antequam admittantur requireremus tria: Primum, ut absoluto studio philosophiae et linguarum ad minimum biennium in studio sacrae theologiae in accademia aliqua serio vacaverint (de quo per testimonium professorum constabit) et Verbum Dei, in ecclesia aliquandiu praelegerint. Secundum, ut absoluto isto biennio disputent publice de praecipuo aliquo capite nostrae religionis. Tertium, ut a decano facultatis theologicae obiter de omnibus capitibus religionis examinentur, et si satisfecerint tum demum ab iis, qui propositionibus praesunt, admittantur. Postquam ad propositiones fuerint admissi, studiose et diligenter se in illis exerceant ad minimum biennio integro; quo absoluto, examini praeparatorio classis poterunt offerri, ut, si satisfecerint, ipsis potestas concedatur publice se in catechisando et concionando exercendi, et aegrotos una cum ministro visitandi. Ne autem plane regiminis ecclesiastici imperiti ad ipsum ministerium accedant, iudicaremus post examen hoc praeparatorium ad consistoria et classes admittendos, ad audiendum ea quae ibi tractantur; modo ante polliceantur se in instituto perstituros, neque deserto studio theologico se ad alia studia aut negotiationes conversuros; et audita omnia ibidem, sub silentio custodituros; porro his ita comparatis, non putaremus inconsultum, potestatem baptizandi concedi, uti melius ipsorum opera ecclesiae rurales in casu necessario uti possint. Nam maius est docere, quam baptizare, cum itaque quod maius est, illis permittatur, putamus, salvo calculo meliore, quod (1–6) Quaeritur ... accedant] P: om. – (8) Suythollandicae] B: Suyt-Hollandicae – (8) salvo…meliore] A: interl. add.; the words salvo iudicio meliore, as well as all other marginal and interlinear additions in this advice appear in block letters, distinct from the cursive hand that composed the original advice. – (12–13) absoluto ... linguarum] A: marg. add. – (14) accademia] B: academia – (14) aliqua] A: foll. by 1 del. illegible word – (14) serio vacaverint] A: interl. add., corr. from 3 del. illegible words – (22) biennio] A: interl. add., corr. from del. illegible word – (24) catechisando] B: catechizando – (28) se] B: seu – (32–p. 187.1) Nam…posse] A: marg. add.

10

15

20

25

30

ii/2.91 north holland advice on theological training

5

187

minus est, illis permitti posse. Denique post secundum hoc examen vellemus illos adhuc annum a publico ministerio abstinere (nisi ecclesiae necessitas, aut personae probitas et profectus postulent aliquid in hac parte remitti). Neminemque ad ministerium ecclesiasticum admitti, nisi fide dignis testimoniis probet praemissa omnia a se rite et diligenter esse praestita, et catechizationi aliquo tempore primo, in urbe aliqua celebriore diligentem navaverit operam.

II/2.91 North Holland Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated source: Kaajan, 378 Other copy: Utrecht OSA, L, 68r Editor: Theodore G. Van Raalte

15

20

25

AD QUAESTIONEM QUOMODO CANDIDATI MINISTERII SACRI AD SACRAM ILLAM FUNCTIONEM SINT PRAEPARANDI Respondent fratres Hollandia Borealis, sibi consilium fratrum Zelandorum probari, exceptis illis tribus articulis, in quibus de praelectione in templis, visitatione aegrotorum cum pastoribus, et admissione ad conventus presbijteriorum et diaconorum, mentio sit. De quibus nihil certi statuendum, sed summa cum prudentia hic agendum propter varias difficultates, et conditiones ecclesiarum; ideoque haec arbitrio ecclesiarum et pastorum relinquenda existimant. Addendum quoque putant, nullas conciones publicas a candidatis ministerii sacri ad populum habendas, nisi praesente ministro uno aut altero, sive a presbyterio, sive a classe ad id deputato.

(5–7) et…operam] A: these words added, by same hand as marginal additions – (14–16) Ad ... praeparandi] P: om.

188

ii/2.92 zeeland advice on theological training

II/2.92 Zeeland Advice on Theological Training Date: Submitted 1 December 1618 and dictated in the afternoon (Session 18) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 68v–69v; AL: Acta, 1:49–50 Other copies: Sibelius, 23r–24v; Zurich ZB, Ms A 140, 252r–v; Zurich ZB, Ms B 112, 83–92 Editor: Theodore G. Van Raalte

CONSILIUM FRATRUM ZELANDORUM SUPER QUAESTIONEM, QUOMODO CANDIDATI MINISTERII SACRI AD SACRAM ILLAM FUNCTIONEM SINT PRAEPARANDI Post deliberationem de catechisandis rudibus, tam pueris quam adultis, sequitur deliberatio de personis ad ministerium sacrum idoneis, iisdemque ad tam excellens munus in ecclesia informandis. Atque hic primum de electione, deinde de recte illorum institutione deliberandum. Ut itaque ecclesiis nunquam idonei pastores desint, rogandi erunt illustres domini Ordines, ut in singulis provinciis, ubi id nondum obtinuit, certus sit huiusmodi adolescentum numerus qui sumptibus publicis alantur ad ministerium sacrum. Monendi etiam erunt ditiores, ut liberos suos, quos ad hanc rem videbunt idoneos ad scholas mittant, atque illic erudiendos curent ut sint seminaria publica, ex quibus ad pastorum munus obeundum evocentur, quoties opus erit. Ad hanc rem ex scholis trivialibus seligantur adolescentes, ingenuis et honestis parentibus orti, ne forte probrum aliquod ministerio accedat, ex generis aut parentum infamia; iidem tam animi quam corporis viribus valeant ad tantum onus et munus subeundum, quique in scholis trivialibus ea ingenii et eruditionis specimina ediderint, ex quibus spes certa concipiatur eos, ubi adoleverint, ecclesiae in ministerio fore utiles; denique, in quibus pietatis, probitatis, modestiaeque indicia certa conspiciantur. Hoc modo selecti, aut a parentibus in hoc studio enutriti, ubi in scholis trivialibus rude donati fuerint ad academias mittantur, in quibus utile, imo necessarium esset, certa et distincta provinciarum collegia institui, ubi sub regentium et inspectorum cura studiosi vivant, ex quorum consilio studia sua (12) catechisandis] AL: catechizandis – (18) adolescentum] B: adolescentium – (18–19) alantur… sacrum] AL: ad ministerium sacrum alantur – (19) quos] B: quod – (26) subeundum] AL: obeundum

10

15

20

25

30

ii/2.92 zeeland advice on theological training

5

10

15 2A

20

25

30

35

189

instituant, quique illis certam in studiis methodum praescribant, ne in incertum vagentur, et cupientes ex omnibus aliquid, de toto nihil discant. Denique, qui vitae illorum et morum curam gerant. Nimia etenim libertas in academiis, multos perdidit. Ab his qui aliquando ecclesiis praefuturi sunt hoc requiritur, ut et ipsi nomen ecclesiae dent, et quam aliis aliquando religionem docturi sunt, ipsimet primum profiteantur; concionibus sacris crebro intersint, coenae Domini cum ecclesia communicent, ecclesiasticae disciplinae subiiciantur, et pastorum in illos singularis sit inspectio. Ad solidam autem philosophiae et linguarum, inprimis vero theologiae cognitionem comparandam non unus aut alter annus requiritur, sed spatium in universum quinque aut sex annorum, nam ut magna est quorundam adolescentum temeritas, qui vixdum biennio in academiis peracto, promotionem ad munus pastorale ambire audent; ita nec laudandum illorum consilium qui totam fere aetatem in academiis terunt, et sero nimis ad ministerium sacrum accedunt. Quamobrem, ut huic utrique malo obviam eatur, non inconsultum foret, tempus aliquod prascribere, intra quod studiorum cursum teneantur absolvere, et ecclesia ipsorum laboribus frui. Ut autem ecclesiis, maecenatibus et parentibus de illorum profectu constet, consultum est ut singulis annis rationem studiorum suorum iisdem reddant. Absoluto hoc in academia aliqua studiorum cursu, non inutile esset eos exteras academias et ecclesias invisere, ac tam diu in celebrioribus locis subsistere, donec, quid illic laudabile esset perlustrassent ac perdidicissent, ut ita domesticis et exterorum exemplis instructiores ad suos redeant. Domum reversi, testimonium ab ecclesiarum pastoribus et academiarum rectoribus aut professoribus aut facultatum decanis ecclesiae et classi exhibeant, in qua sunt victuri, expectantes vocationem legitimam ad munus pastorale. Et ut visis hisce testimoniis, nemo nisi praemisso examine praeparatorio ad exercitia formandarum concionum admitti debet; ita necesse est alia etiam exercitia accedere, quibus amplius idonei reddantur, ad sanctam hanc ministerii sacri functionem. Hic vero non esset inutile huiusmodi ministerii candidatos interdum Scripturam sacram publice in templis praelegere. Atque hoc pacto eveniet ut toti ecclesiae innotescant et coram illius facie ambulent. Tota ecclesia morum, probitatis et pietatis illorum testimonium habeat. Denique illi ita prudenter se gerant ne quidquam committant, quod vocatione illorum (ad quam se (3) etenim] B, AL: enim – (12) nam] AL: begins new sentence – (12–13) quorundam adolescentum] B, AL: adolescentum quorundam – (23) ut] AL: begins new sentence – (26–28) classi…pastorale] AL: classi, in qua sunt victuri, exhibeant, vocationem legitimam ad munus pastorale expectantes – (34) Scripturam sacram] AL: sacram Scripturam – (36) probitatis…pietatis] B, AL: pietatis et probitatis

190

ii/2.92 zeeland advice on theological training

praeparant) indignum sit; et sic omnibus innotescant et ab omnibus probentur qui omnibus praefuturi sunt. Deinde ista lectione publica, accedet παρρησι α quaedam, qua assuefient conspectui totius multitudinis; vox etiam et elocutio illorum formabitur, ut paratiores accedant ad dicendum coram populo, quod illis post accuratius examen etiam concedi posse iudicamus, modo classis consensus antecedat. Deinde expediret illos frequentes adesse pastoribus, cum illis de variis conscientiae casibus conferre, eosdem comitari in visitatione aegrotorum, consolatione afflictorum; atque ab illis discere, quomodo tales sint compellandi, afflicti erigendi; denique quae et quales preces interdum pro re nata concipiendae. Etsi enim ex scholis potentes sermone debent ad ecclesias venire; tamen quae didicerunt ad praxin sunt revocanda, id quod a pastoribus necesse habent addiscere. Et quia vocati ad sacrum ministerium regimini ecclesiae aliquando sunt praeficiendi, et vero regimen ecclesiarum in scholis exacte non addiscitur, non abs re foret, si aliquot ante vocationem mensibus in urbibus celebrioribus potestas illis fiat, ut intersint presbyteriis, item conventibus diaconorum, sub certis tamen et limitatis conditionibus; atque ita intelligant quomodo ecclesiae regimen sit instituendum, quae ratio interrogandi et colligendi suffragia, quomodo disciplina exercenda, quid in variis casibus facto opus sit. Item quae cura sit habenda pauperum, et quae sunt similia, quae usu potius quam praeceptis addiscuntur, quorum omnium magnus illis usus futurus, quando ad pastorale munus vocabuntur. Denique cum hactenus in examinibus ante promotionem tantum fuerit habita ratio doctrinae, an nempe orthodoxi essent, quod fatemur esse primarium, deliberari tamen potest, annon etiam expediat examen practicum institui, in quo examinarentur, an etiam tenaces essent sermonis illius, qui est secundum pietatem, et idonei ad tradendam ethicam Christianam ad mores hominum in omni virtutum genere informandos. Oportet enim Dei hominem perfecte ad omne bonum opus instructum esse, et non tantum ad doctrinam et redargutionem, sed etiam ad correctionem et ad institutionem quae est in iustitia, paratum esse. Ad quam rem optandum esset, ut in collegiis et academiis adolescentum animi, theologia practica imbuerentur, et de variis conscientiarum casibus instruerentur. Atque haec quidem melioribus iudiciis subiecta sunto. (7) expediret] AL: expediet – (7) illis] AL: iis – (8) eosdem] B, AL: eosdemque; A: foll. by del. illegible word – (8–9) comitari…illis] AL: in visitatione aegrorum atque consolatione afflictorum comitari; ab iisque – (10) nata] A: foll. by del. sunt – (11–12) scholis…venire] AL: scholis exercitati in dicendo ad ecclesias venire debent – (15) praeficiendi ... ecclesiarum] AL: praeficiendis, ecclesiarum vero regimen – (21) et] AL: begins new sentence – (21) quae] AL: prec. by si – (22) quorum] AL: begins new sentence – (24–25) fuerit ... doctrinae] AL: doctrinae habita fuerit ratio – (25) habita ratio] B: ratio habita – (27) examinarentur] B, AL: examinentur – (27) essent] AL: sint – (30) et non] AL: neque – (31) etiam] AL: et – (31) ad] B, AL: om.

5

10

15

20

3A 25

30

35

ii/2.93 utrecht contra-remonstrant advice on theological training

191

II/2.93 Utrecht Contra-Remonstrant Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 1 p. (original) Other copy: Kaajan, 378 Editor: Theodore G. Van Raalte

SENTENTIA ULTRAIECTINORUM FRATRUM, QUI ORTHODOXIAE RETINENDAE OPERAM DEDERUNT

10

15

20

Quod attinet quaestionem de praeparandis ad sacrum ecclesiae ministerium theologiae studiosis, omnino nobis probatur sententia fratrum Zelandorum ordoque ab iisdem scripto exhibitus. Addendam autem hanc iudicamus cautionem circa eorundem studiosorum, ad sacros synedriorum classiumque conventus, admissionem ut primo ea potestas non quibusvis, sed iis solis ab ecclesiis classibusque fiat quorum taciturnitas fidesque non uni alterive sed toti synedrio aut classi sit perspecta, deinde nec semper fiat, sed quando id sive presbyterium sive classis consultum esse arbitrabitur. Ne, dum consulitur profectui studiosorum theologiae, in periculum veniat authoritas prudentia discretioque presbyteriorum classiumque, si tertio imprudenter devulgentur ea quae secreta haberi necesse est, id enim aedificationi obfuturum ecclesiae scandalumque pariturum, censemus.

II/2.94 Utrecht Remonstrant Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.2, 1 p. (original) Other copy: Kaajan, 378 Editor: Theodore G. Van Raalte

DEPUTATI A SYNODO REMONSTRANTIUM ULTRAIECTINORUM Consilium fratrum Zelandorum, de praeparandis ad sacrum ministerium proponentibus, apprime probamus, optantes iis, ex consilio fratrum Zuyt-

192

ii/2.95 friesland advice on theological training

Hollandorum, ob caussam ab iisdem allatam, simul cum publice concionandi facultate et baptizandi (nos addimus et matrimonio copulandi) facultatem concedi.

II/2.95 Friesland Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 70r Other copy: Kaajan, 378 Editor: Theodore G. Van Raalte

FRISII Consiliis fratrum Zelandorum et aliorum qui post suas sententias dixerunt, quod addamus non habemus; itaque iudicio reverendi domini Praesidis assessorum relinquimus, ut ex collatis sententiis certam formam ad ingenia Belgica ac statum harum provinciarum maxime accommodatam concipiant, tum ab hac veneranda synodo, tum ab Ordinibus singularum provinciarum approbandam. Excipimus copiam publice docendi-baptizandique.

II/2.96 Overijssel Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 70r; P: Kaajan, 378–379 Editor: Theodore G. Van Raalte

IUDICIUM DEPUTATORUM TRANSISULANIAE DE RATIONE PRAEPARANDI ET INSTRUENDI

(12) Praesidis] B: foll. by et – (13) ex] B: et

10

15

ii/2.97 groningen advice on theological training

193

CANDIDATOS THEOLOGIAE, QUI AD SACRUM VERBI MINISTERIUM ADHIBERI DEBENT

5

10

15

20

Perplacit nobis plerisque pium d. deputatorum Zelandiae de hoc negotio consilium, atque ex animo illius in singulis provinciis introductionem et observationem vovemus. Visum tamen nobis est, explicationis gratia haec sequentia subiungere: 1. Cuiusque provinciae Ordinibus et magistratibus liberum esto, de numero alumnorum statuere. 2. Diversa et distincta singularum provinciarum collegia difficulter impetrari posse censemus, adeoque hoc totum Ordinum provincialium pietati et discretioni committendum putamus. 3. Censemus in collegiis praedictis esse habendam rationem, quantum quidem eius fieri potest, theologiae studiosorum, qui parentum sumptibus in studiis alantur, ne illi in singulis, pari quo alumni, habeantur loco. 4. Certum tempus, quo cursum theologiae in academiis aut scholis illustribus, studiosi absolvant praefigendum illis strictim non esse, arbitramur, sed hoc iudicio classium relinquendum, quae pro nata ingeniorum liberalium et fertilium rationem habere possunt. 5. Quia saepius studiosi theologiae testimoniis sibi a professoribus aut aliis impertitis in ecclesiae damnum abutuntur, optamus unice, ut prudentia magna in testimoniorum communicatione adhibeatur. 6. Quando et ubi in visitatione aegrotorum candidatos hosce pastores comitari conveniat, discretioni ministrorum Verbi permittimus, utpote quibus optime omnium de aegrotorum conditione constat. Ad reliquas quaestiones suo loco, cum ordo nos tetigerit respondebimus.

II/2.97 Groningen Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated source: P: Kaajan, 379 Other copy: Utrecht OSA, L, 70v Editor: Theodore G. Van Raalte

SENTENTIA DEPUTATORUM SYNODI GRONINGENSIS 30

Consilium venerendorum fratrum Zelandiae per omnia probamus et stricte in omnibus provinciis sequendum esse existimamus, quoad fieri possit, et (4) provinciis] B: provincias – (5) tamen] B: tum – (15) pro] P: foll. by [re] – (31) fieri] A: prec. by del. potest

194

ii/2.98 drenthe advice on theological training

cuiusque provinciae status id ferat, excepto illo uno cuius mentionem fecit clarissimus dd. Gomarus.

II/2.98 Drenthe Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 70v Other copy: Kaajan, 379 Editor: Theodore G. Van Raalte

SUFFRAGIUM DRENTANORUM Perplacent omnia, quae a dominis fratribus tam Selandis, quam Suith-hollandis in usum ecclesiae proposita et exposita sunt, ex animo optantes, ut ista omnia, si ulla ratione fieri queat, summa diligentia a theologiae candidatis requirantur, antequam ad sacrum ministerium admittantur. In primis ab illis qui egestate sive paupertate ulla non premuntur. Quibus vero res familiaris paulo angustior est, et tamen ad hoc officium idonei censentur, non putamus illos tam diu, scilicet annum post secundum examen habitum, a ministerio abstinendos, sed citius promovendos esse.

II/2.99 Walloon Advice on Theological Training Date: Submitted 3 December 1618 (Session 19) Main source: A: Utrecht OSA, A.3, 5 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 71r–72r; P: Kaajan, 379–381 Editor: Theodore G. Van Raalte

(1) fecit] P: facit – (10) Selandis] B: Zelandis – (10–11) Suith-hollandis] B: Zuydt-Hollandis

10

15

ii/2.99 walloon advice on theological training

195

DE PROPONENTIBUS SIVE CANDIDATIS THEOLOGIAE SENTENTIA DEPUTATORUM SYNODI GALLOBELGICAE

5

10

15

20

25

2A 30

35

Cum pleraque quae a fratribus Zelandis proposita sunt, iam pridem in ecclesiis nostris recepta et ipso usu comperta sint utilissima, non possumus non laudare quae pie et prudenter ab ipsis huic synodo nationali suggeruntur. Paucula tamen salvo meliore iudicio monemus. 1. Totum hoc negotium non posse eiusmodi legibus comprehendi quibus omnes in provinciis aequaliter alligentur. Ideoque multa provincialium synodorum prudentiae committenda. De generalibus potissimum quoad doctrinam et mores cautiones ponendas. 2. Cum scholarum academiarumque regimen ad magistratum potissimum spectet, consilium dari certi aliquid sine ipsius arbitrio statui non posse. Quo praesertim pertinere videntur quae de collegiis, academiis scholisque illustribus minuendis aut mutandis aut etiam erigendis, deque alumnorum numero et stipendiis commemorantur. 3. Reliqua porro etiam probamus, modo ecclesiis nostris eam rationem sequi liceat quam pro ecclesiarum suarum constitutione iudicabunt esse commodissimam. Nec obstringantur alumnos suos ad exteras academias dimittere, nisi ubi sic ipsis visum fuerit. 4. Et cum examina studiosorum collegii sui synodus nostra hactenus ob multas rationes sibi reservarit, non patietur facile ad theologiae professores transferri. 5. De proponentibus, qui praeeunte accurato examine digni iudicati sunt authoritate synodi ut ex suggestu publice dicant, nec nisi iussu et authoritate regentis isto munere funguntur, sic iudicamus istum ordinem non utilem tantum sed etiam necessarium esse, nostris praesertim ecclesiis, quo iam pridem magno cum fructu et absque scandalo utuntur. Qua in re nemini tamen praescriptum velimus, modo nobis nihil adimatur. Etiam olim apud nos insueta fuerunt haec exercitia. Sed necessitate et utilitate sua tum ecclesiarum tum studiosorum, ipso denique progressu temporis visa sunt et adhuc videntur laudabilia. Constat etiam ecclesiis nostris tales non fungi proprie dicto ministerio, sed exercendi, probandi, aliorum vices supplendi noticiae denique gratia adhiberi. Quae de istis concionibus intra limites coercendis prudenter dicta sunt, probamus et studiose procurabimus. 6. Baptismi vel sacramentorum administratione plane nostris interdictum est. Nec cuiquam permittendam censemus, nisi ministerio inauguratus potestatem clavium acceperit. (8) omnes] A: omne – (13) collegiis] A: interl. add. – (19) dimittere] B: mittere

196

ii/2.99 walloon advice on theological training

Articuli aliquot excerpti ex legibus Collegii Gallici quoad regimen studiosorum et candidatorum theologiae sub inspectione synodi Gallobelgicae Officium regentis

Ordo studiorum

Catechesis et confessio

Exercitia domestica

Conciones et lectiones publicae

Qui admittendi ad concionandum publice

Mores et studia alumnorum

1. Le devoir du regent sera de s’employer a` ce que la ieunesse qui luy est commise soit instruite en la piete´ et bonnes moeurs, et notamment en la pure religion rec¸eüe et enseignee en nos eglises. 2. Le regent prescrira a` chacun des escoliers l’ordre qu’ils tiendront tant au regard de leurs estudes privees et domestiques qu’au regard des lec¸ons publicques, qu’ils orront, et disputes esquelles ils s’exerceront en l’academie. 3. Il leur exposera au college le catechisme avec la confession de foij de nos eglises, et leur proposera de la philosophie ce qu’il iugera leur estre le plus necessaire. 4. Il les exercera aussi selon leur capacite´ en compositions, declamations, propositions, et disputes tant philosophiques que theologicques deux fois la semaine, les exemtant de toutes propositions et disputes particulieres qui se font es maisons des professeurs et des aultres. 5. Il prendra esgard a` ce qu’ils frequentent sogneusement les predications franc¸oises et les lec¸ons publicques, qu’il leur aura prescrites; et les repetera pour estre plus asseure´ de leur diligence et avancement en leur estudes. Art. 8. Il ne permettra qu’aucun escolier monte en chaire pour prescher en aucune eglise avant qu’il ait este´ examine´ au synode et trouve´ sani, et bien fonde´ en la religion chrestienne, de peur qu’enfle´ il ne tombe es pieges du Diable. Art. 25. Les escoliers conformeront leur vie a` toute piete´ et honnestete´ et sobriete´, et employeront leur temps en toutes bonnes lettres, mais principalement en la cognoissance de verite´ lacquelle est contenue es Sainctes Escritures.

3A

5

10

15

20

25

Ex Synodo Roterodamensi anno 1607, mense Martio: Quibus conditionibus alumni recipiantur in collegium

Art. 5. On ne recevra aucun au nombre de nos escoliers, 1. qui n’ait bon tesmoignage de l’eglise du lieu ou il a fait sa demourance; 2. qui n’ait este´ ouij et examine´ au synode suivant les articles qui en ont este´ dresser auparavant; et 3. qui n’ait este´ premierement esprouve´ par un demij an en nostre colleges. S’il a la crainte de Dieu et donne esperance, qu’a` l’advenir il pourroit servir a` e´dification en nos eglises. Et n’estant pas trouve´ capable au bout

(6) enseignee] P: enseigne´e – (13) Marg. Exercitia] A: prec. by del. Propos – (21) este´] A: interl. add. – (21) au] P: du – (30) de] A: prec. by del. de nos eglises – (33) pourroit] B: pourrit – (34) e´dification] A: prec. by del. l’

4A

30

ii/2.99 walloon advice on theological training

197

dudit demij an, il sera renvoije´ a` ses parens avant la reception. Et sera ceste condition representee aux dits escoliers et a` leurs parens avant ladite reception. Ex Synodo Delphensi anno 1613, mense Septembri: 5

10

15

Art. 12. L’assemblee desirant de pourveoir a` ce que nostre college ne fust fourni sinon de bons escoliers, desquels on puisse recevoir certaine esperance qu’ils pourroijent servir a` e´dification en nos eglises, a trouve´ expedient, que nul n’y soit admis, 4. qu’il ne soit advanc¸e´ tant es langues Latines et Grecques qu’en la logicque et rehetoricque et rudimens de la piete´, 5. communiqueras a` la table du Seigneur, et 6. qui ne soit fermement resolu de se consacrer et preparer au sacro Ministere. 7. Sera en oultre tire´ promesse desdits escoliers, qu’ils se comporteront en la crainte de Dieu, et 8. qu’en toute modestie ils se soumettront a` l’ordre et aux loix dudit college et aux admonitions du regent: et sera 9. aussi stipule´ avec les parens, qu’en cas que lesdits escoliers ayans este´ defaillans en ces choses, le synode trouve bon de les renvoijer aux parens, ils restitueront les deniers emploijez en leur entretenement. Et d’une telle stipulation donneront signature avant la reception d’iceux en nostre college.

Quibus conditionibus recipiantur in collegium

Ex Synodo Harlemensi 1614, mense Septembri:

25

L’assemble´e presente a trouve´ bon pour diverses raisons d’ordonner a` tous nos escoliers pour leur entretenement et demeure au college seulement le terme de cincq ans entiers, ledit terme commenceant apres qu’ayans este´ esprouvez l’espace d’un demy an ils auront este´ receus au nombre des escoliers ordinaires, durant lequel temps ils auront a` parachever leurs estudes, suivant l’ordre qui leur sera prescrit par le regent, et se rendre capables pour a` la derniere demy annee estre examine´ et admis aux propositions publicques.

30

Alias leges, quia non spectant praesens negotium, omisimus; aliquas etiam addere non potuimus, quia earum exempla ad manus non sunt, quarum aliquae praesertim agunt de aetate qua in numerum studiosorum nostrorum recipi possint. Itemque de literis testimonialibus, etc. Itemque de ordine studiorum.

5A 20

(2–3) reception] A: foll. by del. Et quant a` l’entretenement etc. – (10) qui] B: om. – (11) desdits] B: les dits – (12) comporteront] P: comparteront – (14) ayans] P: ayant – (15–16) bon…restitueront] B: om. – (16) d’une] P: d’un – (19) L’assemble´e] B: L’assemble – (21) ayans] A: interl. add. repl. del. illegible word foll. by del. aurant; B: q’ayans – (23) lequel] A: prec. by del. illegible word

De tempore studiorum, quod nostris alumnis conceditur

SECTION 9: ADVICE ON PRINTING ABUSES

Summary: During the Pro-Acta sessions, the various delegations submitted their advice on the issue of printing abuses. Since the synod of Emden (1571), the church had made decisions that theological books should be checked by Reformed professors with regard to their confessional soundness. At the Synod of Dordt the issue was raised on 4 December 1619, and the advice of the foreign and Dutch delegations was read on the following two days in sessions 21 and 22. The issue arose from complaints in various provinces, however these were not all about the content of books but also about the many printing mistakes in editions of the Bible. The tenor of the advice from all the delegations was very similar, suggesting the creation of a censorship committee of learned scholars, while also agreeing that this was a matter for the state to oversee. Additionally, the wish was expressed that the number of printers should be decreased, and even that only printers who swore allegiance to the Reformed confession should be given permission to print. Books printed without permission should be destroyed. Furthermore, printers should promise to be more careful in printing Bibles, so that mistakes would be minimal. After all the advice was given, President Bogerman recommended that the synod officers draw up regulations for printing from the advice given, which the synod would later examine and approve. This would then be sent to the States General with the request for a public resolution to prevent printing abuses. Due to the pressing Remonstrant case, the officers did not draft regulations and the synod did not return to the issue. The States General, however, took preemptive action and issued an official edict on 22 December 1618 forbidding the publication of heretical, immoral and seditious material (see no. II/2.117). Nothing was said about printing mistakes, and in the end this edict was less rigorous and precise than the delegations, and in particular the foreign ones, had suggested. In its final list of requests to the States General (session 177), the synod asked for greater regulation of printers, but no action was taken. The original documents submitted by the delegations are preserved in Utrecht OSA, vol. A, while copies also survive in Utrecht OSA, vol. L. On the issue of printing abuses, see Kaajan, 304–335. Janika Bischof

ii/2.100 british advice on printing abuses

199

II/2.100 British Advice on Printing Abuses Date: Submitted 5 December 1618 (Session 21) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [1 p.] (original) Collated source: AL: Acta, 1:53 Other copies: Utrecht OSA, L, 73r; Milton, 146 Editor: Janika Bischof

IUDICIUM THEOLOGORUM ANGLORUM DE TYPOGRAPHIS

10

15

20

Putamus rem esse omnino necessariam et saluberrimam, et licentia typographorum reprimatur. Sed quia res haec ad autoritatem politicam spectat, rogandi sunt illustrissimi ordines et autoritatem suam interponere velint. In singulis civitatibus quae habent praelum, maxime in academiis necessarium est, ut sint ad hoc negotium deputati viri ecclesiastici qui autoritate et iudicio praestant, quibus est hoc oneris imponendum ut prius legant libros qui praelo offeruntur et approbatione sua permittant impressionem. Ne quis artem typographicam excerceat, nisi qui profiteatur religionem reformatam in istis provinciis stabilitam sectarios autem omnes remonendos censemus. Ne quis liber imprimatur, nisi ad finem libri manu cuiuspiam ex iis qui ad hoc negotium sunt deputati approbatio scripta compareat. Haec res diligenter observata et rempublicam et ecclesiam magna molestia liberabit, quod in nostra ecclesia magno cum fructu observatur.

II/2.101 Palatine Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, 2 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 73v; AL: Acta, 1:53–54 Editor: Janika Bischof

(9) et] AL: ut – (19–20) diligenter observata] A: interl. add.

200

ii/2.101 palatine advice on printing abuses

DE TOLLENDIS TYPOGRAPHIARUM ABUSIBUS MONITA THEOLOGORUM PALATINORUM I. Typographiae certo ac definito numero constituantur per civitates et provincias, nec typographi, nisi iurati recipiantur. II. Delectu librorum ante editorum habito, quotquot Socinianorum, libertinorum aut fanaticorum haeresibus polluti, aut bonis moribus perniciosi sunt, aboleantur; qui sani, salutares et idonei pietatis magistri retineantur, et ubi ad incudem redierint, nova praefatione ornentur, ii praecipue, qui ad captum et usum populi sunt, ut quorum lectioni potissimum vacare debeat, hoc indicio intelligere possit.

5

10

III. Caveatur etiam ne alibi excusi libri impuri, sive haereticorum sive atheorum importentur in provincias, aut venales prostent. IV. Qui ad prelum parantur noviter, non ante excudantur, quam censorum iudicia subierint et calculum meruerint. Rogentur etiam dd. Ordines, ne libris non approbatis privilegia concedant.

15

V. Censores librorum et inspectores typographiarum per civitates sunto pastores cum senatore uno, seniore ecclesiae; per provincias delecti sive professores, ubi academiae sunt, sive deputati classium aut synodorum, adiunctis politicis, quoties res postulat. VI. Exemplar librorum, qui primum excuduntur, unum tradatur ministerio in urbibus, censorum collegio in provinciis, ad quod revocari posteriores editiones possint. Nec enim ipsis inconsultis suscipienda interpolatio aut mutatio. VII. Inprimis autem providendum est, ne Biblia Sacra quacunque forma aliter quam ex praescripto synodi imprimantur. VIII. Postremo tum typographis, tum tum praelorum correctoribus ponendae leges sunt authoritate publica et in omnibus officinis affigenda, quibus tam nobilem artem moderentur et exerceant ex usu ecclesiae et reipublicae.

(9) debeat] A: corr. from debeant – (10) possit] A: corr. from possint – (13) prelum] B, AL: praelum – (17) uno] AL: add. et – (21) quod] AL: quos – (22) possint] A: corr. from possunt

20

25

2A

ii/2.102 hessian advice on printing abuses

201

II/2.102 Hessian Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 74r–75r; AL: Acta, 1:54–56 Editor: Janika Bischof

IUDICIUM FRATRUM HASSIACORUM DE ABUSIBUS TYPOGRAPHIARUM TOLLENDIS

10

15

20

25

30

Quaestio de tollendis abusibus typographiarum tanto accuratiorem meretur considerationem et decisionem, quanto ars typographia maius est Dei donum, et ad honestarum artium ac disciplinarum cognitionem, cumprimis vero caelestem veritatem propagandam accommodatius medium, quantoque periculosius est malum, quod ex praeclari huius Dei muneris abusu in ecclesiam et rempublicam iamdudum, praesertim in his Foederatis Provinciis Belgicis, exundavit. Ut vero abusibus istis, quoad eius fieri potest, obviam eatur, in duo potissimum incumbendum fuerit. I. Ut praeterita et etiamnum praesentia damna, quae scripti iam tum, et in lucem editi libri ecclesiis et provinciis Belgicis intulerunt, et adhuc dum inferunt, tollantur, aut certe, ne latius serpant, inhibeantur. II. Ut futurum malum, certis legibus publica summi magistratus authoritate confirmatis, deinceps praecaveatur. De primo censemus, discrimen faciendum esse inter libros blasphemos ac haereticos, ut sunt Alcoranus Turcicus, libri Ariani, Samosateniani, Sociniani, Pelagiani, et id genus alii, et inter eos, qui errores quidem, at non usque adeo perniciosos, nec fundamentum Christianismi penitus convellentes in se continent. Prioris generis libri ut quamprimum eliminentur, existimamus esse a dignitate summi magistratus, et e re ecclesiarum Belgicarum. Vix enim quicquam esse potest Republica Christiana magis indignum, quam si in ea permittatur licentia, eiusmodi libros palam blasphemos et haereticos excudendi, divendendi. Fiet autem hoc nostro iudicio commodissime, si omnia, quae apud typographos et bibliopolas reperiri possunt, istiusmodi librorum exemplaria supprimantur, et edicto publico, ne vel palam vel clam distrahantur, severissime prohibeatur. Posterioris generis libros putamus tolerari posse, tantisper, dum ea exemplaria, quae iam extant, sint divendita; modo cave(16) tum] AL: om. – (19) praecaveatur] B: caveatur – (21) Ariani] B, AL: Arriani – (23) convellentes] AL: convellntes – (28) eiusmodi] AL: huiusmodi

202

ii/2.102 hessian advice on printing abuses

atur, ne denuo distractis exemplaribus praelo subiiciantur; absque consensu eorum, quibus censura librorum demandabitur. De secundo existimamus, ne deinceps librorum in publicam lucem editio aliquod pariat hisce ecclesiis et provinciis Belgicis malum et incommodum, primum quidem coercendam et certis quasi legum cancellis circumscribendam esse, et scripturientium et typographorum licentiam. Deinde vero et certos constituendos esse librorum censores. Scripturientium cacoethes inhibebitur. I. Si edictis publicis caveatur a summo magistratu, ne quis subditus illustrissimorum dn. Ordinum Generalium, praesumat, quicquam typographis vel in Foederatis Provinciis, vel extra eas typis describendum tradere, nisi quod ab iis, quibus librorum censura demandanda erit, approbatum fuerit. II. Si illi, qui ad docendum in ecclesiis et scholis Belgicis deinceps admittentur, ore ac manu sua teneantur sese obstringere, se, quamdiu ecclesiis et scholis Belgicis praesunt, vel in Foederatis hisce Provinciis versentur, nihil a se aut ab aliis scriptum ulli typographo imprimendum tradituros, absque antegressa censorum approbatione. Quod ut fiat, legibus quibus scholarum doctores ac praeceptores et ecclesiarum pastores, antequam ad officia scholastica aut ecclesiastica obeunda adhibentur, obstringi solent, hoc statutum de non publicandis libris absque censorum approbatione, inserendum esse videtur. Ut typographorum licentiae obviam eatur. 1. Omnes ac singuli typographi solemni iuramento obstringendi esse videntur, ne quicquam sive antehac excusum, sive noviter scriptum, typis describant, aut, ut a suis describatur permittant, nisi quod a censoribus visum, lectum et approbatum fuerit. 2. Iis in locis, in quibus sunt typographea, certis viris idoneis demandandum erit, ut vigiles habeant in operas typographicas oculos, easque subinde invisant et perlustrent, nec permittant, ut quicquam publici iuris fiat, quod a censoribus probatum et subscriptum non sit. 3. Iniungendum erit typographis serio, ut in imprimendis libris a censoribus approbatis, debitam diligentiam et industriam adhibeant, ut ita ex typographeis libri prodeant, quoad fieri potest, ab erratis et mendis purissimi. 4. Cumprimis serio ipsis mandandum esse censemus, ut quotiescunque libros sacros Biblicos impressuri sunt, quam fieri potest, maximam curam adhibeant, ne quid sanctissimis Dei eloquiis indignum in eosdem irrepat. Praesertim vero integrum opus Biblicum nunquam praelo subiicient, nisi de voluntate et consensu censorum, et si haberi possit, synodi provincialis. 5. Bibliopolis graviter et sub certa poena interdicendum, ne libros blasphemos et haereticos alibi excusos in provincias hasce Belgicas importent, aut importandos curent, neve eos clam palamve divendant. Cen(10) vel] AL: om. – (14) et] AL: ac – (15) versentur] AL: versantur – (18) scholastica ... ecclesiastica] AL: aut ecclesiastica aut scholistica – (22) obstringendi] B: astringendi – (30) quoad] B: quod ad – (34) eosdem] B: easdem – (37) alibi excusos] B: om. – (38) aut…divendant] A: marg. add.

5

2A

10

15

20

25

30

35

ii/2.102 hessian advice on printing abuses 3A

5

10

15

20

25

30

35

203

sores librorum omnino constituendos esse iudicamus. Horum officium erit, libros sibi ab authoribus vel typographis traditos, accurate, sive distributis inter sese operis, sive collegialiter, pro ut rei necessitas postulabit, perlegere, eaque quae in iis emendanda censent, diligenter notare, de iis et inter se et cum authoribus, si haberi possint, et rerum momenta hoc postulent, conferre, et ubi omnia ita concepta et correcta fuerint, ut nihil amplius iis insit, quod receptae in ecclesiis Belgicis Reformatis fidei orthodoxae adversetur, vel pietati, honestati et bonis moribus, publicaeque tranquillitati et paci reipublicae officere videatur, manu sua subsignatos et approbatos authoribus vel typographis ad excudendum reddere. Non inconsultum quoque videtur, si censoribus potestas fiat, nonnullos libros, praesertim theologicos, quibus ecclesiam et rempublicam Christianam sine detrimento carere posse existiment, prorsus reiiciendi, et ne imprimantur, prohibendi, licet nihil ne ipsis deprehendatur, fidei sinceritati et bonis moribus adversum. Testatur namque experientia, nimia librorum, quos scripturiens hoc seculum protulit, et etiamnum magno numero profert, multitudine fieri, ut optimi quique in omnibus facultatibus tractatus, superiori eruditissimo seculo a praestantissimis quibusque omnium facultatum viris editi, quibuscum plerique recens scripti libri comparandi non sunt, paulatim intercidant, et a studiosorum oculis et manibus amoveantur, non absque magna rei literariae iactura. Cui malo ut tandem aliquando occurratur, iamdudum videtur efflagitare summa reipublicae literariae necessitas. Caeterum optandum foret, quod hesterno die a clarissimo d. Deodato bene monitum fuit, hanc censendi libros curam non paucis quibusdam, sed integro plurimorum doctissimorum, et in omni facultatum genere exercitatissimorum virorum ecclesiasticorum et politicorum collegio committi, ne paucorum incuriam et negligentiam quandoque integrae regiones et respublicae et omnes saepenumero ecclesiae Reformatae luere cogantur. Quod si tamen his locis parum id congruere videbitur, demandari poterit haec librorum in publicam lucem edendorum revisio et censura, in iis quidem provinciis, in quibus academiae sunt, doctoribus et professoribus, in sua quibusque facultate; in reliquis vero provinciis, si libri theologici fuerint, deputatis eam ad rem synodorum provincialium. Sin reliquarum facultatum, iis quos quaeque provincia eam ad rem seliget et deputabit. Haec salvis melioribus iudiciis.

(3) operis] A: corr. from operibus – (4) notare] AL: annotare – (5) rerum] B: eorum – (9) vel] B: aut – (17) praestantissimis] B: prestantissimis – (19) a] A, B: e – (20) literariae] B: litterariae – (22) literariae] B: litterariae – (25) plurimorum] B: plurissimorum – (28) luere] B: tuere – (32) si] B: sibi – (33) eam] B: hanc

204

ii/2.103 swiss advice on printing abuses

II/2.103 Swiss Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, 3 pp. (original) Collated source: AL: Acta, 1:57–58 Other copies: Utrecht OSA, L, 75v–76r; Zurich ZB, Ms D 237, 356r–357r; Zurich ZB, Ms F 217, 29r–33r; Zurich ZB, Ms J 241, 521–523; Zurich ZB, Ms S 309, 216r–v Editor: Janika Bischof

DE ABUSIBUS TYPOGRAPHIARUM CAVENDIS ET EMENDANDIS SENTENTIA HELVETIORUM Artem typographicam divinitus humano generi concessam, maxime ad propagationem sacrosanctae veritatis, nemo ignorat, multiplices et enormes illius abusus iam diu pii atque pacifici serio multumque deplorans. Et quidem beneficium omne, quo est divinius, quo utilius, hoc etiam perniciosior est eius abusus. Ante omnia igitur haec ars curae esse debet potestati supremae, quae possit leges non tantum praescribere, sed eas etiam exequi. Typographorum et typographiarum multitudinem nunquam non ecclesiae et reipublicae fuisse noxiam, experientia abunde docet. Non igitur omnibus neque ubique locorum artem hanc exercere amplissimi magistratus nostri permittunt. Scriptorum genus omnino omne Confessioni Helveticae et Basiliensi, pietati aut bonis moribus, concordiae ac publicae paci non congruum, nec non libelli famosi, obscaena carmina et cantilenae, picturae, item odiosa contentionum fomenta, prohibentur severe. Liber sine authoris, typographi aut loci nomenclatura impressus, nisi id fiat graves ob causas conscio aut iubente magistratu, supprimitur. Liber censendus, in academia Basiliensi quidem magnifico rectori primum, deinde pro diversitate argumenti facultatum diversarum decanis; in scholis metropolitanis autem censoribus exhibetur. Si prolixior est, adhibentur collegae. Subscriptione tandem vel probatur vel improbatur. Liber sine subscriptione aut permissu editus, supprimitur et aboletur; et reus pro ratione delicti luit aere, corpore aut etiam fama.

(11) illius] AL: eius

10

15

20

25

30 2A

ii/2.104 genevan advice on printing abuses

5

10

15

3A

20

25

30

205

Tametsi in scripto aliquo erroris aut damni fuerit omnino nihil, orthodoxa et necessaria omnia, si tamen censorum conscientiam fugerit, id non fit impune. Censores constituuntur viri authoritatis et potestatis primariae, ex ordine non minus politico quam ecclesiastico. Horum munus est non tantum libros edendos inspicere, legere, probare vel repudiare, verum etiam typographiarum curam gerere, modisque omnibus providere, ne pax ecclesiastica vel respublica per typographiarum errores detrimentum capiat. Honorarii sive proemii loco censoribus singulis, nec non bibliothecae publicae libri editi debetur exemplum; alterum ab authore, alterum a typographo. Res gravioris momenti, censores deferunt ad senatum. Si quis ex censoribus ipsis scripta sua iuris vult facere publici, ne vel suae potestatis abusus, vel censorum reliquorum indulgentia sit res mali exempli, tenetur ipse quoque ea subiicere censurae facultatis suae, vel totius collegii. Non ecclesiae membris duntaxat leges istae praescribuntur, sed reliquis omnino omnibus, quotquot intra fines pii et Christiani magistratus vivunt, sive indigenae illi sint sive alienigenae. Non nostris tantum nihil censoribus insciis vel invitis excudere licet in typographiis nostris, sed ne quidem ad typo graphos exteros excudendum mittere quicquam, sine censorum nostrorum permissu. Contra, si quae scripta excudenda ad typographos nostros mittuntur ab exteris, ea non minus censoribus exhiberi debent atque scripta domesticorum. Si secus fiat, typographus luit, et magistratus authoris illius redditur certior, atque rogatur ne suis abuti typographiis nostris, vel nostras leges violare permittant. Denique libros adversariorum seu controversiarum per leges nostras advehere quidem atque divendere licet; si tamen liber aliquis aut manifeste in Deum blasphemus est, pietati et bonis moribus adversarius, aut etiam iniurius proximo, magistratus mature monetur, qui pro re nata statuit.

II/2.104 Genevan Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [1 p.] (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 76v; AL: Acta, 1:58 Other copy: Geneva AT, 17, 121v Editor: Janika Bischof

206

ii/2.105 bremen advice on printing abuses

Quae ad leges et ordinem in typographia observandum, quandoquidem iampridem leges sunt conscriptae, ut audio, et ea res ad authoritatem sapientissimorum magistratuum in his regionibus omnino spectat, ea omnia omitto. Caveatur tantum in posterum malo atque periculo a licentia quae inolevit, constitutis librorum censoribus per provincias ubi typographia exercetur, quos censores optarim ex politico, ecclesiastico, et academico ordine esse. Aliquid indulgeatur gentis et regionis mori, nec gravetur severiore iugo, libertati et aliquando amaenitatibus addicta gens, ingeniaque. Nihil enim magis irritas facit optimas reformationes, quam absolutus rigor, et nimia omnia simul adducendi contentio. Reliqua, a fratribus potissimum Sudhollandis in medium prolata et exhibita, vehementer probo. Ioannes Deodatus

5

10

II/2.105 Bremen Advice on Printing Abuses Date: Submitted 5 December 1618 (Session 21) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [2 pp.] (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 77r–v; AL: Acta, 1:58–60 Editor: Janika Bischof

DE TYPOGRAPHEIS CONSILIUM THEOLOGORUM BREMENSIUM

Typographi

20

I. Typographiarum licentiosa multitudo ad iustum numerum, necessarium aut saltem utilem ecclesiae et reipublicae, revocanda est. II. Typographi nulli sint, nisi publica auctoritate magistratus confirmati et iurati. Fidem sint ecclesiae membra, viri honesti, aequi, satir periti artis, et qui ipsi laborent, vel saltem operas a se conductas vigili ocuto lustrent. (1) Quae] This section, an autograph signed by Jean Diodati, follows the Swiss judgment on a separate page in A, but is directly appended to the preceding text in B and AL, with no indication that these are separate documents written in different hands. – (7) optarim] AL: optamus – (12) Sudhollandis] A: prec. by del. word; B: Zuydt-Hollandis; AL: Zuydthollandis – (20) typographeis] AL: typographiis – (20–21) Consilium…Bremensium] This appears to be added in a different hand in A, on the same line as the heading. – (24) auctoritate] B: authoritate; AL: autoritate

25

ii/2.105 bremen advice on printing abuses

207

III. Sub gravi poena eis iniungatur, ne quid imprimendum suscipiant, nisi probatum ab eis, quibus magistratus supremus hanc cognitionem et censuram demandabit.

5

IV. Revisores autem ad minimum sint tres: unus ex ordine magistratus; alter ex professoribus aut magistris doctioribus; tertius ex pastoribus ecclesiae. Intelligimus autem tres istos censores non sufficere omnibus hisce provinciis, sed singulis esse tres illos dandos.

Censores

V. Sit etiam unus saltem inspector totius rei typographicae, qui subinde typographea invisat, et cum censoribus consilia communicet. 10

15

20

[2] A 25

30

VI. Certae leges conscribantur, quibus revisorum et typographorum munia regantur; quales istae sint et similes: 1. De quibus censores dubitant, ea sub consultationem vocent, initio cum inspectore; deinde, si opus sit, etiam cum magistratu, pastoribus, professoribus; in rebus gravioribus etiam cum exteris orthodoxis. 2. Libri inutiles, famosi, puritati religionis et receptae Confessioni et concordiae alendae inimici, et omnino, qui bonis moribus obsint, penitus reiiciantur. 3. Libros aliunde missos, vel alibi iam excusos, ne subiiciant prelo, nisi consimiliter de iis censores certiores fecerint. 4. De picturis idem iudicium sit, quod de libris. 5. Auctorum et locorum, uti scripta imprimuntur, nomina omittere, nemini fas sit; nisi causa superioribus, imprimisque conscio magistratu, comprobata. 6. Libri aliarum, quam religiosarum rerum, ut philosophici, historici, iuridici, et exoticis linguis conscripti, censendi mittantur ad eas academias, ubi a doctis earum rerum viris, specialiter ad hoc deputatis, relegi possint; ne quid uspiam sanae doctrinae aut piis moribus adversum, cum ecclesiae aut politiae detrimento occultetur. 7. Correctores sint satis notae fidei et doctrinae; ne ecclesiae proditoribus nostra arcana committamus. Salvo rectius sentientium iudicio.

(3) demandabit] AL: demandavit – (4) autem] A: interl. add.; AL: om. – (6–7) Intelligimus… dandos] A: marg. add., partly obscured in margin – (18) prelo] AL: praelo – (27) doctrinae] A: foll. by del. adversum

Leges communes

Correctores

208

ii/2.106 dutch theologians’ advice on printing abuses

II/2.106 Dutch Theologians’ Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [2 pp.] (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 78r Other copy: Kaajan, 382 Editor: Janika Bischof

RESPONSIO QUINQUE SACRAE THEOLOGIAE PROFESSORUM IN HIS PROVINCIIS BELGICIS AD QUAESTIONEM PROPOSITUM QUA RATIONE APTUM ALIQUOD REMEDIUM POSSIT INVENIRI, AD SCRIPTORUM, TYPOGRAPHORUM ET BIBLIPOLARUM LICENTIAM IUSTIS LIMITIBUS IN NOSTRIS ECCLESIIS COERCENDAM Rogandos censemus illustrissimos dominos Ordines Generales ac singularum provinciarum. 1. Ut prohibeant secundum statuta sua praecedentia, ne deinceps typographi scriptum aliquod imprimant quod a revisoribus ipsorum auctoritate constitutis non sit prius examinatum et approbatum. 2. Ut in singulis provinciis pro sua prudentia certum censorum numerum tam ex politicis, quam ex ecclesiasticis ad libros corrigendos determinent, qui posthac in lucem emittentur. 3. Ut typographos iuramento astringent se nullos libros, nisi auctoris ac suo nomine expresso, edituros. 4. Ut suis impediant interdictis ne typographi excudant, aut bibliopolae divendant libros vel aperte blasphemos, quales sunt Davidis Georgii, Henrici Nicolai, Socini, vel profanos, vel impudicos, vel famosos, vel aliqua alia ratione bonis moribus noxios. 5. Ut etiam caveant ne imagines aut sculpturae evulgentur, vel ad Dei gloriam imminuendam, vel ad famam proximi laedendam comparatae.

(7) quinque] A: interl. add. – (14) Rogandos] B: prec. by 1. – (17) auctoritate] B: authoritate – (19–20) censorum…ecclesiasticis] B: tam ex politicis quam ex ecclesiasticis censorum numerum – (20) tam…ecclesiasticis] A: interl. add. – (24) suis] A: foll. by del. censent – (26) Socini] A: foll. by del. et – (26) vel profanos] A: interl. add. – (26) alia] A: interl. add. – (27) bonis moribus] A: corr. from scandalosum – (28) ne] A: foll. by del. aut

10

15

20

25

ii/2.107 gelderland advice on printing abuses

5

[2] A

209

6. Ne ab ullis in posterum typographis novam aut Veteris, aut Novi Testamenti, aut Psalmorum impressionem fieri permittant absque consensu visitatorum a se constitutorum. 7. Ut pastoribus ac membris nostrarum ecclesiarum speciatim iniungatur, ne ullum scriptum absque synodorum aut classium suarum approbatione in vulgus spargant. 8. Ne librorum auctoribus, aut typographis aut bibliopolis ulla privilegia largiantur, antequam de iis revisorum a se destinatorum iudicium certo cognoverint.

II/2.107 Gelderland Advice on Printing Abuses Date: Submitted 5 December 1618 (Session 21) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [1 p.] (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 78v Other copy: Kaajan, 382–383 Editor: Janika Bischof

AD QUAESTIONEM DE TYPOGRAPHIA RESPONDENT GELDRI

20

25

I. Abusus esse hactenus commissos varios ac noxios, tam reipublicae quam ecclesiae, puta, quod non erubuerint typographi typis excudere, non tantum quorumvis adversariorum scripta veritatem ex professo oppugnantia, cantilenas obscoenas, famosos libellos, quibus, neque supremo magistratui, reipublicae, ecclesiae, neque pientissimis animabus quae aestum diei tulerunt parcitum sit, verum etiam de novo ex orco revocentur scripta et excudantur Davidis Georgii, Henrici Nicolai, Cornhertii, Castalionis, Socini, et quidem Alcorani Mahumeti, imo de novo inserantur, cuidam praecationi eae voculae, quibus rex1 Hispaniarum dicatur clementissimus noster dominus, et eius generis alia multa.

(1) ab] A: interl. add. – (1) aut] B: om. – (4) iniungatur] A: corr. from iniungantur – (21) supremo magistratui] A: marg. add. – (21) magistratui] B: foll. by neque – (25) novo] A: foll. by del. in – (25) eae] A: foll. by del. verba 1

Philip III of Spain.

210

ii/2.108 south holland advice on printing abuses

II. Remedium, quo in posterum istis abusibus atque consimilibus obviam eatur, putamus, salvo meliori iudicio unicum fore et salutare, si ex authoritate et consensu illustrissimorum et praepotentum dd. Ordinum Generalium, in quavis provincia duo statuantur censores librorum, scilicet alter politicus, alter vero ecclesiasticus, rerum theologicarum periti, ut et linguarum artiumque, sine quorum consensu et approbatione nemini sub poena gravissima, non tantum confiscationis librorum, aut mulctae pecuniariae, sed et gravioris longe politicae (si ita visum fuerit praedictis Ordinibus dominis nostris clementissimis) liceat quicquam typis edere.

5

II/2.108 South Holland Advice on Printing Abuses Date: Submitted 5 December 1618 (Session 21) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [2 pp.] (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 79r–v Other copy: Kaajan, 382–383 Editor: Janika Bischof

AD QUAESTIONEM DE TYPOGRAPHIAE RESPONDENT FRATRES ZUYDT-HOLLANDI Cum ex nimia licentia libros theologicos imprimendi et divulgandi, infinita incommoda in ecclesiam et rempublicam exundasse et quotidie exundare compertum sit, ut iis mature occurratur quantum quidem fieri potest, deputatis synodi Suythollandicae visum, synodo nationali hoc consilium, salvo caeterorum fratrum iudicio, suggerere.

20

I. Ut nemini, qui sit membrum ecclesiae nostrae, liceat edere ullum scriptum theologicum sine permissione facultatis theologicae provinciae in qua degit, aut censorum classicalium, aut sine expresso vero et integro suo nomine et loci in quo degit, itemque nomine typographi, et nota temporis et loci.

25

(3) illustrissimorum.…Generalium] A: marg. add. – (7–8) gravioris longe] A: corr. from illegible word – (8–9) si…clementissimis] A: marg. add. – (9) edere] A: foll. by del. si ita visum fuerit praedictis Ordinibus dominis nostris clementissimis – (16–17) Ad…Zuydt-Hollandi] A: om. – (21) Suythollandicae] B: Zuyt-Hollandicae – (23) membrum] A: menbrum

ii/2.108 south holland advice on printing abuses

5

10

15

[2] A

20

25

30

35

211

II. Censores itaque ecclesiasticos constituendos sine quorum permissione, nulli ecclesiae nostrae membro, nisi velit censuras ecclesiasticas incurrere, liceat ullum scriptum directe aut indirecte agens de religione, typographo aut per se aut per alium imprimendum tradere. III. Censores istos in singulis classibus ternos communibus classis suffragiis eligendos. IV. Si quis se in censura gravatum putet, illi ad ipsam classem aut synodum provocatio erit. V. Censores isti non teneantur operam examinandi suscipere, nisi ante ipsis cautum sit ab authore aut typographo, de honesto praemio pro labore. VI. Censores isti cavebunt sedulo ne imprimantur, non modo libri contrarii receptae religioni, sed etiam minus accurate scripti pro nostra religione, parumque utiles et minus necessarii. VII. Rogandi insuper a synodo hac illustres et praepotentes dd. Ordines Generales, ut leges quasdam ferant aut ante latas renovent et stricte observari curent de typographis et impressione librorum. VIII. Et ut censores constituant sine quorum conscientia nullus omnino liber excudi aut recudi possit; ut obviam eatur impressioni librorum magicorum, fabulosorum, spurcorum et bonis moribus noxiorum. IX. Idem etiam de sculpturis putamus suggerendum. X. Et quia non satis est impressionem supradictorum librorum in hisce provinciis impediri, si alibi impressos hic publice liceat vendere, rogandos existimamus illustres et praepotentes dd. Ordines Generales ut de hoc quoque pro sua sapientia decernant. XI. Itemque rationem habeant scriptorum Davidis Georgii, Henrici Nicolai, Sebastiani Franconis, Swencfeldii, omnium denique Enthusiastarum et Libertinorum, item Arrianorum et Samosatenianorum,1 quos optandum esset in has provincias venundandos non inferri. XII. Iubeant denique accuratam haberi rationem correctionis typographicae in Biblis Sacris imprimendis, eousque ut non permittant Biblia quae de novo imprimentur vendi, nisi ante constet ab omnibus typographicis mendes quam exactissime esse repurgata. Sub paena amittendi omnia exemplaria, si contrarium fecerint typographi. Idque quia animadvertimus magnopere in hac parte peccatum esse, et tum dimidios tum integros versus omissos, et turpissima menda irrepsisse.

(2) membro] A: menbro – (7) Si] B: Se – (10) praemio] A: premio 1

The followers of Arius and Paul of Samosata respectively.

212

ii/2.109 north holland advice on printing abuses

II/2.109 North Holland Advice on Printing Abuses Date: Submitted 5 December 1618 (Session 21) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [1 p.] (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 79v Other copy: Kaajan, 384 Editor: Janika Bischof

AD GRAVAMEN DE TYPOGRAPHIA RESPONDENT FRATRES NOORTHOLLANDI Agnoscere se et dolere varios et magnos in ea hactenus fuisse, et adhuc esse abusus, quos ablatos certe optant, et ut tollantur summopere cum bonis omnibus adlaborandum iudicant. Nihilominus tamen existimant plenariam istorum abusum enumerationem in hoc venerando consessu institui vix posse, nec forte expedire. Neque etiam vident malo huic ab hac synodo remedium aliud posse adhiberi, nisi quod illustrissimis dd. Ordinibus Generalibus (quod haec res imprimis spectat) per certos huius synodi deputatos, qui in abusus omnes diligenter inquirent, incommoda et pericula istorum abusuum et necessitas remedii proponantur et inculcentur; illorumque dominationes rogentur, ut authoritate sua, hoc consilium, si videbitur, approbent et promoveant, nempe ut magna illa licentia et scripturientium et typographorum in edendis et excudendis quibusvis, et quos libet, libris, legibus certis reprimatur, et scriptoribus visitatores, ac typographis correctores adhibeantur, ne quid, nisi legitimo consensu, et ea qua decet cura imprimatur. Quas leges si haec synodus a summo magistratu possit obtinere, non gravabitur cum debita reverentia operam suam conferre, si aut in dandis consiliis, aut in condendis legibus, ea placeat uti. De scriptis vero et libris, quos aut viri ecclesiastico aliquo munere fungentes, aut membra Reformatae ecclesiae parant edere, quatenus hoc ad ordinem et curam ecclesiae pertinet, postea suo loco erit agendum.

(12) consessu] B: censessu – (16) imprimis] B: inprimis – (17) pericula] A: corr. from del. word – (22) ac] B: et – (27) hoc] B: haec

10

15

20

25

ii/2.110 zeeland advice on printing abuses

213

II/2.110 Zeeland Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, 3 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 80r–81r Other copy: Kaajan, 384–386 Editor: Janika Bischof

CONSILIUM FRATRUM ZELANDORUM DE TYPOGRAPHIA

10

15

20

25

30

Extra controversiam est ex multarum synodorum super hac res gravaminibus et querelis typographiae magnum esse abusum; et quod beneficium Deus mortalibus dedit ad propagandam veritatem, omniumque artium et disciplinarum expolitionem, eo nunc multos abuti ad mendacium, errores et haeresos, denique ludicra et turpia quaevis evulganda. Nunc qua ratione abusus isti tolli possint deliberandum est. Cum vero ut hoc fiat reipublicae et ecclesiae intersit, existimamus et magistratus summi esse, authoritate sua isti occurrere, et ecclesiae salutaria ad hanc rem consilia suggere. Mali huius autores sunt aut scriptores aut typographi quorum aliqui aut nimium scripturiunt, et nescio quam vanam gloriam ex scriptione aucupantur, aliqui sola avaritia abrepti ex re qualibet lucrum venantur. Utrique authoritate publica sunt reprimendi. Qui scribunt, si sunt pastores aut alia ecclesiae Reformatae membra ii tenentur synodico huic iudicio, autoritate summi magistratus confirmato, obtemperare, et modum laboribus suis ponere. Qui extra ecclesiam sunt autoritate magistratus sunt compescendi, ne quid edant quod aut ecclesiam turbare, aut reipublicae damnum inferre possit. Si ex iis aliquis scriptum edere voluerit id ei non liceat nisi praeeunte autoritate, assensu et approbatione eorum qui ad hanc rem deputabuntur. Expediet igitur in singulis provinciis constitui censores librorum, et aut classium aut synodorum deputatis, aut in academiis collegio professorum aut decanis facultatum, autoritate publica istud committi. Adscitis ad hoc negotium viris politicis gravibus et iudicio pollentibus. Nam uni aut alteri hanc

(18) aliqui] A: corr. from alii – (23) autoritate] B: auctoritate – (27) iis] A: interl. add., corr. from illegible word and foll. by del. illegible word

214

ii/2.110 zeeland advice on printing abuses

curam relinquere, nec tutum est, nec utile, cum unus huic negotio qua par est diligentia non possit invigilare. Illorum erit censoriam manum scriptis adhibere, et aut inhibere librorum editorum, aut permittere, nec pati ut in toto opere aut illius parte aliquid edatur quod offensionem dare posset. Quorum iudicio authores librorum tenentur parere et nullatenus contravenire. Typographi nulli admittantur in provinciis singuli nisi iurati, aut saltem qui promittant se decretis illustrium Ordinum de hac re obtemperaturos. Librum aut scriptum nullum edant nisi quod censores librorum viderint et approbaverint; quorum approbatio aut in fronte aut in calce libri subiungatur, expresso semper authoris et typographi nomine. Utile esset in singulis provinciis, esse certos typographos quibus solis liceret sacra Biblia, catechismos, et quae liturgiam ecclesiarum continent edere, iisque demandandum, ut quam maxime tersa et emaculata huiusmodi scripta edant, correctoribus viris piis et doctis adhibitis, qui editionis curam gerant. Non permittendum ut impura haereticorum scripta ut Socinianorum, David Ioristarum1, aliorumque Libertinorum, etc., typis edantur aut alibi impressa hic divendantur. Libelli famosi et scripta impura aut obscaena quibus hominum mores corrumpuntur, ex provinciis nostris sunt eliminenda, neque ulli typographo liceat tale aliquod scriptum anonymum edere aut divendere. Sculptoribus, pictoribus, chalcographis, aliisque id genus artificibus non liceat ullas imagines fingere, quae aut scandalum dare, aut pacem et quietem publicam turbare, aut mores bonos corrumpere possint. Et quia consilia haec propter refractarios autoritate publica sunt confirmanda, rogandi erunt illustrissimes dd. Ordines Generales, et singularum etiam provinciarum, ut edicta sua quae ante hac super hac re laudabiliter ediderunt, et quae illis porro possent addi executioni mandent, poenis in contraventores pro ratione delicti statutis. Atque haec salvis melioribus iudiciis.

5

10

2A

15

20

25

30

Edictum illustrium ac potentum dd. Ordinum Zelandiae de re typographica cuius observatio hactenus ibidem fuit utilissima Quandoquidem quotidiana experientia compertum est, multos ac varios profanos et offendiculi plenos libellos, cantilenas, rythmos, rumores novos et (23) chalcographis] B: Calcographis 1

The followers of David Joris.

3A

35

ii/2.110 zeeland advice on printing abuses

5

10

15

20

25

215

similia, tam scripto quam typis evulgari, adeo ut rudis et imperita plebs per turbulenta et inquieta ingenia facile in errores, schismata et seditiones hisce temporibus abripi possit. Nos communicato cum praedictis Ordinibus provinciae et comitatus Zelandiae consilio vetuimus et interdiximus, vetamus et interdicimus praesenti hoc edicto, omnibus et singulis cuiuscunque status, nationis et conditionis sint, ne ullos huiuscemodi seditiosos et cum offendiculo coniunctos libellos, novos rumores, cantilenas, rythmos aut simile quid, cuiuscunque generis sit, quolibet idiomate in praedicta provincia posthac excudant, aut scripto publicent, vendant, aut alibi impressa huc adferant, sub poena confiscationis eiuscemodi libellorum, cantilenarum aut similium, ac insuper mulcta centum Carolinorum si semel deliquerint, si iterum, duplum pendant, addita insuper correctione arbitraria. Ut autem hoc totum melius observetur. Statuimus ac mandamus omnibus typographis Zelandiae, nequid posthac excudant aut divulgent nisi id Ordinibus aut eorum consiliariis delegatis prius sit exhibitum, atque ab iis approbatum et admissum, ea tamen lege, ne post eius approbationem aut admissionem aliquid inter excudendum addatur aut subtrahatur; statuentes etiam ut eum in finem omnes typographi excudendis posthac exemplaribus nomina sua, locum sui domicilii, annum impressionis, nec non authorum et translatorum nomina subiiciant. Tenebuntur etiam typographi tribus septimanis post publicatum hoc edictum comparere coram Ordinibus supranominatis aut eorum consiliariis delegatis, atque ipsis praestare iuramentum debitum, se in omnibus huic edicto obtemperaturos, sub poena superius in contraventores statuta, cuius pars tertia applicetur et convertatur in usum praetoris qui hoc edictum executioni mandaturis est; tertia pars in usum delatoris, reliquum vero reipublicae cedat; denique ut transgressori typographia in posterum interdicatur. Scriptum et publicatum octavo Februarii anno millesimo quingentesimo octuagesimo tertio et subsignatum. Christophorus Roels.

(13) Statuimus] A: foll. by del. omnib – (23) superius] A: foll. by del. statuta

216

ii/2.111 utrecht contra-remonstrant advice on printing abuses

II/2.111 Utrecht Contra-Remonstrant Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, 3 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 81r–82r Other copy: Kaajan, 386–387 Editor: Janika Bischof

SENTENTIA FRATRUM ULTRAIECTINORUM QUI CONTRA-REMONSTRANTES VULGO APPELLANTUR Tollendo multiplici illo gravissimoque circa typographiam, donum Dei, ecclesiae Christi, humanaeque societati longe utilissimum abusui, hoc, salvis aliorum venerandorum theologorum fratrumque sententiis, remedium adhibendum esse iudicamus. Illustres dominos Ordines Generales synodi huius nomine orandos esse censemus ut publica authoritate sive edicto omnibus, quoad eius fieri potest abusibus tum ortis tum orituris post modum obviam ire dignentur. Ut prohibere velint omnem excusionem venditionemque librorum omnium, I. Spurcorum honestati Christianae, bonisque moribus officientium. II. Eorum, qui pietati in Deum, veritatique orthodoxae adversantur. III. Eorum, quibus orthodoxum, optime de ecclesia Christi Reformata meritorum doctorum, tum mortuorum tum viventium existimationi detrahitur. Illud vero etiam postulandum ab eorum nobilissimis dominationibus putamus, ut nominatim Davidis Georgii, Henrici Nicolai Nicolaitarumque, Socini item, illiusque asseclarum aliorumque haereticorum libros, horrendis in sacrae Dei Trinitatis officia beneficiaque tum Filii tum Spiritus Sancti blasphemiis refertos, laudabili tum serenissimi regis1 Magnae Britanniae, tum Ordinum Hollandiae exemplo velint iubeantque aboleri. Necesse etiam nobis videtur esse, ut noxii perniciosique libri certo nomenclatore aut indice comprehensi edantur, ut dignosci rectius atque vitari queant. (10) circa] A: corr. from circum – (16) tum… modum] A: marg. add. – (26) asseclarum] A: foll. by illegible del. words – (26) in] A: interl. add. 1

James I, King of England.

10

15

20

25

30

2A

ii/2.111 utrecht contra-remonstrant advice on printing abuses

5

10

15

3A

20

25

217

In singulis sive synodis sive classibus censorum quoddam collegium, cum clarissimo domino Deodato instituendum censemus, ut editioni librorum ad religionem pertinentium praesint. Nemini pastorum, presbyterorum, diaconorum, aut ecclesiae membrorum fas esse debere scriptum ullum facere iuris publici, priusquam ab eorum quos diximus censorum collegio diligentissime lectum, examinatum, eiusdemque calculo approbatum fuerit. Typographos omnes in singulis provinciis certiores putamus esse faciendos, tum de nominibus praedictorum censorum, tum locis quibus commorantur. Nemini typographorum potestatem putamus permittendam ullo praelo scriptum subiiciendi, nisi censorum testimonio communitum. Si quis pastorum, presbyterorum, diaconorum, ecclesiarum membrorum, item, si quis typographorum librum, scriptumve ullum ediderit excuderitve a censoribus minime approbatum, eum gravi poena mulctandum arbitramur. Si qui libri honestati, pietati, veritati adversantes, nomenclatore praedicto expressi, aliunde in foederatum hoc Belgium importentur, eos non vendendos, sed censoribus exhibendos, ut, quid videbitur de iis statuant, putamus; secus qui faxint, puniendos. Quae autem in transgressores, si semel, si bis, saepiusve contraivrent, statuenda, censorum arbitrio permittimus. Ne vero authoritas censorum vilescat, Ordines illustres Generales rogandos nomine synodi statuimus, ut eam vel diplomate edito, vel alia, prout ipsorum prudentiae consultum videbitur, ratione stabilire sive confirmare non dedignentur. De obscaenis picturis, cantilenis, aliisve similibus idem quod de spurcis libris esto iudicium.

(1) synodis] B: provinciis – (6) eiusdemque] B: eiusdem – (9–10) commorantur] B: immorantur – (16–17) nomenclatore…expressi] A: marg. add.

218

ii/2.112 friesland advice on printing abuses

II/2.112 Friesland Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [1 p.] (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 82v Other copy: Kaajan, 387 Editor: Janika Bischof

FRISII Abusus hactenus scriptione, editione et impressione omnis generis scriptorum et librorum commissos cum omnibus venerandis fratribus merito improbamus et deploramus, eosque totidem esse signa ac vexilla perditissimae nostrae licentiae fatemur ac dolemus, eoque mature illis occurrendum esse iudicamus, nisi iustam iram Dei et Reformati Christianismi offensionem et scandalum incurrere velimus. Peccatur autem hic vel contra religionem, bonos mores, vel pacem publicam. Quod ne fiat, hoc modo caveri posse iudicamus. I. Nihil, quod mores, pacemque publicam spectat imprimatur ab ullo typographo, nisi prius exhibitum et approbatum fuerit a magistratu eius loci. II. Quicunque de religione scribuntur libri, prius tradantur legendi, visitandi, corrigendique deputatis synodi eius provinciae in qua author vivit, qui cum professoribus theologis (si qui in illa provincia sunt) aut illustrium scholarum rectoribus, revidebunt, corrigent, et vel approbabunt vel improbabunt, et post imprimantur. 3. Scriptores, typographique, qui aliter fecerint, a magistratu pro arbitrio serio et rigide plectantur. 4. Sicut autem eiusmodi scripta aut libros nec scribi, nec edi debere iudicamus, ita nec aliunde in has provincias invehantur, et a bibliopolis vendantur omnino cavendum esse et publica authoritate impediendum esse censemus. De picturis et sculpturis idem dictum esto. Haec salvo iudicio meliore.

(14) vel] A: interl. add. – (19) corrigendique] B: corrigendi – (23) typographique] B: typographi – (26) aliunde] B: alicunde – (29) De…esto] A: marg. add.

10

15

20

25

30

ii/2.113 overijssel advice on printing abuses

219

II/2.113 Overijssel Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [1 p.] (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 83r Other copy: Kaajan, 387–388 Editor: Janika Bischof

IUDICIUM DEPUTATORUM TRANSISULANIAE DE ABUSUUM TYPOGRAPHIAE REMEDIIS

10

15

20

25

30

35

1. In hisce provinciis nulli liberum esto, conscribere libellos famosos, obscaenos, blasphemos, quibus vel doctrina ecclesiae impugnetur, vel morum corruptela introducatur et foreatur, vel fama magistratus ulliusve personae publicae aut privatae proscindatur; quod ipsum de eiusdem farinae sculpturis et picturis intellectum velimus. 2. Liber nullus publici iuris fiat, sine nomine authoris et typographi, nisi ordinibus provinciarum et synodis ecclesiarum, aut earundem deputatis aliter visum fuerit. 3. Quia vero a typographis libri innumeri in hisce provinciis hactenus praelo submissi ac passim sparsi sunt, quibus et doctrinae veritas impugnatur et morum integritas labefactatur, summa necessitas efflagitare videtur, ut huic malo tempestive obviam eatur. Non abs re igitur erit, si typographi quotquot sunt in singulis provinciis iuramento se sancte obstringant suo magistratui, se nullos libros impressuros, nisi qui a censoribus ad hoc constitutis examinati, ac calculo eorundem approbati sint. 4. Quod ad censores, probamus consilium reverendi et clarissimi viri domini Deodati, de certis censorum collegiis instituendis. 5. Interdicatur bibliopolis, ne libros Arianorum, Socinianorum et aliorum blasphemorum authorum tam libere sine consensu censorum, aut aliorum, quibus haec provincia a magistratu demandata est, vendere illis liceat. Obscaenos vero libellos et impudicas picturas ex his provinciis eliminandas censemus. 6. Rogandi sunt illustrissimi et praepotentes dd. Ordines Generales, ut illorum dd. placeat, mandata sua super hoc negotio executioni dare. Neque inconsultum esset, si singularum urbium magistratus per certos deputatos bibliopolarum officinas saepius visitarent, et quales vendant libros, diligenter inquirerent, imprimis vero delinquentes arbitraria mulcta corrigerent. (7) Transisulaniae] B: Tranisulaniae – (14) authoris] B: autoris – (26) Arianorum] B: Arrianorum – (34) bibliopolarum] B: bibliopalarum

220

ii/2.114 groningen advice on printing abuses

II/2.114 Groningen Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [2 pp.] (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 83v–84r Other copy: Kaajan, 388 Editor: Janika Bischof

SENTENTIA DEPUTATORUM SYNODI GRONINGANAE Quanta ex nimia illa tam scripturientium quam typographorum licentia in ecclesiam et rempublicam nostram exundaverint mala, experientia loquitur et plurimis quotidie experimentis, proh dolor! comperimus, quibus malis ut tandem aliquando idoneum adhibeatur remedium, summa necessitas flagitat. Cum vero res haec potissimum dispositionis sit politicae, et ad magistratus curam pertineat, rogandus est supremus noster magistratus ut hac in re Deo et ecclesiae Christi inserviat, audaciamque hanc et pernitiosam ecclesiae ac reipublicae licentiam, (qua impune grassantur quieti et paci publicae consuli nequit) potestate ac autoritate sua, exemplo piorum principum, ex usu aliarum ecclesiarum Reformatarum atque etiam ex consilio huius synodi reprimat seriaque censura ac poena coerceat. Id quod fiet si ab illustrissimis ac praepotentibus dd. Ordinibus Generalibus inter alia quae sequuntur impetrari poterint: 1. Ut ex decreto et autoritate sua censores in quavis provincia et urbe constituantur tres, nimirum unus ex magistratu politico cum professore et pastore a provinciali synodo ad hanc rem deputato, quibus omnia scripta offerenda priusquam in manu typographorum perveniant. Hi dent operam ne libri ulli qui orthodoxa religioni contrarii et noxii vel etiam minus accurate sunt elaborati luci publicae dentur. 2. Censores labor ne sit nimius, et lectione librorum inutilium onerentur, iniungatur unicuique qui ecclesiae Reformatae membrum est, ut scriptum quod publici iuris facturus est, primum censurae classis subiiciat, et si ab ea approbatum fuerit, tandem censoribus perlustrandum exhibeat, sin minus classis iudicio acquiescat.

(10) proh] B: proch – (12) potissimum] A: foll. by del. politicae – (15) et…publicae] A: interl. add., corr. from del. illegible word – (16) autoritate] B: authoritate – (21) autoritate] B: authoritate – (28) qui] B: om. – (28) membrum est] B: membro

10

15

20

25

30

[2] A

ii/2.115 drenthe advice on printing abuses

5

10

221

3. Certus in quavis provincia et urbe typographorum sit numerus, in quem non admittantur nisi iurati et orthodoxae religioni addicti. Idem de correctoribus sentimus. 4. Nullum librum excudant typographi, qui a censoribus non sit approbatus, quorum approbatio ad libri finem scripta compareat. 5. Nec aliunde missos libros praelo subiiciant absque consensu eorundem. 6. Scripta scandalosa, famosa et Christianae religioni ac pietati noxia nec imprimant, nec in haec loca venundanda importent (de picturis idem est iudicium) idque sub poena arbitraria eaque gravissima et confiscatione librorum. Haec salvis aliorum iudiciis.

II/2.115 Drenthe Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [1 p.] (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 84r Other copy: Kaajan, 388–389 Editor: Janika Bischof

DRENTI

20

25

Si quis liber utilis ad incudem denuo sit revocandus, arbitramur operae pretium esse, ut typographi hoc mature satis indicent censoribus. Censores autem divulgari hoc curent per omnes saltem academias Belgii aut alias celebriores urbes, ut si forte sint viri docti, qui quippiam conscripsere, quod vel praefationi vel libro ipsi utiliter inseratur vel addatur, id in tempore effectum dare possint. Hoc unum addendum consiliis reliquis putavimus, quae consilia probamus ad unum omnia.

(1) Certus] A: foll. by del. sit – (8) loca] A: foll. by del. aliunde – (8–9) de…iudicium] A: marg. add. – (18) Drenti] B: Suffragium Drentanorum

222

ii/2.116 walloon advice on printing abuses

II/2.116 Walloon Advice on Printing Abuses Date: Submitted 6 December 1618 (Session 22) Main source: A: Utrecht OSA, A.4, [2 pp.] (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 84v–85r Other copy: Kaajan, 389 Editor: Janika Bischof

DE TYPOGRAPHIS ET LIBRORUM IMPRESSIONIBUS SENTENTIA DEPUTATORUM SYNODI GALLOBELGICAE De typographorum licentia, et scripturientium audacia, magna semper fuit ecclesiarum querela. Eam pii omnes reprimendam censent. Nostrae ecclesiae pro viribus fecerunt quod potuerunt. Cum enim non ita pridem a quibusdam ex nostris peccatum esset, praeter censuram synodicam, qua delinquentes notati fuerunt, visum fuit ecclesiis nostris omnes suae disciplinae commissos serio monere articulo expresso, cuius hic adiungimus exemplar. Ex synodo Middelburgensi anno 1618 mense Aprili, Art. 28: “Pour remedier aux inconveniens susdits et aultres semblables qui pourroyent advenir, tous les membres de nostre synode de quelque qualite´ qu’ils soyent, sont exhortez de ne publier a` l’avenir aulcuns escrits, qui n’auront este´ examiner et approuvez par le synode.”1 Porro dedit nobis in mandatis, ut hanc rem in praesenti synodo serio urgeremus. Ex iis vero, quae heri de hoc negotio dicta sunt, haec paucula seligimus, ut maxime necessaria. 1. Authoritate veneranda huius synodi interdicatur omnibus publico ecclesiae munere fungentibus, aut etiam aliis ecclesiarum membris, ne quid edant aut edi curent, quod non fuerit visum et approbatum ab iis quibus haec cura est demandata. 2. Ad eam rem esse opus censoribus, qui de libris praesertim theologicis imprimendis, vel denuo ad incudem revocandis iudicent, hac lege tamen, ut

(9) et…audacia] A: interl. add. – (14) hic] A: foll. by 3 del. letters – (22) iis] A: foll. by del. word – (24) interdicatur] A: interl. add. – (25) munere fungentibus] B: fungentibus munere 1

LS, 1:262.

10

15

20

25

ii/2.117 edict forbidding unauthorized publications [2] A

5

10

15

223

approbationis aut reiectionis rationem reddere teneantur, aut ipsi synodo aut collegio quod huic negotio publica authoritate posset praefici. Numerum et nominationem censorum synodis provincialibus vel classibus permitteremus. 3. De nominibus etiam praefigendis tum authorum tum typographorum cavendum esse iudicamus. 4. Bibliorum vero praecipuam curam habendam esse, nec non Psalmorum et Catechismorum aliorumque librorum publicorum, ut correcte edantur, vitiosi ne vendantur. 5. Praesertim vero suppliciter orandos putamus illustrissimos et potentes Ordines Generales et provinciales ut iam pridem grassanti malo occurrant, certasque leges ferant, aut iam olim latas executioni mandari curent, tam de ipsis typographis, quam de libris, cuiuscunque facultatis aut materiae sint, ne quid blasphemum in veram doctrinam aut confessionem ecclesiarum, aut noxium bonis moribus, pacive publicae et ecclesiarum excudatur.

II/2.117 States General Edict Forbidding Unauthorized Publications about the Synod Date: 22 December 1618 Main source: A: Placcaet vande ... Staten Generael ... teghens het Inbrenghen, Drucken, Verkoopen ofte Stroyen van alderhande argerlijcke ende seditieuse Boucxkens (The Hague, 1618) Other copies: Groot Placcaetboek, 1:439–444; Acta, 1:60–62 (Latin) Summary: About two weeks after the synod discussed printing abuses, the States General issued this edict against pamphlets and books that would cause further debates and tumult in church and state. New manuscripts – also synodical documents intended for publication – must first be submitted to the authorities in order to get permission for publication. The edict is also a warning against those who planned to publish synodical materials before the end of the synod. So the edict is especially directed against works giving rise to new polemics. Editor: Janika Bischof

PLACCAET VANDE DOORLUCHTIGE, HOOG ENDE MOGENDE HEEREN, DIE STATEN GENERAEL DER VEREENIGHDE NEDERLANDEN, TEGHENS HET INBRENGHEN, DRUCKEN, VERKOOPEN OFTE (2–4) Numerum…permitteremus] A: marg. add.

224

ii/2.117 edict forbidding unauthorized publications

STROYEN VAN ALDERHANDE ARGERLIJCKE ENDE SEDITIEUSE BOUCXKENS, LIEDEKENS, ETC. ENDE WAER NAE ALLE DRUCKERS HEN VOORT-AEN SULLEN HEBBEN TE REGULEREN (in s’Graven-haghe, by Hillebrant Iacobssz, ordinaris ende ghesworen drucker vande Hoog Mogende Heeren Staten Generael, anno 1618. Met privilegie).1 De Staten Generael der Vereenighde Nederlanden, allen den ghenen die dese jegenwoordige sullen sien ofte hooren lesen, saluyt, doen te weeten: Alsoo niet jegenstaende onsen voorgaenden placcate, geemaneert den sevenden Julii, in’t jaer duysent ses hondert ende vijfthien,2 alomme inde voorszeide provintien, gepubliceert ende verkondicht, eenige curieuse, ongeruste ende twistgierige menschen, tot nieuwicheyden ende veranderinghe trachtende, hen hebben onderstaen, ende noch dagelijcx onderstaen, qualijck te spreecken, verscheyden schandaleuse ende argherlijcke boecxkens ende liedekens, refereynen, nieumaren ende diergelijcke te dichten, in drucke ende geschrifte uyt te geven, ende onder de gemeente te stroyen, daer by niet alleenlijck onbehoorlijck vande wettelicke regieringe der landen int generael ende particulier werdt gediscoureert ende geoordeelt. Maer oock gearbeyt ende onderstaen, tusschen provintien, steden ende ingesetenen der selver twist ende oneenicheyt te maken, sulcx dat d’ onwetene, slechte ende onervaren menschen, ende den ghemeenen man daer door lichtelick tot misverstant, oproer ende scheuringe ghebracht, ende van heure behoorlijcke ende schuldige plicht, die sy heure wettelijcke overicheyt schuldich zijn, afgeruckt souden moghen werden. Ende dat wy oock van goeder handt, ende gheloofwaerdighe personen ghewaerschout zijn, als dat eenige sulcke persoonen inden sin souden hebben eenige schriften, alreede in het synode nationael binnen Dordrecht vergadert over-gegeven, ofte die noch in toekomende tijden, in het selve souden mogen overgelevert werden, in’t geheele ofte by stucken, in openbaren druck uyt te gheven, ende den ghemeenen man, tot vilipendentie vande actien synodael, ofte ophitssinge van het ghemeene volck te communiceren, sonder te willen afwachten de afhandelinghen, het eynde, ende afscheyt van ’tvoorszeide synode, ghelijck dat vereyscht ende behoort, het welcke alles in landen van goede regieringe niet en behoort getollereert, maer daer tegens sonderlinge by dese tijden dient voorsien, ende nae rechten ende voorgaende placcaten, wetten ende gebruycken vande Vereenighde Nederlanden, beleth ende gestraft te werden. Soo ist, dat wy nae voorgaende rijpe deliberatie ende beraetslaginge, van nieus verboden ende gheinterdiceert heb1 2

Knuttel, 2740. Groot Placcaetboek, 1:439–444.

5

[2] A

10

15

20

[3] A 25

30

35

ii/2.117 edict forbidding unauthorized publications

[4] A 5

10

15

20

[5] A

25

30

35

[6] A

40

225

ben, verbieden ende interdiceren by desen eenen yegelijcken, van wat staet, natie, qualiteyt ende conditie de selve souden mogen wesen, qualijck te spreken vande wettelijcke regieringe der landen ende magistraten van steden, eenighe arghelijcke ende seditieuse boecxkens ofte libellen, liedekens, nieumaren, schandaleuse refereynen, ofte anderen hoedanigh die souden mogen wesen, in geenderhande talen ofte spraecken voortaen binnen de voorszeide Vereenighde Nederlanden te brengen, te drucken, nochte in drucke ofte gheschrifte laten uyt-gaen. Ende namentlijck oock niet eenige schriften, acten ende actien die alreede in het voorszeide synode nationael overgegeven, gehouden ende gecelebreert zijn, of die noch in toekomenden tijden, in het selve souden mogen overgegeven, gehouden ende gecelebreert worden, voor dat ’tselve anders met publijcke ordre ende authoriteyt, by ons sal zijn, ende wesen gepermitteert, geoctroyeert ende toegelaten, omme te mogen bekomen ende genieten voor het generael in perfectie, de vruchten van dese soo langhe gewenschte by-een-kompste. Ende dat die heeren ghedeputeerde op de synode, inde obsichte over de selve, oock mogen komen tot hare meeninghe, voor de eere Gods, dienst vande kercken, ruste ende vrede vande ghemeente, roem ende eere vande synode, mitsgaders vande ghecommitteerde op de selve. Opte verbeurte vande selve schriften, boecxkens, liedekens ende andere geschriften, ende van noch twee hondert ponden tot veertich grooten voor de eerste reyse, ende voor de tweede reyse op dobbelde boeten ende arbitrale cor rectie, ende daer-en-boven noch gestraft te worden aenden lijve, naer ghelegentheyt ende vereysch der saecken, so wel vanden autheur, drucker, als wtgever ende distributeur ende verkooper van dien. Ende ten eynde ’tselve te beter mach werden achtervolcht ende onderhouden, verbieden wy alle boeckdruckers binnen de voorszeide Vereenighde Nederlanden, voortaen yet te drucken, ofte in druck uyt te laten gaen, ten zy hy ’tselve eerst by de gecommitteerde raden, ofte ghedeputeerde staten vande respective provintien, ofte den ghenen die inde respective steden daer toe specialijcken sullen gheauthoriseert zijn, verthoont, gevisiteert, ende toegelaten sal zijn, sonder dat nae de selve toelatinge daer yet toe oft afgedaen sal mogen werden. Ende sullen alle boeck-druckers gehouden zijn een exemplaer originel te houden van alle boecken ende acten die sy sullen drucken, ende ’tselve aende ghecommitteerde raden ofte ghedeputeerde staten vande respective provintien over te senden, aleer eenige van dien uytgegeven ofte verkocht sullen mogen werden, omme te weten wat namaels daer toe ofte af sal wesen gedaen. Ende sullen oock alle druckers onder haerluyder ghedruckte exemplaren ghehonden zijn te stellen heurluyder namen, ende plaetse haerluyder residentie, ende ’t jaer wanneer sulcx is ghedruckt. Oock den autheur ofte translateur van dien, mitsgaders d’ acte van permissie inden omslach vant eerste bladt, mede op pene voor d’ eerste reyse van hondert ponden tot veertich grooten ’tpont, ende verbeurte vande exemplaren, ende voor de tweede reyse van twee hon-

226

ii/2.117 edict forbidding unauthorized publications

dert ghelijcke ponden ende verbeurte vande exemplaren, ende voor de derde reyse van drie hondert gelijcke ponden, ende bannissement uytte voorszeide provintien voor den tijdt van thien jaren. Ende ten eynde dit alles te beter achtervolght werde, ordonneren wy dat alle druckers inde voorszeide provintien gehouden sullen wesen, binnen den tijdt van acht dagen na de publicatie deser, in handen vanden magistraet respective daer sy resideren, te vernieuwen den eedt van dat syluyden hun in alles hier nae sullen reguleren, op peyne van t’ elcker maendt daer na te verbeuren de somme van hondert ponden tot veertich grooten t’ pont, soo lange sy daer van sullen blijven in gebreecke. Welcke voorszeide peynen ende boeten voor een derdendeel sullen komen ten proffijte vanden officier die d’ executie doen sal, een ander derdendeel ten behoeve vanden aenbrenger, ende ’tresterende derdendeel ten proffijte vande gemeene saecke. Ordonneren ende bevelen daerom alle officieren, ende justiciers dien sulcx toestaet, behoorlijck ondersoeck teghens de contraventeurs te doen, de selve te straffen, ende doen straffen sonder eenighe conniventie, naer forme ende inhouden van desen onsen placcate. Ende op dat niemandt daer van eenighe ontwetentheyt ofte ignorantie en pre tendere, ontbieden ende versoecken die heeren staten, stadthouderen, gecommitteerde raden, ende ghedeputeerde staten vande provintien respective van Ghelderlandt ende t’Graefschap Zutphen, Hollandt ende West-Vrieslandt, Zeelandt, Utrecht, Vrieslandt, Over-Yssel, Stadt Groeningen ende Ommelanden, ende alle anderen justicieren ende officieren deser Vereenighde Nederlanden, dat sy dese onse ordonnantie ende placcaet van stonden aen alomme doen verkondighen, uyt-roepen, publiceren ende affigeren, daermen gewoonlijck is dusdanige uyt-roepinghe, publicatie ende affixtie te doen, procederende, ende doende procederen tegens de contraventeurs ende overtreders van desen totte voorszeide peynen, sonder gratie, ooghluyckinge, faveur, dissimulatie ofte verdrach. Want wy sulcx ten dienste vanden lande hebben bevonden te behooren. Ghegheven in s’Graven-Haghe, onder onsen contre-zeghel, paraphure ende signature van onsen greffier, op den twee-en-twintighsten dagh der maendt van December, in’t jaer duysent ses hondert ende achthien. Was gheparapheert Gijsbert van Boetselar vidit. Onder stont, Ter ordonnantie vande Hoogh-gemelte Heeren Staten Generael. Geteeckent, C. Aerssen Zijnde daer op ghedruckt het contre-zeghel der selver Heeren Staten, in rooden Wassche.

5

10

15

[7] A

20

25

30

35

40

SECTION 10: STATUS OF GREVINCHOVEN AND GOULART

II/2.118 Remonstrant Petition to the States General regarding Grevinchoven and Goulart Date: 28 November 1618; received 30 November 1618 Main source: A: The Hague NA, S.G. 7478, [2 pp.] (original) Other copies: HV, 9r–v; Acta et Scripta, 1:10–11 (Latin) Summary: After the state delegates denied a Remonstrant request to have Nicolaas Grevinchoven and Simon Goulart added to the list of Remonstrants cited to appear at the synod, since they had been deposed from the ministry, the Remonstrants wrote this petition to the States General, requesting that Grevinchoven and Goulart be added to the cited Remonstrants because they were well informed and especially capable to defend the Remonstrant cause, even though they were no longer serving churches. The States General referred the request back to the state delegates. Editor: Fritz Harms

AAN DE DOORLUCHTIGE HOOGMOGENDE HEEREN MIJN HEEREN DE STATEN GENERAAL VAN DE GEUNIEERDE PROVINCIEN. 20

25

30

Verthoonen met behoorlijcke eerbiedinge de kerckendienaren Remonstranten onder verscheyden classen der provincie van Hollant resorterend, dat onlangs eenige uut den haren vanwegen de gemeyne Remonstranten nae Dordrecht sijnde gereyst, om te versoecken dat de Remonstranten in synodo nationali haere leere mochten verantwoorden, ende hen daer toe tijt mocht werden ghestelt, om daar tegens haere ghedeputeerden derwaerts te senden, aldaer hebben verstaen dat edele eerwaardige heeren uwe Hoogmogende ghedeputeerde op den selven synodum nationael binnen Dordrecht vergadert, hadden goedgevonden tot het verhandelen van de poincten der leere in den synodo te doen, eenige uut het getal der Remonstranten te evoceren om de leere in de bekende Vyff Artyckulen begrepen voor te stellen ende uut Godts Woort te

228

ii/2.118 remonstrant petition re grevinchoven and goulart

verdedigen, mitsgaders alle bedenckingen over de Confessie en de Catechismus schriftelyck met redenen becleet den synodo over te leveren, als uut den name van de gemeyne Remonstranten; onder welcker ghetal mede neffens andere waren gestelt d. Nicolaus Grevinchovius ende d. Simon Goulartius, gewesene predicanten vande Duytsche ende Walsche kercken tot Rotterdam ende Amsterdam respective, gelijck oock in verscheyden missiven tot dien eynde bij de nationale synode afgesonden de voorszeide personen mede werden gestelt onder t’ getal der ghener die tot den synodum geropen syn. Edoch alsoo ten selffden dage als de voorszeide resolutie in den synodo ghenomen werde, d. Nicolaus Grevinchovius van synen kerckendienst is afghestelt, soo syn haere edele eerwaardige t’selffde verstaende van meyninghe verandert, ende hebben niet goet gevonden d. Grevinchovium, ende bij gevolch mede d. Goulartium, neffens andere te beschrijven. Waer op alsoo bij de ghene die van wegen de verthoonders tot Dordrecht waren gereijst aen haere edele eerwaardige bij monde ende schriftelycke requeste was verthoont, dat sij wel hadden gewenst, dat de voornoemde twee personen door expresse brieven neffens d’andere mede waren geciteert ende ontboden geweest, als dien sij luyden wisten de saecke van herten toegedaen te syn, ende van wegen haere geleertheyt, ende andere goede gaven seer dienstich tot het ghene aldaer werde gerequireert, ende dat haere edele eerwaardige goet vonden hun luyden mondeling te renvoyeren aen uwe Hoochmogende om daer op te disponeren nae behooren. Soo ist dat de vertoonders aenmerckende aen d’een syde de billickheyt, dat een gemeyne saecke, die haer allen raeckt, oock in’t gemeyn immers sonder exemtie van den ghenen die men daer toe soude willen requireren, werde gehandelt ende gedefendeert; ende aen d’ander syde, dat voor den synodo nationali (die tot soo groote costen van t’ gemeyn vaderlant wert gehouden) niet wel (onder reverentie) soude voegen, dat de saecke staende in controversie, voor den wtheemschen theologanten soude moeten werden beweert, sonder daerbij te mogen gebruycken die ghene, die notorie onder de gerinxte van de syde der verthoonderen niet en syn, ende van vele dingen, die in haere saecken gepasseert syn wel de beste kennisse hebben; hebben goet en noodich geacht sich met ootmoedige requeste te addresseren aen uwe Hoogmogende, versoeckende seer eerbiedichlijck, dat uwe Hoogmogende believe te accorderen, dat die twee voornoemde personen bij uwer Hooghmogende gedeputeerde mede neffens d’andere Remonstranten tegens den bestemden tijt als noch mogen werden beschreven, ende tot de voorszeide handelinge geroupen, oock niet tegenstaende sy altans in genen actuelen dienst en syn, met wechneminge ende dispensatie van alle redenen ende middelen die ten contrarie fine souden mogen werden geallegeert. Dit doende etc.

(23) oock ... gemeyn] A: interl. add.

5

10

15

20

25

30

35

[2 A]

ii/2.119 states general resolution regarding grevinchoven and goulart

229

II/2.119 States General Resolution regarding Grevinchoven and Goulart Date: 1 December 1618 Summary: In response to a petition from the cited Remonstrants to allow Nicolaas Grevinchhoven and Simon Goulart to join them as cited at the synod (see no. II/2.118), the States General issued this resolution denying the request. For the resolution, see ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 1.

II/2.120 State Delegates Decision regarding Grevinchoven and Goulart Date: 7 December 1618 (Session 23) Main source: A: Rotterdam BRG, 47.3 (copy) Collated sources: B: Utrecht OSA, O, 25v–26r; C: Utrecht OSA, P, 20v–21r; AS: Acta et Scripta, 1:23–24 Other copies: Acta, 1:63; Rotterdam BRG, 50.I; ADSND, 1:35–36, 361–362 Summary: In response to the request of the cited Remonstrants that Nicolaas Grevinchoven and Simon Goulart be permitted to join them, the state delegates declare that they can not join the cited Remonstrants, since they were deposed from office. But they are allowed to attend the synod as private persons to offer advice, and if they have something to contribute regarding the Five Articles, they can present it briefly in writing, with permission of the synod. The formulation of this document in the published Acta (Leiden, 1620) is significantly different than the original document; the revised version is available in ADSND, 1:221. Editor: Fritz Harms

25

30

DECRETUM ILLUSTRIUM AC PRAEPOTENTUM D. ORDINUM GENERALIUM DELEGATORUM DE NICOLAO GREVINCHOVIO ET SIMONE GOULARTIO Ad petitionem et postulationem citatorum Remonstrantium requirentium praesentiam, patrocinium et adiunctionem Nicolai Grevinchovii et Goulartii, delegati illustrissimorum dd. Ordinum Generalium, cognita sententia deportationis et remotionis dictorum Nicolai et Goulartii a competentibus iudici(24–26) Decretum ... Goulartio] B, C: om.

230

ii/2.120 state delegates decision regarding grevinchoven and goulart

bus pronunciata et legitime executioni demandata, nec appellatione vel provocatione ad superiorem, vel querela ulla suspensa, declararunt et declarant per praesentem, quod postulationi et petitioni eorundem citatorum Remonstrantium ex mandato dominorum suorum annuere nec possint, nec iure debeant, permittentes nihilominus gratiose dictis Nicolao et Goulartio, quod libere, ad hanc synodum venire, causas Remonstrantium citatorum privatim et particulariter instruere possint et valeant (ita tamen ut nulla hinc dilatio vel mora synodalibus actionibus iniiciatur) auditisque rationibus eorundem et plene a synodo examinatis, si quid ad explicationem defensionem Quinque notissimorum Articulorum, et eorundem dependentiarum, ante promulgationem decreti synodici deesse putaverint, quod ad uberiorem et penitiorem eorundem articulorum intellectum vel sensum pertinere et requiri arbitrentur, impetrata a synodo venia, breviter et modeste ea proponere et scripto comprehendere possint, et desuper synodi huius diiudicationi se submittere debeant. Ratis nihilominus manentibus censuris et sententiis ecclesiasticis, respective contra ipsos latis, quibus in nihilo per nostram hanc gratiosam concessionem derogatum esse, sed eas firmitatem suam et robur obtinere volumus. Dordraci, 7 Decembris 1618. Ex mandato amplissimorum dd. Generalium Ordinum deputatiorum publice praelegit. Daniel Heinsius

(6) causas] B, C: caussam – (9) explicationem] B, C: foll. by aut; AS: foll. by et – (10) et] A: foll. by del. quae ab illis dependiet – (12–13) arbitrentur] C: arbitrantur; A: foll. by del. breviter et modeste – (14) desuper] AS: foll. by huius – (14) huius] AS: om. – (14) diiudicationi] B, C: iudicio – (19–22) Dordraci ... Heinsius] B, C: om. – (22) Daniel Heinsius] A: original autograph

5

10

15

20

SECTION 11: REMONSTRANT LETTER TO FOREIGN THEOLOGIANS

II/2.121 Remonstrant Letter to the Foreign Theologians Date: 6 December 1618 Main source: A: Rotterdam BRG, 50.D, [18 pp.] (copy) Collated source: AS: Acta et Scripta, 1:12–23 Other copies: Zurich ZB, Ms A 110, 175–209; Zurich ZB, Ms B 112, 95–128 Summary: Just before the Remonstrants appeared at the synod, they circulated a letter to the foreign theologians attending the synod to acquaint them with the Remonstrant perspective on the controversy and to solicit their understanding and ask that they assure that the Remonstrants be given a fair hearing. The Remonstrants express their complaints regarding what they perceive to be unjust treatment by the ContraRemonstrants. After recounting their view of the history of the controversy and their ill-treatment by their adversaries, the Remonstrants encourage the foreign delegates to give due consideration to the Remonstrant cause and their manner of proceeding. The Remonstrants readily admit that they do have differences with their fellow Dutch ministers over the doctrine of predestination, the need for confessional revision and subscription to the confessions, and the role of the civil magistrate in ecclesiastical affairs. Nevertheless, they firmly reject any notion that they have proceeded in any unlawful fashion, in either the ecclesiastical or civil arena. Instead, they assert that it is the Contra-Remonstrants who have acted in a disorderly and unlawful manner when they did not heed the civil magistrate’s order of a mutual toleration among the two differing theological factions in the Dutch church. The letter was discussed but not read in session 25. Editor: Michael J. Lynch

SCRIPTUM REMONSTRANTIUM CITATORUM EXTERIS THEOLOGIS EXHIBITUM [2 A] 30

Piissimis, doctissimis, reverendissimis dominis, patribus et fratribus in Christo Iesu. Praelatis, doctoribus, pastoribus, et (27–28) Scriptum ... exhibitum] AS: om.

232

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

professoribus sacrosancti theologiae, ex aliis regnis, ducatibus, regionibus et rebuspublicis huc missis ad synodum nationalem Belgicarum ecclesiarum, et impraesentiarum in urbe Dordracena congregatis. Piissimi, doctissimi, reverendissimi domini, patres et fratres in Christo Iesu. Nos servi Iesu Christi et administri sacrosancti evangelii infra scripti Deo Optimo Maximo gratias dicimus pro felici, fausto et incolumi vestrum omnium ad nos adventu, eumque rogamus ex animo, ut eundem vestrum adventum ad gloriam nominis sui et verum Reformatarum Christianarum ecclesiarum, tum quae in his, tum quae in aliis sunt regionibus, felicitatem, prosperare et secundare dignetur. Praeterea intermittere non possumus, quin ad vos cum serio animi dolore conqueramur super iniuria, qua afficimur, a fratribus nostris vobiscum in synodo congregatis, nec non ab iis, a quibus ecclesiasticis mandatis instructi ad synodum delegati sunt, rogantes vos submisse, ut quae vestra est pietas, adhaec attendatis, et nobis pro virili nostra adversus iniuriam hanc, et iniquam nobiscum agendi rationem patrocinium vestrum commodetis. Ecclesiastae sumus omnes legitime vocati, qui ita in ministerio nostro hactenus viximus, alii septem, alii decem, alii viginti, nonnulli triginta annos, plus minusve, ut nec de nobis magistratus nostri, nec ecclesiae nostrae, nec classis ulla aut synodus conquesta unquam fuerit, nedum ut vel culpae ullius, quae doctrinam vel vitam nostram concernat, insimulati simus, nisi post annum demum millesimum sexcentesimum septimum, octavum, nonum, decimum, et deinceps, a quo tempore exortae primum inter nos, qui iam in vivis sumus, praesentes controversiae sensim magis magisque pullularunt et incrementum ceperunt. Et ne tunc quidem in nos legitima a quoquam et iuxta ordinem ecclesiasticum instituta fuit accusatio. Verum postquam potentissimi Hollandiae Ordines, mox etiam praepotentes Ordines Generales decrevissent et scriptis significavissent, velle suas dominationes ut proxime futura nationalis synodus cum revisione confessionis et catechismi earundem ecclesiarum et constitutionum ecclesiasticarum hactenus in ea frequentatarum (quemadmodum omni tempore in talibus caetibus fieri consuevit) in nomine et timore Domini ita instituatur atque habeatur, ut expectati inde fructus possint consequi, nimirum confirmatio et profeminatio tranquillitatis et pacis in domo Domini, et promotio verae pietatis inter incolas earundum

(5) Christo Iesu] AS: Iesu Christo – (9) Reformatarum Christianarum] AS: Christianarum Reformatarum – (12) ad] AS: apud – (15) vestra] AS: vestrum – (16) adhaec] AS: ad haec – (16) nostra] AS: vestra – (26) ceperunt] AS: caeperunt – (30–p. 233.2) nationalis ... incolumitatem] AS: highl. – (31) constitutionum] AS: constitutionibus – (31) ecclesiasticarum] AS: ecclesiasticis – (31–32) frequentatarum] AS: frequentatis

5

10

15

20 [3 A]

25

30

35

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

5

[4 A]

10

15

20

25

[5 A]

30

35

233

ecclesiarum, atque haec omnia iuxta normam et exemplum Verbi Dei, ad gloriam ipsius et reipublicae atque ecclesiae incolumitatem, ac super hac revisionis clausula non levis contentio orta fuisset, inter professores aliquot et ecclesiastas, aliis probantibus, aliis hanc clausulam improbantibus; illis contendentibus ex autoritate et praescripto summi magistratus debere revisionem institui, aliis contra urgentibus, posse quidem eam fieri, si ita necessum esse ante iudicaverit synodus, atque hac ratione in controversiam vocantibus id, quod ut fieret iam ante summae potestates decreverant, et qua condicione in synodum consenserant. Accidit ut duplex hinc inter ecclesiastas harum regionum enata sit quaestio; prior de autoritate et fide, quae confessionibus ac catechismis in ecclesia Domini debetur, et quatenus illis adstricti sint ecclesiastae; posterior de autoritate summi et Christiani magistratus in rebus ecclesiasticis, et potestate cudendi istiusmodi et similia decreta, quale erat iam dictum; parte una defendente, ecclesiastas tunc, cum ad publicum ministerii munus admittuntur, et coram ecclesia eidem inaugurantur secundum praescriptum formulae inaugurationis pastorum, quae audiente populo praelegi solet, solis Scripturis Veteris et Novi Testamenti, utpote ipsissimo Verbo Dei et salutari doctrinae adstringi et obligari, reiectis dogmatibus omnibus cum iis Scripturis pugnantibus, et sub hac promissione, se secundum eandem doctrinam munere suo fideliter functuros; quodque ante nominata fidei breviaria attinet, eorum praescriptionem, quae in classibus fieri solet neminem ulterius obligare, quam quoad Verbo Dei conformia sunt, ideoque easdem fidei formulas quovis tempore ad Verbum Dei examinari posse, quin et licitum liberumque esse cuivis ecclesiastae citra metum censurae in legitimo ecclesiastico conventu suas ad eadem scripta considerationes fratribus suis proponere, ut iuxta Verbi Divini normam examinentur, ad quam rem eorundem scriptorum in synodo nationali instituenda revisio ac recognitio perutilis erat, et quantum autoritatem magistratus attinet in publicis legitimisque ecclesiae negociis posse eum iure optimo pro supremo suo in res ecclesiasticas imperio istiusmodi decreta iuxta Verbum Dei con cipere, et secundum ea ipsa synodum convocare, ideoque omnes ecclesiastas eiusdem magistratus imperio subditos teneri atque obligari, ut istis decretis morem gerant. Quae tamen duo controversiarum capita aliter ab aliis professoribus et ecclesiastis intellecta fuerunt, utpote qui supradicto decreto summi magistratus contradixere, et in εÏ τερον sensum illud interpretati sunt, plus autoritatis deferentes supra dictis scriptis, quam unquam factum fuerat antea, uti ex eo liquido apparuit, quod concessa iam synodus ob non admissam appro(1) ecclesiarum] AS: regionum – (1) exemplum] AS: foll. by sacri – (3) revisionis] AS: highl. – (4) illis] AS: his – (10) autoritate] AS: auctoritate – (12) autoritate] AS: auctoritate – (21) praescriptionem] AS: subscriptionem – (22) conformia] A: -ormia repl. del. illegible word – (28) autoritatem] AS: auctoritatem – (34) fuerunt] AS: fuere – (35) sensum illud] AS: illud sensum – (35–36) autoritatis] AS: authoritatis

234

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

batamque istorum scriptorum revisionem intermissa, neque celebrata fuerit, multisque praeterea in locis laboratum fuerit, ut arctius solito iisdem fidei compendiis astringerentur ecclesiastae, ad quam rem in quibusdam classibus novae subscriptionum formulae in nulla ante synodo examinatae, nedum probatae, conceptae sunt et a pastoribus exactae, addita hac comminatione, futurum, ut quotquot difficiliores in hac re se praeberent, censura ecclesiastica notandi essent. Haec post accidit, ut ecclesiastae illi, quibus haec revisio probabatur ac novis istis arctioribusque subscriptionum formulis obsequi gravabantur, idque hanc ob causam, quod nova ista subscribendi ratione ab illis exigeretur istius de praedestionatione eiusque annexis sententiae approbatio, cui tamen utpote a Verbo Divino dissentienti per conscientiam suffragari non poterant, super hac re, quae conscientias ipsorum anxie habebat, cum aliis pastoribus eiusdem secum hac in parte sententiae deliberationes instituerint, qui pariter animadvertentes synodi nationalis convocationem, cuius magna affulserat spes non procedere, ob causas iam commemoratas; ad haec in particularibus synodis tam enormiter quaedam gesta esse, ut potentissimi Ordines Hollandiae horum certiores facti per suos commissarios, ut vocant, synodorum earundem celebrationem interdixerint, supplicem libellum (neque enim aliud remedium ipsis supererat) potentissimis Hollandiae et Westfrisiae Ordinibus Magistratibus suis exhibuerint;1 in quo aperte exponentes sua circa revisionem iam dictam et praedestinationis dogma gravamina, obnixe petunt vel synodum nationalem provincialemve, in quibus pressius supradicta doctrinae capita examinentur, aut aliquam iniri mutuae tolerantiae rationem, quoad controversa dogmata, parati vel a publicis ministeriis supersedere potius, quam contra conscientiam quicquam statuant, petentes insuper et rogantes, ut interea temporis, dum de his nihil statuitur potentissimorum Ordinum autoritate, contra ecclesiasticas censuras protegantur, quatenus hae adversus eos propter hunc ipsum libellum supplicem, et quae inde consequantur, institui posset. In horum vero ecclesiastarum numero, qui libellum supplicem illum sive Remonstrantiam exhibuerunt, aut exhibitae postea citius seriusve consensere, etiam nos infra scripti nomen nostrum profitemur, suffragantes isti sententiae, quae in ea Remonstrantia de praedestinatione et eius annexis exposita est. (3) astringerentur] AS: adstringerentur – (6) se] AS: om. – (8) ac] AS: quique – (17–18) Ordines Hollandiae] AS: Hollandiae Ordines – (19) celebrationem] AS: celebratione – (24) iniri] A: inire – (25) ministeriis supersedere] AS: supersedere ministeriis – (28) autoritate] AS: auctoritate – (29) consequantur] AS: consequentur – (30) posset] AS: possent – (31) supplicem illum] AS: illum supplicem 1

Remonstrance of 1610.

5

10

15 [6 A]

20

25

30

35

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

[7 A] 5

10

15

20

25

[8 A]

30

35

235

Cum vero magistratibus nostris visum esset super isto libello supplice mutuam inter dissentientes tolerantiam sancire, hoc ipsum vero quibusdam pastoribus displiceret factum est, ut hi ipsi super hac re conquesti sint apud eosdem suos, uti et nostros magistratus, cum oblatione hac, probaturos se sententiam nostram super dictis capitibus Verbo Dei repugnare; cumque de his controversiis ex mandato eiusdem magistratus collatio apud eundem magistratum, Hollandiae nempe Ordines habita esset,2 visum his fuit mutuam tolerantiam sancire. Quod suum decretum saepius renovarunt, donec tandem literis obsignatis ad classes singulas eius decreti formula missa fuit, cum mandato, ut iuxta illam quisque se componat, uti nos a parte nostra fecimus. Utique non videmus, reverendissimi patres et fratres in Iesu Christo, hactenus quidquam reprehensione aut censura dignum a nobis commissum esse, quandoquidem non solum persuasi sumus, quoad illas controversias de revisione istorum scriptorum, autoritate summi magistratus et doctrinam de praedestinatione, pro nobis militare veritatem, verum quia nulla lege huius nostrae patriae, nec ecclesiastica, nec politica vetamur nostram quoque super illis capitibus, uti ab aliis factum fuit sententiam exponere, aut tali rerum, uti iam commemoravimus facie, istiusmodi declarationem sive Remonstrantiam exhibere magistratibus nostris. Obiectum fuit, decretum dominorum Ordinum Verbo Dei non esse conforme. Verum iniquum foret ob hoc nos gravari, qui illud Verbo Dei conforme esse iudicamus. Obiicitur decretum illud non esse paribus omnium suffragiis conceptum. At non erant haec disquisitionis nostrae; satis nobis esse debuit decretum illud ad nos nomine et iussu Ordinum per literas manu secretarii ipsorum scriptas et sigillo ipsorum signatas missum esse. Obtenditur, esse inter Remonstrantes, qui plura alia docuerunt praeter supra commemoratos articulos, cum fundamentis salutis pugnantia. Respondimus saepe, particularia haec communem Remonstrantium causam minime concernere, sed haec ad illos pertinere, qui de his convinci possunt, nec obstamus, quo minus adversus hos ecclesiasticis censuris agatur, dummodo legitime accusati et adversus accusationes auditi antea fuerint. Traducimur hoc nomine, quod ad articulos certos nobis Delphis anno MDCXIII propositos respondere detrectaverimus.3 Verum respondemus primo, eos, qui nobis istos proponebant, nulla ad hoc potestate instructos fuisse. (12) quidquam] AS: quicquam – (14) autoritate] AS: authoritate – (14) doctrinam] AS: doctrina – (19) exhibere ... nostris] AS: magistratibus nostris exhibere – (21–22) Verbo ... conforme] AS: conforme Verbo Dei – (26) signatas] AS: subsignatas – (27) docuerunt] AS: docuerint – (34) MDCXIII] AS: MDCXIV 2 3

Hague Conference of 1611. Delft Conference of 1613.

236

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

Secundo, nos paratos fuisse nostram de iis sententiam dicere, si modo illi ipsi, qui hos articulos nobis proposuere, declararent se in controversis de praedestinatione articulis nos tolerare velle. Tertio, illi ipsi detrectaverunt sententiam suam nobis exponere super hac nostra de mutua tolerantia quaestione. Quarto, articulos illos una nobiscum sumpsimus et tempus iustum petiimus, ut cum aliis, quos haec res etiam tangebat, super iis deliberaremus, in animo habentes nostram ad eos responsionem exhibere. Verum Ordines Hollandiae veriti, ne haec res maiores turbas daret, hoc ipsum prohibuerunt. Gravamur etiam hac accusatione, quod, quoties alii fratres iudicarent non posse commodiori via huic malo obviam iri, quam per synodum, nos huic consilio restiterimus semper, synodumque impediverimus. Respondemus nos hoc verum non esse; etenim ipsi synodum efflagitavimus, optavimusque ut ea istis, quibus primum decreta erat, condicionibus haberetur; etiam in Remonstrantia nostra eam petiimus, et exinde saepius scriptis nostris editis et non editis significavimus synodum nobis placere, modo pars adversa iudicis officio non fungatur, ex solo Dei Verbo decisiones fiant, et charita ti suus quoque locus concedatur. Interea, reverendi patres et fratres, mira rerum accidit metamorphosis; citra synodum, citra autoritatem magistratus, imo eam refragante concitatur plebs, moneturque scriptis et concionibus secessionem uti ab ordinariis suis ecclesiastis, eorumque in sacro ministeriis faciat. Praeeunt exemplo suo pastores, ecclesia praeeuntes hos sequitur, conventus privati habentur; itur extra urbes ad audiendas conciones ad baptismi et coenae dominicae sacra obeunda; deliguntur nova et separata presbyteria; coenobia et templa occupantur; fraternitatis nomen nobis denegatur, et concitatur in nos plebecula, quam fieri potest, acerbissime, iisque persuadetur, aut ut persuadeatur permittitur, nos novitates sectari, religionem innovare et Papatum aut (uti alii calumniantur) Socinianismum in ecclesias introducere velle. Amplius, quidam nostrum hoc nomine traducuntur, quod cum Iesuitis aliisque patriae hostibus consilia agitent, mercedem ab illis accipiant, et patriam hosti dedere in animo habeant. Cumque hic in Hollandia quamplurimi essent patriae et civitatum rectores mutuae tolerantiae addictissimi, quibus nec nos, nec causa nostra displiceret, et hi quoque iisdem calumniis partim tecte, partim aperte gravati sunt; quo pacto et hi viri, et cum illis nos in odium imperitae plebis adducti sumus, usque adeo, ut tuto nobis vias publicas calcare vix liceat. Et sicubi magistratus necessitate adacti, ut nempe gliscenti schismati et conventiculis occurrerent mulctas iis indixerint, et hic illic concionatorem unum (2) declararent] AS: declarent – (3) detrectaverunt] AS: detrectarunt – (4) mutua tolerantia] AS: tolerantia mutua – (5) illos] AS: istos – (12) ipsi] AS: ipsimet – (14) petiimus] AS: petivimus – (14) nostris] AS: om. – (19) autoritatem] AS: authoritatem – (19) eam] AS: ea – (21) sacro] AS: sacris – (21) ministeriis] AS: ministerio – (23–24) sacra obeunda] AS: obeunda sacra – (26) iisque] AS: e.q. – (27–28) uti ... calumniantur] AS: om. parentheses

5

10

15 [9 A]

20

25

30

35

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

[10 A] 5

10

15

20

25

[11 A]

30

237

atque alterum propter inobedientiam munere ecclesiastico privaverint, civibusque quibusdam refractariis urbe interdixerint, id omne in nostrum caput derivatur, nobisque imputatur, et extremae tyrannidis nominibus exaggeratur in nostram et supra dicto rum magistratuum infamiam. Accessit ad haec tandem, quod provinciae aliquae in nationalem synodum consenserint, nulla facta revisionis mentione, plane ex voto et voluntate eorum, qui a nobis secessere, non obstante, quod provincia Gelriae ex parte, Hollandiae maxima ex parte, aut universim (si ad pluralitatem suffragiorum attendatur) Ultraiectina et Transysulana provincia in totum in eam αë πλωÄ ς et indeterminate consentire non possent, verum alios modos his malis occurrendi proponerent, aut in synodum quidem consentirent, sed non istum habendae synodi modum. Atque hinc eiusmodi controversiae natae sunt inter provincias et earum rectores, ut synodo nationali nomine Ordinum praepotentum Generalium decreta atque convocata, neglectis contrariis supra dictarum provinciarum declarationibus, ea variis in locis, praecipue vero in Hollandia, facta sit mutatio magistratuum ab illustrissimo Principe Arausionensi, nomine et autoritate illustrium Ordinum Generalium, ut ii, qui a nobis secesserant, quos merito pro parte adversa habemus, videntes iam nos omni passim humano praesidio esse destitutos, et faventes sibi esse reipublicae rectores nihil aliud moliantur, quam ut per vim nos obruant, iniquis condemnationibus bonam nostram causam opprimant, ministeriis nostris nos exuant, et uxoribus liberisque nostris esuritionis et miserrimae paupertatis metum faciant. Horsum primo facit modus convocationis earundem synodorum, saltem hic in Hollandia, mox etiam, quae istic viget, agendi ratio. Primum quod attinet, optavimus, ut libello supplice humiliter petiimus,4 ne praepotentes Ordines adversarios nostros causae nostrae iudices facerent, cum iniquissimum hoc sit, signifi cavimusque hoc si fiat, nos nequaquam istam synodum pro legitima agnituros, nec in ea comparituros. Verum supplicationes nostrae exauditae non sunt, nec ullam omnium nostrarum condicionum aequissimarum alias, quas stipulati eramus, ut bona conscientia synodum adire et cum aliqua boni fructus spe ei interesse liceret, impetravimus. Sed missa fuit Remonstrantia nostra ad synodum, hoc est, ad partem nobis adversam ut considerationes suas super ea aperirent, qui postquam, uti verisimile est, eas suggessissent considerationes, quas maxime in rem suam (5) aliquae] AS: aliquod – (13) Ordinum praepotentum] AS: praepotentum Ordinum – (14) atque] AS: et – (15–16) facta ... magistratuum] AS: magistratuum facta sit mutatio – (16–17) autoritate] AS: auctoritate – (20) condemnationibus] AS: conditionibus – (21) et] AS: om. – (22) metum] AS: certissimam spem – (23) earundem] AS: earunden – (25) petiimus] AS: petimus – (28) istam] AS: eam – (28) nec] AS: neque – (29) nostrae] AS: foll. by adversariorum molitionibus – (34) in] AS: ad 4

Remonstrant petition to the States General regarding Grevinchoven and Goulart (28 November 1618). See no. II/2.118.

238

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

facturas iudicabant, accidit ut nos undique impetiti et tantum non obruti variis comminationibus, atrocissimis pasquillis, libellis famosis, picturis contumeliosissimis, cantilenis amarulentissimis, accedente etiam non levi magistratuum mutatione successive nunc in hac, nunc in illa urbe facta, eodem tempore mandatum quidam nostrum acceperint,5 quo iniunctum fuit, ut nihilominus synodum adirent, et simul etiam responderent, ad magnam theseon et antitheseon congeriem, quin et considerationes suas ad confessionem scripto consignatas synodo exhiberent; quibus omnibus conficiendis spacium octo vel decem dierum duntaxat, quorum duos minimum praeparatio et celebratio intervenientis solemnis ieiunii sibi vindicarunt, praefixum fuit spacium adeo breve, ut vix iis de rebus inter se conferre, nedum declarationes et considerationes concipere potuerint, quemadmodum iniunctum erat, rerumque pondus atque momentum exigebant. Eodem prorsus tempore multi singulatim corum synodo citati fuerunt, gravatique alii aliis criminationibus, ad quas respondere sunt iussi, inque eorum nonnullos, partim se sistentes, partim non, sententiae protinus suspensionis, exautorationis, remotionis a ministerio pronunciata. Alii ordinariis templis eiecti aut minis adacti fuerunt schismaticorum exercitia in iis admittere, ita ut nec synodo nationali hic bonos exhibitus sit, nec nobis tantillum favoris praestitum, ut omnia relinquerentur suo statu et loco, in quo erant, donec illa celebrata habitaque esset, quae tamen in procinctu erat, et ad quam nos etiam praeparare iussi eramus, cum interea nos non lateat, quae forma et modus procedendi ibi observandus sit, praeterquam quod constans passim ad aures nostras rumor deferatur, magnum ecclesiae ministrorum numerum, vel in ea, vel per eam, vel eius sub exitu excommunicandum fore. Testamur coram Deo, venerandi patres et fratres, vix scire nos an unquam in ulla synodo aut alio conventu ecclesiastico maior praecipitatio, studium partium, iniquitas, aut magis indecens procedendi modus obtinuerint, quam in novissimis hisce particularibus Delphensi, Enchusana, Ultraiectina, et paulo ante Arnhemiensi Geldrica usurpata fuere. Accedit insuper quod Festus Hommius, unus ex praecipuis nostris adversariis, qui etiam in synodo nati(4–5) eodem ... mandatum] AS: mandatum eodem tempore – (5) quidam nostrum] AS: om. – (5) acceperint] AS: acceperimus – (5) quo] AS: foll. by nobis – (6) adirent] AS: adiremus – (6) responderent] AS: responderemus – (6–7) theseon] AS: theseων – (7) antitheseon] AS: antitheseων – (7) suas] AS: nostras – (7) confessionem] AS: foll. by et catechesin – (8) exhiberent] AS: exhiberemus – (8) conficiendis] AS: faciendis – (9) dierum duntaxat] AS: duntaxat dierum – (10) solemnis] AS: solennis – (10) vindicarunt] AS: vendicarunt – (11) se] AS: nos – (12) potuerint] AS: potuerimus – (16) sententiae] AS: sententia – (16) protinus] AS: protenus – (16) exautorationis] AS: exauctorationis – (18–19) hic bonos] AS: is honor – (21) praeparare] AS: foll. by nos – (22) non] AS: omnino – (23) constans passim] AS: passim constans – (25) exitu] AS: exitum – (27–28) studium partium] AS: partium studium – (29) Delphensi…Ultraiectina] AS: highl. – (30) Arnhemiensi Geldrica] AS: highl. 5

Letter of citation from the state delegates. See no. II/2.29.

5

10

15

[12 A]

20

25

30

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

5

[13 A]

10

15

20

25

30

[14 A]

35

239

onali inter iudices nostros locum occupare constituit, recenter in lucem emisit librum, cui titulus est “Specimen Controversiarum Belgicarum,”6 in scriptum illustrissimis Ordinibus Generalibus, ut scilicet instruendis vestris reverentiis inserviat, in quo non tantum causam harum dissensionum falsissima narratione interpolat, sed et insuper pessima agens fide (utut protestationes illius secus prae se ferant) multos nostrum detorsione scriptorum nostrorum imo manifesta, quae palpari queat fraude, non in uno aut duobus, sed in multis atque insignibus locis, aliisque rationibus vehementer laedit atque iniuria afficit, nos insimulans eorum, a quibus omnino sumus innoxii, ad quae etiam de sensionem nostram ut paremus necessarium esse videtur. Nunc itaque vos obtestamur, venerabiles domini et patres fratres in Iesu Christo, ad haec omnia et singula sedulo et diligentur ut attendatis, eamque conscientiarum nostrarum in conspectu Dei rationem habeatis, ne nobis, qui aeque atque alii qui iam nos opprimunt legitime vocati ecclesiae Reformatae ministri sumus, vestro assensu iniuriam fieri aut permittatis, aut eam quae vel facta iam est, vel etiamnum sit, suffragio atque autoritate vestra constabiliatis. Duo hic in considerationem veniunt: 1. Ipsa causa nostra. 2. Procedendi modus et ordo. Causa nostra vel doctrinam vel vitam nostram spectat. Quod ad doctrinam nostram, constat nos in capite de praedestinatione cum annexis esse sententiae alterius quam alios, qui nunc synodum constituunt, et manifeste alteram partem litis sustinent. Quod de eo professi sumus, etiamnum ratum habemus, parati id ipsum coram iudicibus aequis, partiumque studio non abreptis, contra adversarios nostros defendere ex Verbo Dei, vel cum illis agere de moderata accommodatione; sed hac lege, ut non minus nobis, quam adversariis nostris permittatur iusto numero convenire, de rebus nostris dispicere, omniaque legitima via et ordine peragere. Testati sumus perpetuo, atque etiamnum testamur nihil nos habere speciatim extra praedestinationis negotium, praeterquam controversiam de revisione nostrae confessionis, atque Catechismi, itemque de autoritate magistratus in ecclesiasticis. Quod si quis praeterea aliud aliquod doctrinae caput moverit, personale id est, cuius defensio illi soli incumbit, qui id movit. Quod ad revisionem attinet, adhuc parati sumus decretum a summo magistratu de ea factum iam ante annos XXI, contra eos omnes tueri, qui se ei volent oppo nere, quin et considerationes nostras super illis libellis aperire, quando certo constabit decretum illud de revisione executioni mandandum, dummodo iustum eam ad rem

(2) Specimen ... Belgicarum] AS: highl. – (7) manifesta] AS: foll. by et – (13) nostrarum] AS: vestrarum – (15) assensu] AS: adsensu – (15) permittatis] AS: permittatur – (16) autoritate] AS: auctoritate – (19) annexis] AS: adnexis – (25) adversariis] A: foll. by del. par – (29) autoritate] AS: auctoritate – (33) volent] AS: velint – (34) illis libellis] AS: libellis istis – (35) eam ad] AS: ad eam 6

Hommius, Specimen.

240

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

concedatur tempus. Idem etiam dicimus de altero illo capite, de summi magistratus Christiani autoritate in ecclesiasticis, paratos nos esse videlicet tueri, quod ea de re docuimus. Non arbitramur, reverendi patres et fratres, nos ulla censura dignos esse, quod haec asseramus, aut secus, quam alii de rebus hisce sentiamus aut doceamus, quia nondum convicti sumus nos perperam sentire et docere. Praeeat eiusce rei examen, rationesque utrinque allegandae hunc in finem sedulo et fideliter ex Verbo Dei ponderentur, et si tum falsam doctrinam fovere comperiamur pertinaciter ac praefracte, agatur contra nos secundum ecclesiae constitutiones. Quod si excipiatur, sufficere quod doctrina nostra pugnare deprehendatur cum confessione ecclesiae nostrae. Respondemus haec duo: 1. Hoc nondum vel compertum esse, sed adhuc illam repugnantiam expendendam esse ad ipsos terminos atque textum confessionis. 2. Iuxta fundamenta reformationis nostrae constitutionumque ecclesiasticarum nullum doctorem simpliciter censura notari deberi, quod doceat contra confessionem, quandiu nondum constat doctrinam ipsius pugnare cum Verbo Dei, quia confessio non est canon infallibilis omnium dogmatum. Ad vitam nostram quod attinet, facile permittimus eam, ut et aliorum symmistarum nostrorum vitam, ad rectam normam expendi, et sicubi exorbitasse deprehendamur, iustam reprehensionis et correctionis censuram non detrectamus. Modus procedendi noster et ordo supra breviter propositus fuit. Quid autem in eo potest reprehendi? Fuit nobis salva existimatio nostra et fama nominis illibata, usque dum orta fuit dissensio de revisione, autoritate formularum unionis, nec non et magistratus potestate in ecclesiasticis. Quin et diu post dissensiones istae non sunt a nobis motae, sed summus magistratus occasionem et causam iis praebuit decreto suo de revisione, cuius supra meminimus. Nos, tanquam subditi morigeri, comperientes hoc decretum non pugnare cum Verbo Dei, nec cum fundamento reformationis nostrarum ecclesiarum, sed utrique consentaneum, adeoque facere ad ecclesiae ευÆ ταξι αν et bonum, idipsum defendimus non indecenter et αÆ τα κτως, sed legitime et ordinate, et quidem in conventibus, ubi suffragii ius nobis competebat, ac proinde fas erat et conveniens sententiam dicere. Caeterum qui premi se videbant contra decreta magistratus, et interminatione censurarum ecclesiasticarum terrebantur, videntes se frustratos esse spe habendae synodi, et quidem per eos, qui eam multis instantiis a summo magistratu flagitarant et impe-

(1–2) summi ... autoritate] AS: auctoritate summi magistratus Christiani – (5) asseramus] AS: adseramus – (5) de ... hisce] AS: hisce de rebus – (7) rationesque] AS: rationes – (9) ac] AS: et – (12) Hoc ... vel] AS: Nondum vel hoc – (13) esse] AS: om. – (15) deberi] AS: debere – (19) symmistarum] AS: symmystarum – (24) autoritate] AS: auctoritate – (26) a ... motae] AS: motae a nobis – (29–30) reformationis ... ecclesiarum] AS: reformatarum ecclesiarum nostrarum

5

10

15

20

[15 A]

25

30

35

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

5

[16 A]

10

15

20

25

30

[17 A]

35

241

trarant, eidem summo magistratui gravamina sua exhibent, suppliciter petentes synodum vel tolerantiam vel dimissionem a ministerio suo, atque interim, dum certi quid super illis postulatis statueretur, profectionem contra censuras illegitimas. Detur, quaesumus, lex, contra quam hoc agentes deliquerimus. Magistratus certe noster non censuit nos hoc facto deliquisse, sed nobis, non ad aliorum oppressionem, verum ne ipsi opprimeremur ab aliis, manum porrexit. Nihilo magis peccavimus per habitam coram summo nostro magistratu collationem ad causae nostrae defensionem, factum enim istud fuit ex mandato eiusdem magistratus.7 Adversarii nostri nos apud eundem accusaverant, et tam illi, quam nos partes suas in illa collatione sustinuerunt. Si argumenta, quae produximus, elumbia sunt, aliud hoc est; verum examinandum hoc erit atque excutiendum, quemadmodum et dogmata ipsa. Nos veritatem in illis a nostra stare parte credimus, donec contrarium edoceamur et erroris convincamur. Factum hinc decretum supremi magistratus, quo omnibus simul iniuncta fuit mutua tolerantia,8 cui nos obsecundavimus, quia iudicavimus in conscientiis nostris ita decere. Si hic peccavimus, quantum ergo ii peccarunt, qui se ei opposuerunt a parte refragando et obedientiam detrectando? Si obiicitur, totum hoc praeter ordinem ecclesiae esse, ostendatur nobis is ecclesiae ordo, qui in talibus non solum obedientia magistratibus debitae gratiam nobis faciat, verum etiam ne obediamus vetet, simulque doceatur a quo, ubi, quando, qua denique autoritate lex ista lata sit, et quando ei nos subiecerimus. Accusamur quod editis scriptis causam nostram egimus. Perperam sane causa nostra oppugnabatur editis scriptis, licebat ergo nobis similibus eam defendere. Si stilus noster aliquando videtur plus aequo vehementior, conferantur cum nostris adversariorum nostrorum scripta, et facta collatione, ei parti, quae maxime in culpa est, ut culpa etiam maxima assignetur per nos licet. Abdicantur ministeriis et misere expelluntur doctrina et pietate insignes Verbi Divini administri isto praetextu, quod illegitime ad ministerium sint promoti, tantum quia vocati non sunt iuxta ordinem, quo aliqui uti soliti fuere.9 Vocati tamen sunt post debitum et legitimum examen cum vitae, tum doctrinae confirmatique in ministerio iuxta ordinem anno MDXCI conceptum et postmodum a supremo magistratu approbatum ac stabilitum.10 Si ista (17) ii] AS: illi – (17) a parte] AS: aperte – (22) autoritate] AS: auctoritate – (22) ei nos] AS: nos ei – (24) egimus] AS: egerimus – (26) stilus] AS: stylus – (28) maxima] AS: maxime – (35) ac] AS: atque 7 8 9

Hague Conference of 1611. States of Holland resolution on toleration (1614). Church Order of The Hague (1586). Rutgers, 487–493.

242

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

omnia nobis purgandis non sufficiunt, et tam Hollandiae, quam Unitarum Provinciarum Generales Ordines priora omnia decreta rescindentes et de iure suo cedentes, fideles suos ministros et obedientes subditos deserentes, professis ipsorum adversariis velut in praedam exponant, quos tamen antea contra eosdem in tutelam suam receperant, insignis profecto nobis sit iniuria. Mutationem magistratuum factam iis omnibus in locis, ubi bona nostra et vere Christiana causa apud rectores favorem et gratiam aliquam invenerat, non est quod moremur. Res ea ad vocationem nostram non spectat. Hoc unum tamen dicimus, per mutationem istam non reddi iniquas praecedentes nostras actiones, utpote, quae plereaque omnes nitantur decreto summi magistratus, eique debita a nobis obedientia. Rectores qui in ordinum conventu comparuere, quique decreta ista priora fecere, non fuere a nobis electi aut creati, aut ad placitum nostrum constituti, sed eos clavo reipublicae admotos invenimus, et ad eam dignitatem legitime evectos, ita ut et ipsi et ipsorum decreta non minus pro legitimis haberi debeant, quam eorum, qui in ipsorum locum successerunt. Utrum paribus omnium, an vero praevalentibus suffragiis facta ea essent, non erat nostrum inquirere, sed spectandum tantum, quid aut in ipso confessu viva voce ab illustrium Ordinum advocato communi totius conventus nomine, omnibus praesentibus, nullo contradicente nobis proponeretur, aut per literas manu secretarii earundem dd. signatas mandaretur. Quanquam decreta recognitionem Confessionis et Catechismi concernentia, item primum illud decretum de mutua in quinque capitibus tolerantia, aliter quam con spirantibus omnium suffragiis facta esse nobis non constet. Si itaque praesentes reispublicae rectores alterius in his controversiis sententiae, quam fuere priores, in animum inducant permittere adversariis nostris ea ut nobis in culpam et crimen imputent, et abdicatione a ministerio aliisque infamibus censuris vindicent, quae a nobis facta sunt iuxta ordinem a praecedentibus, qui quidem tum supremum nostrum magistratum repraesentabant (prout nunc eum repraesentant praesentes) stabilitum. Vestrae vero reverentiae huc tanquam neutri parti addictiores vocatae, ut optatum ad finem, hoc est, ad veritatis secundum Dei Verbum defensionem, negocia haec dirigantur, vestris etiam consiliis, vestraque opera, autoritate et spectabilitate illam nobiscum agendi rationem probaturae, promoturae, confirmaturae sunt. Profecto necessitas nobis imponetur declarandi causam no-

(1) sufficiunt] AS: sufficiant – (3) deserentes] AS: deserant – (4) in] AS: om. – (10) nitantur] AS: nituntur – (14) ipsorum] AS: eorum – (20) earundem] AS: eorundem – (20–21) signatas] AS: subsignatas – (26) ut] AS: uti – (30) huc] AS: quae – (32) vestraque] AS: vestra – (32) autoritate] AS: auctoritate – (33) probaturae] AS: probaturi – (33) promoturae] AS: promoturi – (33–34) confirmaturae] AS: confirmaturi – (34) sunt] AS: sitis 10

States of Holland Church Order of 1591. C. Hooijer, Oude Kerkordeningen der Nederlandsche Hervormde Gemeenten (1563–1638) (Zalt-Bommel: Noman, 1865), 339–341.

5

10

15

20

[18 A]

25

30

ii/2.121 remonstrant letter to the foreign theologians

5

10

[19 A]

15

20

25

30

243

bis datam iustitissimam coram Deo, sanctis angelis et universo mundo de manifesta et gravi, quae nobis sit, iniuria conquerendi. Esse in illustrium Ordinum potestate novas leges sancire, easque ministris imponere, aut ut ab ecclesiasticis, quibus eam potestatem largiri et concedere voluerunt, iis imponantur permittere, non ignoramus. Verum uti liberum etiam tum nobis foret adversus eas excipere, siquidem leges istas iudicemus Verbo Dei nostrisque conscientiis adversari, ita fraudi et damno nobis esse non debet, quod nos obedientes et obsequentes hactenus ante hanc, quae accidit, mutationem, praestiterimus. Verum potius contra in bonum nostrum id nobis cedere debebat, eousque saltem ne censuris adversariorum tanquam indigni ministerio reiiciamur, sed si forte visum non sit praesenti magistratui nostra deinceps opera in erudienda ecclesia uti, sed a functionibus ordinariis supersedere nos velit, utique aequissimum est, ut de honesto vivendi et familias nostras alendi subsidio nobis prospiciatur, quippe opificiis artibusque lucrosis, aut unde victus parari possit non instructis, sed ministerio solummodo et ecclesiae consecratis, hac lege, ut magistratui in omnibus, quae conscientiae nostrae aut Verbo Divino non repugnant, morem geremus. Iterum vos oramus, reverendi patres ac fratres, et quidem propter Christum Dominum, ut haec omnia in timore Dei expendatis, ne forte horum minus gnari operam vestram commodetis ad fratrum vestrorum oppressionem, et dispersionem infinitorum et quidem piorum ecclesiae membrorum, quae quam maxime deplorant iniquissimam agendi rationem, qua adversum nos et conservos nostros, cum in hac, tum in aliis provinciis adversarii nostri usi sunt, unicumque remedium adversus eam a vestra reverentia et pietate expectant. Quam rem universam plenius exposuimus in epistola nostra ad exterarum ecclesiarum doctores missa, cuius exemplaria aliquot iam denuo vestris reverentiis submisse exhibemus,11 quin et pro rei necessitate fusius adhuc vestris reverentiis exponere parati sumus tum, cum coram vestro consessu iusto numero comparere, et debita cum libertate et securitate Christianam nostram causam contra adversarios nostros defendere nobis dabitur. Piissimi, eruditissimi, reverendissimi patres et fratres in Christo, Deus vobis Spiritu suo adsit, et ea consilia inspiret, quibus gloria nominis ipsius, ecclesiae salus incolumitasque promoveatur. Vestris reverentiis addictissimi fratres et servi in Domino. Professor et pastores Remonstrantes ad synodum nationalem vocati.

35

(5) voluerunt] AS: voluerint – (7) nostrisque] AS: nostrique – (7) et] AS: aut – (9) potius contra] AS: contra potius – (12) erudienda ecclesia] AS: ecclesia erudiendia – (18) Iterum] AS: Item – (18) ac] AS: et – (19) Dei] AS: Domini – (28) tum] AS: tunc – (34) Domino] AS: foll. by etc. – (35–36) Professor ... vocati] AS: om. 11

Epistola Ecclesiastarum.

SECTION 12: LETTERS RELATING TO THE EARLY SESSIONS OF THE SYNOD

II/2.122 Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini Date: 22 November 1618 Main source: A: Geneva BGE, MS Ami Lullin 53, 32r–33v (original) Other copy: RCP, 14:189–198 Summary: Diodati draws a picture of the synod. While waiting for the arrival of the Remonstrants, the synod is dealing with cases of less importance. Uytenbogaert is on the run. The French Court is hated. Maurice and Frederick Henry are at odds with each other. Diodati was offered a chair in theology at the University of Leiden. Heinsius praised Turrettini’s letter to the synod. Editor: Nicolas Fornerod

Monsieur mon neveu, J’ai receu vos lettres du 20 octobre; je loue¨ Dieu que tout va bien. Nous nous portons aussi assez bien, selon l’air, la saison, les affaires, la compagnie, quod nihil demutat. Le synode est forme´. Monsieur Bogherman de Leovarden est president; homme de bien et prudent, et assez expeditif de langue, mais non tant d’affaires. Les assesseurs sont Rulland d’Amsterdam et Faukelius de Middelbourg, Festus Hommius et Dammannus, scribes, tous ministres et fort gens de bien. Il n’y a que deux Arminiens membres du synode, Frederici et Neranus, envoye´s du synode partial d’Utrecht, car en cete province il y a eu partage de synodes. Ils sont pointilleux, soupc¸onneux, importuns jusques au bout. Episcopius n’a pas voulu tenir sa seance entre les professeurs, comme il y avoit este´ appelle´ avec tous les autres, et a mieux aime´ se maintenir advocat, ou partie mesme. Ils ont encores dix jours peremptoires pour se presenter. Cependant, on traite d’autres menus affaires ou` il faut apprendre une horrible et infinie patience. Les harengues nous tuent. Or voici l’ordre de la seance. Une grande chambre garnie de bancs a` pulpites a este´ prepare´e fort ample, belle,

15

20

25

30

ii/2.122 jean diodati to be´ne´dict turrettini

5

10

15

20 32v A

25

30

35

40

245

claire et haute, dite aux Doules. Du coste´ droit, en des bancs un peu plus releve´s, sont les depute´s de messieurs les Estats en nombre d’environ 14 ou 16 qui, avec une singuliere gravite´, patience et modestie, ne s’ingerent de parler que quand il a falu signifier la volonte´ de leurs superieurs pour l’entre´e de la tenue du synode et quand ils sont enquis de quelque chose par le president ou qu’il eschet de maintenir l’authorite´ temporelle, et autrement, e`s affaires synodales, jamais ne parlent. Ils sont fort bien choisis et trie´s, et tous parlent latin. Celui de Gheldres, qui fit l’entre´e du synode, est jurisconsulte, Martinus Gregorii, tre`s brave et eloquent homme. Ils changent par semaine leur preseance entre eux; la semaine passe´e Gheldre presida, celle ci c’est Hollande, apre`s sera Zelande et ainsi selon leur ordre de main en main. Ils ont en particulier rendu des severes, toutesfois justes, responses aux Arminiens, et faudra qu’ils ployent ou qu’ils se resolvent a` quitter leurs charges apre`s le synode. Vis a` vis d’eux, a` coste´ gauche, sont les Anglois au nombre de quattre: un evesque de Landaf,1 le doyen Walh, le docteur Davenant et le docteur Ward, tous fort graves, modestes et bien sense´s, mais e`s advis et suffrages bien maigres, et croid on qu’ils ont des instructions fort limite´es. A` leur coste´ est la place des Franc¸ois, vacante. En troisiesme lieu, il y a les Palatins qui sont fort bons et forts; au dessous, la place de ceux de Brandebourg, absens, puis les Hessiens au nombre de 4, entre autres cete vieille idole de Goclenius qui ne sert de rien ici; ils sont tous assez neufs et pesans. Puis, au haut pulpite a` remonter de`s les Hassiens, sont les Suisses, braves gens, mais du tout simples, surtout Berne et Schaffouse, en ces choses. Puis au bas d’eux sommes nous et, apre`s nous, Breme, Martinius, Crocius et encores un autre, assez doctes et asseurez en propos, mais de quelques uns soupc¸onne´s d’un peu de levain Arminien, ce qui nous gasteroit bien s’il apparoissoit; du moins l’un et le premier est fort bande´ aux pacifications, lesquelles j’estime a` present impossibles sans l’unite´ de foi. Puis il y a Emden qui y a deux fort pieux et religieux depute´s, et bien sense´s. Selon cet ordre, on demande les advis aux estrangers, tousjours devant e`s affaires reelles (e`s personnelles on ne parle qu’aux provinciaux), puis ensuite aux provinciaux, commenc¸ant par les 4 professeurs en theologie, Polyander, Gomarus, Thysius, Valleus (on a appele´ Sybrandus et l’attend on de jour a` autre), puis aux ministres depute´s des provinces. Et y a aussi six depute´s des Eglises Wallonnes. Les Franc¸ois ne sont point venus et ne viendront point, comme l’on croid. Il y a deux grandes galeries au fonds de la sale d’ou` on peut tout voir et entendre, et croid on bien qu’il y a des espions papistes et jesuites. Vostre lettre a este´ fort approuve´e par tous les hommes d’entendement. Nassau n’a envoye´ personne, ce qui semble fort estrange. 1

George Carleton.

246

ii/2.122 jean diodati to be´ne´dict turrettini

On nous a entretenus a` des questions assez legeres: des formes du synode, de la version de la Bible flamende et autres, in quibus fiunt satis suaves prolusiones. Tout s’y passe gravement, mais lentement. Les Arminiens, cite´s peremtoirement, doivent comparoir dans 10 jours. Ils calomnient, detractent, abboyent, mais messieurs les Estats veulent faire une fin de ces desordres. Son Excellence2 y bande fort, voyant tout a` clair les meschans desseins contre sa personne par cete faction maudite, plus que donatiste, priscillianiste en faction, et qu’arrienne en sophismes, tromperies et deguisemens. Barnevelt a este´ examine´ deux ou trois fois de`s 8 jours en c¸a et le bruit certain est qu’il est fort humble. Il a demande´ d’estre examine´ par les Estats de Hollande et on lui a mis en teste le bourgmaistre Pauv d’Amsterdam,3 l’escoutete Meus de Dordrecht4 et autres braves gens, bons patriotes et ses grands ennemis pour ses meschants desseins. Monsieur Giovanni Lodovico en conoist sans doute partie.5 Le dessein se descouvre de plus en plus d’avoir voulu faire la Hollande maistresse des autres provinces, rompant toute l’union de la Generalite´, et lui et ceux de sa faction chefs de Hollande, sans que les autres provinces eussent plus aucune voix ou suffrage, mais seulement fussent sous la protection et sujettion de Hollande; que lesdits Estats de Hollande prissent a` eux toute la justice et maniment d’icelle, abrogeant et cassant les cours, que les armes fussent oste´es a` son Excellence et choisi le Comte H[enri], le tout sous l’adveu et protection de France. Il y a de grandes brouilleries entre les deux freres M[aurice] et H[enri], a` ce qu’on dit, jusques a` estre venus quasi aux mains. C’est toute la fiance de Barnevelt que cela, contricum tantum habes, et cela aussi est le plus grand esguillon d’irritation contre lui. On tient qu’il est impossible qu’il eschappe, tant on craind le retour de sa faction maudite et cruelle. Utenbogard a este´ un des principaux forgerons de ces mene´es et a eschappe´ d’estre pris par la seule piete´ et reverence du Prince M[aurice], mais il est fuitif. On hait fort ici les humeurs et airs de la cour de France, auxquels on impute la corruption de cet homme. On m’a commence´ a` taster le poux touchant la profession a` Leiden, mais je n’ai veine qui y tende.6 Priez Dieu pour nostre retour prochain. J’ai fait conoissance avec monsieur Heinsius, qui est ici secretaire de messieurs les depute´s des Estats au synode. Il est galand homme et s’avancera en l’Estat. Il a extremement prise´ vostre lettre synodale et l’a exalte´e partout. Je ne sai que vous dire autre. Faites retarder plustost qu’avancer monsieur Alexius s’il veut 2 3 4

5 6

Prince Maurice of Orange. Reynier Pauw, mayor of Amsterdam, one of the twenty-four judges of Oldenbarnevelt. Hugo Muys van Holy, sheriff of Dordrecht (schout), one of the twenty-four judges of Oldenbarnevelt. Jean-Louis Calandrini (1585–1656). Diodati was called on several occasions during his stay to fill a chair in theology at the University of Leiden.

5

10

15 33r A

20

25

30

35

ii/2.123 johann jakob breitinger to the zurich pastors and professors

5

10

247

se prevaloir de ma compagnie, car je prevoi que nous sommes ici du moins pour trois mois.7 Si je vous avoye avec moy, je devoreroy tout. Mais de vrai sommes nous aveugles en nos elections? Plura coram. Je salue toute la Compagnie, a` laquelle nous ne pouvons escrire a` present. Vous ferez part de tout ceci aux amis. Je salue de tout mon cœur monsieur Francesco, monsieur Orattio, les meres, les freres, les beaux freres et surtout la tant vertueuse mademoiselle Louyse, laquelle j’honore de tout mon cœur.8 Le Seigneur vous ait en sa sainte garde. De Dordrecht, ce 22 Novembre 1618. Vostre oncle et serviteur, J. Diodati. Je vous recomande ma bonne femme et mes enfans et affaires.

15

Nous preschasmes tous deux dimanche passe´ avec grande attention et edification des bons. Les Remonstrants tirerent beaucoup de choses dites par precaution et prevention a` ne manifester assertion et deneguation. Je meurs ici d’ennui parmi tant d’oisivete´. [Address:] A Monsieur mon neveu Monsieur Turrettini, pasteur, a` Geneve.

II/2.123 Johann Jakob Breitinger to the Zurich Pastors and Professors Date: 14/24 November 1618 Main source: A: Zurich ZB, Ms A 109, 74–83 (copy) Other copies: MT, 2/3:407–412; Zurich StA, E II 389, 239–242; Zurich ZB, Ms B 111, 152–159; Zurich ZB, Ms B 235, 33v–35r; Zurich ZB, Ms D 237, 60r–63r; Zurich ZB, Ms G 2, 1364–1366; Zurich ZB, Ms J 241, 80–82; Zurich ZB, Ms S 309, 33v–35r

(13–16) Nous ... d’oisivete´] A: in the margin 7

8

Gaspard Alexius (1581–1626), from the Grisons, pastor and professor of philosophy at the Academy of Geneva, was called by the Grisons Reformed churches to the church of Sondrio. He finally was allowed by the Small Council of Geneva to leave Geneva in February 1618. He returned to Geneva in September 1618 to get his family after participating in the tribunal of Thusis. Francesco or Franc¸ois Turrettini (1547–1628), the most notable silk merchant in Geneva was the father of Be´ne´dict. Horatio or Horace Micheli, father of Louise, wife of Be´ne´dict Turrettini.

248

ii/2.123 johann jakob breitinger to the zurich pastors and professors

Summary: Until 3/13 November no sessions were held, since not all delegates had arrived. The delegations from Brandenburg and Nassau are still missing; particularly distressing is the absence of the French delegation. The names of the participants and the seating order at the synod can be seen from the enclosed document. In the first session Martinus Gregorii, on behalf of the States General, thanked the delegates and their superiors for participating in the synod. In the second session Johannes Bogerman was elected president, and two assessors and two scribes were appointed to assist him. In the third session the delegates’ credentials were read, along with a letter from the Genevans. In the fourth session it was decided to summon the Remonstrants before the synod, within 14 days after receipt of the summons. The intervening time is being used to treat gravamina of the provincial synods. There are two sessions daily: one in the morning from nine to twelve; one in the afternoon from four to seven. In the audience there are even Catholics. The most urgent gravamen concerns the translation of the Bible into Dutch. The Dutch Churches are in a miserable state. The Remonstrants are numerous. The council will surely have heard of the unrest instigated by Nicolaas Grevinchoven in Rotterdam. The Jesuits from Cologne and Louvain are mocking the controversy. The zeal and earnestness of the Dutch Reformed to find a solution of the involved crisis despite all adversities is admirable. Breitinger will write to the council again as soon as there is something relevant to report. George Carleton sends his regards. Editor: Christian Moser

Reverendi, clarissimi, doctissimi viri, patres ac fratres plurimum honorandi. Venisse cum Palatinis Helvetios Dordrachum incolumes, Deo sit gratia et honor, ex literis meis ad amplissimum magistratum1 vobis iam constare, persuasus sum. Quod nullas exaravi tunc ad vos quoque, in causa fuit sola idonei argumenti et vobis digni inopia, officii oblivio certe aut neglectus nequaquam. Nulla sessio habita fuit omnino ante diem Novembris tertium styli veteris [N.S. 13 Nov], propterea quod expectandi erant non exteri tantum, sed ipsi quoque Belgae a synodis provincialibus designati. Brandeburgici et Nassovii absunt etiam nunc, neque tamen admodum ipsorum mora aegre ferri videtur. Gallorum absentia molesta est omnibus, eoque molestior, quod de eorum adventu spes praecisa est omnis. Exterorum reliquorum nomina et quem quisque locum in sessione obti neat, exhibet haec vobis scheda.2 Sessione prima consiliarius Geldriae3 nomine illustrissimorum dd. Ordinum Generalium gratias egit ingentes Magnae Britanniae regi4 caeterisque principibus atque rebuspublicis pro suis ad hanc synodum missis theologis, quo(25) idonei] A: corr. from idonei[–] 1 2 3 4

See ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 7. A print of the synod, with a name list, was apparently enclosed with the letter. Martinus Gregorii. James I.

25

30

75 A

35

ii/2.123 johann jakob breitinger to the zurich pastors and professors

5

76 A

10

15

20

77 A

25

30

249

rum praesentiam gratissimam esse, prolixe commemorabat et graviter.5 Sessione proxima Iohannes Bogermannus, synodi potioribus votis, constituitur praeses, cui adiunguntur assessores duo6 ac scribae7 totidem ex ministris Belgis Contra-Remonstrantibus omnes.8 Tertia exhibentur ac leguntur literae provincialium credentiales, quas vocant.9 Genevensium item, quibus synodum ad concordiae et pacis studium serio hortantur.10 Ex Remonstrantibus omnibus praeter duos ex provincia Ultraiectina aderat nemo. Quarta igitur sessione decretum fit, ut vocentur literis synodicis, quibus suas quoque deputati illustrissimorum Ordinum adiungant.11 Vocantur autem praeter quinque vel sex coryphaeos ex Gel dria Australi ac Boreali Hollandia ac Transisulania terni, ut intra diem quartum decimum ab acceptis literis hic adsint suamque sententiam de controversis articulis libere proponant, explicent, eam etiam quantum possunt aut quantum videtur opus esse, defendant.12 Hos expectamus igitur, quorum nonnulli iam advenerunt, qui spem faciunt, ad diem constitutum reliquos praesto futuros esse. Ne interea temporis synodus dilaberetur dd. Ordinum deputati exteros quidem rogabant obnixe, Belgis vero suis graviter imperabant, ne quis ex urbe abiret.13 Huius rei causa habentur conventus, quibus provincialium synodorum recens habitarum gravamina proponuntur, examinantur et deciduntur. Sessiones quotidie fere habentur duae: matutinae a nona ad duodecimam, vespertinae a quarta ad septimam. Unum miror et mecum alii, inter auditores synodi huius admitti promiscue omnes, etiam Pontificios. Omnium autem gravaminum hoc primum erat, quod omnes provinciae consensu maximo a synodo hac nationali petunt ac flagitant, ut Bibliorum versio Belgica pluribus mendis scatens tandem recenseri curetur. Optare enim ecclesiam Belgicam omnem iamdiu, ut eloquia Dei, quae eloquia pura sunt, etiam in lingua Belgica pure legi atque audiri possint. Esse in hisce regionibus verbi ministros non paucos, qui Latinae caeterarumque linguarum ignari, sola versione Belgica, mendosa illa et imperfectissima, uti cogantur. Unde doctrinas et applicationes proferant, utiles quidem et pias, sed a genuino sensu contextus sacri prorsus alienas. Synodus gravaminis huius suscepit examen atque constituit, qua via et modo, per quos item versio illa, tamdiu expectata, rectissime citissimeque confici (24) ut] A: corr. from ubi 5 6 7 8 9 10

11 12 13

Cf. ADSND, 1:10. For Gregorii’s address, see no. II/2.2. Jacobus Rolandus and Hermannus Faukelius. Sebastiaan Damman and Festus Hommius. Cf. ADSND, 1:11 and 194. Cf. ADSND, 1:11 and 195. Cf. ADSND, 1:13 and 198. For the letter from the Church and Academy of Geneva to the synod (7/17 October 1618), see ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 9. Cf. ADSND, 1:14 and 199. For the citation letter to the Remonstrants from the synod, see no. II/2.30. Cf. ADSND, 1:14 and 200.

250

ii/2.123 johann jakob breitinger to the zurich pastors and professors

possit.14 Ad ecclesiae autem Belgicae statum quod attinet, est is – proh dolor! – afflictus et miser. Remonstrantium ministrorum numerus magnus est, qui ipsos sequuntur palam multa sunt millia, fautores occulti quam plurimi. Videntur quidem Remonstrantes et prae se ferunt in articulis illis decantatissimis, quinque tantum controversari, sed eorum revera plures Christianismi universi fundamenta blaspheme convellunt. Quibus antehac praeter tolerantiam in ore fuerat nihil, ii iam adeo tolerantiae sunt impatientes, ut ne quidem iisdem templis cum Contra-Remonstrantibus uti dignentur. Quas turbas Roterodami, urbe huic nostrae Dordracenae proxima, Grevinchovius, pastor Arminianus, recens excitaverit,15 vos audivisse non dubito. Eo miles praesidiarius Dordraco traductus est et ex locis vicinis reliquis, mille quingenti. Eventum novit Deus. Animi certe partium non virorum magis, quam foeminarum, sunt exacerbatissimi. Iesuitae Colonienses interim et Lovanienses mordacissimis et sarcasticis scriptis, dissecto Belgio, ut vocant, petulanter insultant. Pontificii reliqui universi circumcirca suas quadraginta horarum preces devote peragunt, eum in finem, ut synodus haec successu sperato careat. Digna igitur ecclesia et respublica Reformati Belgii, quam pii ubique omnes seriis votis ac precibus iuvent. Adsunt autem contra ex VII provinciarum Belgicarum academiis et ecclesiis viri ingenio et virtute praestantes, non eruditione magis quam religiosissima pietate insignes, ad synodum hanc deputati, praeeunte ieiunio et precibus publicis. Horum vel solus conspectus etiam contumaciam ipsam frangere, saltem cohibere possit et sistere. Quotquot adsunt ad unum omnes, senes, iuvenes, medii, sermonis puritate, morum venustate, omnium actionum gravitate, pacandae patriae studio et zelo incredibili, exterorum animos et oculos mirum quantum afficiunt. Profecto apud omnes risus rarus, levitatis ne umbra quidem, plena consultationum, plena sollicitudinum omnia. Accedit mira in patrum et totius antiquitatis allegandis dexteritas, ut patres ipsos et antiquitatem ipsam coram quis cernere sibi videri possit. In theologorum Helveticorum scriptis atque in reformationis nostrarum ecclesiarum historia tota ipsos fugit omnino nihil. Norunt etiam arcana et singularia atque domestica nostra plurima, ut plane sit ad mirandum, unde haec talia ad ipsos devenerint, ut paucis complectar multa, ea praesentium Belgarum est pietas, ea suspiriorum ac precum vehementia, orthodoxiae tuendae desiderium tam ardens, tanta in partem adversam moderatio ac consuetudo et ingenuae charitatis affectus, ut Spiritus Sanctus aut concilio huic aut praeter hoc nulli opem suam debere, videri possit. Exteris interea negocii facessit longe plurimum librorum polemicorum tum annis superioribus tum vero hoc ipso in Belgio editorum, multitudo ingens, 14

15

The synod’s discussion on Bible translation in sessions 6–13; cf. ADSND, 1:16–24 and 202–209. For the tumult in Rotterdam caused by Grevinchoven, cf. Dudley Carleton to Robert Naunton, 3/13 November 1618 (Carleton, 310–311).

78 A 5

10

15

79 A

20

25

30

80 A

35

ii/2.123 johann jakob breitinger to the zurich pastors and professors

5 81 A

10

15

82 A 20

25

30 83 A

35

251

quibus legendis vix dies, vix noctes sufficiunt. Et tamen fratres Belgae exteros orant impense, ne labori in evolvendis illis scriptis suis parcant, ut ad controversias et cognoscendas et definiendas dexteriores accedant. Quare ne vel huic piae petitioni vel suo quisquam officio, desit, quantum per Dei gratiam, quantum per valetudinem, quantum per tempus conventibus tribui solitum licet, pro virili attendunt, legunt, meditantur omnes. Haec sunt, quae hoc quidem tempore perscribere visum. Ubi ad controversias ipsas devenietur, quicquid vobis scitu gratum fore, arbitrabor, per me nequaquam ignorabitis. Unum vos obnixe oro, ut amplissimo nostro magistratui, quod literas nunc ad ipsum do nullas, me excusare non dedigne. Synodus ad controversias ipsas tractandas nondum progressa est, unde de rebus gravioris momenti adhuc potest perscribi nihil. Ad res quoque politicas quod attinet, citius omnia ex ipsa Hollandia ad vos Tigurum, quam ad nos Dordracum afferri credo. Claudimur hic insula, ab orbe toto divisi, rerum ignari omnium, praeter eas solas, quas ipsi geri videmus coram. Mihi autem religio est, ad sanctum amplissimumque magistratum alias occupatum plus satis, perscribere vel iam nota vel incerta. Officio certe meo defuturus non sum, quam primum aliquid scriptionem mereri videbitur. Valete viri patres et fratres dilectissimi et plurimum honorandi, quos in Domino syncero affectu et amo et veneror. Deus miserationum pater vos omnes, vos singulos et vestros quoque conservet, regat, magisque magis sanctificet, ad sacrosancti sui nominis gloriam, ecclesiae Tigurinae et patriae universae emolumentum ac decus perpetuum per Dominum nostrum ac salvatorem Iesum Christum, amen. Episcopus Anglus,16 quem vestro omnium nomine domi suae salutavi, vir est gravis et optimus. Egregie se comem exhibuit et quo sint in ecclesiam Tigurinam Angli tum omnes tum ipse quoque privatim, animo, liberalissime mihi, praesentibus Helvetiis caeteris, commemoravit, utque celeberrimae illius ecclesiae ac scholae pastores ac professores suis verbis salvere iubeam, humanissime me oravit. Dordraci Batavorum, 14 Novembris [N.S. 24 Nov] 1618. Qui vos in Domino amo et veneror, Iohannes Iacobus Breitingerus [Address:] Reverendis, clarissimis doctissimisque viris, ecclesiae et scholae Tigurinae pastoribus et professoribus, patribus ac fratribus suis plurimum honorandis. Tigurum.

16

George Carleton.

252

ii/2.124 geneva company of pastors to the genevan delegates

II/2.124 Geneva Company of Pastors to the Genevan Delegates Date: 26 November 1618 Main source: A: Geneva BGE, Ms fr. 423, 41r–v (minute) Other copy: RCP, 14:198–200 Summary: The Genevan Company of pastors welcomes the excellent news of the journey of the delegates through Germany. It asks them to seek the support of Maurice, Prince of Orange, for those of the Reformed religion under persecution in the Marquisate of Saluzzo. Editor: Nicolas Fornerod

Messieurs et tre`s honorez freres, Nous avons entendu avec beaucoup de contentement l’heureux succe`s de vostre voyage jusqu’a` Heidelberg et, depuis, a` Cologne, et particulierement le gracieux accueil qu’avez receu de leurs Altesses d’Heidelberg1 pour tesmoignage de la singuliere piete´ que Dieu a mise en eux, qui nous a grandement occasionnez d’en loue¨r Dieu et le prier pour la continuation de sa grace, tant sur vos personnes que principalement sur tout l’affaire auquel vous estes employez. Ce que nous esperons de sa bonte´ tant plus asseure´ment que desja` nous en entendons de si beaux preparatifs et heureux acheminements, oultre l’equite´ de la cause, qui est le soustien de sa verite´ et la paix de son eglise, laquelle, si en ces lieux la` l’ennemi de paix et verite´ a tasche´ d’assaillir par divers artifices, mais, graces a` Dieu, a` sa confusion, et de tous ses instruments, non moindres ni plus foibles efforts employe-il ailleurs, et particulierement aujourd’huy, contre nos freres du Marquisat de Salluces, l’oppression desquels, quoyque non encor’ sanglante et descoupverte, les contrainct de non seulement souspirer a` Dieu, tesmoin de leur affliction, mais aussi implorer le secours et les prieres de tous ceux dont ils peuvent esperer quelque soulagement. L’advis que monsieur Turretin, nostre tre`s cher frere, nous en a donne´ de leur part comme certain et veritable, et dont il vous pourra plus amplement instruire, nous a occasionnez d’apprehender leur condition pour compatir

(11) Messieurs] A: header note: Copie de lettres a` messieurs les deputez de Geneve en l’assemble´e synodale qui est a` Dordrecht. Du 16/26e de Novembre 1618 1

The delegates were invited to the court of Elector Friedrich V. Besides that they met with members of the university and with the Dutch ambassador Pieter van Brederode.

15

20

25

30

ii/2.125 jean diodati to be´ne´dict turrettini

5

10 41v A

15

20

253

avec eux et (comme ne pouvants mieux) les recommander a` Dieu par nos prieres publiques et particulieres. Mais d’autant que nous avons estime´ qu’au lieu ou` vous estes le zele et piete´ que Dieu a donne´e a` son Excellence, joincte au grand credit qu’il ha envers les grands et paradvanture envers son Altesse de Savoye2, pourroit servir au soulagement de ce pauvre peuple qui (soubs la tolerance du Prince) est indignement inquiete´ par les ecclesiastics et mesme menace´ de pis dans quelques temps. C’est pourquoy nous vous avons addresse´ ce mot en leur faveur pour vous prier qu’a` l’occasion, et selon que prudemment en jugerez, vous les ayez en recommendation et obteniez pour eux quelque favorable intercession par le moyen de laquelle leur soit octroye´ quelque prolongement et liberte´, sans quoy nous ne pouvons prevoir pour eux qu’une ruine inevitable. Nous remettons le tout a` vostre prudence et charite´.3 Et priants Dieu derechef qu’il preside par l’Esprit de sa grace en vostre saincte assemble´e, soustienne sa verite´ et maintienne son eglise en paix, le supplions qu’il espande ses sainctes benedictions sur vos personnes et vos labeurs, et vous rameine tost et heureusement a` nous pour vous tesmoigner en presence combien nous sommes, messieurs et tre`s honorez freres, Vos humbles et plus affectionnez freres et serviteurs au Seigneur, les pasteurs et professeurs de l’Eglise et Escole de Geneve, et pour eux, Prevost.

II/2.125 Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini Date: 29 November 1618 Main source: A: Geneva BGE, Ms Ami Lullin 53, 34r–v (original) Other copy: RCP, 14:201–205 Summary: Diodati covers a number of topics in this letter. The Remonstrants have four days to appear before the synod. Johannes Taurinus repented. Vorstius is no longer getting his wage. The presence of foreign theologians is very useful. In his Latin speech, Joseph Hall had an excellent diagnosis of the problems, and he proposed good remedies to resolve the religious crisis. Diodati tried to do the same in a French sermon that was well received by both parties. Oldenbarnevelt has been interrogated

2 3

Charles-Emmanuel I (1562–1630), duke of Savoy. The situation of the Reformed of the Marquisate of Saluzzo was again critical after the promulgation of the edict of Turin by Charles-Emmanuel I in July 1618. Diodati attempted to obtain the support of the English ambassador Dudley Carleton.

254

ii/2.125 jean diodati to be´ne´dict turrettini

and is no longer in possession of the Great Seal of Holland. Ledenberg’s confiscated property is being used to finance the synod. Adolph Venator and Jean de La Haye have died. Editor: Nicolas Fornerod

Monsieur mon neveu, De`s mes dernieres, il n’est advenu chose de consequence. Les Arminiens sont appele´s precisement dans 4 jours prochains. Ils declinent et tergiversent, et l’opinion commune est qu’ils ne comparoistront point ou bien excepteront contre le synode.1 Et stat Ordinibus compescere semel hanc rabidam impotentiam. Un Taurinus a` Delft, Arminien factieux, depose´ pour cela, a publiquement abjure´ et rechante´, et s’est reconcilie´ a` l’Eglise seulement pour estre admis a` la paix de l’Eglise, mais le ministere ne lui est et ne lui sera rendu qu’apre`s longues preuves.2 Cest exemple premier peut estre en esbranlera d’autres, lesquels demis, difficilement pourront subsister sans venir a` recipiscence. Vorstius est casse´, ou le sera bientost, aux gages. Les bons de Gouda presentent requeste au synode pour interceder pour eux envers Messieurs les Estats a` ce qu’ils ayent un affide´ pasteur, ce qui leur a este´ ja secretement promis. Et les formalitez auront plus de poids, le synode y apposant son suffrage. On ouvre les yeux de toutes parts; les estrangers ici, et par conseils et par predications, profitent beaucoup. Le docteur Hall, Anglois, a commence´ ce matin a` faire une predication latine dans l’assemble´e sur le texte d’Eccles. 7. Ne esto nimis sapiens,3 ou` il a pathetiquement et excellemment descouvert les maladies et monstre´ les remedes de ces maux, et a esmeu tout le monde. En une predication franc¸oise, j’en fis autant selon ma porte´e, et pronis animis auditus, etiam a primiceribus Arminianis. Barnevelt est diligemment, mais encores doucement, interrogue´ et examine´, mais le tout se passe sous un tre`s estroit silence, lequel est a` toutes les seances de ses commissaires confirme´ par nouveau serment. Mais generalement on sait que ses affaires se trouvent fort aggrave´es et ja lui a on oste´ le grand seau de Holande, a` ce que le depute´ de Zelande m’a dit. Et celui la` mesme m’a dit qu’il s’est licentie´ d’escrire lettres au Roy d’Angleterre, au nom des Estats, mais de la main et invention de lui seul avec quelques siens partisans, approuvant grandement le mariage de l’Angleterre avec l’Espagne, lesquelles lettres, scelle´es du grand Seau, le Roy a fait voir a` l’ambassadeur 1 2

3

That is, the Remonstrants will refuse to recognize the Synod’s authority. Removed from his ministry by the South Holland synod of Delft in 1618, Johannes Taurinus came before the consistory of Delft with an attitude of repentance. Eccl 7:16

5

10

15

20

25

30

35

ii/2.125 jean diodati to be´ne´dict turrettini 34v A

5

10

15

20

34v A

255

des Estats; et croid on qu’il a ainsi souvent abuse´ de son office de Garde des Seaux.4 Vous communiquerez ceci a` Messieurs et a` nostre Compagnie, s’il vous plaist, et me recommanderez a` eux tous fort affectueusement. Je vous prie saluer tous nos parens et surtout Messieurs Francesco, Horattio, Giovanni Lodovico, Marco et toute la sequele des femmes, et surtout la vostre,5 a` laquelle je souhaite tout heur et felicite´ qui lui doit venir principalement de vostre sante´ et vigueur, a` quoi pensez et travaillez pour l’Eglise et pour nous tous. J’ai tant peu de secours et de discours cum nostro6 que je ne cesse de vous regretter. Nunquam frigidiorem, sed nec unquam magis dictatorium; nosti. Vale. Dieu nous ramene a` nos labeurs en sa consolation. De Dordrecht, ce 28 Novembre 1618.7 Vostre oncle et serviteur, J. D. On me vient de dire de bonne part qu’on a oste´ le gouvernement de Berg op Zom au fils de Barnevelt8 et qu’on a trouve´ asperatum cultellum cache´ dans un coin de la chambre de Golerbecius,9 pensionnaire de Leiden, dont on se doute fort qu’il voulust faire un semblable mechant acte qu’a fait Ledenberg, duquel on dit qu’on a ja confisque´ ou destitue´ cent mille francs des biens pour les frais du synode.10 Venator11 est enfin mort a` Orleans, La Haye mort avec resipiscence a` La Haye. [Address:] A Monsieur, Monsieur Turrettini, fidele ministre du Saint Evangile, a` Geneve.

4

5

6 7

8 9

10

11

Among the main charges faced by Oldenbarnevelt was the accusation of having drafted the letter ratified by the king of England to recommend mutual toleration to the States General of the Netherlands. Franc¸ois Turrettini, Horatio Micheli, Jean-Louis Calandrini, Marco Micheli, respectively the father, the father-in-law and the brothers-in-law of Be´ne´dict Turrettini. The´odore Tronchin. Diodati was mistaken in the date, since he mentions in this letter the speech of Joseph Hall that was delivered on 29 November 1618. Willem van Oldenbarnevelt (1590–1634), lord of Cralingerpolder, then of Stoutenburg. Rombout Hogerbeets (1561–1625), pensionary of Leiden, sentenced to life emprisonment on 18 May 1619. Gilles van Ledenberg (1548–1618), secretary of States of Utrecht, committed suicide on the night of 28 September 1618. Adolf de Jager, alias Adolph Venator (1569?–1618), pastor of Alkmaar, had taken refuge in Orle´ans. His last book published in Alkmaar in 1617 caused a scandal.

256

ii/2.126 jean diodati to the council of geneva

II/2.126 Jean Diodati to the Council of Geneva Date: 30 November 1618 Main source: A: Geneva AEG, P.H. 2616, [7 pp.] (original) Other copy: RCP, 14:206–214 Summary: The Genevan delegates are the only foreign delegates to have presented a letter to the synod (see ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 9). It will be printed. Diodati received offers to teach at the University of Leiden. An agreement has been reached between England and the United Provinces on East India. A Dutch East India Company is being established. The Remonstrants have four days to appear before the synod. They are committed to the cause of Oldenbarnevelt, but they will fall with him. Ledenberg committed suicide and Hogerbeets seemed to have the same intention. Things are moving slowly in the synod. Editor: Nicolas Fornerod

Magnifiques et tre`s honore´s Seigneurs, Nous vous escrivismes il y a environ trois semaines et vous donnasmes advis de tout ce qui nous estoit venu a` notice digne de vostre conoissance, et eussions suivi, n’eust este´ que les seances du synode ont este´ fort frequentes en ces commencements et n’avons pas eu grand loisir. Nous vous dirons donques que nos personnes ont este´ extremement bien veües en l’assemble´e et, avec les depute´s d’Angleterre, gens fort graves, pieux et amateurs de nostre public, de mesmes avec ceux du Palatinat, de Hessen, de Bremen avons fait tous les offices convenables a` nos devoirs et a` l’honneur et utilite´ de nostre chere patrie. Nous seuls avons porte´ et presente´ lettres au synode.1 Cest office, neglige´ par les autres, a este´ trouve´ fort estrange et fait de tout plus priser nostre charite´ et bons sentimens en ces malheureux affaires. La lettre latine que nous y avons porte´e, outre la lecture qui en fut faite dans l’assemble´e, a este´ transcrite, envoye´e par divers lieux et sera imprime´e avec autres belles pieces. L’affection envers nostre public a passe´ si avant que plusieurs m’ont sonde´ pour me tirer en l’Academie de Leiden, dont tous les maux sont procede´s en ces provinces et laquelle Messieurs les Estats ont entiere volonte´ de reformer et de restaurer.2 J’en adverti vos Seigneuries afin que, si d’aventure on leur en escrivoit, elles me deschargent du souci et peine de respondre et denier une 1 2

See ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 9. The replacement of the curators Adriaan van Matenesse and Cornelis van der Myle in November 1618 was the first strong indication of the willingness of the new States of Holland to restructure the University of Leiden.

15

20

25

30

[2] A

ii/2.126 jean diodati to the council of geneva

5

10

[3] A 15

20

25

257

demande, laquelle je prevoi bien me devoir estre faite fort instante et cependant qui m’est tout a` fait impossible.3 Au reste, les affaires du synode ne sont point encores bien en train; les Arminiens ne sont point encores comparus, mais ont leur terme peremptoire dans 4 jours. Et ne croid on point qu’ils vueillent ni quitter leurs opinions et humeurs tout a` fait heretiques et acariastres, ne subir le jugement du synode. C’est une peste incroyable et une fureur qui surpasse l’ordinaire de semblables preoccupations d’esprit, s’estans si fort engage´s avec l’Estat en faveur de Barneveld, qu’ils ne respirent que sang, ruine, calomnie contre son Excellence le Prince d’Orange et n’attendent que quelque malheureux coup. Et ledit Prince neantmoins, devorant toutes ses injures particulieres, suit puissammant a` reformer l’Estat et a` descouvrir les longues et horribles conspirations de Barneveld, estant seconde´ en cela fort favorablement par sa Majeste´ de la Grand Bretagne, mais bien fort traverse´ par la France, dont l’ambassadeur ordinaire, le sieur Du Morier, de la religion,4 est extremement haı¨ et deteste´ pour avoir, selon la creance commune, beaucoup trempe´ a` toutes ces intelligences avec Barneveld (j’escri a` vos Seigneuries ce que j’enten de plusieurs bons endroits); l’autre, extraordinaire, Monsieur de Boissise, papiste,5 est en estime de beaucoup plus de candeur; mais tous deux sont estourdis des descouvertures de si damnables et si longues trahisons. J’ai appris ce soir de fort bon lieu que, e`s examens precedens, Barneveld a confesse´ d’avoir empesche´ l’entreprise d’Anvers et celle de Bolduc,6 d’avoir de son mouvement escrit lettres fort prejudiciables en Angleterre et en France, abusant du nom et du seau de Messieurs les Estats qu’il avoit en garde, jusques a` escrire en Angleterre que Messieurs les Estats approuvoyent grandement le mariage du Prince avec l’Espagne,7 d’avoir trame´ beaucoup de choses avec le Marquis d’Ancre et la Reine mere,8 d’avoir este´ traistreusement cause du danger auquel se mit son Excellence a` la bataille de Nieuport,9 d’avoir 3

4

5

6 7 8

9

These proposals proved the strong reputation enjoyed by Diodati in the Netherlands. The fact that Diodati reported them to the Small Council of Geneva was interpreted by some as a sin of conceit. Diodati firmly denied that he had this intention. Benjamin Aube´ry du Maurier, French ambassador at The Hague, will seek to ensure that Oldenbarnevelt escapes the death penalty. Jean de Thume´rie, seigneur de Boissise, Ambassador Extraordinary, had as his mission to work on some kind of reconciliation between Maurice of Orange and Oldenbarnevelt, and to prevent their squabbles from harming France’s interests. Bois-le-Duc in French, that is, s’Hertogenbosch. The marriage plans between the Prince of Wales Henry and the Infanta of Spain Anne. Concino Concini, marquis d’Ancre, assassinated by order of king Louis XIII in April 1617, was considered the inspirer of the Catholic, pro-Spanish policy of the Queen regent of France, Marie de’ Medici. In 1600, Oldenbarnevelt and the regents of Holland decided to take the initiative in Flanders in spite of the strong hesitations of the stadtholder Maurice of Orange and the opposition of his cousin Willem Lodewijk. The main purpose of the operation was to capture Nieuwpoort and Dunkirk to bring an end to the damage caused by privateers on

258

ii/2.126 jean diodati to the council of geneva

supprime´ les lettres que la feue¨ Reine d’Angleterre escrivoit aux Estats, se plaignant qu’ils eussent ainsi joue´ en une bataille tout leur Estat et celui de leurs voisins sans attendre son advis et que neantmoins, puisque Dieu leur avoit donne´ si miraculeuse victoire, elle leur offroit 8 mille hommes tous frais et choisis pour la suivre, ce qui eust sans doute ruine´ tous les affaires de l’Espagnol,10 d’avoir de tout son pouvoir persuade´ le President Janin, et par lui le feu Roi, de faire faire les treves pour avancer ses malheureux desseins,11 qui estoyent de desarc¸onner son Excellence, a` laquelle il avoit un maltalent cache´ et invetere´, et croyoit que l’Arminianisme estoit un vrai moyen et facile pour ce faire, ayant porte´ ces ministres turbulens et heretiques a` des extremitez et enormite´s contre son Excellence en chaire, parmi le peuple et e`s conseils des villes, outre toute croyance humaine. Il vouloit separer la Holande de la Generalite´, s’y rendre maistre, occuper les meilleurs offices pour ses enfans et gendres, avoir tous les magistrats, et surtout les advocats ou pensionaires des villes, tous a` sa devotion et cordelle,12 et en somme eriger une nouvelle tyrannie. Quoi que son examen se face fort secretement et sous promesse et serment de silence, si est ce que l’on ne peut tenir cache´es ses enormite´s. Les seaux luy ont este´ oste´s, le gouvernement de Bergen op Zoom aussi oste´ a` son fils, meschant garnement.13 Lui est a` present beaucoup plus estroitement garde´, lui ayant este´ oste´ jusques a` son escritoire et canivet,14 et tout moyen de se mesfaire. Car, outre Ledenberg15 qui se tua soi mesme, un autre advocat ou pensionaire de Leiden, dit Hogherbecius,16 facture et facteur de Barneveld, avoit aussi cache´ un cousteau fort aigu et tranchant en la chambre de sa prison et a donne´ de grands indices qu’il avoit quelque furieuse pense´e en l’ame. Le Roy de la Grand Bretagne17 et Monsieur d’Ar-

10

11

12 13 14 15

16

the Dutch maritime trade. The risk taken by Oldenbarnevelt was considerable. Because of his strategic skills, Maurice won a decisive victory at Nieuwpoort on 2 July 1600, but he failed in his attempt to take the town and to open the road to Dunkirk, as requested by Oldenbarnevelt. The divisions between Grand Pensionary of Holland Oldenbarnevelt and stadtholder Maurice of Orange after the invasion of Flanders worried Queen Elizabeth I, who advocated in favour of unity among the States General. Oldenbarnevelt sent a memorandum to reassure her. The Twelve Year Truce signed in 1609 between the United Provinces and Spain gave rise to discontent on the part of Maurice of Orange, the burghers of Amsterdam, and all those who advocated all out war against Spain. Henri IV’s envoy Pierre Jamin played a major role as mediator during the negotiations. Cordelle: of his party. The son in question is Willem van Oldenbarnevelt. Canivet: penknife. Gilles van Ledenberg, secretary of the States of Utrecht, committed suicide in the night of 28/29 September 1618. Rombout Hogerbeets, pensionary of Leiden, was arrested on 29 August with Oldenbarnevelt and Hugo Grotius at the Binnenhof at The Hague. He was condemned to life imprisonment on 18 May 1619 and incarcerated with Grotius in the fortress of Loevestein. After the death of Maurice of Orange in 1625, he was put under house arrest.

[4] A

5

10

15

[5] A 20

25

ii/2.126 jean diodati to the council of geneva

5

10

[6] A

15

20

259

saens18 ont infiniment servi a` ces grands affaires qui rendent estourdis tous ceux qui en voyent et oyent l’enormite´. Les Anglois s’accordent avec les Hollandois pour le voyage des Indes orientales, les Anglois s’accordans de payer partie des frais porte´s par les Holandois jusques ici pour pouvoir aborder et trafiquer e`s ports occupe´s par les Hollandois.19 Et ceux ci commencent une autre compagnie pour les Indes occidentales, dont le fonds sera de 8 millions de livres, ce qu’on croid avoir este´ jusques a` present tousjours traverse´ et empesche´ par Barneveld,20 auquel, avant sa capture, avint une chose remarquable: c’est qu’ayant fait mettre dans deux niches en la fassade de sa maison deux statues de Prudence et de Force, il y a quelques semaines que, sans aucune cause apparente, le miroue¨r de la Prudence tomba bas, et se void encores cete statue ainsi desfigure´e. Prodige observe´ par tous a` present, et lors mocque´ et mesprise´ de lui qui estoit monte´ au plus haut de l’orgueil. Maintenant il est tout abbatu et langoureux, et croi je pour certain que bientost on en verra une fin tragique. Pour nostre synode, je croi bien qu’il va lentement par la malice des Arminiens sur l’attente et perplexite´ de ces evenemens, car l’on tient pour asseure´ que, si Barneveld est renverse´, il faudra que toute cete faction aille bas aussi, et n’auront aucun appui que de quelques villes naturellement porte´es a` l’heresie ou a` la sedition. Dieu merci, cete assemble´e synodale est toute compose´e de piete´, gravite´, moderation, et on y void reluire en toutes ses actions l’Esprit de Dieu.

17

18

19

20

James I’s interference in the religious affairs of the United Provinces had a history going back to 1611 and 1612 when the king intervened heavily to prevent the appointment of Conradus Vorstius at the University of Leiden. Oldenbarnevelt considered this intervention as an intrusion in the domestic affairs of the United Provinces. James I afterwards initiated a rapprochement with Maurice of Orange to counter the dominant influence of France in the Netherlands. Franc¸ois van Aerssen, lord of Sommelsdyk, resident, then ambassador of the United Provinces to France from 1598 to 1613. He was a strong opponent of the French policy in the United Provinces and afterwards became one of the strongest enemies of Oldenbarnevelt. A pamphlet attributed to him accused Oldenbarnevelt of wanting to create a league of eight cities and turn the Republic into an oligarchy. To achieve his aim, he signed the Truce, fomented religious division, and tried to undermine the authority of Maurice of Orange. [Franc¸ois van Aerssen], Provisionele Openinge. Van verscheyden saecken, gestellt in de Remonstrantie van den Herr Advocaet van Holland ende West-Vriesland, 1618; see Freya Sierhuis, The Literature of the Arminian Controversy: Religion, Politics and the Stage in the Dutch Republic (Oxford: Oxford University Press, 2015), 148. The Dutch East India Company’s determination to establish a commercial monopoly in Indonesia caused frictions between the Dutch and the English in the years 1616–1618. Negotiations resumed in October 1618 (see no. II/2.284). The capital of the West-Indische Compagnie would amount to 6,608,099 guilders when it was created in June 1621 (Jonathan Israel, Dutch Primacy in World Trade, 1585–1740 [Oxford: Clarendon Press, 1989], 159).

260

ii/2.127 robert naunton to dudley carleton

Je supplie vos Seigneuries prendre de bonne part ces advis et me conserver leur grace et favorable consideration. Monsieur Tronchin est au lit avec la fievre et un grand rheume, mais, comme j’espere, sans danger. Nostre Seigneur vueille benir et sustenir Vos Seigneuries en leurs travaux et conduite, et proteger sous icelle nostre public, auquel je reconoi estre porte´e autant de bienvueillance et syncere affection que jamais, et de la part de Messieurs les Estats nous croyons que l’en obtiendront autant et plus que jamais en cas de necessite´.21 Tous les bons fremissent d’ouir les machinations de nos ennemis les Jesuites et autres du coste´ de nos voysins,22 et voyent bien que c’est aujourd’hui un mal et un chancre universel que cete amitie´ et alliance soit conjointe avec tant de fraudes et desseins. Je tasche d’en faire secretement couler quelque chose dans les aureilles et cœur des plus affide´s23 qui en savent autant et plus que nous. Cependant, je m’estudie d’entretenir a` descouvert fort grande intelligence et correspondance avec Monsieur Du Maurier, lequel fait profession d’estre grand ami de nostre ville, ou` il a autresfois estudie´.24 Derechef, je fai tre`s humble reverence a` vos Seigneuries et attendrai d’elles leurs commandemens. De Dordrecht, ce 30 Novembre 1618. De vos Seigneuries, tre`s humble citoyen et serviteur, J. Diodati.

II/2.127 Robert Naunton to Dudley Carleton (Selection) Date: 25 November / 5 December 1618 Main source: A: London TNA, SP, 84/87, 71r–v (original) Other copy: Milton, 148–149 Summary: Ambassador Carleton is to tell the States General that King James always meant to include Scottish representatives at the Synod of Dordt, but he was unable to

(20) Diodati] A: note on the back: Lettre de Monsieur Diodati veue¨ le 5e janvier 1619 21

22 23 24

The Genevan deputies were charged by the Genevan Council to evaluate if the obligation owed by Geneva to the States of Holland and West Friesland since 1594 could be cancelled. Diodati provided a first needed sign from the States that they were favourably disposed towards Geneva. France and Savoy. Affide´s: trustworthy. The French ambassador to the Netherlands, Benjamin Aube´ry du Maurier, had studied in Geneva in 1584–1585 (LR, 2:81).

5

[7] A

10

15

20

ii/2.127 robert naunton to dudley carleton

261

do so before the English divines left. The King is now sending the Scotsman Walter Balcanqual and desires that he be admitted as a delegate to the synod. Editor: Eric Platt

5

10

15

20

25

My good Lord.1 His Majestie2 hath commaunded me to signifie his pleasur unto you that immediatlie upon your receipt hereof you shold tell the States there that it was his Majesty purpose to have sent over unto their synode some ministers of the Scotish nation; but that by the shortnes of the time and the ill weather comming on so fast they cold not be so soone readie as was requisite. And therfor his Majestie thought fitt not to stay the going of the English divines at the time apointed. But now hath thought it as well to the purpose, to send from hence this bearer Mr. Walter Belcanqual, a Scottishman, a professor of divinitie, of good esteeme with his Majestie for his good parte of learning and discretion. To whom his Highnes desireth them to doe that curtesie, to admit him to the hearing and assisting at the assemblie thoughe he be supernumerarie; that so the Scottish nation may receive that satisfaction to have the same respect with them as others have. Your Lordship will be pleased to recommend him in such good termes, as that he may be conveniently accommodated for his lodging and other interteinment as near our English as may be, if he cannot be consorted with them in the same companie. [The remainder of the letter focuses on matters surrounding the arrival of a Dutch trade delegation to Great Britain, which was sent primarily to discuss economic relations between the two countries.] Whitehall this 25 of November 1618 Your Lordships very loving frend assured to do you service Robert Naunton

1 2

Dudley Carleton. James I.

262

ii/2.128 george abbot to dudley carleton

II/2.128 George Abbot to Dudley Carleton Date: 27 November / 7 December 1618 Main source: A: London TNA, SP, 105/95, 47v (copy) Other copy: Milton, 140–141 Summary: In this contemporary copy of Abbot’s original letter, the archbishop describes having received an account of the early sessions of the synod from Bishop George Carleton and expresses his regret at the resolution to remove the Apocryphal scriptures from the Bible, which he thinks will be disliked as innovatory by King James and the other Reformed churches. Editor: Anthony Milton

My very good Lord, I have receaved your letters of the 29 of October as allso those of the 15th of November, whereunto I should give a larger answear but that Mr Balcanquall whome his Majestie employes into those parts, is to be gone with expedition, and hath given me very little warning of his departure. I have receaved advertisement from my Lord of Landaffe and the rest, what hath been done in the synode untill the 14th of November, wherein I am sorry to heare of the resolution for the displaceing of the Apocryphall Scriptures. It so savoureth of innovation that I am persuaded it will be distastfull to his Majesty and other Reformed Churches, and will gave advantage of rejoceing to the Church of Rome. I am forced to breake of, but commending me unto you and my Lady I remaine your Lordships very loveing frend, George Canterbury Lambeth, November 27, 1618 [N.S. 7 Dec 1618].

(18) Apocryphall] A: foll. by del. bookes

15

20

25

Part Four Procedural Debates with the Remonstrants

SECTION 1: SYNODICAL OATH

II/2.129 Synodical Oath Date: 7 December 1618 (Session 23) Main source: A: Utrecht OSA, O, 27v–28r (copy) Collated sources: B: Utrecht OSA, P, 26r; AL: Acta, 1:64–65 Other copies: Zurich ZB, Ms A 110, 173–174; Rotterdam BRG, 50, [1 p.]; ADSND, 1:38, 223–224, 368 Summary: This is the oath that all the members of the synod had to take, as mandated by the States General (see the States General articles to convene the synod, art. 10, ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 17). By this oath the delegates promised that they would use the Word of God alone as the rule of faith in all doctrinal matters treated by the synod, and that they would seek the honor of God, the peace of the church, and especially the preservation of pure doctrine. Editor: Roelf C. Janssen

28r A

20

Promitto coram Deo, quem praesentissimum renumque et cordium scrutatorem credo et ve neror, me in tota hac synodali actione, qua instituetur examen, iudicium et decisio, tum de notis Quinque Articulis, et difficultatibus inde orientibus, tum de omnibus reliquis doctrinalibus, non ulla scripta humana, sed solum Dei Verbum pro certa ac indubitata fidei regula adhibiturum, mihique in tota hac caussa nihil propositum fore, praeter Dei gloriam, tranquillitatem ecclesiae, et comprimis conservationem puritatis doctrinae. Ita propitius mihi sit Servator meus Iesus Christus, quem precor ardentissime, ut in hoc proposito Spiritus sui gratia mihi perpetuo adsit.

(19) omnibus reliquis] B: reliquis omnibus – (21) caussa] B, AL: causa – (22) comprimis] B, AL: cum primis – (23) mihi sit] B: sit mihi

266

ii/2.130 note on the synodical oath

II/2.130 Note on the Synodical Oath Date: 7 December 1618 Main source: A: Geneva AT, 18, 15 (original[?]) Summary: This anonymous note on the synodical oath, perhaps written by The´odore Tronchin, reports on actions toward the end of session 23, when the synodical oath was taken by all ecclesiastical members, except the Utrecht Remonstrant delegates. Editor: Donald Sinnema

Quandoquidem Remonstrantes nunc praesentes erant, et causa doctrinae tractanda, monuit d. Praeses rem ipsam postulare ut satisfiat praescripto illustrium ac praepotentum Ordinum Generalium, quo articulo x mandatur1 ut deputati in omnibus illis quae veritatem doctrinae concernunt, adhibito iusto et pleno examine tantum Dei Verbum, non autem ulla alia scripta, pro unica veritatis norma habeant, atque hoc ipsum se facturos, nihilque aliud quam Dei gloriam et ecclesiarum pacem ante oculos se habituros esse, iuramento in hoc conventu seu synodo obstringantur. Quem in finem d. Praeses concepta hac iuramenti formula praeivit: “Promitto coram Deo, quem praesentissimum renunque et cordium scrutatorem credo et veneror, me in tota hac synodali actione, qua instituetur examen, iudicium et decisio, tum de notis Quinque Articulis, et difficultatibus inde orientibus, tum de omnibus reliquis doctrinalibus, non ulla scripta humana, sed solum Dei Verbum pro certa ac indubitata fidei regula adhibiturum, mihique in tota hac caussa nihil propositum fore, praeter Dei gloriam, tranquillitatem ecclesiae, et cumprimis conservationem puritatis doctrinae. Ita propitius mihi sit Servator meus Iesus Christus, quem precor ardentissime, ut in hoc proposito Spiritus sui gratia mihi perpetuo adsit.” Reliquis omnes pastores et seniores Belgici atque etiam omnes theologi exteri assurgentes clara voce singuli ordine declararunt se idem coram Deo sancte promittere et iurare, testatique sunt se tali animo ad hanc synodum venisse, hactenus sedisse, atque in posterum etiam [–––] Dei gratiave saturos. Ultraiectinis Remonstrantibus iuramentum non est delatum, quia nondum declaraverant an vollent se coniungere reliquis Remonstrantibus citatis ut sententiae illius defensores, an vero mandato hanc sententiam defendendi renunciare, ut in hac synodo ut iudices sedere queant.

1

States General articles to convene the synod, art. 10; see ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 17.

10

15

20

25

30

SECTION 2: ORATION OF EPISCOPIUS AND THE ISSUE OF ITS COPIES

II/2.131 Oration of Episcopius Date: 7 December 1618 (Session 23) Main source: A: Utrecht OSA, A.9, [19 pp.] (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, A.9, [23 pp.]; C: Utrecht OSA, A.9, [1–16]; D: Utrecht OSA, L, 86r–92v; AL: Acta, 1:341–351; AS: Acta et Scripta, 1:24–37; P: Simon Episcopius, Operum Theologicorum Pars Altera (Rotterdam: Arnoldus Leers, 1665), 2.2:1–4 Other copies: Zurich ZB, Ms A 110, 212–234; Zurich ZB, Ms B 112, 130–176; Zurich ZB, Ms G 2, 237–270; Simon Episcopius, Oratie … inde Synode Nationael tot Dordrecht, soo voor hem selfs, als van weghen de XII andere Remonstrantsche ... Kercken-Dienaren ... gedaen, den 7 December, Anno 1618 (1619) (Dutch translation) Summary: The day after the cited Remonstrants entered the synod, Episcopius delivered this long oration to clarify the motives and background of the Remonstrant position. Their main concern, he states, is to promote true religion. On non-necessary points of doctrine, some error may be tolerated, but necessary or fundamental points cannot be allowed to be weakened. The Remonstrants hold to the fundamentals and oppose calling small differences heresies. Some Reformed theologians have insisted that certain private beliefs on predestination are necessary that actually violate true religion and bring reproach from enemies of the Reformed churches. The Remonstrants have tried to counter these reproaches, but they are being treated as enemies of Reformed religion. Their second concern is the unity of the Reformed churches. They oppose schisms, when groups have separated because of the Five Articles. Episcopius appeals, especially to the foreign delegates, for an impartial hearing. After the oration was delivered, the Remonstrants quarreled with President Bogerman about the existence of other copies of the text (cf. ADSND, 1:38, 223, 367). During the proceedings, the oration was a source of admiration (the line of argumentation, well spoken) and irritation (too long and no permission to speak for so long). – In Utrecht OSA, vol. A, there are three manuscript copies of Episcopius’ oration, and another in Utrecht OSA, L. The first is the autograph written by Epicopius and submitted to the synod; it was signed by all thirteen cited Remonstrants. A line is closely drawn around the text of the first six pages, to prevent falsification by addition of words, but after the sixth page this protective line disappears. This original text of the oration is written in a fairly neat hand, although it contains a number of deletions and interlinear/marginal ad-

268

ii/2.131 oration of episcopius

ditions as improvements to the main text. These improvements are integrated in the other copies of the oration, each written in a different hand. There are no significant differences between the printed texts in the Acta (AL) and the Acta et Scripta (AS). Sometimes the text in AS insinuates injustice or a difference of opinion by a slightly different wording. The printed sources AS and P are virtually identical; however, AS has more minor errors, as if it was printed in a hurry. Editor: Liesbeth Orthel

ORATIO MAGISTRI SIMONIS EPISCOPII, HABITA SESSIONE XXIII, VII DECEMBRIS MDCVIII Illustres ac praepotentes domini reverendissimi, clarissimi, doctissimi, prudentissimi viri fratres. Non possumus quin in ipso, quod aiunt limine atque aditu ante omnia apostolorum exemplo, et prout Christianos decet, vobis omnibus ac singulis precemur a Deo Patre, et domino nostro Iesu Christo, gratiam et pacem, Sanctique inprimis Spiritus communionem, ut ille eiusmodi vobis consilia suggerat atque inspiret, quae ecclesiae Iesu Christi moestae atque adflictae, reipublicae ac patriae nostrae nimium, proh dolor! turbatae, utilia et salutaria esse queant. Amen. Hoc voto, hac prece ex animo usi ne prorsus αÍ νευ προοιμι ου simus, pauculis si ita placet, vos adfabimur obnixe rogantes, ut exigui et pauxilli temporis usuram concedere nobis non gravemini. Inter omnes curas, quae multae ac variae mortales ab omni retro aevo hodieque exercent, nulla prior potiorve esse debet homini Christiano, quam ea quae de religione recta et salutari promovenda suscipitur. Caeterarum enim omnium curarum ea est ratio, ut aut infra dignitatem hominis inprimis Christiani longe positae sint, aut eidem cum illis etiam animantibus communes, quibus anima, quod dicitur, pro sale data est. Sola religionis pietatisque cura hominem terris brutisque eximit, adeoque ei propria est, ut non tam ratione a feris brutisque, quippe cuius lineamenta ac vestigia quaedam iis ipsis impressa sunt, quam religione secerni videatur, et quod caput rei est, (8–9) Oratio…MDCVIII] AL; A, B, C: om.; D: Oratio in publico consessu habita a magistro Simone Episcopio, nomine Remonstrantium citatorum, vii Decembris 1618, die Veneris ante meridiem; P: Oratio habita in Synodo Nationali Dordracena – (12) Non] AL marg.: Inserenda est haec oratio sessione XXIII, in qua cum multa dicantur, ad quae tum in praefatione operi huic praemissa, tum passim aliis in scriptis, quae actis hisce inserta sunt, inprimis vero in iudiciis exterorum theologorum de Remonstrantium protestatione et scripto synodi Delphensis, sessione 26 plene respondetur; ad ea aequus lector remittitur. Neque enim dubium est, quin ex diligenti collatione, multa, temere, plura confidentur, plurima autem falso ab iis dici, facile sit deprehensurus. – (20) adfabimur] AS, P: affabimur – (24) et] AS, P: ac – (25) ratio] A: marg. add. repl. 1 del. illegible word

10

15

20

25

[2] A

30

ii/2.131 oration of episcopius

5

10

15

20

[3] A 25

30

35

269

huius unius opera atque auxilio aditum sibi faciat ad beatam immortalitatem et aeternitatem. Quare recte atque ordine facere iudicandi sunt, non ii tantum quos alia nulla quam sui ipsius cura fere exercere solet, sed principes inprimis rectoresque populorum et ecclesiarum ephori et antistites, quibus id negotii ab altissimo datum est, ut non suis tantum, sed aliorum etiam multorum commodis et utilitatibus inserviant atque invigilent, qui in hanc prae caeteris omnibus curam toti ac proni incumbunt, ut seipsos populosque sibi subiectos ac concreditos, Deo et Filio ipsius Iesu Christo, sistere possint quam religiosissimos. Aliis enim rebus omnibus exigua et perfunctoria cura sufficit; huius unius rei cura totum integrumque hominem sibi iure quodam suo ac merito vendicat. Haec causa fuit, reverendi, clarissimi doctissimique domini, cur nos etiam, quibus non nostri tantum sed ecclesiarum etiam nostrarum cura a Domino nostro Iesu Christo demandata atque imposita est, officii nostri semper esse crediderimus, ut hanc quam nacti eramus spartam ornaremus, diligenterque adeo et accurate provideremus, ne sancta atque immaculata servatoris nostri religio per nostram culpam detrimenti aliquid caperet, id est, ne eiusmodi, quaedam auditorum nostrorum animis insererentur atque instillarentur dogmata, quae indole atque ingenio suo sanctissimae religionis amori paulatim eximendo aut labefactando apta nata videbantur. Religionem cum dicimus, rectum de Deo Christoque mediatore sensum, et qui sensui inaedificatur, legitimum ac genuinum utriusque cultum atque obsequium intelligimus. Ut enim alter sine altero esse nequit, ita utriusque simul cura ministris Iesu Christi imposita est, etsi non pari necessitate. Etenim cultus vix ignorantiam aut vicium ullum admittit, quia necessum est ut occasione alterutrius obsequii ipsius sinceritas violetur; id est, in mandatum ipsum impingatur, cui vitae aeternae promissio adiuncta est. Sensus erronem et ignorantiam aliquam ferre potest, quae cultui atque obsequio prorsus nihil officiunt. Enimvero sensus quidam eius sunt naturae atque indolis, ut ad cultum ipsum nec necessarii sint, nec per se utiles. Et in hisce quidem ignoratiam simplicem aut errorem purum putum si quis calumniari voluerit et odiose traducere, nae ille convicium mortalitati faciat necesse est. Hallucinamur enim et haesitamus omnes ex facili in rebus illis divinis atque coelestibus, alii gravia, alii leviora, neque quisquam unquam tam subducta ratione fuit ad omne verum, ut non aliquando eum quidpiam aut effugerit aut fefellerit. Ex altera vero parte alii quidam sensus sunt, quibus veluti fulcris quibusdam ac fundamentis cultus universus innititur ac susten(11) rei] AS, P: om. – (13) reverendi] AS, P: reverendissimi – (13) cur] AS: ut – (14) ecclesiarum] A: prec. by del. et – (15) semper esse] AS, P: esse semper – (17) et] AS, P: atque – (18) ne] A: interl. add.; AS, P: om. – (21) aut] AS, P: et – (23) qui] C, AL: quae – (32) hisce] AS, P: his – (37) altera] AS, P: alia

270

ii/2.131 oration of episcopius

tatur, aut saltem qui ad cultum ipsum persuadendum, confirmandum et stabiliendum, per se non parum ponderis ac momenti habent, quos convelli atque labefactari aequo animo non potest, nec debet ferre is, cui sacrosancta servatoris nostri religio curae ac cordi est. Tenerrime enim adficitur Christianus animus oculi instar, cui minimus etiam pulvisculus officere solet, quique eundem protenus cum dolore impactum sibi sentit et excutere satagit. Ut intelligatis quorsum haec dicantur, viri clarissimi, nos ii sumus qui videre nobis videbamur eiusmodi quaedam placita a nonnullis magni alioquin nominis et famae viris, quos eruditio atque authoritas sua in excelso iure meritoque collocaverat, magno molimine adseri et adseverari, quae cum gloria sapientiae, bonitatis ac iustitiae divinae, salvatoris nostri ϕιλανϑρωπι αì , satisfactione ac meritis, verbi ministeriique sacrosancti natura, sacramentorum usu, denique cum officio Christiani hominis, consistere non posse videntur. Deinde quae cum ingenti bonorum offendiculo, indelebili Reformationis nostrae macula, incredibili pietatis iactura coniuncta esse videbantur; denique quae adversariis nostris ad unum quaquaversum omnibus luculentam materiam praebere videbamus sugillandi et obtrectandi laudabilem illam, et felicibus adeo auspiciis institutam Reformationem. Neque hoc tantum, sed quod omnium maximum est, ea omnia doctorum placita tanquam confessa atque indubitata ecclesiarum nostrarum axiomata ab adversariis illis nostris traduci atque impeti, in illis veluti in propriis et genuinis ecclesiarum nostrarum ulceribus, ungues, dentes, linguas, calamos omnium passim hostium imprimi atque infigi. Quae res cum male nos haberet, enixissime pro se quisque conati sumus, iniuriam istam corpori toti temere impactam ab ecclesiis amoliri, neque permittere ut labes et macula ista pulcherrimae ac nitidissimae ecclesiarum faciei inureretur, quaeque peculiaria tantum quorundam in ecclesia doctorum placita erant, ea toti atque universae ecclesiae impingerentur. Sed, proh dolor! male admodum atque infeliciter cessit nobis hoc pium propositum atque institutum nostrum; dum enim bene mereri de ecclesia voluimus, sensimus ea parte nos applicuisse medicinam ac remedium, qua veluti in affecto corpore fieri solet, humores omnes funditus, et nimium quam vehementer exacerbati et perturbati sunt, adeo ut inde corpori toti tantum non lethalis paroxysmus obortus sit et incubuerit. Invitis profecto ac nolentibus, imo non opinantibus nobis haec res accidit, nullo proinde merito ac culpa nostra. Quid enim criminis ac non potius laudis in eo esse poterat, quod ecclesiis nostris suam existimationem salvam, (6) protenus] AS, P: protinus – (8–9) alioquin] AS, P: alioqui – (9) authoritas] AL: autoritas; AS, P: auctoritas – (9) excelso] AS: excesso – (10) collocaverat] AS, P: collocavit – (11) sapientiae, bonitatis] AS, P: bonitatis sapientiae – (14) Deinde] AS, P: om. – (20) atque] AS, P: et – (26) ac] AS: et – (29) atque] AS, P: et – (30) mereri…voluimus] AS, P: de ecclesia mereri volumus – (32) et] AS: om. – (36) proinde] AS, P: om.

5

10

15

[4] A

20

25

30

35

ii/2.131 oration of episcopius

5

10 [5] A

15

20

25

30

35

271

et a criminibus temere et sine causa impactis sartam tectam cuperemus? Vicione quisquam vertet aut crimini dabit fideli Iesu Christi servo, quod pro virili sua adnitatur, ne ecclesia tota ob paucorum quorundam peculiaria placita male audiat? Equidem si quis hanc rem ex aequo et bono putabit, iniquitatem et iniuriam temporum, non nos in culpam vocaturus est. Nos vero tantum abest, ut caepti institutique nostri propterea poenituerit, ut pulchrum gloriosumque duxerimus tam praeclara de causa invidiam seculi nostri sustinere, officiique nostri esse putaverimus, nisi transfugae ac desertores bonae causae haberi vellemus a domino nostro Iesu Christo in laudabili proposito persistere ac perseverare. Etenim est aliquid etiam magnis et per se pulchris ausibus excidere, et ut ut non succedat quod consulis, velle tamen consulere quod in rem ecclesiae est, remediaque necessaria ac utilia, etiam sine successu tentare saltem atque experiri. Neque vero causa aut ratio ulla erat, cur aliter agendum putaremus. Maiora enim et graviora erant, quae amoliri cupiebamus, quam ut ad ea tacite conniveremus. Neque enim existimare debetis, verum esse id quod hactenus in vulgus magno cum caussae nostrae praeiudicio sparsum est de nihilo fere, et unguium retrimentis, aut segmentis, a nobis litem esse motam, magnis et celebratis illis nominibus. Ne sirit unquam Deus ille, cui nos in spiritus servimus, ut in negotiis religionis de rebus frivolis, minutis ac pene nihili controversiam alicui temere moveamus, aut volupe ducamus, de lana quod aiunt caprina rixari, et serram contentionis reciprocare. Enimvero seria, augusta, solida et quae pondus ac momentum habent, curat vere Christianus animus, minuta infra se putat, et procul ac post habet leviculis etiam non adficitur. Prudentis viri est, de umbra, quod aiunt, asini non nisi cum molestia posse digladiari, boni viri, etiam digladiari nolle. De aliis quam necessariis aut apprime ad salutem utilibus, contendere operae pretium non est. Quare cum haec sententia imis animis nostris sederet, incidimus in duram admodum et quam minime commeriti eramus sortem, id est, in publicum fere omnium odium atque invidiam. Adeo difficile est opinionibus inveteratis et inolitis, inprimis quas excellentis atque egregii alicuius viri authoritas stabilit, manum adhibere et malum bene aut potius diu firmiterque positum loco movere. Quid enim? Exinde non aliter in nos, tanquam in professos religionis ac reformationis hostes, veritatis inimicos, tranquillitatis publicae perturbatores, patriae perduelles, novatores, haeresium omnium fautores ac patronos (utar (1) et] AS, P: ac – (6) propterea] AS, P: om. – (6) poenituerit] C: poeniterat; AL: poeniteat; AS, P: poeniteret – (7) duxerimus] AS, P: iudicaremus – (8) putaverimus] AS, P: duxerimus – (9) Iesu Christo] AS, P: om. – (10) aliquid etiam] AS, P: etiam aliquid – (11) ut] AL: om. – (17) caussae] C, AL, AS, P: causae – (17) fere] A: marg. add.; AS, P: om. – (21) aut] AS, P: ut – (24) minuta… habet] AS, P: om. – (24) post] A: foll. by del. se – (29) commeriti] C, AL: meriti – (31) authoritas] AL, AS, P: auctoritas – (31–32) stabilit] AS, P: stabilivit – (32) adhibere] AS, P: admovere – (35) publicae] C: om.

272

ii/2.131 oration of episcopius

duro vocabulo) saevitum est. Urnae omnes conviciorum et atrocissimarum criminationum motae sunt ac concussae, in famam et existimationem nostram quaesitis et ad odium compositis vocibus ac scriptis incursum est, tantis animis, tanto molimine, tantis conatibus, ut verbis apostoli dicam, περι ψημα καιÁ κα ϑαρμα τουÄ κο σμου1 facti simus. Non opus est, ut commonstremus verum esse id quod perdecennium integrum teste coelo et universo orbe Belgico gestum est, neminemque latere potest. Ipsi templorum parietes, ambones, pulpita, porticus, fora, compita, convivia non loquuntur sed clamant; lippis, quod aiunt, et tonsoribus ipsis notissimum est. Etenim principio clanculariis suspicionibus, veluti cuniculis et suffossionibus, animi plerorumque alioquin minime malorum praeoccupati et circumventi sunt, ut ab iis, quos antea prae corde suo dilexerant, alieniores fierent. Venenum enim amicitae primum suspicio est. Inde manifestariis et apertis criminationibus, licet vanis et falsis, veluti pestifero quodam halitu adflatae mentes, in odia irasque exarserunt; accedentibus vero tandem tribunitiis concionibus, veluti flabellis ac follibus quibusdam, adeo inflammatae sunt et accensae, ut in convicia, scommata, opprobria, dicteria, maledicta, aliaque odii excrementa efferbuerint, donec tandem ruptis omnibus honestatis, aequitatis et modestiae repagulis, quisque id omne, quod animo suo collibitum esset, in nos veluti publici odii victimas, impune effutiret et evomeret. Bone Iesu! quid non intentari nobis immerentibus et innoxiis de throno tuo vidisti et audivisti! Quoties ascenderunt gemitus ac suspiria nostra ad te in coelum usque! Quam crebro, quam ardenter effudimus animas nostras coram te, cui uni innocentiam nostram perspectam esse sciebamus! Testamur te, Domine Iesu, qui iudicaturus es vivos et mortuos, si unquam cuiquam iustam caussam tantarum irarum, querelarum, offensionum, iniuriarum et criminationum dedimus. Neque tamen, viri clarissimi, haec ita a nobis dici existimetis, tanquam si a nobis nihil prorsus in calore hoc contentionis designatum, dictum, scriptum gestumve esset perperam, quodque aliquam reprehensionem mereretur. Absit. Etsi enim de causae ipsius bonitate, aequitate ac veritate prorsus apud animum nostrum persuasissimi sumus, novimus tamen, quam sit difficile in tantis animorum motibus ac tempestatibus, clavum recta semper (4) dicam] AS, P: dicemus – (5–6) commonstremus] AS, P: commonstrem – (7) potest] AL marg.: Notet lector, eos, qui primi ecclesias quas pacatas invenerunt, mille novitatibus turbarunt, maledictis et calumniis onerarunt, novitatum ac schismatum, maledictorum accusare eos, qui constanter Reformatae religioni adhaeserunt, et in hac re tremendum illud Iesu Christi nomen usurpare; ad quem (quod sine horrore cogitari non potest) provocare audent. – (11) alioquin] AS, P: alioqui – (13) primum] A: interl. add. – (17) dicteria] AL, B, C: om. – (22) ac] AL, AS, P: et – (25) caussam] C, AL, AS, P: causam – (26) irarum] A: interl. add.; AS, P: om. – (30) causae] B: caussae – (32) clavum] AS, P: foll. by semper – (32) recta] C: recti; AL: recte – (32) semper] AS, P: om. 1

1 Cor 4:13.

5

[6] A

10

15

20

25

30

[7] A

ii/2.131 oration of episcopius

5

10

15

20

25 [8] A

30

35

273

tenere et mentem prorsus aequam, atque ab omni vicio integram sustinere. Homines sumus; humani nihil alienum a nobis esse putamus. Sed id tantum volumus, nihil nobis propositum fuisse, nihil nos cupivisse, nihil optasse, nihil tentasse, quod odium huiusmodi publicum mereretur. Quare etiam cum hunc consiliorum studiosorumque omnium nostrorum scopum ob oculos haberemus, in alteram priori succedaneam curam omnibus etiam viribus incubuimus, obnitentibus licet et obluctantibus non paucis, ne florentissima ecclesiae nostrae compages, sanctumque illud domini nostri Iesu Christi corpus, quod post tot sudores, post tot labores, inter tot difficilia bella in mediis reipublicae motibus, inter innocentissimorum hominum caedes et lanienas ex sanguine et cruore martyrum quasi coaluerat, novo schismate dehonestaretur ac dissolveretur, funestoque et lachrymabili divortio inter ipsa fere incunabula in partes distraheretur. Fatemur lubentes, in hoc steterunt et quasi trabali clavo fixae fuerunt diu admodum curae, cogitationes, concilia, preces, et supplicia nostra apud Deum optimum maximum quicquid potuimus una cum heroibus patriae nostrae, eo industriam fere omnem et operam nostram contulimus, ne vulnus novum ecclesiis infligeretur, cui deinde medendo nullus sufficeret Hippocrates. Docuerant quippe nos multas praeteritorum temporum, omnisque adeo prisci et nostri aevi exempla, levi brachio nulloque negocio vulnera infligi posse, inflicta vero difficillime curari, quoque diutius hiant labia, eo aegrius, nec nisi cum foeda cicatrice conglutinari et coalescere, imo non raro supra omnia remedia ire ac consistere. Huic itaque malo, ut quantum in nobis erat, occurreremus, aliquoties repraesentavimus patriae nostrae proceribus, ut unum horum trium concedere nobis dignarentur: vel ut synodus ea, qua ab ipsis statutum erat lege, indiceretur et convocaretur; vel si id ex re reipublicae esse non videretur, propter nimios recentesque animorum motus, qui iudicii sinceritatem turbare et viciare solent, mutua ad tempus sanciretur tolerantia, id est, sua cuique sententia in hisce capitibus controversis, certis tamen reverentiae, modestiae et pietatis limitibus circumscripta, salva relinqueretur, usque dum aliter constitutum foret; vel si nec id consultum videretur neque reipublicae sua tranquillitas et incolumitas, nisi nobis eiectis, constare posset, cedere iuberemur functionibus locisque publicis resque nostras nobis habere. Malle nos damno nostro redimere patriae nostrae pacem, quam committere ut

(2) alienum…nobis] AS, P: a nobis alienum – (14) fuerunt] AS: fuernnt – (15) supplicia] AS, P: suspiria – (18) ecclesiis] A: interl. add. – (23) supra] AL: super – (25–26) concedere] A: corr. from consolicedere – (27) id] AS, P: illud – (27) re] A: marg. add. – (27) esse non] C: non esse – (30) hisce] C: his – (31) et] C: ac – (32) neque] A: prec. by del. reipublicae, foll. by marg. add. reipublicae; AS, P: neque om. – (33) constare] A: foll. by 1 del. illegible word; AS, P: foll. by non – (34) locisque publicis] C, AL: publicisque locis – (35) ut] A: foll. by 1 del. illegible word

274

ii/2.131 oration of episcopius

propter nos publicorumque templorum usum, vel minimum aliquod incommodum ad rempublicam et patriam nostram rediret. Obtestamur vos, amplissimi, reverendissimi, clarissimi, doctissimi viri fratres, potuitne quippiam aut rectius, aut utilius, aut optatius salubriusve isto rerum statu a nobis fieri? Ut cederemus sententiis nostris, liberaque illarum professione non sinebat nobis conscientia nostra. Ut ministeriis nostris publicis abiremus iniussi, desertionis mercenariae crimen habuisset. Ut synodus indiceretur non permittebant ii, qui clausulam revisionis sive resumtionis Confessionis et Catecheseos rescripto Ordinum insertam approbare gravabantur. Quid restabat aliud quam tolerantiae mutuae consilium? Enimvero qui per nos stetisse affirmant, quo minus multos ante annos synodus convocaretur, nae illi magnam nostro nomini iniuriam faciunt. Nos enim ii fuimus, qui rescriptum dd. Ordinum tum Hollandiae et Westfrisiae, tum Generalium deinde omnium laudavimus, probavimus et commendavimus, nihilque prius aut antiquius duximus, quam ut ista lege synodus convocari posset et eo quidem tempore quo animi a contentionibus et rixis nondum incaluerant, quo iudicia nondum erant perturbata, quo sola tantum sententiarum bella ac divortia erant, ad tristes vero has et deplorandas animorum dividias, quaeque ex illis nasci solent factiones, schismata et secessiones nondum ventum erat. Sed cum isto tempore synodum remorarentur ii, quos id minime, nostro quidem iudicio decebat, quique causam nullam gravem ac iustam habere nobis videbantur; in tolerantiae mutuae proposito stetimus, nihil dubitantes, quin ubi animi a contentionum calore ac vehementia nonnihil deferbuissent, commotaeque ac turbatae iudiciorum faces tractu temporis resedissent, concordiae et coniunctioni iterum litari facile posset. Et suadebant nobis hoc ipsum exempla non maximorum tantum virorum, qui de Reformatione nostra optime meriti erant, sed integrarum etiam aliquot ecclesiarum, quae iura fraternitatis et communionis mutuae in maxima harum aliarumque multo plurium sententiarum diversitate, salva atque illaesa non sine magno ecclesiarurn emolumento et incremento conservarent. Quin imo non a Theodoro Beza tantum Iacobo Andreae, sed et a nobis ipsis concordiae fraternitatisque dextera et tessera Lutheranis oblata. Denique serenissimi regis Magnae Britanniae consilium, aliaque clarissimorum huius nostri aevi doctorum et pastorum iudicia.

(1) publicorumque] AS, P: publicumque – (2) patriam] AS, P: patriamque – (3) Obtestamur] C: Obsecramur; D: corr. from Obsecramur – (3) amplissimi reverendissimi] AS, P: reverendi – (4) salubriusve] AS, P: om. – (5) fieri] A: foll. by 1 del. illegible word – (6) nostra] AS, P: om. – (8) resumtionis] B, C, AL, AS, P: resumptionis – (10) aliud] AS, P: amplius – (11) quo] C: qui – (11) ante] C: anne – (14) et] A: interl. add.; AS, P: om. – (18) et] B, C, AL; A: illegible; AS, P: ac – (21) causam] B: caussam – (23) calore] AS, P: fervore – (24) faces] AS, P: feces – (26) exempla] AS, P: om. – (26–27) qui…erant] AS, P: om. – (27) aliquot] AS, P: om. – (28) ecclesiarum] AS, P: foll. by exempla – (30) conservarent] AS, P: conservarunt – (32) dextera] AS, P: dextra

5

10

15

[9] A

20

25

30

ii/2.131 oration of episcopius

5

10 [10] A

15

20

25

30

275

Sed nec hac via successit res, quin imo quanto benignius placidiusque a nobis pro tolerantia mutua actum laboratumque est, tanto acrius animosiusque contra itum est. Sparsum quippe protenus in vulgus est et panegyricis concionibus, libellis famosis adsidue populo inculcatum, tolerantiam, προ ϕασιν tantum et larvum esse, quae incautiorum oculis veluti γλαυ κωμα aliquod obduceretur, ne viderent quid post siparium agerent, et in sinu foverent Remonstrantes. Eos quorundam politicorum instar sententias suas veluti navigia quaedam ex tempestate reipublicae moderari, et prout ventus ex alto flat, ita vela vertere. Conscientiae illos suae imperare quicquid velint. Quo crimine atrocius nihil graviusque dici aut scribi potuit. Nec tamen ullam iustam tantae criminationi caussam unquam dederamus. Sed hac ratione fax contentionum multo magis ventilata est, et oleum, quod dicitur, camino additum. Usque adeo enim animi plerorumque, qui hactenus extra partium studia sese continuerant, abalienati sunt, ut tandem post omnia frustra tentata a nobis remedia, res in nervum eruperit, id est, publicum atque apertum schisma, quasi dato signo et manu facta in ecclesiam introductum sit, secessionesque in pagis, oppidis et civitatibus passim, invitis et nequicquam reclamantibus et resistentibus patriae pacisque amantibus proceribus factae sint, et ne privata quorundam authoritate atque arbitrio ea geri viderentur, advocati ex omnibus fere provinciis praecipui, qui schismata illa authoritate et opera sua tanquam publico quodam suffragio stabilirent et confirmarent. Verum enimvero, nequis vestrum haec existimet populo tantum authore facta esse, foedera, consociationes initae, et congressus clandestini habiti sunt, in quibus fide et tessera data sese non pauci pastores obstrinxerunt, eo quod omnes et singulos Remonstrantium Articulos divinae gloriae, et verae conscientiarum tranquillitati noxios esse iudicarent, ad secessionem hanc faciendum, et quidem ea mente atque animo, ut secessio ista in hac ipsa synodo nationali, communi totius synodi consensu authoraretur. Et certe si rem recta ratione aestimare velimus, non capit tam ingentes motus promiscua plebs et vulgus hominum, nisi sint qui authoritate et exemplo suo calcar subdant, incitent atque impellant maris instar, quod nisi venti commoveant ac con-

(1) nec] C: ne – (3) protenus] AS, P: om. – (5) veluti] C: velut – (9) quicquid] B, P: quidquid – (9) velint] AS, P: volunt – (11) caussam] AL, AS, P: causam – (17) nequicquam] AL: nequidquam – (18) amantibus] AS, P: amantissimis – (19) authoritate] AL: autoritate; AS, P: auctoritate – (19) atque] AL: foll. by arque – (20) NB] AL, AS, P: om. in marg. – (20) ex] AS, P: ab – (20) schismata…authoritate] AS, P: schisma illud recens natum veluti abortivum aliquem foetum gremio suo exciperent, foverent, educarent, auctoritate insuper – (22) haec existimet] C, AL: existimet haec – (22) authore] AL: autore; AS, P: auctore – (27) ista] AS, P: ipsorum – (28) authoraretur] AL: autoraretur; marg.: Verum haec absque causa fuerint dicta, praeter caetera documenta quae alibi extant lector colligere poterit ex confessione Geistranorum inserta sessioni 138, atque ex declaratione ecclesiae Campensis hanc orationem proxime antecedente. – (30) authoritate] AL: autoritate; AS, P: auctoritate – (30) calcar subdant] AS, P: om. – (31) ac] AL, AS, P: atque

NB

276

ii/2.131 oration of episcopius

turbent, tranquillum ac placidum stare solet. Nec leve indicium huiusce rei illud fuit, quod numquam fere quisquam eorum, quibus haec agendi ratio displicere videbatur, schisma authoresque schismatis, aut publice reprehenderit, aut censura ulla notare sustinuerit. Sed qui prudentiores paululum videri volebant, alium hunc tam foedo operi colorem quaerendum esse putaverunt. Et sane quaerentibus non defuit, scilicet, persuadendum erat populo alia adhuc latere, quam quae in controversiam publice vocata essent, horrenda, videlicet, et damnata olim dogmata; veteres omnes haereses novo paxillo suspendi, et quicquid uspiam errorum fere pestiferorum fuit, id omne veluti postliminio in lucem revocari. Hinc protenus in formulas loquendi ac phrases cuiusque inquisitum est; de periodis et periodorum saepe laciniis tantum non comitia habita et in consilium itum est; ad minutas quasque controversias et dissensiones veluti ad ingentes scopulos haesitatum est; post singulas, praeruptos errores et haereses infandas abscondi, sub phrasibus singulis veluti sub saxis serpentes latere, aliaque id genus plura, imo dicta, indicta, colloquia privata conquisita, corrasa et convectata sunt, ut quae mole ac pondere suo levia erant, ea numero gravia viderentur. Sicubi forte vel silerent Remonstrantes, vel moderatius sentirent ac loquerentur, in suspicionem id protenus et calumniam vocatum est odiosaque hyperbole exaggeratum. Nolite nobis credere, viri amplissimi, reverendissimi, clarissimi utroque tantum oculo legite Specimen illud Controversiarum2 nuperum, qua parte Remonstrantes tangit, aut nos vehementer fallimur, aut palpare poteritis verum esse quod dicimus, et dies ipsa aliquando clarius docebit. Interim id persuadeatis vobis, certum esse, fucum et fascinum tantum esse, quicquid illud est quod obtenditur et praefertur. Enimvero fidenter dicimus, lustrate, lustrate scripta omnium nostra, privata, publica, nuspiam nec volam nec vestigium reperietis, cui tam dira et acerba criminatio superstrui possit. Ecquis enim nostrum est, qui theologiae ipsius αÆ κροϑι νια vel digito attigit, (1) indicium…rei] AL: iudicium huiusce rei; AS, P: huiusce rei indicium – (1) huiusce] B: huius – (3) authoresque] AL: autoresque; AS, P: auctoresque – (4) paululum] AS, P: paulum – (5) hunc] AS, P: huic – (9) quicquid] AL, AS, P: quidquid – (9) errorum fere] AS, P: fere errorum – (10) protenus] AL, AS, P: protinus – (11) de ... laciniis] AS, P: de syllabis et apicibus – (11) periodis] A: corr. from del. illegible word – (11) periodorum…laciniis] A: marg. add. repl. del. illegible word – (15) plura imo] AS, P: plurima – (17) ac…suo] AS, P: sua et pondere – (17) viderentur] AS, P: redderentur – (19–20) odiosaque…exaggeratum] AL: odiosam hyperbola exageratum – (20) nobis] AS, P: mihi – (20) viri…clarissimi] A: marg. add.; AS, P: om. – (23) dicimus] AS, P: dico – (25) et] AS, P: atque – (25) fidenter dicimus] AS, P: om. – (26) scripta] AS, P: prec. by inquam – (28) enim] AL: om. – (28) vel] AS, P: foll. by levi 2

Episcopius refers to a pamphlet written by Festus Hommius, Specimen Controversarium Belgicarum (Leiden: Elzevier, 1618), which was translated into Dutch as, Monster van de Nederlantsche Geschillen. Especially the Dutch version was very popular at the time. In this pamphlet Hommius catalogued all the supposed Remonstrant errors that disagreed with the doctrine of the Belgic Confession. Cf. Brandt, 3:114.

5

[11] A

10

15

20

25

ii/2.131 oration of episcopius

5

10 [12] A

15

20

25

30

277

nedum labefactare et convellere sustinuit? Immota, inconcussa steterunt nobis hactenus ea omnia, quae catholico consensu approbata sunt. Credite nobis, commenta tantum haec quorundam inquietorum ingeniorum sunt, eo fine adinventa, ne schismati color deesset. Neque tamen diffitemur, ut forte quae huius criminationis species fuerit intelligatis, ita nos fere semper iudicasse de magnis arduisque theologiae capitibus longe supra rationem positis, sive de veris religionis nostrae mysteriis, tutissime loqui eum, qui non nisi sobriae ac parce, quantumque fieri potest cum Scriptura loquitur, rati id quod res est, proclivem in tam arduis rationem ac naturam transeuntibus, abstrusis abditisque rebus errorem esse, et leviculam saepe hallucinationem maximo errori ansam praebuisse. Disputationes de iisdem ex professo vitavimus, quippe experiundo didiceramus, nonnulla tutius certiusque credi non ventilata, quam excussa. Mysteria summa non nisi reverenter tractanda esse. Evanescere et deteri eorum augustam maiestatem, si levibus rationum subtilitatibus tanquam purpurissa et caeromate aliquo incrustentur, ut augustorum mysteriorum quasi speciem habere videantur, simplicitate sua se magis illa commendare, quam coloribus adscititiis. Et plerunque fieri, ut ratio ubi semel in consilium adhibita est, luxuriare gaudeat ac nuspiam fere subsistere, adeo ut nihil fere credendum deinde putetur, cuius ratio aliqua dari non possit. Et hinc insanae illae quaestionum variarum circa haec mysteria moles ac farragines natae sunt, quibus adeo indultum est, ut si quis in eas incidat, in totidem labyrinthos, flexus, gyros, ac maeandros sese tanquam per naufragium aliquod delatum credere debeat. Praeter haec, si quae alia aliquando mota sunt, ea talia fuerunt, de quibus varie semper sine periculo aut damno salutis iam pridem arbitrati sunt eruditiores, aut suo saltem iure, in academiis scholisque inprimis publicis, ubi quaestiones in acie novaculae, quod dicitur, collocandae semper sunt, arbitrari potuerunt. Enimvero iniquum esse putavimus, in omnibus minutiis et apicibus, ipsisque adeo phrasibus, omnimodum consensum postulare. Arctis eiusmodi vinculis ac compedibus iudiciorum libertatem ac varietatem adstringi non posse, quin ieiunum plerunque ac frigidum esse, quicquid ad arbitrium et placitum alterius creditur ac defenditur; sufficere debere, si capita ipsa religionis integra atque illaesa maneant.

(2–3) nobis] A: marg. add. repl. del. illegible word – (5) fuerit] AS, P: sit – (7) rationem] AS, P: nos – (7) veris] AS, P: om. – (7) nostrae] AS, P: foll. by vere – (8) loqui] A: interl. add. repl. del. agere; AS, P: agere – (9–11) proclivem…maximo] AS, P: in tam abstrusis abditisque mysteriis proclivem errorem esse, et leviculam saepe hallucinationem in tantis rebus magno – (9–10) arduis ... ac] A: interl. add. – (10) rebus] A: interl. add. – (14) reverenter] AS, P: foll. by et lotis quod aiunt manibus – (16) aliquo] C, AL: aliqua – (16) augustorum] AS, P: augustam – (17) videantur] A: corr. from viderentur – (19) ac nuspiam] AS, P: nec uspiam – (20) putetur] AS, P: reputetur – (25) semper] AS, P: foll. by et – (26) inprimis publicis] C: publicis inprimis – (28) putavimus] AS, P: putamus – (33) maneant] AS, P: serventur

278

ii/2.131 oration of episcopius

Neque vero etiam ullum umquam tam felix, tam beatum fuit seculum, in quo iudiciorum sententiarumque discrepantia locum non habuerit. Si a primis orbis Christiani incunabulis, a beatissimis illis patrum seculis usque ad haec nostra decurrere liberet varia profecto salvis societatis Christianae legibus varie credita, defensa et adserta fuisse, ostendi posset. Vix unus est, qui ab altero non dissenserit in multis variisque. Sed ne longe abeamus. Testamur te, Anglia, Gallia, Germania, imo te ipsum Belgium nostrum, et quicquid uspiam fere locorum est ubi, ubi inquam, angulus ullus est, in quo omnes per omnia consentiant. Certe in tanta rerum varietate, iudiciorum diversitate, quaestionum perplexitate, omnia ingenia ac iudicia in unam eandemque sententiam compingere velle, tantundem profecto est, atque cum Nerone Isthmum perfodere velle. Quin imo dicendum quod res est, cum clarissimo Paraeo,3 maiorem tam veterum haeresium, quam praesentium dissidiorum partem in ecclesia hinc praecipue natam fuisse et esse, quod concilia, episcopi, doctores ecclesiae, nullo discrimine, quaevis scholarum dogmata et cathedrarum placita pro articulis fidei catholicae venditarint, parique ad salutem necessitate credenda conscientiis imposuerint; ex quavis vero interpretationis Scripturarum discrepantia nimis facile haereses vel schismata fecerint. Unde fieri necesse est id quod Hilarius ad Constantem imperatorem ait, dum in verbis pugna est, dum de nominibus quaestio, dum de ambiguis occasio est, dum de authoribus querela est, dum de studiis certamen est, dum in consensu difficultas est, dum alter alteri anathema esse incipit, nemo Christi fit. Omnia haec eo spectant, reverendi et clarissimi viri, ut intelligatis immerito gravatos nos fuisse hactenus atrocibus illis suspicionibus, quasi sursum vorsum omnia movere, miscellam religionem adornare, Pyrrhoniam et scepticam theologiam revocare, et temerarium quidlibet pro arbitrio ex privato sensu innovandi et effutiendi licentiam sub specie libertatis prophetandi introducere in animo habuissemus. Absit. Nihil spectavimus, nihil optavimus, nihil quaesivimus, quam auream illam, et quae inter servitutem ac licentiam media interest, libertatem. Sicut enim ii non sumus, quibus haesitatio, tergiversatioque ex omni occasione placet, ita non minus aversamur eos, qui (3) orbis Christiani] C: orbi Christiani; AS, P: Christiani orbis – (3) usque] AL: iisque – (4) societatis Christianae] AS, P: Christianae societatis – (7) te] A: corr. from del. illegible word; AS, P: hoc – (8) ubi] AS, P: om. – (13–19) maiorem ... fecerint] AL: no highl. – (17) venditarint] AS, P: venditarunt – (20) necesse…id] AS, P: necessum est, ut – (20) Constantem] AS, P: Constantinum – (20–24) dum…fit] AS, P: no highl. – (26) gravatos nos] C, AS, P: nos gravatos – (27) vorsum] AS, P: deorsum – (28) quidlibet] AS, P: quaelibet – (29) licentiam] AS, P: om. – (29–30) introducere] AS, P: prec. by licentiam – (31) quaesivimus] AS, P: foll. by aliud – (31) ac] C, AL: et 3

Episcopius refers to Pareus, Irenicum.

5

[13] A 10

15

20

25

30

ii/2.131 oration of episcopius

5

[14] A

10

15

20

25

30

279

serviliter aliis sese mancipant, eorumque iudiciis veluti hirudines per omnia pertinaciter adhaerent, tamquam si piaculum secessione piandum foret, vel latum unguem ab illorum placitis recedere, qui profecto non tam ex suo, quam aliorum ingenio ac iudicio sapiunt, imo bubalorum atque ursorum instar, naso circumducuntur ad aliorum arbitrium. Hac animi fiducia rectique conscientia freti, sustinuimus hactenus quicquid nobis ingestum est calumniarum et iniuriarum, rati cum Augustino, non opus esse ut satisfiat calumniae, ubi satisfactum est conscientiae. Hac eadem suffulti atque innixi huc accessimus ante aliquot dies, non citati, non vocati, sed sponte nostra atque ultro; ego vero etiam iussu eorum, quorum imperium detrectare religio mihi erat. lmpraesentiarum etiam rursus comparemus, citati ne, an secus, iam non moramur, dummodo bona fide agatur et non tam victoria quam veritas ipsa quaeratur. Et sane fiduciam nobis non exiguam addidit hoc unum, quod sciremus adesse iam et ex omni fere orbis Christiani parte confluxisse, quos aequiores et benigniores caussae totius cognitores futuros sperare licebit, quam eos qui hactenus nullo praecedente iudicio ecclesiae, suopte marte ac consilio nomina nostra ex albo ecclesiae suae expunxerunt, et secessionem a nobis manifestariam fecerunt. Ita enim fere fit; aequiora et benigniora fere solent esse examina eorum, qui extra partes partiumque studia positi, integros se iudicio conservarunt, quam qui liti et partibus sese fervide immiscuerunt, imo qui de lite tota in alteram partem pridem aliquid statuerunt ac pronunciarunt. Quisquis enim alterutri partium impensius favet, certaeque ac destinatae alicui sententiae, ita addictus et consecratus est, ut cum contraria nihil se commune habere velle profiteatur; hic iudex non est duarum, sed vel author suae vel sectator alterius praeuntis. Quod cum ita sit, non possumus etiam, quin vos, reverendi viri ac fratres, quotquot ex remotis dissitisque locis ad hunc consessum celebrandum et consiliis, studiis ac suffragiis vestris piis et prudentibus iuvandum, accedere non estis gravati, obtestemur et obsecremus per viscera servatoris nostri Iesu Christi; per sanctum illud et venerandum nomen, quod super nobis omnibus invocatum est, per si quid unquam animae vestrae carum fuit, per communia (2) adhaerent] A: marg. add. – (2) piandum] AS, P: lustrandum – (4) aliorum] C: alienorum – (4) imo] A: interl. add. – (5) ad] AS, P: prec. by in omnem partem – (6) rectique] AS: rective – (6–7) quicquid] AS, P: quicquam – (8–9) non…conscientiae] AS, P: no highl. – (10) ego…etiam] A: interl. add.; AS, P: etiam om. – (15) orbis Christiani] AL: Christiani orbis; AS, P: orbe Christiano – (15) parte] AS, P: om. – (16) caussae] AL, AS, P: causae – (16) licebit] AS, P: licebat – (17) iudicio ecclesiae] B: ecclesiae iudicio – (17) ac] C: et – (18–19) manifestariam fecerunt] B: fecerunt manifestariam – (20) examina eorum] B: eorum examina – (21) liti] A: foll. by 3 del. illegible characters – (21) immiscuerunt] AS: immiscueruut – (22) aliquid] C: om. – (23) alicui] AS, P: aliorum – (24) et…est] AS, P: est et consecratus – (25) author] AL: autor; AS, P: auctor – (27) viri] AS, P: prec. by doctissimi – (30) et] AS, P: atque – (30) servatoris] AS, P: salvatoris – (31) nobis] AS, P: vobis – (32) communia] AS, P: omnia

280

ii/2.131 oration of episcopius

fraternitatis et societatis Christianae iura ac foedera, ut de nobis aliud nihil, quam id quod inpraesentiarum professi sumus, sentiatis aut statuatis. Si quid ab hoc aut illo, hac illave occasione, dictum, scriptum factumve perperam est, eius culpam praestare nostrum non est. Quisquis de re ipsa recte iudicare vult, non in circumstantiarum superficie haerere solet, sed in rem ipsam totam, reique totius scopum et finem descendat ac penetret necesse est. Si quid a principali linea aberraverit, id extra caussam et rem esse credendum est. Eorum autem quae professi sumus summa, in compendio ad haec tria capita redit. Primum est, quod aperte atque ex professo nos opponere conati sumus illis, qui horrida, uti ipsi loquuntur, et nuper Geldri, abominanda doctorum quorundam placita circa praedestinationem et annexa, aut ipsi tantum se tenere profitebantur, aut quod magis est ea pro genuina ecclesiarum nostrarum sententia habenda et retinenda esse adserebant. Alterum est, quod toto animo abhorruerimus, et palam iis nos opposuerimus semper, qui propter Quinque nostros quos vocant Articulos, ante ullam synodi latam sententiam ac decretum propria authoritate schisma et secessionem, vel absolute, vel per provisionem fieri posse, aut faciendum esse iudicarent, vel silentio factove ipso id se approbare demonstrarent. Tertium est, quod eorum semper rigorem improbaverimus, qui salvis manentibus veritatis inprimis necessariae fundamentis, dissensiones saepe leviculas et non necessarias in suspicionem statim atrocissimae haereseos vocant, perinde ac si societate, si non Christiana, saltem Reformata, protenus indignus fieret is, qui vel hilum ab his illisve doctorum placitis discreparet. Accessit ad haec, occasione fere harum controversiarum enata, quaestio de iure et authoritate magistratus circa sacra, nobis supremam ac summam, sub Deo et Verbo divino, magistratui in publico, de religionis controversiis, iudicio adsignantibus, aliis vero non paucis id iuris magistratui derogantibus, et caecam nescio quam approbationem decretorum ecclesiasticorum ei tribuentibus. Haec ea fuerunt, quae proposita nobis habuimus, quae nos tanti momenti esse putavimus et etiamnum putamus, ut muneri nostro nos neutiquam sa(1) et] C: ac – (3) scriptum] B: foll. by ac – (3) perperam] AS, P: om. – (3) est] AS, P: sit – (5) non] AS, P: is – (5) haerere] AS, P: foll. by non – (6) et] C, D, AL: ac – (7) caussam] AL, AS, P: causam – (11) uti] AL: ut – (11) et] AS, P: foll. by ut – (15) palam] AS, P: foll. by proinde – (16) latam] AL: prec. by legitimae – (17) ac] AL: aut – (17) authoritate] AL: autoritate; AS, P: auctoritate – (18) vel] AL: aut – (19) demonstrarent] AL: demonstrarunt – (22–23) si…Reformata] A: marg. add. – (23) fieret] AS, P: foret – (25) controversiarum enata] AL: conversiarum innata – (26) authoritate] AL: autoritate; AS, P: auctoritate – (26–27) sub…divino] A: marg. add.; C, D, AL, AS, P: om. – (27) magistratui] A: prec. by del. interl. add.; AL: mngistratui – (27) publico] C, D, AL: foll. by sub Deo et Verbo divino – (28) adsignantibus] AL: assignantibus – (28) derogantibus] C, D: denegantibus – (28–30) et…tribuentibus.] A: marg. add. – (29) quam] A: foll. by 2 del. words: uti loquuntur – (29) ei] AS, P: eidem – (31) Haec] A: prec. by del. Hae

[15] A 5

10

15

20

25

30

ii/2.131 oration of episcopius

[16] A

5

10

15

20

25

[17] A

30

281

tisfacturos crederemus, nisi iis quantum in nobis erat obviam iremus. Fidelium enim servorum Iesu Christi esse credidimus, procurare inter caetera haec inprimis duo. Ne sanctissima religio Christi ea parte laedatur et vulneretur, qua sanctimoniae et pietati detrimentum aliquod in ferri potest. Deinde ne quamlibet ob caussam, sive ob leviculam, aut leviculas dissensiones, secessio statim et schisma fiat in ecclesia. Pro hisce duobus capitibus velis remisque contendimus, pro hisce stetimus, tamquam pro salutaribus et coelo delapsis ancilibus, certi et persuasi, salvis auspiciis, Deoque favente omnia ea geri, quae pro sanctimoniae verae et necessariae pacis incolumitate geruntur. Si aliis suspicionibus aut criminationibus gravati sumus apud reverendas et dominationes vestras etiam atque etiam oramus, ut fidem iis deferre tantis per supersedeatis donec alteram partem audiveritis et totam caussam perdidiceritis. Date nobis aliud nihil, quam quod vobis ipsis plena manu dari cuperetis, si loco nostro essetis, id est, animum a praeiudiciis vacuum. Si accusatio sufficiat, quis erit innocens? Non prensavimus vos, non ambivimus gratiam favoremque vestrum, nec ambimus etiamnum. Nec enim caussa nostra favorem cuiusquam desiderat, nec favor hominum conscientiis nostris ullatenus sufficere potest. Dei nostri unius, cui tanquam summo iudici stamus et cadimus, favorem quaerimus, et hoc agimus, ut innocentiam nostram, si non adversariis, aequis saltem hominibus approbemus, et bonorum conscientiis manifesti fiamus. Scimus cui iudici sistendi aliquando simus, qui occulta cordium novit, et ea aliquando in lucem producturus est. Nolite, quaesumus vos, respicere ad exiguum hunc quem videtis numerum. Bonae caussae vel unus patronus sufficit, malae ne quidem infiniti. Sed nec deesset nobis iustus ad synodum numerus, si numero contendere Christianum vel gloriosum foret; aut si aequo et pari marte, congredi licuisset. Sed quibus artibus, quibus machinis, quibus studiis id procuratum sit, ut ne id fieret, Deus novit. Nobis id certum est, ut numero multo inferiores redderemur, schismata et secessiones passim factas esse ad arbitrium saepe paucorum, muneribus atque ecclesiis suis fidissimos et ecclesiis suis acceptissimos pastores eiectos paulo ante synodum, ut veluti rei sine suffragii iure accederent; reliquos deputationibus fere exclusos, ut vel nulli adesse possent, vel qui accederent numerum ferme non facerent. Sicubi numerum maximum (1) obviam] B: prec. by iremus – (2) credidimus] AS, P: credimus – (4) qua…pietati] A: marg. add. – (4) detrimentum] A: prec. by del. veritati – (5) caussam] C, AL: causam – (5) dissensiones] AL: dissensines – (8) delapsis] AS, P: foll. by ecclesiae Christi – (8) et] AS, P: ac – (11) oramus] AS, P: rogamus – (12) caussam] AL, AS, P: causam – (13) dari] AL: dare – (15) accusatio] AS, P: accusasse – (16) caussa] D, AL, AS, P: causa – (17) cuiusquam] AS, P: cuiuspiam – (18) Dei] A: foll. by del. tanquam – (19) et] C, D, AL, AS, P: ac – (21) manifesti fiamus] B: fiamus manifesti – (21) simus] AL: sumus – (22) producturus] C, D: proditurus – (23) exiguum…videtis] AL: hunc quem videtis exiguum – (24) caussae] AL, AS, P: causae – (27) id] AS, P: om. – (28) Deus novit] A: interl. add. repl. 3 del. illegible words – (28) Nobis] A: marg. add. – (28–29) redderemur] B: redederemur – (31) synodum] A: foll. by del. illegible word; AS, P: synodos particulares – (32) fere] A: foll. by del. illegible word

282

ii/2.131 oration of episcopius

facerent Remonstrantes, uti in Ultraiectina dioecesi nuper accidit, et pax atque concordia cum iis a Contra-Remonstrantibus semper culta atque observata fuisset, in ipso synodi limine secessio et apertum schisma factum est, ut ne pauciores numero Contra-Remonstrantes ad synodum hanc ex provincia illa accederent quam Remonstrantes. Sed et haec insuper habuimus. Unicum tantum et quidem praecipuum est, de quo non possumus non conqueri apud vos et coram toto mundo conqueri non desinemus. Antesignanos, primipilos et ordinis nostri ductores, apud quos aquilae nostrae hactenus steterunt, (non qui munere isto inter nos functi sunt, sed quorum aetas, prudentia et eruditio illud nomen merentur) exauthoratos esse et nobis quasi ademtos. Si quaeritis, quando? Paullo ante synodum, pridie eius diei, quo decretum hoc factum est, ut ad synodum vocaremur, cum iam in procinctu staremus, cum de summa rei agendum esset, et manus quasi conserendae. Quam ob caussam? Nescimus, imo si qua est, alia nulla est, quam ea quae iam in disceptationem hac ipsa in synodo ventura est. Addimus amplius, dum ipsa caussa disceptabitur, passim adhuc a deputatis synodi particularis exauthorantur, censuris ecclesiasticis gravantur ii, qui a partibus nostris stant, et sub aliis quidem praetextibus et uti nos credimus praetextibus tantum. Caeteri omnes, tanquam scilicet nullius prorsus culpae rei, immunes sunt ab omni censura. Sed nec haec tamen tam importuna, ne quid gravius dicam, agendi ratio permovere nos potuit, ut hastam abiiceremus. Ita enim decrevimus, prout Christianos decet, non numero, sed rebus contendere. Sola Scriptura, et quae ei iuncta est, veluti pedissequa, recta ratio, pro nobis agmen ductura est, quibus quamdiu aliud quid quam Scriptura aut ratio solidior opponetur, pedem non movebimus, nec centumviralia iudicia, nec cistas nongentorum, quod aiunt, reformidaturi. Sapiens enim non movetur numero iudicantium, sed iudiciorum pondere, et quod praecipuum est, conscientia suffragiis non acquiescit, sed quibus suffragia inniti debent, rerum ponderibus ac momentis. Fieri enim potest, ut recte ait Seneca, ut argumentum pessimi turba sit. Certare debet ratio cum ratione, caussa cum caussa, res cum re, ubi veritatis cognitio quaeritur. (1) uti] AL: ut – (2) atque] AS, P: et – (5) Sed] AS, P: prec. by Nota haec res est, quae pro se ipsa loquitur. – (5) haec] AS, P: hoc – (8) aquilae nostrae] C: aquila nostra – (9) qui] B: quasi – (9) et eruditio] A: interl. add. repl. del. illegible word; AS, P: et om. – (10) exauthoratos] AL: exautoratos – (10) quaeritis] AS, P: quaeritur – (11) Paullo] B, C, D, AL, AS, P: Paulo – (11) synodum] A: interl. add. repl. del. illegible word; AS, P: om. – (12) staremus] A: foll. by del. illegible word; AS, P: essemus – (13) quasi] AS, P: om. – (14) ea] C: eam – (15) caussa] AL, AS, P: causa – (16) a] A: interl. add. – (16) exauthorantur] AL: exautorantur; AS, P: prec. by et fortasse hac ipsa hora – (17–18) et…tantum] A: marg. add. – (17) aliis] AS, P: variis – (18) et] C, D: at; AS, P: sed – (18) uti …credimus] AS, P: nostro iudicio – (19) nec] C: ne – (20) dicam] AS, P: dicamus – (23) ductura est] B: est ductura – (24) solidior] A: foll. by del. illegible word – (24) non] C: nos – (26) enim] AS, P: om. – (28–29) Fieri ... sit] AS, P: Non raro enim (ut recte ait Seneca) argumentum pessimi turba est. – (29) ait] C: enim – (29) ut ... sit] B: highl. – (30) caussa] AL, AS, P: causa – (30) caussa] AL, AS, P: causa

5

10

15

[18] A 20

25

30

ii/2.131 oration of episcopius

5

10

[19] A

15

20

25

283

Hoc si fiat, quod fieri aequissimum esse vestrae reverentiae norunt, erit profecto quod nobis atque ecclesiis nostris gratulemur, occasionem nobis datam esse luculentam, qua cum eruditissimis doctissimisque viris examinare atque inquirere dabitur, pro qua parte veritas ac ratio potissimum militet. Alterum enim duorum consecuturos nos speremus, ut aut probemus caussae nostrae, quam hactenus defendimus, innocentiam, aut illa cadente, reportemus veritatis victoriam. Tam enim accessimus parati vinci, quam vincere; utrum enim ceciderit, sine fructu non erit. Nec enim vinci pudet eum, qui pro damno erroneae sententiae veritatis lucrum quaerit, nihilque aliud sibi propositum habet, quam ex veritatis consecutione, conscientiae suae solidam pacem et tranquillitatem. Quisquis enim non eo animo accedit, ut quibus minime favet, possit absolvere, et quos unice amat condemnare, nae ille indignus est, qui in hoc consessu suffragium ferat. Amicus debet esse Plato, amicus Socrates, amica synodus, sed magis amica veritas.4 Simon Episcopius, sacrae theologiae professor Eduardus Poppius I. Arnoldus Bernardus Duinglo Carolus Niellius Henricus Leo Philippus Pynacker Assuerus Matthisius Thomas Goswinius Dominicus Sapma Theophilus Rijckewaert Bernherus Vezekius Henricus Hollingerus

(5) caussae] AL, AS, P: causae – (11) et] C, P: ac – (13–14) Amicus…veritas] D: highl. – (13) debet esse] AS, P: esse debet – (14) veritas] B, AL: foll. by Subscripserant; C, D: Subscripta erant nomina; AS: Subscripsere; the names of the subscribers are rendered in a different order. – (17) I. Arnoldus] AS: Ioannes Arnoldi Corvinus 4

This saying is cited by Petrus Ramus from Aristotle; cf. S. Vuyk, De Arminiaanse vredeskerk (Hilversum, 2015), 86–87. Episcopius added “amica synodus” as a reference to the Arminian model of a synod. The original saying of Aristotle as cited by Ramus is: “Amicus enim Plato, amicus Socrates Aristoteli, magis tamen amica veritas.”

284

ii/2.132 episcopius’ answer to the charge of lying

II/2.132 Episcopius’ Answer to the Charge of Lying Date: 12 December 1618 (Session 30) Main source: A: Utrecht OSA, A.18, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 121r–122r; AL: Acta, 1:110–111; AS: Acta et Scripta, 1:65–67 Summary: Episcopius claims he had been wronged by the charge that he lied about not having a second copy of his 7 December oration to the synod. He had indeed said, “I have no other copy,” but he had clearly added, “that is neatly enough written.” He appeals to God for the truth of his assertion. Editor: Janika Bischof

Illustres ac praepotentes domini, honorande Praeses, reverendissimi clarissimi doctissimi viri fratres. Etsi bona conscientia paradisus sit, et ubi satisfactum est conscientiae, sollicita admodum excusatione opus non sit, nihilominus tamen, cum nemo famae suae negligens aut prodigus esse debeat, imo nihil prius potiusve esse possit homini Christiano et inprimis publico in ecclesia Iesu Christi munere fungenti, quam nominis atque existimationis suae integritas, non potui committere, quin huius etiam serii mei studii specimen aliquod in hac augusta synodo exstaret. Cum enim graviter admodum et nulla mea culpa vulnerata, ac laesa sit, inprimis hodierna die existimatio mea, tanquam si mendacio alicui publico non ita pridem in hoc tam celebri et augusto consessu me obstrinxissem, operae precium duxi ad famae et existimationis meae iustissimam defensionem, haec paucula synodo breviter repraesentare, nihil addubitans, quin si quae forte suspicio malae fidei, animo quorundam haeserit, illa nullo negotio evanitura sit, si rem totam aequa lance iudicii ponderare, et qua decet sinceritate introspicere non gravabuntur. Crimen quod mihi impingitur hoc est, postquam orationem auspicatoriam in synodo hac, de sententia et consensu fratrum meorum recitassem, iussusque essem exemplar illius orationis exhibere, visus sum dicere reverendo Praesidi, et uti iam hodierna die intellexi plerisque in hac synodo, aliud me exemplar non habere, quodque id ipsum ita intelligi voluerim ex eo (11) Illustres] AS: Illustrissimi – (11) praepotentes] AS: potentissimi – (12) doctissimi] AS: doctissimique – (14) sollicita] B: solicita – (17–18) committere] AS: omittere – (19) exstaret] AL: extaret – (19) culpa] B: causa; AL: caussa – (20) hodierna] AS: hodierno – (22) precium] AS: pretium – (24) suspicio] AL: suspitio – (24) animo] AS: animis – (27–28) auspicatoriam] A: prec. by del. illegible letters – (28) sententia] AS: consilio – (28) meorum] AS: eorum – (29) sum] AS: fui – (30–31) aliud ... habere] AL, AS: no highl. – (31) ita] AS: sic

15

20

25

30

ii/2.132 episcopius’ answer to the charge of lying

5

2A

10

15

20

25

30

35

285

liquido constitisse, quod illud ipsum, aut apographum eius a Praeside repeterem. Haec summa accusationis est. Reverendissimi viri, grave hoc quidem crimen est, si verum, sed aeque gravis iniuria si falsum. Ecquid verisimilius sit, quaeso expendite. Fundamentum criminationis est, quod existimetur a me dictum esse, aliud me exemplar non habere. Quod etsi verum sit, tamen non est totum id quod dixi, addidi enim non obscure, imo disertis ac formalibus verbis, satis nitide descriptum. Ex quo satis liquet, aperte me agnovisse aliud me exemplar habere et descriptum quidem, nota bene, sed non satis nitide, quod scilicet dignum esset, quod tam augusto consessui offerretur. Ita enim se res habebat. Descriptum erat exemplar quod habebam, sed sine iustis marginibus, minime accurato charactere consignatum, adeoque lituris et mendis non paucis deforme, et quod praecipuum erat, cum ipso principali non collatum. Pridie enim multa et sera admodum vespera descriptum amanuensis dederat. Haec unica fuit tergiversationis mea caussa. Et quae, quaeso vos reverendi viri fratres caussa me movere potuisset, cur aliud mihi exemplar esse negarem? An ut fallerem quenquam, nedum tantum et tam augustum consessum? Atqui nihil in ea oratione erat quod non praemeditatum, decretum, et iam antea communi consensu citatorum approbatum fuerat; quin imo omnia eo fine scripta erant, ut in synodo, et tantum non coram toto orbe Christiano dicerentur. Deinde qui potuissem? Adsidebant iuxta, non tantum multi tenerrimam conscientiarum suarum rationem habentes viri fratres, sed etiam circumquaque attentissimi, et oculis in me, in chartam et mensam defixi vultus, quos omnes fallere, mihi propositum fuisse, quid habet verisimile? Accedit, quod simulatque oratio recitata fuit, non tantum id aperte alicui ex me, an aliud adhuc exemplar haberem, quaerenti, sed non ita multo post ipsis etiam delegatis illustrium dd. Ordinum rotunde exposuerim me mihi exemplar meum autographum reservasse, et ut plenaria fides fieret, nullam fraudis suspicionem subesse, ipsi secretario delegatorum illustrium dd. Ordinum autographum quale quale erat in manus dederim, ut constare posset omnibus verum esse quod dixeram. Atqui dicet fortasse quispiam, quorsum itaque petitum apographum. Respondetur, quia illud ipsum quod obtuleram cum autographo collatum nondum erat, prout etiamnum ex utriusque collatione constare potest, et constare volui ipsi illustrissimorum dd. Ordinum delegatorum, Praesidi, cui exemplaris mei copiam per secretarium ea ipsa die (3) Reverendissimi] AS: Reverendi – (4) iniuria] A: corr. from illegible word – (4) Ecquid] AS: ecquod – (6) aliud ... habere] AL: no highl. – (6) tamen ... est] B, AL: non est tamen – (7) ac] AS: et – (8) satis ... descriptum] AL: no highl. – (9) nota bene] B, AL: om. – (12) minime] AS: minus – (12) charactere] AS: charectere – (15) caussa] AL: causa – (16) caussa] AL: causa – (16) me] A: interl. add. – (19) imo] AS: om. – (21) Adsidebant] AL: Assidebant – (24) verisimile] AS: vero simile – (27–30) rotunde ... Ordinum] B, AL: om. – (33) nondum] AS: non – (34) ipsi ... Ordinum] AS: ipsum illud – (35) delegatorum] AS: foll. by dd. Ordinum

286

ii/2.133 testimony of twelve remonstrants in support of episcopius

feci. Non diffiteor quidem reverendum dominum Praesidem, ipsum autographum meum petiisse, sed autographum ipsum dari a me non dubitabam, cum illud ipsum darem quod ab amanuensi meo descriptum et a me deinde fratribusque meis subsignatum erat, inprimis quia aliud plane non continebat (paucis tantum verbis quibusdam, eo quod collatio facta non esset, exceptis) quam quod autographo meo continebatur. Puduisset enim me tam augusto consessui offere autographum meum tot lituris, tot maculis, tot mendis refertum. Haec ita esse bona fide acta Deus optimus maximus novit. Quod si cui tamen secus sentire lubebit, illi ego non respondebo aliud quam quod conscientiae meae et eorum qui mihi adsederunt testimoniis omni exceptione maioribus nixus, Deo innocentiam meam commendaturus sum, et in pace animam meam ac silentio possessurus, quin imo gavisurus ex animo, quod etiam censuram sustinere cogar ob culpam cui me minime affinem esse apud animum meum persuasissimus sum et ero, donec Deus ille cordium scrutator, inter me et eos, qui de me male sentiunt iudicaturus est, quod ut actis synodalibus inseratur etiam atque etiam rogo. Simon Episcopius, sacrae theologiae professor

5

10

15

II/2.133 Testimony of Twelve Remonstrants in Support of Episcopius Date: 12 December 1618 Main source: A: Rotterdam BRG, 47.5, [1 p.] (original) Collated source: AS: Acta et Scripta, 1:67–68 Summary: The Remonstrants who sat close to Episcopius testify that what he said about a second copy of his speech was true. President Bogerman did not allow this testimony to be read in the synod. Editor: Janika Bischof

Nos infra scripti pastores ac Verbi divini administri ad synodum nationalem ab illustrium dd. Ordinum delegatis vocati et citati, serio et ex fide veroque testamur d. magistrum Simonem Episcopium sacrae theologiae professorem, dilectum nostrum in Christo fratrem, postquam orationem auspicatoriam de sententia consensu et approbatione nostra in synodo recitasset et a reverendissimo d. Praeside rogatus esset ut orationem quam recitaverat, ipsi exhi(1) reverendum] AS: reverendissimum – (5) tantum] B, AL: tamen – (17) Simon] B, AL: prec. by Subscriptum erat – (27) ac] AS: et – (30) auspicatoriam] A: prec. by del. ex – (31) a] A: foll. by del. word

30

3A

ii/2.134 testimony of sapma and hollingerus in support of episcopius

5

10

15

287

beret, diserte haec ipsissima verba respondisse, Non habeo aliud exemplar satis nitide descriptum, nec aliud iudicare posse, quam reliquos sermones ultro citroque cum d. Praeside habitos, non hoc voluisse ac si aliud exemplar nullum haberet, sed quod nullum nitide satis et collatione facta accurate descriptum haberet, parati ubi res exiget et necessitas postulabit solemniter pleniorem huius rei fidem facere. Actum Durdrechti anno 1618, 12 Decembris. Eduardus Poppius I. Arnoldus Corvinus Bernardus Dvinglo Carolus Niellius Henricus Leo Philippus Pynacker Assuerus Matthisius Thomas Goswinius Dominicus Sapma Theophilus Ryckewaert Bernherus Vezekius Henricus Hollingerus

II/2.134 Testimony of Sapma and Hollingerus in Support of Episcopius Date: 12 December 1618 Main source: A: Rotterdam BRG, 47.5, [1 p.] (original) Collated source: AS: Acta et Scripta, 1:68 Summary: Two Remonstrant pastors sitting near to Episcopius testify in support of what he said about a second copy of his speech. Not read in the synod. Editor: Janika Bischof

30

Nos infra scripti pastores ac Verbi divini administri quorum alter proxime fere latus clarissimi viri d. magistri Episcopii, quo tempore orationem in synodo recitabat, clause, alter vero eidem cum illo mensae adsedi, bona fide et conscientia testamur d. magistrum Episcopium, cum ab eo peteretur ex(1–2) Non ... descriptum] A: not highl. – (2) sermones] A: prec. by del. word – (3) hoc] A: corr. from aliud – (6) pleniorem ... fidem] AS: huic rei solemniorem fidem – (7) Durdrechti] AS: Dordrechti – (29) fere] A: interl. add. – (30) eidem] A: corr. from illegible word – (30) mensae] A: corr. from mensam

288

ii/2.134 testimony of sapma and hollingerus in support of episcopius

emplar orationis in synodo recitatae, inter varios discursus ultro citroque cum reverendo d. Praeside habitos hisce verbis formalibus usum esse: Habeo quidem aliud exemplar, sed non satis nitide descriptum. In fidem huius manu nostra subsignavimus, parati ulterius et solemniter pleniorem huius nostri testimonii fidem facere. Actum Durdrechti anno 1618, 12 Decembris. Dominicus Sapma Henricus Hollingerus

(4) et] A: interl. add. – (6) Durdrechti] AS: Dordrechti

5

SECTION 3: SUMMARY OF REMONSTRANT VIEWS

II/2.135 Remonstrant Views on the Five Articles, Collected by the Five Dutch Theologians Date: Submitted 8 December 1618 Main source: A: Zurich ZB, Ms G 2, 669–691 (copy) Collated sources: B: Zurich ZB, Ms B 112, 476–511; C: Rotterdam BRG, 58 Summary: The five Dutch professors of theology at the Synod of Dordt (Johannes Polyander of Leiden, Sibrandus Lubbertus of Franeker, Franciscus Gomarus of Groningen, Antonius Thysius of Harderwijk and Antonius Walaeus of Middelburg) presented to President Bogerman a summary of Remonstrant views of the Five Articles, drawn from their writings, for use by the synod. This summary was based on Remonstrant writings presented to the Hague Conference of 1611, their letter to foreign theologians in 1617 (to counter the letter sent by Classis Walcheren), and their statements presented to the Gelderland provincial synod of Arnhem in 1618. The original document of the professors is not extant. Editor: Donald Sinnema

SENTENTIA THEOLOGORUM REMONSTRANTIUM DE QUINQUE ARTICULIS, QUOS IN COLLATIONE HAGIENSI DEFENDERE ATQUE IN ECCLESIAS BELGII REFORMATAS INTRODUCERE CONATI FUERUNT.

20

Collecta ex scriptis ipsorum1 a quinque sacrae theologiae professoribus orthodoxis Belgis ad Synodum Nationalem Dordrechtanam missis. (23) Collecta ... ipsorum] B: Ex scriptis ipsorum collecta 1

The Remonstrant writings cited in this document include: 1. Collatio Hagiensi, Belgica: Schriftelicke Conferentie; 2. Bertius: Bertius, Scripta Adversaria; 3. Brandius: Brandius, Collatio; 4. Responsio ad Walachros: Epistola Ecclesiastarum; 5. Collatio Geldrensi: Gelderland, Schriftelicke Conferentie.

290

ii/2.135 remonstrant views on the five articles

Huius apographum datum fuit 28 Novembris [N.S. 8 Dec 1618] Praesidi, MDCXVIII

Thesis Prima Remonstrantium, de Electione et Reprobatione Thesi prima asserunt, Deum aeterno et immutabili decreto in Iesu Christo, ante iacta mundi fundamenta, ex genere humano in peccatum prolapso, statuisse illos in Christo, propter Christum, et per Christum salvare, qui per gratiam Spiritus Sancti in eundem Filium eius credituri, et in ea fidei obedientia per eandem gratiam usque ad finem essent perseveraturi; contra vero converti nescios et incredulos sub peccato et ira relinquere et condemnare, tanquam a Christo alienos, secundum verbum Evangelii, Ioh. 3:36: Qui credit in Filium habet vitam aeternam; qui vero Filio non assentitur, non videbit vitam aternam, sed ira Dei manet super eum. Cui alia loca Scripturae respondere asseverant.2 Hanc thesin quomodo explicent, ex ipsorum assertionibus sequentibus colligi potest: Harum prima profitentur, se nullam aliam in Evangelio patefactam praedestinationem ad salutem agnoscere, quam hanc ipsam a se propositam in Collatione Hagiensi, Belgica. 34; Brandius, p. 41; Bertius, 37. Aliis locis statuunt duo decreta praedestinationis, p. 35 ad Walachros, vide membrum 6. II. Indicant se in superiore definitione per voces illas generales, “ex genere humano in peccatum prolapso,” intelligere etiam personas quasdam singulares. Collatio Hagiensi, Belgica, p. 34; Brandius, 42; Bertius, 38. III. Affirmant fidem et fidei perseverantiam in Dei consideratione atque intuitu, priorem esse electione ad salutem, ac negant eam sequi electionem instar fructus, quoniam Deus (ut autumant) hominem non simpliciter consideravit in eligendo ut hominem et personam singularem, citra ullam omnino qualitatem, sed ut credentem, Christo insitum, ac fide praeditum, in eaque perseverantem. Collatio Hagiensi, Belgica, 76; Brandius, 89; Bertius, 83. IV. Asserunt quidem disertis verbis, Deum in eligendo fidem considerasse, non ut caussam ex qua res oritur, sed tamen fatentur, Deum illam spectasse ut conditionem antecedentem, modum ac qualitatem, qua homo fuerit vestitus; imo etiam ut causam, si nimirum causa accipiatur pro eo sine quo res (1–2) Huius…MDCXVIII] B: om. – (8) essent] C: om. 2

For the original Dutch text of the 1610 Remonstrance, see G. J. Hoenderdaal, “Remonstrantie en Contraremonstrantie,” Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 51 (1970–71), 74–75. This Latin translation of Art. I differs somewhat from the Latin translations of the Remonstrance in Bertius, Scripta Adversaria, 8, and Brandius, Collatio, 9.

671 A

5

10

15

672 A

20

25

30

ii/2.135 remonstrant views on the five articles 673 A

5

10

15

674 A 20

25

30

675 A

35

291

non esset. Collatio Hagiensi, p. 35, 78, 79, 93, 94, 95; Brandius, 42, 91, 108, 109, 110; Bertius, 38, 86, 102, 103, 104. V. Quamvis in Collatione Hagiensi negent fidem et obedientiam qua ex fide manat ac bonis operibus constat, eodem modo esse considerandam, seque non fidei sed operum respectum ab electione excludere asserant, in sua tamen definitione supra posita, tum fidei, tum obedientiae fidei, distincte mentionem faciunt, Deumque aiunt, in eligendo considerasse fidem operantem per charitatem, atque electos non tantum ut credentes, sed etiam sanctificatos, quique cursum pietatis iam absolverunt, Collatione, Belgica, 191; Bertio, 214; Brandio, 225, ubi negant Deum media ad salutem administrare sine ulla qualitate fidei aut resipiscentia. Item Collatio, Belgica, 7; Brandius, 9; Bertius, 7; Collatioque Geldrensi, p. 45, circa finem. VI. Reiiciunt sententiam qua decretum de fine et de mediis unum idemque esse dicitur, eamque praeposteram appellant, quod Deus non potuerit uno eodemque decreto voluisse suos salvare ac fide donare, in Responsione ad Walachros, p. 55 et 43. In Geldrensi tamen Collatione, p. 44, agnoscunt per vocem, salutis in decreto electionis, non tantum finem esse intelligendum, sed etiam salvifica media. VII. In Responsione ad Walachros, 44, expresse negant vo cationem esse medium exequendi praedestinationem singularium et quidem eorum, quos in fide perseveraturos praevidit Deus. Collatio Hagiensi, Belgica, p. 96; Brandius, 113; Bertius, 106; et in Responsione ad Walachros, 33. VIII. In eadem Responsione ad Walachros, p. 44 et 45, atque in Collatione Geldrensi, p. 45, fatentur specialem causam et rationem cur Deus gentem, civitatem, personam hanc vel illam Evangelii revelatione prae aliis dignetur, esse solum Dei beneplacitum. Postea tamen subiiciunt, Deum hanc vel illam gentem, civitatem, personam Evangelii revelatione prae aliis dignari, quam ille dignam pronuntiat, non quidem ex propriae sanctitatis dignitate aliqua, sed ex gratiosa sua aestimatione, qua per naturalem legis suae notitiam et meliorem gratiae communis usum nonnihil correctos iudicat idoneos, quos ulteriore gratia, idque ex beneplacito suo donet, iisque anteferat quos vel gratiae semel oblatae improbos contemptores fuisse, vel horrendis alioquin sceleribus mancipatos deditosque comperit. Vide quoque Collationem Hagiensi, p. 161, 162; Brandium, 190; Bertium, 181, 183.

Thesis Secunda, de Hominum per Christum Redemptione Proinde Iesum Christum mundi salvatorem pro omnibus et singulis mortuum esse, adeo ut omnibus per mortem crucis impetraverit reconciliationem (1) esset] C: est – (26) subiiciunt] C: subiicunt

Collatio Hagiensi, Belgica, p. 96; Brandius, 103; Bertius, 106; Responsio ad Walachros, 33.

292

ii/2.135 remonstrant views on the five articles

et remissionem peccatorum, ita tamen ut remissionis illius nemo reipsa fiat particeps, praeter credentes, idque etiam secundum verbum Evangelii, Ioh. 3, et Epistolae eiusdem 1, cap. 2:2: Ipse est propitiatio pro peccatis nostris.3 Collatio Hagiensi, 117; Brandius, 138; Bertius, 130. Thesis Secunda ab ipsis sic explicatur: I. Christum non pro solis electis, aut pro iis solis qui salvandi sunt, mortuum esse, atque ita reconciliationem acquisivisse, sed etiam pro aliis hominibus. II. Eum mortuum esse pro omnibus et singulis hominibus, etiam pro iis qui pereunt. Collatio Hagiensi, Belgica, 145, 150, 153; Brandius, 170, 176, 181; Bertius, 161, 167. III. Utrumque factum esse iuxta Patris Christique intentionem, consilium et decretum, ac scopum esse omnes salvare, tametsi res multo aliter in plerisque eveniat propria ipsorum culpa. Collatio Hagiensi, Belgica, 118, 158; Brandius, 186; Bertius, 176; et Brandius, 139; Bertius, 131. IV. Cum in Collatione Hagiensi Remonstrantes inter se dissenserint, quo pacto vox illa impetrationis qua Christus generi humano reconciliationem cum Deo, peccatorum nempe remissionem, ius potestatemque redemptionis aeternae acquisivit, sit intelligenda. Et nonnulli confessi sunt se per eam intelligere, quod Deus per mortem Christi cum singulis hominibus nemine etiam excepto (quod ad se attinet) sit reconciliatus; alii vero illam restitutionem universalem non admiserint; quaeritur quonam modo nunc inter eos hac de re conveniat. Collatio Hagiensi, Belgica, 123; Brandius, 146; Bertius, 139. V. Interim tamen videntur sententiam suam sic explicare, Collatio Hagiensi, Belgica, p. 146, 147; Brandius, 171; Bertius, 162, 163, nempe, quod Christus nec pro fidelibus, nec pro infidelibus (quatenus quidem hi tales sunt) mortuus sit, quorum alii postea credentes fiunt, alii increduli. Item, quod Christus satisfaciendo iustitiae Dei, tantum effecerit, ut Deus sine laesione iustitiae suae homini peccatori rursus ianuam gratiae suae aperuerit, tametsi ad participationem huius gratiae nemo perventurus sit, nisi per fidem. Vide praeterea Responsio ad Walachros, 49, ubi hanc suam esse mentem profitentur. Christum pro Caino et Iuda, qua infidelitate ac flagitio insigni sunt circumscripti, mortem non sustinuisse uti nec pro Abele et Petro qua

(6) salvandi] C: salvati – (14) eveniat] C: foll. by ex – (19) nonnulli] B: foll. by eorum – (23–24) Collatio ... 139] A, C: om. – (33) ac] A: ac ac; C: et 3

This Latin translation of Art. II differs somewhat from the Latin translations of the 1610 Remonstrance in Bertius, Scripta Adversaria, 9, 130, and Brandius, Collatio, 9–10, 138.

5

10

676 A

15

20

25

30

677 A

ii/2.135 remonstrant views on the five articles

5

10

293

fidelibus, quoad salutis impetrationem, sed indiscriminatim, pro his et illis in communi lapsus et peccati sorte consideratis. Ad quaestionem, an pro quibus omnibus Christus mortuus est salutem impetrando, etiam pro iis resurrexerit et intercedat salutem applicando, respondent huius sibi partem negativam placere; mortuum enim aiunt Christum adaequate pro peccatoribus omnibus, resurrexisse et intercedere cum salvandi intentione adaequate pro fidelibus; neque hoc esse mortem a resurrectione et intercessione separare, sed non ad omnes eos fructum resurrectionis et intercessionis extendere, pro quibus Christus mortem oppetiit. Collatio Hagiensi, Belgica, 160; Brandius, 189; Bertius, 178; in Responsione ad Walachros, 50, 51.

Thesis Tertia

678 A

15

20

Hominem salvificam fidem non habere ex se, neque ex liberi sui arbitrii viribus, quandoquidem in statu apostasiae seu defectionis et peccati nihil boni (quod quidem vere bonum sit, cuiusmodi inprimis est fides salvifica) ex se et a se potest cogitare, velle aut facere, sed necessarium esse ut a Deo in Christo per Spiritum ipsius Sanctum regeneretur atque renovetur, intellectu, affectibus seu voluntate, omnibusque viribus, ut verum bonum recte possit intelligere, cogitare, meditari, velle atque perficere, sicut scriptum est: Sine me nihil potestis facere.4

Thesis Quarta

25

Hanc Dei gratiam esse principium progressum et complementum omnis boni, adeo quidem, ut ne ipse quidem regenitus absque praecedente, sive praeveniente, excitante, consequente, prosequente et cooperante gratia bonum cogitare, velle aut peragere possit, ullisque ad malum tentationibus resistere, ita ut omnia bona opera actionesque quae excogitari possunt gratiae Dei in Christo adscribendae sint. Caeterum quod ad modum operationis eius gratiae attinet, non est ille irresistibilis, quandoquidem scriptum est de multis quod Spiritui Sancto restiterint, Act. 7 et alibi locis compluribus.5

(4) applicando] C: foll. by et intercedat – (7) salvandi] C: salutis – (24) gratia] C: om. 4 5

John 15:5. This Latin translation of Art. III and IV differs somewhat from the Latin translations of the 1610 Remonstrance in Bertius, Scripta Adversaria, 9, 213, and Brandius, Collatio, 10, 225–226.

294

ii/2.135 remonstrant views on the five articles

Explicatio thesis utriusque ex scriptis Remonstrantium desumpta:

Contrarium tamen asserunt Collatione, Belgica, 244; Bertio, 272, 252, 282. Negant igitur hominem regenitum reformari ad imaginem Dei ad quam conditus est.

I. Quaeri potest, cum Remonstrantes lucem naturae inter res spirituales referant, quo pacto illud intelligant, cum Paulus contrarium asserat, I Cor. 2 et alibi. II. Arbitrari sese aiunt posse hominem utrumque adhuc in peccatis mortuum nec spiritu Christi regenitum ex dictamine legis in cordibus inscriptae, facere ea quae legis sunt, et, ut Perkinsus loquitur, venire ad templum, loqui et annunciare Verbum Dei, extendere manus ad sacramentum recipiendum; item aures praebere (externas saltem) eos docere cupienti, quae velut media statuunt ab ipso Deo ad conversionem praerequisita, quibus homo ad uberiores divinae benignitatis opes percipiendas deducitur, aut si adhibere illa negligat αÆ ναπολο γητος redditur; quibus verbis videntur asserere, illa media esse sufficientia ad uberiores divinae benignitatis opes percipiendas, omnesque et solos iis mediis utentes, salutarem Dei gratiam consequi. Responsio ad Walachros, 53. III. Concedunt quidem in statu ante lapsum, infusionem habituum in intellectum et affectus, locum habere potuisse, in voluntatem vero non potuisse. Interim tamen infusiones istas in statu peragendae regenerationis cum in voluntatem, tum in intellectum et affectus (si ordinariam conversionem spectes) repugnare iudicant mediorum, quibus Deus in homine novam vitam operari vult administrationi; eamque ob causam etiam eas quae in homine regenito sunt, virtutes comparatas potius quam infusas dicere malunt, modo comparatae dicantur, non propriis hominum viribus, sed Spiritus Sancti praevenientis eum et perpetuo assentientis gratia et operatione. Responsio ad Walachros, 54, 55; Collatio Hagiensi, Belgica, 250; Bertius, 279; Belgica, 277; Bertius, 309. IV. Inconveniens esse opinantur, si dicatur Deum ante hominis lapsum ipsum obedientiae habitum in voluntatem hominis infudisse. Responsio ad Walachros, 55. Annon negant igitur imaginem Dei in hominis voluntate ante lapsum suam quoque sedem habuisse. V. Asserunt, si ponatur actu antecedens aliquod decretum quo Deus, ut actio aliqua existat, decrevit stante illo decreto actionem illam accepisse propriissimam necessitatem, et non posse non fieri, ideoque illam adhuc contingenter produci posse a voluntate humana, id est, posse non produci αÆ συ στατον sibi et αÆ ντιϕατικοÁ ν plane videri; cum ex illo decreto sequatur voluntatem non posse non hoc agere, quod ut agat illa decrevit Deus, nullis itaque respectibus locum superesse. Responsio ad Walachros, 49.

(5) in peccatis] C: om. – (7) Perkinsus] C: Perkinsius – (14–15) Responsio ... 53] A, C: om. – (20) in ... vitam] C: novam vitam in homine – (37) 49] B: 59

679 A

5

10

15

20

680 A

25

30

35

ii/2.135 remonstrant views on the five articles

5 681 A

10

295

VI. Hic quaeri potest, an ista dona naturalia media sint proprie dicta ad regenerationem et conversionem inchoandam, quia affirmant, Responsione ad Walachros, 61, illa ad hominem vivificandum secundum Spiritum non sufficere. Item: opus esse alio medio ad perficiendam regenerationem, puta Verbi praedicatione. VII. Verisimilius sibi videri dicunt, futurum ut iis qui veritatem in iniustitia non detinent, sed Deum uti cognoscunt, glorificant, Evangelii doctrinam extraordinaria ratione revelet Deus, quam ut citra Christi cognitionem illos salutem adipisci, aut secundum donorum quae acceperunt modulum agentes condemnari credunt. Responsio ad Walachros, 61. Explicatio Quarti Articuli:

15

20

682 A

25

30

35

I. Asserunt Spiritui Sancto quando agit in homine cum voluntate et proposito ipsum convertendi, resisti posse. Collatio Hagiensi, Belgica, 191; Brandius, 227; Bertius, 215. II. Asserunt eos qui sermoni gratiae et saluti possunt resistere, eos quoque posse resistere Spiritui resipiscentiae seu conversionis. Collatio Hagiensi, Belgica, 195; Brandius, 232; Bertius, 219. III. Negant gratiam Dei et voluntatem hominis collateraliter a se concipi, tanquam primarias duas causas quae simul agant et ad unum actum concurrant, ex propria vi et natura. Sed si caussae istae duae in suo gradu et loco constituantur, nimirum gratia Dei tanquam quae ex se moveat, et hominem praeveniat ac comitetur, postea autem voluntas hominis quae subsequatur et gratiae cooperetur, non ex se, sed ex vi gratiae, dicunt se libenter fateri, non solum agere gratiam, sed ei cooperari quoque voluntatem humanam ad fidei αÆ ποτε λεσμα efficiendum. Collatio Hagiensi, Belgica, 229; Brandius, 271; Bertius, 254. IV. Agnoscunt irresistibilem quandam vim Spiritus, tum in intellectu, cum Deus intellectum illuminat, voluntatem suam patefacit, neque enim fieri posse, ut intellectus simpliciter scientiam, hoc est, ipsum scire evitet, tum in corde, quando is corda nostra pulsat, sive enim velimus, sive nolimus, non posse nos illud non sentire. Collatio, Belgica, 230; Brandius, 273; Bertius, 256 et Collatio, Belgica, 244, in initio; Bertius, 272; Brandius, 290. V. Quaeritur quid per gratiam praevenientem intelligant, an tantum lumen naturae, an praedicationem externam Verbi, an aliquam Spiritus operationem a Verbo distinctam? Collatio, Belgica, 231; Bertius, 258; Brandius, 274.

(8–9) Christi cognitione] C: cognitionem Christi – (24) sed] C: foll. by etiam – (24) quoque] C: om. – (34) externam Verbi] C: Verbi externam

Haec tertia explicatio adhibetur non ut inde quaestio formetur adversus Remonstrantes, sed ut eorum mens plenius percipiatur.

Ex hac hypothesi potest responderi ad pleraque ipsorum argumenta.

296

N. Haec questio proprie spectat nostram non illorum sententiam.

ii/2.135 remonstrant views on the five articles

VI. Quaeritur, an positis omnibus actionibus gratiae divinae fidem antecedentibus, non sentiant manere nihilominus in libera potestate voluntatis humanae credere aut non credere, resipiscere vel non resipiscere? Collatio Hagiensi, Belgica, 299; Bertius, 232, 233. VII. Quaeritur, an donum vel virtus fidei in nobis per regenerationem effecta sit habitualis, an vero mere actualis? Hoc Remonstrantes statuere videntur. Collatio, Belgica, 232; Bertius, 258; Brandius, 278. VIII. Quaeritur cum statuant mentem a Deo resistibiliter illuminari et affectus corrigi, quo pacto homo tunc adhuc maneat irregenitus, cum forma regenerationis in charitate et spe maxima ex parte consistat? Illi autem virtutes illas in affectibus tantum sedem habere asserant? Collatio, Belgica, 230; Bertius, 256; Collatio, Belgica, 236; Brandius, 281; Bertius, 264. IX. Questio proprie non est, an in homine dum reipsa convertitur, sit aliqua potentia resistendi? Si per potentiam resistendi intelligatur reliqua aliqua vis carnis quae Spiritui Sancto convertenti renititur. Sed haec est quaestio, an in homine qui reipsa convertitur talis potentia resistendi maneat, quae prorsus possit impedire et impediat ipsam conversionem, vel actionem Dei conversionem operantis? X. Videntur fateri his verbis, Ezech. 36:26, indicari Dominum tam efficaciter velle operari, ut actualis obedientia consequatur. Brandius, 286; Collatio Hagiensi, Belgica, 240, lin. 4 a fine 268. Ibidem tamen negant inde sequi id fieri irresistibiliter. XI. Concedunt irresistibiliter promitti toti ecclesiae cor novum, etc., sed non singulis in ecclesia. Collatio, Belgica, 241; Bertius, 269. XII. Fatentur conversionem certo fieri posse, et tamen modo resistibili. Collatio, [Belgica,] 243; Bertius, 271. XIII. Dicunt conversionem, cum sit opus hominis per gra tiam Dei, hic non esse consequens novi cordis, sed praecedere tanquam conditionem, qua praestita, Deus se cor illud daturum promittit. Collatio, Belgica, 244; Bertius, 272. XIV. Modum et ordinem regenerationis sic explicant, Collatione, Belgica, 253 et 254; Bertio, 283: regenerationem aut vivificationem non fieri per infusionem Spiritus in instanti, sed initium habere ab opere quod ipse Deus homini praecipit, quodque agendo, homo paulatim vivificatur, nimirum ministerio legis primum, postea etiam Evangelii, perque illuminationem intellectus ad veram notitiam, per mutationem affectuum ad oblatum bonum coeleste, et tandem per inclinationem voluntatis, ad amplectendum bonum cognitum et desideratum, etc. Et paulo post: praecedere aiunt aliquam hominis actionem, ipsius vivificationem, agnitionem mortis suae, eius dolorem et deplorationem, desiderium et votum liberationis, famem et sitim vitae, (23–24) sed non] C: non autem – (33) instanti] A, C: infanti

5

683 A

10

15

20

25

684 A

30

35

40

ii/2.135 remonstrant views on the five articles

5

685 A

10

15

20

25

686 A 30

35

297

haeque omnia et alia plura a Christo desiderari dicunt, in eo quem vivificaturus et regeneraturus est. XV. Statuunt, Collatione, Belgica, 261, Bertio, 291, ex eo nihil fore absurdi, etsi eadem vis adhiberetur utrinque, nempe a Deo et a diabolo, et aeque potens in se, ita tamen ut diaboli et aliorum operatio esset resistibilis, Dei vero efficax, quia secundum infinitam Dei sapientiam circa tale tempus tales homines in tali constitutione et statu administrarent. XVI. Quaeritur, an existiment promissionem de vita aeterna esse vim illam maiorem et supra naturam? Cuius quaestionis proponendae occasionem praebent Collatione, Belgica, 262, Bertio, 292. XVII. Quaeritur praeterea, quid nomine gratiae Dei, per quam fides in nobis producitur, intelligant? Cuius quaestionis occasionem dant, Collatione, Belgica, 262, Bertio, 292. Item hac sua interrogatione, annon sit actio illa circa hominem nobilissima, quae fit per inductionem et monelas? etc. Item, an expediens sit, alia aliqua circa hominem vi uti, servatis humanae naturae proprietatibus? Collatio, Belgica, 260; Bertius, 290. XVIII. Quaeritur, an negent actum credendi esse donum, cuius interrogationis ansam dant, Collatione, Belgica, 274; Bertio, 306. Similiter ex his verbis, resurrectionem Christi in nobis operari et excitare fidem, per modum obiecti, quum hanc Dei actionem consideramus et intelligimus, illuminatis oculis intellectus nostri. Collatio, Belgica, 263; Bertius, 194; nec non ex pag. Collatio, Belgica, 265; Bertius, 296. XIX. Negant iterum infusionem habitus fidei praecedere actualem fidem, idque ipsum esse receptionem vivificantis Spiritus et Spiritus regenerationis. Collatio, Belgica, 268; Bertius, 297. XX. Statuunt non magis posse per vim irresistibilem, quam per coactionem reddi homines ex nolentibus volentes. Collatio, Belgica, 270; Bertius, 302. XXI. Aiunt dona quae naturae rationali dantur, proprie loquendo talia esse, ut ea ab ipsa vel reiici possint vel arripi. Collatio, Belgica, 271; Bertius, 303. XXII. Negant simpliciter, actionem, per quam Deus nobis fidem donat, semper efficacem et invictam esse. Collatio, Belgica, 275; Bertius, 307. XXIII. Asserunt sibi videri opposita, vivificantem Spiritum accipere eidemque resistere. Collatio, Belgica, 284; Bertius, 308. Contrarium tamen statuere videntur. Collatio, Belgica, 252; Bertius, 281. Aiunt usum gratiae non esse situm in libero hominis arbitrio. Collatio, Belgica, 275; Bertius, 312. Contrarium tamen ponere videntur. Collatio, 252; Bertius, 282.

(17) esse] B: foll. by Dei – (25) 297] B: 293 – (27) ex nolentibus] C: repl. by nolentes

298

ii/2.135 remonstrant views on the five articles

Thesis Quinta, de Perseverantia

Bertio, 12, circa finem.

Asserunt, eos qui Iesu Christo vera fide insiti sunt, ac proinde vivificantis eius Spiritus participes facti sunt, abunde instructos esse viribus, quibus adversus Satanam, peccatum, mundum, carnemque suam pugnent; atque adeo etiam victoriam ab iis referre, puta tamen sem per auxilio gratiae eiusdem Spiritus, ita ut Iesus Christus ipsis per Spiritum suum in omnibus tentationibus adsit, manum porrigat, eosdem (si modo ad pugnam ipsi parati sint, eiusque opem deposcant sibique ipsis non desint) fulciat ac confirmet, ita ut nulla fraude aut vi Satanae seduci, aut ex Christi manibus eripi possint, iuxta promissionem Christi, Ioh. 10. Oves meas nemo rapiet ex manu mea. Sed utrum iidem non possint per socordiam principium substantiae suae in Christo deserere, praesens seculum iterum amplecti, a sancta doctrina ipsis semel tradita recedere, bonam conscientiam amittere, gratiamque negligere; esset prius accurate ex sacrae Scripturae examine inquirendum, quam nos id possemus alios cum πληροϕορι αì animi docere.6

5

687 A

10

15

Sequitur thesis huius explicatio: I. Fatentur, se magis in eam partem propendere quae statuit, credentes a vera fide reipsa posse deficere. Collatio, 297; Bertius, 11. II. Doctrinam de perseverantia aiunt esse noxiam pietati et bonis moribus. III. Tametsi ibidem excipiant, se non absolute negare, eos ipsos credentes non posse ab ea fide deficere, sed tantum dicere se plena animi sui πληροϕορι αì , non posse hoc ipsum docere, asserunt tamen doctrinam de perseverantia, si tantum nude illa prout revera sonat proponatur, hanc esse, credentes etiamsi omnia peccata committerent, quae ullo pacto ab ipsis committi possent, tamen salute sua muletari non posse. Collatio, [Belgica,] 297 et 298; Bertius, 12, 13. IV. Addunt eandem doctrinam natura sua idoneam esse ad ingenerandam securitatem, Collatio, Belgica, 340; Bertius, 57; Deum imprudenter acturum, si perseverantiam mandaret, etc. Collatio, 340; Bertius, 57; eadem doctrina securitatem et desperationem confirmari, Collatio, 340; Bertius, 57; item, Collatio, 341; Bertius, 58; eius certitudinem parere quoque securitatem, et summe esse noxiam. Collatio, 345; Bertius, 65. V. Perseverantiam aiunt male vocari donum, quasi et ipsa quoque infunderetur. Collatio, [Belgica,] 343, sub finem; Bertius, 61. (9) seduci] C: deduci – (19) Doctrinam] B: prec. by Secundo – (31) 341] A, B: 34 6

This Latin translation of Art. V differs somewhat from the Latin translations of the 1610 Remonstrance in Bertius, Scripta Adversaria, 9–10, 10–11, and Brandius, Collatio, 10–11, 352.

20

688 A

25

30

ii/2.135 remonstrant views on the five articles

5

689 A 10

15

20

25

690 A

30

35

299

VI. Hanc certitudinem iudicant sufficere, ut tollatur omnis dubitatio, quae in capite de perseverantia admodum noxia esse poterat, et quae duobus modis gigni potest, si vel de salute, quasi ea nobis parata non sit, vel de possibilitate ad eam perveniendi dubitetur; sed dubitare utrumne semper ii futuri simus, qui nunc sumus, semperque illum animum servaturi simus, quem nunc habemus. Et, annon possimus negligentia supina, socordia, malitia et per purum putum liberum arbitrium nostrum immutari, non esse noxium, sed laudabile cumprimis atque utile. Collatio, Belgica, 346; Bertius, 63, 64. VII. Praeterquam quod rursum negent, fidem a Deo in nobis per infusionem ingenerari, asserunt nullam aliam fidem a nobis exigi, quam fidem actuosam, quae in actu ipso credendi consistit, sine quo actu fides ipsa fides non est. Collatio, Belgica, 347; Bertius, 65. VIII. Iactis, inquiunt, hoc modo fundamentis (perseverantiae) et posito, credentes in gravissima delicta posse incidere, quid aliud revera est, quam credentes impune peccare posse quantum ipsis libet? Collatio, [Belgica,] 348; Bertius, 66. Hoc iterum inculcant, eum esse beneficiorum Dei genium, ut hominem potentissime permoveant ad dilectionem et timorem Dei, nisi omnino contumaces et pertinaces sint. Collatio, 355; Bertius, 74. IX. Aiunt hic iterum, Deum non semper finem assequi, eo quod plerique mortales suo munere non fungantar. Collatio, Belgica, 358; Bertius, 77. X. Negant Ioh. 17 a Christo orari absolute pro fidelibus vel pro suis, ut conserventur a malo. Collatio Hagiensi, 366; Bertius, 86. XI. Quaeritur, an putent Petrum aliosque apostolos speciali Christi cura ac gratia fuisse a malo conservatos? Huius quaestionis ansam dant, Collatione Hagiensi, Belgica, 367; Bertio, 87. XII. Partiuntur perseverantiam inter Deum et homines cum sic loquuntur, Collatione, Belgica, 370; Bertio, 90. Conservatio creden tium in fide non pendet tantum ex certa et fida Christi custodia, sed requiritur ad eam quoque debita obedientia credentium, ne qua parte sibi in mora sint. Item Collatio, Belgica, 372; Bertius, 93. Deum non servare depositum nostrum, nisi nos ipsius depositum fideliter conservemus. XIII. Quaeretur, an obsignatio quae fit per Spiritum Sanctum tantum fiat conditionaliter. Id potest quaeri ob Remonstrantium responsionem, Collatione, [Belgica,] 393, Bertio, 94. Aiunt non mirum esse pios secundo quoque renasci; regenerationem fieri sola mutatione qualitatum, et hanc mutationem saepe fieri. Collatio, p. 283 et 284; Bertius, 106.

(18) contumaces] B: foll. by rebelles – (28) ad ... quoque] C: quoque ad eam

Haec nova calumnia est, qua doctrinam nostram gravant, de qua tamen aiunt se dubitare.

300

ii/2.135 remonstrant views on the five articles

Explicatio IV Articuli, ex Responsione ad Walachros, pag. 65 I. Sententiam suam de modo et ordine nostrae conversionis sic exponunt: praedicatur Evangelium; exigitur fidei actus et pietatis; per eandem praedicationem, et Spiritus Sancti operationem, vires homini dantur ad eliciendos actus conversionis; concomitante porro Spiritu credit et bene agit homo, cre bris fidei, spei, charitatis, patientiae actibus, habitum fidei, spei, charitatis, patientiae sibi comparat; his comparatis cum facilitate et rectitudine a voluntate actiones illae eliciuntur, quae ante habitum acquisitum cum difficultate, dolore et maiori imperfectione producebantur. Responsio ad Walachros, 65, editionis prioris. II. Negant rursus omnes Evangelii praedicatione converti, quos Spiritus Sanctus convertere intendit, hoc est, quorum conversionem ad salutem serio, etsi non absolute, vult et desiderat, et velle se vocis publicae praeconio declarat. Responsio, 67. III. Non diffitentur, extraordinaria interdum ratione huius vel illius conversionem Spiritum Sanctum operari, et hoc in casu, ab homine huic operationi resisti posse, non audent affirmare; sed haec ita se non habere in ordinario conversionis modo quem εÆ πιÁ τοÁ πλειÄστον usurpat Spiritus. Responsio ad Walachros, 68, p. 70; dubitanter loquentes videntur aliquo modo concedere, novam quandam qualitatem εÆ νεργητικηÁ ν in voluntatem a Spiritu infundi posse. IV. Nolunt asserere fidelem certum esse posse, se perseveraturum in fide; imo arbitrantur laudabile esse et utile militi Christiano de hoc dubitare. Responsio ad Walachros, 76.

(6) spei] A, C: om. – (17) non] C: om. – (19) 70] B: foll. by Responsio ad Walachros – (22) posse] A, C: om. – (24) 76] B: on next line foll. by Huius apographum datum fuit d. Praesidi 28 Nov./7[8] Dec. 1618.

5 691 A

10

15

20

SECTION 4: STATUS OF UTRECHT REMONSTRANTS AND RIJCKEWAERT

II/2.136 Response of the Utrecht Remonstrant Delegates to the Proposal to Join the Cited Remonstrants Date: 8 December 1618 (Session 24) Main source: A: Utrecht OSA, L, 104r (copy) Summary: On 7 December President Bogerman proposed that the Utrecht Remonstrant delegates at the synod join the cited Remonstrants, for three reasons (incorporated in this response). On 8 December the Utrecht Remonstrants responded to each point. They state that their credentials authorized them to serve as regular members of the synod, and they would only defend the Remonstrant cause if necessary. They assert that they were not ready to join the cited Remonstrants and were prepared to take the synodical oath. Editor: Fritz Harms

RESPONSIO DEPUTATORUM SYNODI REMONSTRANTIUM ULTRAIECTINORUM AD IPSIS SCRIPTO EXHIBITAS

20

25

Rationes, quare aequum videatur, ut sese debeant adiungere reliquis Remonstrantibus citatis:1 1. Quia litteris fiduciariis2 declaratur ipsos esse missos ad causam Remonstrantium defendendam, quibus renunciare deberent, si suo loco ut iudices sedere velint. Respondemus, missos nos esse, ut ex disertis verbis earundem litterarum manifestum est, ut in synodo hac tanquam eius membra compareamus, quod non fiet, si nos Remonstrantibus citatis adiungamus, quippe qui synodi membris non annumerantur. 1

2

President Bogerman’s proposal to the Utrecht Remonstrants has apparently been preserved only in this response (highlighted). For the credentials of the Utrecht Remonstrant delegation, see no. II/2.15.

302

ii/2.137 instructions for the utrecht remonstrant delegation

Quod obiicitur nos missos esse, ad causam Remonstrantium defendendam, intelligendum est, uti expresse limitat istam defensionem instructio nostra,3 sub hac conditione, si id necessarium a nobis iudicetur. Non autem iudicamus id nunc esse necessarium. 2. Quia decreto dd. deputatorum, litteris citatoriis ad alios Remonstrantes missis, et propria illorum concessione reliquis citatis ad causam dicendam coram hac synodo accensentur. Respondemus, de decreto illo amplissimorum dd. deputatorum quo simus accensiti caeteris Remonstrantibus citatis nihil nobis constare, neque litterae citatoriae ab eorundem amplitudinibus ad Remonstrantes missae, quicquam tale nobis continere videntur. De propria vero nostra concessione quod dicitur non agnoscimus. 3. Quia eodem loco haberi videntur, quo magister Simon Episcopius, qui etsi prius evocatus una cum aliis professoribus ad synodum, nihilominus in hac caussa reliquis citatis annumeratur. Respondemus, disparitatis rationem inter clarissimum virum d. professorem Episcopium evidentem nobis videri. Nos enim ab illustribus Ultraiectinae provinciae Ordinibus authorati et a maiore parte pastorum eiusdem delegati ad hanc synodum venimus, et pro membris synodi admissi, ei huc usque interfuimus, utque porro quoque intersimus aequissimum censemus, parati iuramentum, quod heri a caeteris synodi membris praestitum est, praestare.

II/2.137 Instructions for the Utrecht Remonstrant Delegation Date: Partly read 8 December 1618 (Session 24) Main source: (missing) Summary: During the debate about whether the Utrecht Remonstrants should remain as delegates of the synod or be seated with the cited Remonstrants, they read part of their instructions from the Remonstrant synod of Utrecht, which they claimed gave them authority to judge the controversy. These instructions are missing. See HV, 30; Hales, 2:33–34; and Brandt, 3:129–130.

3

The written instructions given to the Utrecht Remonstrant delegation by the Remonstrant synod of Utrecht do not appear to be extant.

5

10

15

20

ii/2.138 conditions for utrecht remonstrants to remain seated

303

II/2.138 Synod’s Conditions for the Utrecht Remonstrants to Remain Seated Date: 8 December 1618 (Session 24) Main source: A: Utrecht OSA, L, 104v (copy) Other copies: Rotterdam BRG, 50.C; Utrecht OSA, O, 28v–29r; Acta, 1:65; ADSND, 1:39–40, 225 Summary: The synod agreed that the Utrecht Remonstrants might remain seated as delegates to act as judges of the Remonstrant case, upon five conditions. Among these conditions were stipulations that they must agree not to inform the cited Remonstrants about anything said about them, and that they must take the oath. Editor: Fritz Harms

CONDITIONES REMONSTRANTIBUS ULTRAIECTINIS PROPOSITAE IN SYNODO

15

20

1. Ut declarent se in conscientia existimare sibi a deputantibus datam esse potestatem Quinque Articulos Remonstrantium non tantum accommodandi, sed etiam definitive sententiam suam pronuntiandi, non tantum de veritate sed etiam de falsitate eorundem, si in conscientia falsos iudicaverint. 2. Ne cum citatis Remonstrantibus hac in causa communicent, neque quicquam eliminent eorum, quae absentibus citatis in synodo dicuntur aut aguntur. 3. Ut porro maneant in ordine iudicum, neque postea se mutata sententia adiungant citatis.1 4. Ne turbent actiones synodi, cum deliberatur de hisce articulis, interpellationibus importunis.

25

5. Ut idem iuramentum praestent, quod caeteri praestiterunt.

1

The Acta Authentica (ADSND, 1:39–40) and published Acta, 1:65 (ADSND, 1:225) each give a loose rendering of these five conditions, but they invert condition 3 and 4.

304

ii/2.139 response of utrecht remonstrants to conditions

II/2.139 Response of the Utrecht Remonstrants to the Proposed Conditions Date: Submitted 8 December 1618; read 10 December 1618 (Session 25) Main source: A: Utrecht OSA, L, 104v–105r (copy) Collated sources: B: Rotterdam BRG, 50.C; AL: Acta, 1:66 Summary: The Utrecht Remonstrants responded to the five proposed conditions for them to remain seated as delegates to judge the Remonstrant case by asserting that they saw no reason why they should be bound to stricter conditions than other members of the synod. Since they had the same rights as other delegates, they thought they should be able to remain as members of the synod. They questioned the first two conditions and agreed with the other three. Editor: Fritz Harms

RESPONSUM REMONSTRANTIUM ULTRAIECTENSIUM AD CONDITIONES IPSIS PROPOSITAS, PRIVATIM EXHIBITUM Ad conditiones nobis scripto exhibitas hoc in universum respondemus: caussae nihil esse, cur arctioribus et pressioribus conditionibus adstringendi simus nos, quam alia synodi huius membra ante praestitum iuramentum adstricta fuere, quum hactinus ad synodum admissi simus, nec quidquam indignum venerando hoc caetu commissum a nobis sit, pari cum aliis iure vocati huc accessimus, pari iure suffragium diximus hactenus, pari iure ut porro quoque huic synodo interesse liceat aequissimum putamus, nec hic indulgentiam ullam agnoscimus. Quod si tamen alia huius synodi membra declarent, se in conscientia existimare sibi a deputantibus datam esse potestatem Quinque Articulos Remonstrantium non tantum accommodandi, sed etiam definitive sententiam suam pronunciandi, non tantum de veritate sed etiam de falsitate eorundem, si in conscientiam falsos iudicaverint, uti habet prima conditio, neque nos gravabimur rotunde ad hoc respondere. Ad 2 conditionem respondebimus tunc quando synodus haec Remonstrantes iudicaverit omnes partem adversam, cum qua non liceat de his rebus communicare, quae in synodo dicuntur aut aguntur. Quod autem de eliminatione dicatur, mirum nobis videtur, quum spectante et audiente frequentissimo auditorum theatro negotia ecclesiastica hic loci transigantur, quibus

(20) venerando hoc] B: hoc venerando – (29) 2] AL: secundam

15

20

25

105r A 30

ii/2.140 utrecht remonstrants agree to join the cited remonstrants

5

305

omnibus aut silentium foret impernadum, aut ad hanc synodum aditus occludendus. Ad 3 condicionem consentimus.1 Ad 4 quod attinet, novimus utique quid modestiam nostram coram veneranda hac synodo deceat, nec indecoris interpellationibus aliis synodi membris molesti erimus, uti neque fuimus antehac. Iuramentum vero cuius mentio fit quinta conditione praestare sumus paratissimi, et ea quidem conscientia, cuius rationem aliquando Deo iudici reddendam scimus.

II/2.140 Utrecht Remonstrants Agree to Join the Cited Remonstrants Date: 10 December 1618 (Session 25) Main source: A: Utrecht OSA, L, 105r (copy) Other copies: Rotterdam BRG, 50.C; Acta, 1:67 Summary: After consulting with the cited Remonstrants, the Utrecht Remonstrants decided to leave their role as delegates and join with the cited Remonstrants, since they observed that the majority in the synod were of the opinion that they should associate with the cited Remonstrants for the deliberation of their case. Editor: Fritz Harms

RESPONSUM EORUNDEM POSTERIUS SYNODO EXHIBITUM

20

25

Quandoquidem videmus maximam huius synodi partem in ea esse sententia, quod iudicent nos citatis Remonstrantibus nos adiungere debere in hac Remonstrantium caussa, aliquos vero indulgentiam et gratiosam concessionem interpretari, si locus nobis inter synodi membra concedatur, quem nobis pari cum aliis iure competere arbitramur, et plerisque nostram praesentiam nunc, (3) 3] AL: tertiam – (4) 4] AL: quartam 1

There is no evidence for the claim of Brandt, 3:132, that the Remonstrant reply to the fourth condition (here condition 3) was quite suppressed in the published Acta. The Remonstrant copy in Rotterdam BRG, 50, is identical to the copy in the Acta. However, since the Acta inverts conditions 3 and 4, the Remonstrant replies do not match the corresponding conditions.

306

ii/2.141 request of south holland synod re rijckewaert

ubi de Remonstrantium sententia agitur ingratam esse, et super hac re diu multumque disceptatum sit, nos Ultraiectini Remonstrantes re in accuratius examen vocata et serio expensa, ne longior super hac re disceptatio synodalibus actionibus remoram iniiciat, nos Remonstrantium citatorum caetui in hac caussa, salvo principalium nostrorum iure, adiungemus. Subscriptum erat, Isaacus Frederici Samuel Naeranus

5

10 Decembris 1618 ante meridiem

II/2.141 Request of the South Holland Synod regarding Theophilus Rijckewaert Date: 5 December 1618; read 8 December 1618 (Session 24) Main source: A: Utrecht OSA, C, 89r–90v (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 117v Summary: The South Holland synod of Delft requests the national Synod of Dordt to allow one of the cited Remonstrant ministers, Theophilus Rijckewaert, to return to Brielle for three days to defend himself in a case against him in the local classis. The decision was left to Rijckewaert’s own judgment. Editor: Fritz Harms

Reverendissimi atque amplissimi viri. Quod synodis nationalis provincialem (quae Delfis sanandis, quadantenus, vulneribus, et tollendis βδελυ γμασι in ecclesiam; proh dolor, invectis, coacta fuit) anteverteret inde est, quod nobis, haec provincia, ab ipsa provinciali synodo, etiam pro voluntate illustrissimorum dd. Ordinum demandata sit, ut percurrentes singulas classes in eos animadverteremus, qui illegitime in ecclesiam intrusi, seditionum et offendiculorum, qua agenda modum, qua vitam profligatam authores sunt. Hoc, cum Delfis et Haghae comitis, pro virili perfecissemus, ad Brielas iam devoluti sumus. Ubi cum inter alios nobis obiiciatur, d. Theophilus Ryckewaert, de quo multa adferuntur. Is vero tanquam Remonstrantium Coryphaeus, ab illustri et honorifico vestro coetu, peremptorie ad Arminianorum causam tuendam, citatus sit, et sic ab hoc (20) Reverendissimi] A, upper left corner: Praelecta 8 Decembris 1618 ante meridiem – (28) nobis] B: foll. by del. word – (29) multa] A: foll. by del. et gravia

20

25

30

ii/2.141 request of south holland synod re rijckewaert

5

89v A

10

90v A

307

loco absit. Obnixe et quam fieri potest officiosissime a vestris reverendis petimus ut summum triduum illi concedatur, quo hic ad dicendam causam propriam se nobis sistat, et sic cum ipso agi possit, prout res ipsa, gloria Dei et ecclesiae aedificatio postulaverit. Caetera Deum Optimum Maximum oramus, ut Spiritu prudentiae, veritatis et fortitudinis vestris reverendis regat et obarmet, ut displosis omnium errorum nebulis, sola veritas obtineat, gloria Dei immensum crescat, et ecclesiae sua salus, pax et tranquillitas restituatur ωË κα. Brielae 5 Decembris 1618. Vestri reverendissimi addictissimi deputati synodi provincialis et nomine omnium, Abrahamus Muusholius, praeses [Address:] Reverendissimis atque amplissimis viris dd. Bogermanno, Praesidi, eiusque dd. assessoribus in synodi nationali Dordraci

(3) gloria Dei] A: marg. add. – (10) Vestri] B: prec. by Subscriptum

SECTION 5: ISSUE OF CONDITIONS FOR A LAWFUL SYNOD

II/2.142 Remonstrant Conditions for a Lawful Synod Date: 10 December 1618 (Session 25) Main source: A: Utrecht OSA, A.10, 26 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 93r–103v; AL: Acta, 1:68–82; AS: Acta et Scripta, 1:38–58 Other copies: Utrecht OSA, P, 26v–29v; Rotterdam BRG, 50.E, [13 pp.]; Zurich ZB, Ms A 110, 236–275; Zurich ZB, Ms B 112, 178–253; Zurich ZB, Ms G 2, 281–[336]; ADSND, 1:370–372 Summary: In this petition to the synod, the Remonstrants argue that a lawful synod must be conducted according to twelve conditions. It begins by setting forth the twelve conditions, then discusses the importance of each of them, with reference to what previous writers (e.g., David Pareus) said on the subject, and then typically provides a list of reasons. Original document, with a line boxing in the text on each page. Editor: Joseph Tipton

Nobilissimi, amplissimi domini, illustrium Ordinum Generalium delegati, honorande d. praeses, reverendissimi, piissimi, doctissimi, clarissimi domini patres ac fratres colendissimi. Nos, professor sacrosanctae theologiae et ecclesiastae reliqui, qui quidem per litteras tum delegatorum illustrium et praepotentum Ordinum Generalium, tum etiam ecclesiasticorum ad synodum hanc nationalem vocati et citati sumus (ad quam accedere paratos fuisse Remonstrantes etiam ante factam citationem paucis retro septimanis supradictis delegatis Generalium Ordinum exhibito super hac re libello supplice liquido probatum fuit) et impraesentiarum omnes et singuli obedientiam nostram summis potestatibus (19–21) Nobilissimi…colendissimi] AS: Nobilissimi, illustrissimi Ordinum Generalium delegati, reverendissimi, doctissimi, piissimi, clarissimi viri patres et fratres

20

25

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

5

10

2A 15

20

25

30

35

309

testaturi praesto sumus, vestris reverentiis omnibus et singulis pacem et gratiam Domini nostri Iesu Christi ex sincero cordis affectu precamur, optantes et ardentibus votis apud eundem Dominum Iesum Christum contendentes, ut felicibus haec ipsa synodus auspiciis incipiat, felicioribus procedat, felicissimis desinat ad veritatis, quae quidem secundum pietatem est, conservationem, pacis et concordia (proh dolor!) violatae restaurationem, multarum, quae in ecclesias irrepserunt, corruptelarum averruncationem, Reformatae religionis propagationem et divini nominis gloriam. Amen. Cum autem in ecclesia, quae domus Dei est, iuxta apostolicam admonitionem omnia ευÆ σχημο νως καιÁ ευÆ τα κτως fieri debeant, praecipue vero cum de iis rebus disceptatur, quae ecclesiarum plurimarum salutem incolumitatemque concernunt, nos vero ad eam citati simus ut exortae in negotio religionis controversiae examinentur et exulcerati atque acerbati utrimque animi leniantur, uti habet delegatorum illustrium Ordinum epistola, utque sententiam nostram quoad controversos articulos libere proponamus, explicemus, defendamus, visum fuit nobis omnibus et singulis in antecessum totius negotii condiciones aliquot aequissimas stipulari, ne temeraria et praecipiti agendi ratione vel veritatis defensionem improvide suscepisse vel conscientiarum nostrarum rationem minus habuisse videamur. Sunt autem condiciones illae eaedem quas sibi concedi ab illustribus Hollandiae Ordinibus sex collocutores Collationis Hagiensis non ita pridem exhibita ipsis Ordinibus Hollandiae Remonstrantia sive declaratione flagitarunt. Quarum quidem prima et praecipua hoc habet, ut quae inter nos et synodum erunt transigenda negotia non apud eam tamquam legitimum controversiarum nostrarum iudicem, sed tamquam partem adversam transigantur. Neque enim ab animo et conscientia nostra impetrare possumus, ut eos pro causae nostrae iudicibus aequis agnoscamus, qui se palam professos nostros adversarios esse facto a nobis sive per provisionem, uti loquuntur, sive peremptorie schismate, aliisque iniquis agendi modis, testati sunt. Huius vero schismatis reos habemus maximam partem eorum, qui ad hanc synodum ex Confoederatis Provinciis convenere, ecclesiasticorum, quorum alii schismati formando operam suam commodarunt, alii factum variis in locis foverunt, alii silentio, hoc est, tacita approbatione venerati sunt, nec non aliquos eorum, qui hos ipsos ecclesiasticos litteris suis fiduciariis ad synodum delegarunt, ut his ipsis causae nostrae iudicium committere nihil aliud foret quam partem adversam et a nobis separatam, et ulla sacra nobiscum communia habere recusantem pro iudice agnoscere. Exteros tamen theologos excipimus, a quorum aequitate, fide et prudentia meliora speramus. Quod ne a nobis dici tantum putent, vestrae reverentiae probationes subiungimus, plura addere parati, si res exigat. Quare (16) defendamus] A: foll. by several del. illegible words – (21) collocutores…Hagiensis] AL: Collationis Hagiensis collocutores – (29) iniquis] AL: inique – (32) alii] A: foll. by del. sacro; AS: foll. by sacro – (38) putent] A: prec. by 3 del. letters

310

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

hac praemissa praefatione, nos synodum praesentem non agnoscere pro sententiae nostrae legitimo iudice (quod de exterarum ecclesiarum theologis dictum nolumus), ad condicionum, quas a vestris reverentiis stipulamur, recitationem progredimur, in quibus ad ea solum attendi petimus, quae rei caput concernunt, neglectis aliquot circumstantiis, quae praesenti tempori (menses enim aliquot effluxere ex quo illae illustribus Hollandiae Ordinibus exhibitae sunt) minus convenire videbuntur.

5

Condiciones synodi legitime instituendae, quas Remonstrantes ecclesiastae primum supplice libello ab illustrissimis potentissimisque Hollandiae et Westfrisiae Ordinibus sibi concedi petiverunt,1 et etiamnum Remonstrantes, qui speciatim per litteras ad synodum nationalem vocati sunt, sibi concedi petunt, munitae testimoniis Reformatorum doctorum nec non rationibus perspicuis ac solidis.

3A

10

I. Ut utriusque partis concionatores, Remonstrantes et Contra-Remonstrantes, tamquam partes adversae ad synodum nationalem evocentur, concessa non Contra-Remonstrantibus solum, sed et Remonstrantibus libertate eos ex suo coetu idque iusto numero delegandi, quos ad praesens negotium quam maxime idoneos iudicabunt; et quantum particulares synodos attinet, si ad eas quoque vocare Remonstrantes propositum sit, ut hinc inde quidam delegentur ex utroque Hollandiae tractu, quo pari numero unaquaque parte pro lubitu suo ex hoc vel illo tractu plures paucioresve delegante de negotiis ecclesiasticis in timore Domini praeparatorie deliberent; utque utriusque partis pastoribus imperetur unum ut in coetum omnes qui eiusdem sunt sententiae coveniant quo libere de iis, quae quisque defendenda sibi sumet, inter se conferant, ideoque ut ex tota synodo duo fiant coetus, singuli a suo praeside et scriba instructi, quibus quoque coetibus licitum sit in distincta subinde cubicula ad deliberandum se recipere.

(1–2) sententiae] A: prec. by 1 del. illegible word – (5) tempori] AL: tempore – (7) convenire videbuntur] AS: conveniunt – (11) etiamnum] A: foll. by del. infra scripti; AS: foll. by infra scripti – (12) sunt] A: foll. by del. ab ipsa synodo; AS: foll. by ab ipsa synodo – (16) nationalem evocentur] AL: evocentur nationalem 1

[Johannes Uytenbogaert], Remonstrantie by de zes Colloquenten vander Remonstranten weghen in de Haechsche Conferente bekent, overghegheven aen de E. M. H. Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt in September lest-leden; Waer in sy haere Bedenckinghen openen over het houden der Synoden, ende Billijcke Conditien voorslaen op de welcke zy bereydt zyn in de zelve Synoden te verschynen (Rotterdam: Matthiis Bastiaensz., 1618).

15

20

25

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

311

II. Ut salvus conductus omnibus concedatur, qui ad synodum aut synodos venturi sunt, sive deputati ad eam fuerint sive non, utque sedulo caveatur ne quispiam vel verbo vel facto laedatur. 4A

III.

5

Ut in ipso synodi limine αÆ μνηστι α universalis omnium offensarum et privatarum iniuriarum hinc inde sanciatur. IV.

10

15

Ut solennis et plenaria instituatur renunciatio, primum in conventu praeparatorio nomine synodi particularis (si necessarius is iudicabitur), et mox in nationali synodo, omnium contractuum, foederum, condemnationum et praeiudiciorum, quae ante synodi celebrationem inita susceptaque sunt, etiam schismatum et secessionum inde subsecutarum; utque ecclesiastae hinc inde suas quique ecclesias separatas ad finem usque synodi curantes, tamen pro fratribus in Christo alii alios agnoscant et pro membris verae Reformatae ecclesiae habeant, et qua tales in conventu praeparatorio et synodo nationali compareant, nomen Domini invocent et ea quae incident negotia tractent. V.

20

Ne cuiquam molestia facessatur propter observatum iam a controversiarum initio in istum usque diem, sive scribendo sive dicendo sive remonstrantias exhibendo sive consilia summis magistratibus iussu ipsorum subministrando sive iis obtemperando, procedendi ac agendi modum, verum ut doctrina ipsa, de qua controvertitur, examinetur. VI.

25

30

Ut rite examinata et expensa utriusque partis, quoad controversias praesentes, sententia rationibusque, non solum inquiratur an ea conveniat vel non conveniat cum doctrina Reformatarum ecclesiarum, prout in Confessione et Catechismo expressa forte putabitur, verum ut primo et ante omnia dispiciatur an cum Verbo Dei conveniat, utque non minus ad necessitatem quam veritatem singulorum articulorum attendatur, ideoque quisque sub fide iuramenti coram Deo sancte praestandi promittat se non respecturum in hoc (14) quique] AS: quoque

312

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

negotio ad Confessionem, Catechismum aut ullum aliud humanae auctoritatis scriptum scriptoremque, sed ad solam sacram Scripturam, quae pro sola fidei norma habebitur, nec quicquam propositurum nisi quod apud conscientiam suam iudicat cum ista regula congruere, se synodo suffragaturum in omnibus, de quibus ex Dei Verbo se convictum iudicabit, ideoque hoc ipso iuramento se immunem credat ab omnibus aliis iuramentis, promissis, litteris fiduciariis, mandatis, quae vel directe vel indirecte huic iuramento contravenire queant.

5 5A

VII. Ut utrinque scriptis agatur, nisi forte consentiatur, sive in totum sive parte tenus in collationem viva voce. Qua in re utrique parti iustum tempus dabitur, ut scripta debite et prout quisque caussae suae expedire iudicabit concinnentur.

10

VIII. Ut etiam dispiciatur de revisione Catechismi et Confessionis iam decreta, quo unicuique liberum sit suas considerationes ad illa exhibere citra metum censurae ob exhibitionem earundem.

15

IX. Ut de controversis articulis non fiat decisio, sed accommodationi studeatur, cuius tamen via et ratio rata non habeatur, nisi accedente utriusque partis consensu. Qua de causa quoque licitum sit singulis partibus cum absentibus deliberare per modum recessus; utque (si forte inter partes convenire nequeat, quod tamen ut fiat in timore Domini serio adlaborabitur) magistratus summus dispiciat statuatque, re utrimque cognita, quem ordinem et modum, tum in docendo tum in aliis, in publicis templis obtinere velit. X. Ut iis, qui isti ordini statim obsequi per conscientiam gravabuntur, iustum tempus concedatur secum deliberandi et dispiciendi num expensis et examinatis omnibus ei quoque morem gerere possit.

(15) Catechismi] AS: Catecheseos – (23) serio] AS: om. – (25) templis] A: repl. del. ecclesiis

20

25

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

313

XI. Si possit, ut in ecclesiae societatem unitatemque admittatur, et eo loco habeatur ac si nulla unquam cum illo controversia ecclesiastica habita fuisset. XII. 5

6A

10

15

20

25

30

Sin minus, et propter hoc ecclesiae ministerio abdicandus sit, ne ultra vel a politicis vel ecclesiasticis adversus ipsum agatur, concessa tamen illi, quae aliis conceditur in his regionibus, conscientiarum libertate. Priusquam vero singularum condicionum aequitatem necessitatemque demonstremus, pro generali illarum confirmatione tenendum est controversias illas, quibus componendis synodus vacabit, non esse ex earum numero, in quibus Contra-Remonstrantes, duriores nempe isti ac rigidiores, a Remonstrantibus salva fraternitate ac pace ecclesiarum dissentiant aut de quibus pastores ac doctores soli inter se amice disceptent, sed quae praecipiti et inconsiderato Contra-Remonstrantium quorundam zelo in vulgus publice et privatim concionibus et scriptis sparsae et pro fundamentalibus aestimatae, ansam schismati dederunt plebemque adeo ipsam, hoc est, integras ecclesias Hollandicas, Geldricas, Transisulanas atque eas quae sunt dioeceseos Ultraiectinae, vicinis reliquis frigidam suffundentibus, in duas partes distraxerunt. Indicio et argumento sint: 1. Atroces a Contra-Remonstrantibus in Remonstrantes sparsae criminationes et calumniae, tamquam in Dei osores, iniuriosos, blasphemos, calumniatores, murmuratores, querulos, superbos, gloriosos, malorum inventores, foedifragos, profanos, αυÆ τοκατακρι τους, abominandos, lupos, totius Christianae religionis irrisores, quin et abnegatores et horribiles sanniones Dei ac Salvatoris nostri Iesu Christi, alium scopum et doctrinam habentes quam in hunc usque diem habuerunt Christus, Apostoli ipsius et Reformatae ecclesiae, cum quibus licitum non sit ullos conventus habere. 2. Quod sententia Remonstrantium de praedestinatione cum annexis in ecclesiis intolerabilis iudicata sit a Contra-Remonstrantibus, non audito neque explorato prius ecclesiae iudicio, Remonstrantes ipsi haeretici proclamati; quod pacem petentibus responsum sit illud Apostoli, Quod consortium iustitiae cum iniustitia? Quae communio luci cum tenebris?2 Quod operosis voluminibus summa contentione plebi inculcatum sit Quinque Articulos Re(13) soli] AS: verbi – (28–29) in ecclesiis] AS: om. – (29–30) neque] AL: atque 2

2 Cor 6:14.

314

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

monstrantium cum annexis fundamentum salutis evertere atque pessundare, neque cum fide aut salute consistere posse, etc. eo quod perniciosi magis essent quam haeresis Arriana, Macedoniana, Nestoriana, Eutychiana, etc. Quod articuli omnes et singuli iudicati sunt tales, qui gloriae divinae derogent et veram conscientiarum tranquillitatem perturbent ac tollant. 3. Quod, ne Remonstrantium sententia privato huius aut illius iudicio solum damnata videretur, ipsi ab ecclesiis Hollandicis ad Collationem Hagiensem deputati pastores sex eandem Quinque Articulis comprehensam doctrinam cum Verbo Dei, Confessione Belgicarum ecclesiarum et Catechismo pugnare in eadem Collatione pronuntiaverint, neque inventus fuerit hactenus inter Contra-Remonstrantes qui iudicium istum improbaverit, quantum quidem nobis constat. 4. Quod conquisita sint exterorum suffragia in Remonstrantium praeiudicium. 5. Quod non pauci Remonstrantium solis Quinque Articulis exceptis caetera consentientes aut nullius saltem εë τεροδοξι ας vel criminis coram presbyteriis aut classibus suis postulati, nedum convicti (quod et ordine ecclesiae prius factum oportuit), ministeriis suis exautorati; alii insuper a sacrae caenae communione abstinere, alii synodis excedere iussi, licet aliud quidpiam in multis praetexatur. 6. Quod preces communes cum Remonstrantibus habere recusaverint, idque de consilio multarum ecclesiarum Hollandiae Borealis. 7. Quod involatum sit in ecclesias Remonstrantium hactenus integras et pacem cum pastoribus suis colentes, templa alibi et suggesta per vim occupata extrusis et repulsis a suggestu Remonstrantibus, idque inconsulto, quin invito, magistratu et classe. 8. Quod conventus partim extraordinarii, partim ordinarii, presbyteriales, classicales, synodales separatim habiti ac de novo instituti sint, non invitatis, imo reiectis Remonstrantibus, si qui accedere vellent. 9. Quod a Contra-Remonstrantibus missi sint per universam Hollandiam aliosque tractus aliquot theologiae candidati, qui Remonstrantium ecclesias passim turbarent atque clandestinos conventus cogendo a concionibus et sacris eorum abstraherent. 10. Quod ab iisdem ad vicinas ecclesias et synodos ecclesiarum nomine (quod soli sibi vindicant) institutae sint legationes in fraudem Remonstrantium totque ecclesiarum, quibus legitime praefecti sunt.

(3) essent] AL, AS: sint – (4) sunt] AL, AS: sint – (11–12) quantum…constat] AS: om. – (12) constat] AL: constet – (18) exautorati] AS: exauctorati – (18) insuper] AS: om. – (19) iussi] AS: foll. by sint – (19–20) in multis] AS: om. – (31) aliquot] A: repl. del. conductitii; AS: conductitii – (31) theologiae] AL: om. – (32) clandestinos…cogendo] AS: om. – (35) vindicant] AS: arrogant

5 7A

10

15

20

25

30

35

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

8A 5

10

15

20

25

30

315

11. Quod catechumeni a Remonstrantibus ad sacram coenam admissi novo se examine Contra-Remonstrantium subiicere iussi, aut a sacra coena abstinere. 12. Quod testimonia Remonstrantium, quibus ex ecclesiarum consuetudine ornari ac honeste dimitti solent communicantes alio migraturi, a presbyteriis Contra-Remonstrantium repudiata sint. Contra, si qui a ContraRemonstrantium ecclesiis ad ea loca migrarent, in quibus suos habent coetus Remonstrantes, iis testimonia reddita ea lege, et quidem in ipsis testimonialibus expressa, ut ad Contra-Remonstrantium coetus privatos accederent, Remonstrantium vero coetus et sacra vitarent. Ex quibus qui iudicium fecerit, agnoscet (ita prorsus confidimus) ContraRemonstrantes violata omni sacrorum et conventuum ecclesiasticorum communione, qua concionum, qua sacramentorum, precum, presbyteriorum, classium, etc. (quae ecclesiasticae unionis symbola sunt ac tesserae) secessionem a Remonstrantibus fecisse adeoque non minorem esse inter utrosque divulsionem et schisma quam est inter Reformatos et Lutheranos. Neque hoc in una tantum provincia formatum est schisma, verum in pluribus: Hollandia, Geldria et iam nuper imminente synodo nationali in Ultraiectina ditione et Transisulania, caeteris Contra-Remonstrantibus, Zelandis nempe (qui nos in sua ad exteros theologos epistola3 partem adversam et adversarios suos vocant) et Frisiis, operam sedulam commodantibus schismati fovendo. Quin et ecclesiae Wallonicae, sive Gallicae, harum provinciarum unguis in ulcere esse maluerunt quam manum medicam adhibere suis quoque studiis actionibusque non semel schismaticorum instituto patrocinantes. Quorum quidem omnium et singulorum probationes, si synodus efflagitet, in medium adducere et vel scripto exhibere vel viva voce proponere parati sumus. Quare ut Contra-Remonstrantes huius schismatis deplorandi, in quo ad perfectum et absolutum schisma nihil desideratur, reos peragamus, en apodixeis istas ex ipsorum principiis et confessione formatas. Prima: Qui ob controversias sua ipsorum confessione non fundamentales, ne quidem expectato super istis publico ecclesiarum iudicio, publicam secessionem faciunt, ii schismatici sunt ac novatores. At Contra-Remonstrantes ob controversias sua ipsorum confessione non fundamentales, ne quidem ex(5) ornari] AS: ornare – (6) sint] AS: sunt – (6) si] AS: hi – (10) coetus] AS: ecclesias – (15) fecisse] AS: foll. by (iure an iniuria id nondum agimus) – (19) ditione] AS: om. – (20–21) nempe… vocant)] AS: om. – (21) et] A: foll. by del. Transisulania – (24) studiis actionibusque] AS: decretis – (32) publico] A: interl. add.; AS: om. – (34–p. 316.2) confessione…novatores] AS: etc. Ergo 3

In 1616 Classis Walcheren in Zeeland sent a letter to a number of foreign theologians, outlining the differences between the Remonstrants and Contra-Remonstrants on the disputed Five Articles. Printed in Epistola Ecclesiastarum, 114–133.

316

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

pectato super istis publico ecclesiarum iudicio, publicam secessionem faciunt. Ergo schismatici sunt ac novatores. Maior nobis certa est. Minor duo habet membra. Primum est confessione praecipuorum Contra-Remonstrantium Articulos Quinque de praedestinatione et annexis non esse fundamentales, quoties aiunt, primo, illos ferri posse in privatis ecclesiae membris, quorum non alia esse potest fides, quoad fundamentalia, quam ecclesiastarum; secundo, in ipsis pastoribus ferri posse, si silentium promittant nec eos populo proponant. Alterum membrum est, propter illas controversias factam esse secessionem. Quod probatur ex variis actis conventuum variorum. Acta enim Amstelodamensia ita habent: “Intermittere non potuimus quin hoc ipso scripto testemur fratres illos, qui ab istiusmodi ecclesiarum turbatoribus, etc. se separant recte facere iuxta verba apostoli Rom. 16:17 et 2 Ioh. v. 7, v. 10–11, quandoquidem nulla communio esse potest veritati cum mendacio, etc.”4 Acta Conventus Hagiensis ita sonant: “Ipsos Remonstrantes habere pro falsis doctoribus et tantummodo synodum nationalem expectare, ut in ea facta a Remonstrantibus secessio legitime et praeeunte ecclesiastico iudicio executioni mandetur,”5 promittentes, etiamsi synodus nationalis primo tempore non procedat, se una cum aliis fratribus, qui iam secessionem fecere (quam ipsi iudicant gravissimis et sufficientibus de causis factam) deliberaturos de idonea ratione et modo universalem et unanimem secessionem faciendi. Videantur quoque Acta Conventus Schiedamensis.6 (3) praecipuorum Contra-Remonstrantium] AS: Contra-Remonstrantium praecipuorum – (4) de…annexis] AS: om. – (6) esse potest] AS: potest esse – (6) quam] AS: foll. by quae est – (7) ipsis] AS: om. – (7) silentium promittant] AS: sileant – (12) turbatoribus, etc.] AS: perturbatoribus et cordoliis – (13) recte facere] AL: om. – (13) 2…11] AS: Ioh. 7, vers. 10–11 – (14) veritati] AL: veritatis – (14) etc.] AS: Praeterea nos ex officio teneri, ut eiusmodi Remonstrantes, quamdiu se sanae doctrinae et ecclesiastico ordini opponant et noxios Quinque Articulos, et quos praetendunt ecclesiasticos canones tueri student agnoscamus pro iis, cum quibus licitum nobis minime sit conventus ullos celebrare, et pro membris nostrorum caetuum non habeamus.” Acta Schiedamensia ita sonant: “Visum quoque fuit ad tollendam, etc., ut testentur fratres usque adeo sibi displicere, Quinque Remonstrantium Articulos, ut eos omnes et singulos tales esse iudicent qui gloriae divinae derogent et veram conscientiarum tranquillitatem perturbent et tollant, ideoque etiam promittant, se pro captu auditorum Quinque istos Articulos Remonstrantium serio in concionibus suis refutaturos; et porro se obligent ad instituendos ex communi consilio (si quando non procedat synodus nationalis) contra Remonstrantes processus, idque gradatim, iuxa[!] ordinem in ecclesiis Reformatis semper observatum.” – (15) Acta] AS: prec. by Accedunt – (15) ita…Ipsos] AS: in quibus aiunt se – (15) Remonstrantes] AS: foll. by et Remonstrantium sententiae addictos – (16) expectare] AS: foll. by etc. – (18–19) tempore…procedat] AS: non procedat tempore – (21) faciendi] AS: formandi – (21–22) Videantur…Schiedamensis] AS: om. 4

5

Contra-Remonstrant assembly at Amsterdam, 25 January 1617. Act printed in Remonstrantie by de zes Colloquenten… (Rotterdam, 1618), 45. Cf. Brandt, 2:460. Contra-Remonstrant assembly at The Hague, 24–25 July 1617. Act printed in Remonstrantie by de zes Colloquenten…, [49]. Cf. Brandt, 2:463–464.

5

10

15

20

9A

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

5

10

15

10 A

20

25

30

317

Secunda: Quamdiu Remonstrantes a receptis unionis ecclesiasticae formulis, puta Confessione et Catechesi, recessisse nullo publico ecclesiarum iudicio pronunciatum fuit, tandiu non licuit Contra-Remonstrantibus privato iudicio ab eorum societate et sacris recedere citra culpam schismatis. At vero Remonstrantes a receptis unionis ecclesiasticae breviariis recessisse nullo publico ecclesiarum iudicio pronunciatum fuit. Ergo non licuit ContraRemonstrantibus privato iudicio ab eorum, puta Remonstrantium, societate et sacris recedere citra culpam schismatis. Tertia: Qui in iisdem controversiis syncretismum meditantur et pacem offerunt aliis ad societatem ecclesiae Reformatae reducendis, quam negant Remonstrantibus in eiusdem ecclesiae unitate retinendis, illi causa sunt schismatis inter se et Remonstrantes. At Contra-Remonstrantes in Belgio hoc faciunt, uti probatur ex collatione eorum quae gesta sunt in Synodo Woerdana,7 cum Actis Conventus Hagiensis, Amstelodamensis, Schiedamensis. In illa enim visum fuit invitare ad societatem Lutheranos, quod et Reformati in Germania faciunt theologi. In his vero facta a Remonstrantibus secessio probata. Ergo. Quarta: Qui sententiam sententiae Remonstrantium de praedestinatione cum annexis contrariam non tantum ut falsam, sed etiam ut blasphemam atque horrendam condemnarunt, illi ob istam Remonstrantium sententiam nullo iure secessionem faciunt. At vero Contra-Remonstrantium pars non contemnenda (reliquis silentio suo quasi annuentibus) sententiam sententiae Remonstrantium de praedestinatione cum annexis contrariam non tantum ut falsam, sed etiam ut blasphemam atque horrendam condemnarunt. Ergo ob istam Remonstrantium sententiam nullo iure secessionem faciunt. Minor probatur aperta et solenni protestatione Synodi Geldricae adversus decem positiones a Remonstrantibus oblatas. Quae cum ita sint, nempe Contra-Remonstrantes esse Remonstrantium partem adversam, ream schismatis alteramque schismatis partem, uti ex iam dictis liquet, duo colligimus: Primum: Huic synodo, quae ex solis Contra-Remonstrantibus aut eorum sententiae addictis constat (ecclesiastas harum provinciarum designamus nec exteros theologos complectimur), nullo iure iudicium de causa Remonstrantium competere. (6) non] A: prec. by 1 del. illegible word – (10) quam] AS: quod – (11) illi] AS: om. – (12) hoc] AS: id – (15) Reformati] AS: om. – (17) Ergo] AS: foll. by etc. – (19) cum] AS: eiusque – (20) illi] AS: ii – (23–25) non…faciunt] AS: etc. Ergo. – (25–26) Minor probatur] AS: Probatur minor – (31) quae] A: foll. by 4 del. illegible words – (31) solis] A: interl. add. – (31–32) aut…addictis] AS: om. 6

7

Contra-Remonstrant assembly at Schiedam, 9 January 1618. Act printed in Remonstrantie by de zes Colloquenten…, [49]. Cf. Brandt, 2:698. The particular synod of South Holland, held at Woerden, 10 August 1604, sought peace with local Lutherans, art. 38. Reitsma/van Veen, 3:225. Cf. Brandt, 2:51.

318

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

Secundum: Etiamsi rebus ecclesiae integris iudicium hoc ipsi aliquo iure competisset, nunc facta secessione prorsus eo excidisse. Quibus fundamentis nixi sequentes condiciones nobis ad synodum accessuris concedi petiimus et etiamnum petimus, quarum omnium et singularum aequitatem, ne iniqua petiisse videamur, sic porro adstruimus:

5

Vindiciae primae condicionis Huc usque describatur

Prima condicione hoc petimus ut utriusque partis concionatores, cum Remonstrantes, tum Contra-Remonstrantes, tamquam partes adversae ad synodum nationalem vocentur, etc. Vide supra. Cui firmandae haec sequentia faciunt: “Gravamina Concilii Tridentini,”8 pag. 7: “Nullum fugiant nostri, quod quidem liberum et neutri parti addictum sit, concilium.” Admonitio Neostadiensis,9 pag. 420: “Maximi est momenti qui et quales sint ad synodum liberam vocandi et admittendi. Papa vult tantum sibi iuratos, theologi Bergenses itidem suos duntaxat complices. Nos vero praecipuum in hoc delectu esse non dubitamus ut non tantum Germanicarum et Augustanae Confessionis ecclesiarum, sed omnium euangelium profitentium, etiam exterarum, etc., legati convocentur.” Et pag. 437: “Conventus ad cuius iudicium provocamus esse debet legitimus, liber et Christianus, non autem Romanensium aut Bergensium more institui ex iuratis unius partis complicibus ad condemnandum sine disceptatione et iudicio libero partem absentem aut factionibus oppressam.” Paraeus, “Irenico,” pag. 23: “Etiam Papa Romanus Synodum Tridentinam dedit, sed quomodo et quorsum? Ut exclusis euangelicis episcopi omnes in Romanae sedis fidem iurati soli sententias dicerent, etc. Pariter isti varios conventus agitarunt, sed quomodo et quorsum? Prorsus ut ibi, ut exclusis quos vocent Calvinistis pastores omnes in fidem ubiquitatis adigerent, etc.”10 Pag. 57: “Saepe iniuriam passa est veritas in synodis, quia omnes congregati consenserunt eodem errore atque ita veritas deserta et silentio praeterita est, etc.” Hic autem dictum est non ex una, sed ex utraque parte dissidentium esse mittendos.

(2) eo] AL: om. – (11) fugiant] AL, AS: fugiunt – (27) adigerent] AS: adigerentur – (27) etc.] A: foll. by 2 del. illegible words – (30–31) Hic…mittendos] AL, AS: regard as quotation 8

9

10

Concilii Tridentini Restitutioni a Pio IIII Anno 1562 Indictae Opposita Gravamina, 2nd ed. (Geneva: Gabriel Cartier, 1597). Zacharias Ursinus, De Libro Concordiae Quem Vocant, a Quibusdam Theologis, Nomine Quorundam Ordinum Augustanae Confessionis, Edito, Admonitio Christiana (Neustadt an der Haardt: Matthaeus Harnisch, 1581). Pareus, Irenicum, 22–23.

11 A

10

15

20

25

30

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

5

12 A 10

15

20

25

30

319

Rationes vero et argumenta superioris postulati sunto: 1. Quia secus non erit libera synodus, sed alteri parti obstricta in solidum. 2. Quia neutra pars inaudita iudicari debet. Ergo utraque convocari. 3. Quia causa in synodo tractanda ad utramque partem pertinet. Quod omnes tangit, id ab omnibus tractari et approbari debet. 4. Quia si secus fiat, periculum erit ne veritas iniuriam patiatur. 5. Non modo nihil utilitatis, sed plus etiam mali redibit ad omnes ecclesias ex conventu et decreto unius partis excludentis et damnantis alteram. Videatur super his d. Paraeus, “Irenici,” pag. 38–39. At vero in synodo praesenti solis Contra-Remonstrantibus praesidendi, assidendi, iudicandi et decidendi partes deferuntur, exclusis ab iisdem actibus Remonstrantibus, uno alterove tantum admisso. Secundo: hoc habet prima condicio, ut Remonstrantes et Contra-Remonstrantes tanquam partes adversae convocentur. Quod sequentibus firmatur: “Gravamina Concilii Tridentini,” pag. 315: “Athanasius11 discessit ex concilio convocato in Tyro a Constantino,12 quod animadverteret praecipuos concilii viros iudicis et partis munere functuros.” Videantur eadem Gravamina, pag. 34 et 50. Paraeus, “Irenici,” pag. 34: “Chrysostomus ab aemulo Theophilo13 ad concilium Theodosii14 mandato convocatum quater et amplius accersitus venire noluit, ne eosdem hostes et iudices haberet. Neque profecto nos ad concilium tale ut quis veniat autores cuiquam fuerimus, ubi eosdem habeat adversarios et iudices.” Beza, “De Pace Ecclesiae:” “Remedium illud unicum superesse videtur, ut utrimque ex iis ipsis, qui inter se dissident, certi iudices quam maxime fieri poterit tum religione, tum prudentia paribus condicionibus omnibus deligantur.”15 Paraeus, “Irenici,” pag. 50: “Si sententiam dicendi deliberativam et decisivam in privatis et publicis congressibus ius haberent aequale omnes legati, ecclesiastici, scholastici, politici sine prosopolepsia, non tantum episcopi et praelati, nulli plus deferretur quam alteri propter ipsorum principes, ecclesias, dignitatem.” (9–12) At…admisso] AL: italicizes as though by Pareus – (10) iudicandi] AS: om. – (19) 34] A: foll. by del. Admonitio Neustadiensis, p. 421: “Non potest ergo ab una parte dissidentium decidi; imo iniquissimum est, ab una parte alteram, condemnari.” – (20–23) Theodosii…iudices] A: marg. add. – (25) maxime] AS: maxima – (25) paribus] AL: paribusque – (27) Si] A: repl. 2 del. illegible words 11 12 13 14 15

Athanasius of Alexandria. Constantine the Great. Theophilus of Alexandria. Theodosius I. Theodore Beza, De Pace Christianarum Ecclesiarum Constituenda Consilium (Geneva: Jean Crespin, 1566), 49.

320

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

Aequitas huius postulati per se manifesta est omni iure, ne scilicet parti litis partes iudicis deferantur. “Tali iudicio,” aiunt Protestantes, “Gravamina,” pag. 317, “nec humana committi debent negotia. Quanto minus divina, id est, ecclesiastica?” Et, si ratio ipsa vetat, ne vel inimicitiarum suspectis tantummodo iudicium committatur, quanto minus id adversae parti committendum? Gentiletus, adversus Concilium Tridentinum, pag. 313 [323].16 Rursus, si ipsos confoederatos et socios partium litigantium iudicio abstinere aequum est, quanto iniquius erit ipsos litigantes iudicii potestatem usurpare? Gentiletus, pag. 315 [325]. Denique ex hoc solo, quod citans odio habet citatum, dicitur citatus non satis tutus quem omni iure tutum esse necesse est, uti habent “Gravamina Concilii Tridentini,” pag. 40. Quare quum certum sit Contra-Remonstrantes, qui synodum istam constituunt, partem alteram esse ex litigantibus plurimosque adeo in ista synodo considere professos Remonstrantium adversarios, qui eos inauditos iam ante condemnarunt, exautorarunt, sacris omnibus interdixerunt, iniquissimum nobis (salvo meliore iudicio) videtur, ut iidem in hac causa totoque controversiarum inter Remonstrantes et Contra-Remonstrantes negotio personam iudicis sustineant. Tertio: eadem condicione petitur, ut tam Remonstrantibus quam ContraRemonstrantibus libertas concedatur iusto numero ex suo coetu eos deputandi, quos quique huic negotio aptos iudicabunt. Suffragatur huic petitioni Gentiletus, pag. 322 [332]: Canon, inquit, Concilii Niceni vetat reum ullius iudicis subire iudicium, quem non ipse sibi elegerit vel ab aliis ad causam delegari permiserit, etc. Ex quo canone inferimus rationabile ac iustum esse ut nostrae religionis homines eligant eos, ex quibus, si non in totum, at una saltem parte libera synodus formetur. Suffragatur Paraeus, “Irenici,” pag. 40: “Convenire debent ad conferendum non ab uno vel a paucis unius partis aut unius principis vel ecclesiae theologis designati, sed delecti et designati a suis ecclesiis et magistratibus,” et pag. 57: “Non ex una, sed ex utraque parte dissidentium mittendi aequali iure et libertate disputaturi in synodo. Sic veritas nec reticebitur nec destituetur idoneis defensoribus et praetextus ignorantiae non relinquetur.” Accedant hae rationes: 1. Quia alioquin inaequalis erit partium condicio.

(33) disputaturi in synodo] AL: in synodo disputaturi 16

Innocent Gentillet, Examen Concilii Tridentini (Geneva: Denis Preud’homme and E´lie Viollier, 1586).

5

10

15

13 A 20

25

30

35

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

5

10

14 A

15

20

25

30

321

2. Quia ipsa aequitas et ratio postulat ut quisque designet quibus res suas committere velit. 3. Secus accidet ut veritas idoneis defensoribus destituatur. Ergo, nisi Remonstrantibus ac Contra-Remonstrantibus concedatur aequa potestas eligendi ac iusto numero delegandi quoscunque causae suae defensores maxime idoneos ipsi iudicabunt atque ex iis pari utrinque condicione synodus formetur, nequaquam legitimae synodi nomine venire potest haec ipsa synodus, nec ab istis, qui vel citati vel sponte sua ad synodum istam venient, quicquam nisi suo tantum privato, non autem communi Remonstrantium, nomine geri potest. Quarto: petitur ut singuli sese iungant parti suae, adeo ut tota synodus in duos quasi coetus dividatur. Admonitio Neostadiensis, pag. 425: “Qui de iisdem capitibus dissentirent ab aliis, in singulis controversiis tractandis iuberentur se coniungere, ut constaret quid quisque tueri vellet et totius synodi in duas partes divisio, etc.” Ratio est: 1. Quia contradictoriarum sententiarum assertio talem divisionem necessario secum trahit. Paraeus, “Irenici,” pag. 43. 2. Quia aliter disputationis ordo expeditus et perspicuus conservari non potest. Quinto: ut utraque pars suum habeat praesidem et scribam. Aequum hoc esse iudicat Admonitio Neostadiensis, pag. 425 et Paraeus, “Irenici,” pag. 43: “Facta hac secessione in duas classes in qualibet controversia utrisque iniungeretur nomine principum ut binos per suffragia eligerent praesides actionum (nisi forte principes ipsi hos dare mallent) et singulos actores.” Ratio est quia, si nullus erit praeses, quis coetum moderabitur? Quis agenda proponet? Quis sententias colliget? Etc. Si nullus scriba, quis dicenda aut dicta scriptis concipiet, recitabit? Nam haec quidem utriusque sunt officia. Sin unius classis praeses alteram quoque moderabitur, iam uni parti concedetur iurisdictio in alteram, nec liberae erunt singularum classium actiones inter se et consilia. Vindiciae secundae condicionis

35

Secunda condicio habet, ut salvus conductus praestetur omnibus et singulis, qui ad synodum venient. Huius condicionis aequitatem operose probare necessarium non arbitramur, cum facile eam nobis concessuri sint et eam concesserint illustrissi-

(6) utrinque] A: marg. add. – (22) secessione] AL: sessione – (23) utrisque] AL: utrique – (24) hos] AL: nobis – (27) Etc.] AS: om. – (31) consilia] B, AL: concilia – (36) eam] AS: iam

322

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

morum Ordinum Generalium delegati. Fuse de ea agunt supra nominati authores Paraeus, Gentiletus, Admonitio Neostadiensis, etc. Hoc tantum agatur, ut in urbe Dordracena tutis ac securis a plebis violentia et furoribus nobis esse liceat, quae cura ad amplissimum istius urbis magistratum pertinet.

5

Vindiciae tertiae condicionis Tertia condicio est, ut αÆ μνηστι α omnium privatarum offensarum sanciatur. “Gravamina Concilii Tridentini,” pag. 373: “De Constantino refert Theodoretus episcopus in Nicenae Synodi historia, qua gravitate optimus et religionis amantissimus imperator episcopos, qui ad synodum convenerant, admonuerit inter caetera ut deposita animorum acerbitate, qua se mutuo lacerassent et risum praebuissent hostibus, hoc imprimis cogitarent, etc., officii eorum esse, ut in tanta ecclesiarum distractione principio charitatem inter se redintegrari patiantur et mutua odia deponant.” Pag. 338: “Omnis animorum acerbitas, odia et offensae omnes utrinque deponi debent inter partes, ut nihil hic quam gloria Dei et pax atque tranquillitas quaesita videatur. Ita recte Gregorius: A concilio procul absint odia, facinorum nutrimenta et interna invidia tabescat.” Paraeus, “Irenici,” pag. 29: “Adesdum igitur, O Constantine, imperator Christianissime, et istos carnales episcopos, ubi ad synodum venerint, imperatoria tua maiestate increpa, mone, iube ut deposita animorum acerbitate, etc., patiantur principio charitatem inter se redintegrari, mutuaque odia deponant, satyricorum libellorum suorum memoriam aboleant.” Rationes sunt: 1. Quia hoc quosvis decet Christianos, multo magis in synodo, ubi veritas investiganda, pietas promovenda, gratia Sancti Spiritus imploranda, qua se indignos reddunt iniuriarum memores. 2. Quia alioquin conventus non erit fraternus. 3. Nec libera erit ac non praeiudicata inquisitio veritatis nec iudicium incorruptum animis exacerbatis. Quare quousque Contra-Remonstrantes, ut hactenus, ita etiamnum schisma inchoatum promovent ac dilatant et durante ipsa synodo ecclesias pastoribus suis privant, in odium plebis magis magisque eos adducunt, eousque ut tolerabilior sit Pontificiorum, imo Iudaeorum in his regionibus quam nostrorum condicio aut, si quando ab aliis illa fieri videant, sibi displicere publice non testantur, tamdiu citra ullius boni fructus spem in unam synodum compingentur Remonstrantes aut idonei sententiae nostrae iudices non erunt Contra-Remonstrantes. (1) illustrissimorum] AL: illustrium – (34) his] AL: hisce

10

15 A

15

20

25

30

35

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

323

Vindiciae quartae condicionis

5 16 A

10

15

20

25

30

35

Quarta condicio habet renuntiandum esse omnibus pactis, obligationibus, condemnationibus, praeiudiciis, etc. Vide supra. “Gravamina Concilii Tridentini,” pag. 353: “Necessarium fuerit eiusmodi concilio oecumenico, quale dicimus habendo, ut pontifex Romanus episcopos, praelatos, antistites ecclesiarum, quotquot fide data et iurisiurandi vinculis obstrictos et devinctos sibi habet, primo omnium iis vinculis solutos plane liberet et iuramenti gratiam omnibus plenissime faciat.” Admonitio Neostadiensis, pag. 432: “Ut non sint iurati in ullam confessionis particularis aut privatae formulam, nec authoritati principum vel doctorum suorum Lutheri, Zwinglii, Philippi, Calvini vel aliorum addicti, sed omnes iurent se nihil praeter Scripturam et symbola catholica habituros loco fundamenti et fidei regula.” In eandem sententiam loquitur Paraeus, “Irenico,” pag. 37. Et pag. 433 inquit idem: “Caveri debet ne impediatur sinceritas iudicii factionibus, conspirationibus, pactis, promissis, minis, gratia, authoritate humana vel simili aliqua caussa, quales omnes abiurari in synodi principio debent, ut conscientiarum et sententiarum vera sit libertas.” Videantur “Gravamina Concilii Tridentini,” pag. 42 et 54–55; Paraeus, “Irenico,” pag. 27 et 12 et 36; Gentiletus, pag. 20. Rationes hae sunt: 1. Quia secus nec libere nec sine periculi metu singuli sententiam suam dicere aut veritati testimonium perhibere poterunt non soluto vinculo prioris iuramenti aut pacti. 2. Nemo poterit iudex esse illius rei vel personae, cui aliquo modo est obstrictus. Iudicii enim actus est iuris et potestatis superioris in illud, de quo iudicium est faciendum. 3. Qui ulli alii scripto quam Sacrae Scripturae est adstrictus, is neque debet neque potest ex solis Scripturis iudicium facere de doctrinae alicuius veritate, multo minus potest credi ex puris putis Scripturis iudicium fecisse, quod tamen fieri necesse est. Ad haec, habet ista condicio ut praeiudicia cessent. Sed et hoc perquam necessarium, quia synodi est causas cognoscere. At nisi depositis praeiudiciis omnia integra concilio reserventur, non potest causam legitime cognoscere, quia istis via praecluditur ad liberam et minime impeditam veritatis inquisitionem. Videatur “Gravamina Concilii Tridentini,” pag. 42. Tertio: postulatur illa condicio ut schismati renunciatur, quia 1. si praeiudiciis renuntiandum, mul(7) devinctos] AS: divinctos – (13) regula] B, AL: regulae – (29) alicuius veritate] AL: veritate alicuius – (38) 1.] A: om.

324

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

to magis schismati; 2. quia durante schismate nec synodus legitima ex utraque parte formari nec ab alterutra inter utramque diiudicari potest. Quarto: petitur ut alii alios durante synodo fratres in Christo et membra verae Reformatae ecclesiae agnoscant. Hoc autem eadem suadet ratio, quae schismati renunciandum esse probavit, ut et haec, quod synodus sit coetus eandem fidem profitentium. “Gravamina adversus Concilium Tridentinum,” pag. 311: “Etiam hoc considerandum fuerit in hac causa, et quidem accuratius, quod Pontifex cum sociis suis et addictis hos imperii ordines et status, qui doctrinam fidei Augustana Confessione expositam amplectuntur, neutiquam pro sociis Christianae et Catholicae Ecclesiae agnoscat, sed pro haereticis.” Prius ergo factae obligationes, condemnationes, foedera et praeiudicia Contra-Remonstrantium in Remonstrantes rescindantur, schisma tollatur, pax ecclesiis restituatur integra, fraternitas redintegretur, tum vero tanquam socii unius eiusdemque ecclesiae inter se conveniant et dispiciant in communem ecclesiae salutem.

17 A

5

10

15

Vindiciae quintae condicionis Ea haec est: Ne cuiquam molestia facessatur propter habitum iam a controversiarum initio in istum usque diem sive scribendo sive dicendo sive remonstrantias exhibendo sive consilia subministrando summis magistratibus iussu ipsorum sive iis obtemperando procedendi ac agendi modum, verum ut doctrina ipsa, de qua controvertitur, examinetur. Ratio 1. Quia mutuae istae criminationes infinitae erunt litemque ex lite serent. 2. Magis animos utrinque concitabunt atque ineptos reddent controversiis de doctrina fraterne ac placide examinandis et componendis. 3. Quia de istis ex ordine ecclesiarum nostrarum prius referri debebat ad presbyteria et classes quam ad synodum. 4. Quia iudicio et censurae synodali exemta sunt quaecumque iussu magistratus vel coram eo dicta, scripta aut gesta sunt. Aut enim ea approbavit magistratus aut improbavit. Si illud, quis synodo potestatem dedit revocandi illa aut censura notandi? Sin hoc, gravius quid in reum statuet synodus quam ipse magistratus. Videantur ea quae ad condicionem tertiam de αÆ μνηστι αì annotavimus. Adversus hanc condicionem etiam peccant Contra-Remonstrantes qui durante synodo sub variis praetextibus exhibitae Hollandiae Ordinibus Remonstrantiae talium vel talium scriptorum, concionum, dictorum censuras ecclesiasticas adversus Remonstrantes hic illic exercent. (3) verae] AL: vere – (5) eadem] B, AL: etiam – (9–10) Augustana] A: Augustina

20

25

30

18 A 35

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

325

Vindiciae sextae condicionis

5

10

15

20

25

19 A 30

35

Sexta condicio haec est: ut utriusque partis sententia circa id quod controversum est nec non rationes eius utrinque rite examinentur, etc. Prolixam hac de re dissertationem instituit Paraeus, “Irenici,” pag. 51, 52, 53, 54, 55, 56. Secundo: hac condicione petimus ne simpliciter inquiratur quid doctrinae ecclesiarum Reformatarum, prout ea Confessione ac Catechismo expressa putabitur, conveniat, quid non, sed quid Verbo Dei consentaneum sit. Paraeus, “Irenico,” pag. 19: “Iudicium supremum et normam absolutam controversiarum fidei nullam esse posse, nisi Scripturam sacram, etc., omnibus Euangelicis constat.” In eandem sententiam scribit Gentiletus, pag. 20. Videantur quoque “Gravamina adversus Concilium Tridentinum,” pag. 250, 56, 57, 62, 363, 364, 367. Neque alia lege haec ipsa synodus nationalis indicta est ab Ordinibus Generalibus, articulo 10 indictionis, his verbis: “in quorum omnium tractatione, quantum ad veritatem doctrinae, deputati, etc., solum Dei Verbum, non autem ulla alia scripta, pro norma habebunt.”17 Rationes sunt: 1. Quia normam iudicii infallibilem esse oportet, quae non datur extra Scripturam sacram. 2. Quia in synodo ipsa quoque scripta ecclesiastica, puta Confessio et Catechismus, examini subiicienda sunt. Non possunt ergo norma esse, ad quam exigantur reliqua. Tertio: petimus non tantummodo veritatis solius, sed et necessitatis in quovis articulo rationem haberi. Approbante Paraeo, “Irenici,” pag. 15–16: “Prima,” inquit, “quaestio erit quinam articuli sint fundamentales, seu in quibus fidei capitibus vere consistat fundamentum salutis, etc.” Locus est prolixus. Ratio, quia non tam dissensus circa rem ipsam quam opinio necessitatis turbas istas et schisma dedit ecclesiis. Quarto: ut haec omnia fiant sub fide iuramenti utrinque praestandi. Paraeus, “Irenici,” pag. 41: “Diligenter considerandum erit quibus condicionibus omnes acturi in synodo sint adstringendi.” Mox autem recitat iuramenti formulam. In Colloquio Noribergensi: Principes Germaniae postularunt ut quicunque ad illam synodum convenirent episcopi sacramento Papae absolverentur

(8) quid] A: prec. by del. nec – (30) ecclesiis] A: foll. by 26 del. illegible words 17

States General articles to convene the synod, 11 Nov. 1617. See ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 17.

326

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

et novo insuper iureiurando se omnia veritatis causa locuturos facturosque fidem facerent. Vide Sleidanum, anno 1523, lib. 4.18 Ordines Generales indictionis synodi articulo 10: “Ad quod (nempe ut Verbum Dei pro unica habeant norma veritatis nec alium sibi scopum praefigant quam Dei gloriam et pacem ecclesiarum) iuramento obstringentur deputati, etc.”19 Quinto: petitur ne quisquam synodo quidquam proponat, quod non in conscientia iudicet huic regulae, sacrarum scilicet Scripturarum, consentaneum esse. Gentiletus, pag. 12 [13]: Protestantes desiderarunt ut omnes qui concilio adessent cuiuscunque ordinis iuramento pollicerentur se sententias suas libere et sine omni dissimulatione dicturos ad Dei gloriam. Videantur “Gravamina Concilii Tridentini,” pag. 358. Ratio 1. Quia quicquid fit dubitante conscientia peccatum est; 2. Quia secus non erit seria inquisitio veritatis, sed sceptica tantum atque academica dissertatio. Sexto: ut quisque synodo se subiiciat in omnibus, de quorum veritate apud conscientiam suam convictus erit. Admonitio Neostadiensis, pag. 424 et Paraeus, “Irenici,” pag. 41: “Se parituros synodi sententiae in omnibus, de quibus ex Verbo Dei fuerint convicti.” Et pag. 36: “Paratis animis ad subiiciendum se Verbo Dei.” Septimo: ut soluti sint omnes a iuramentis, promissionibusque huic iuramento synodali contrariis. Admonitio Neostadiensis, pag. 424: “Liberentur usque ad finem synodi omnibus aliis iuramentis, quae huic iuramento synodico obstare possent.” Paraeus, “Irenici,” pag. 42.

5

10

15

20

20 A 25

Vindiciae septimae condicionis Quae ita se habet ut utrinque scriptis agatur, nisi forte utrinque consentiatur in collationem viva voce, qua in re utrique parti iustum tempus dabitur ut scripta rite et prout quisque causae suae expedire iudicabit concinnentur. Admonitio Neostadiensis, p. 427: “Intra hoc tempus actores, adhibitis in consilium ex suis quibus vellent, dicenda scripto conciperent, etc. Scripta illa recitarentur sine festinatione, etc., ut nihil dictum esset, quod non descriptum daretur adversariis.” (3) indictionis] AL: indictione – (22) Septimo] A: Sexto – (32) quibus] AS: quos – (33) ut] AS: et 18

19

Johannes Sleidanus, De Statu Religionis et Reipublicae Carolo V. Caesare Commentarii ([Strasbourg:] Wendelin Rihel, 1555), 72r[?]. States General articles to convene the synod, 11 Nov. 1617. See ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 17.

30

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

5

10

15

327

Paraeus, “Irenici,” pag. 17: “Inicio pars utraque scripto comprehendat suam sententiam, quosnam articulos arbitretur fundamentales esse vel non esse; tum ex utriusque partis scripto quaestiones petantur atque formentur controversiae, etc. Tertio de quaestionibus controversis singulis pars utraque sententiam suam scripto exponat. Quarto pars utraque ad alterius sententiam et argumenta scripto respondeat, etc. Quibus ad hunc modum peractis ad orale veniatur colloquium.” Ratio 1. est, Ne, si voce viva tantum instituatur disputatio, altera pars alteri aut non dicta imputet aut quae dicta sunt mutilet aut in εÏ τερον sensum detorqueat; 2. Quia scripto instituta disputatio tranquillior est et minus affectibus et tumultibus obnoxia. Deinde, hoc quoque isto postulato petitur, ut responsionum extemporalitas atque praecipitantia vitetur. Admonitio Neostadiensis, pag. 428: “Ut nihil extemporale, nihil non meditatum, nihil non de omnium sociorum sententia, nihil non scriptum et accurate examinatum priusquam dictum audiretur ac probe intelligeretur in eo consensu.” Suffragatur Paraeus, “Irenici,” pag. 46. Vindiciae condicionis octavae

20

21 A

25

30

35

Ut libera instituatur revisio sive examen Confessionis et Catechismi citra metum censurae. Aptari ad hoc potest quod dicitur in “Gravaminibus Concilii Tridentini,” p. 7: “Multis iam annis flagitarunt (Protestantes) talem indici synodum, in qua vera religio per viros pios, amantes veritatis, minimeque suspectos, ab errorum depravatione recte vindicata in lucem suam adsereretur et erronea ac falsa doctrina omni exterminata, quae sincera, vera et incorrupta esset, restitueretur, doceretur et conservaretur.” Consulantur eadem “Gravamina,” pag. 17, 28, 360. Quae loca mutatis mutandis Confessioni et Catechismo, quibus religionis nostrae summa continetur, optime accommodari possunt. Rationes hae sunt: 1. Quia nisi hoc examen concedatur, non erit Dei Verbo integer suus honor; nempe, solum illud esse omni humano examini exemtum. 2. Quia scripta ista humana sunt ideoque et errori obnoxia. Dispiciendum ergo, idque ex mandato Dei perpetuo, annon alicubi error lateat corrigendus, tum quoad verba, tum quoad sensum, tum quoad sufficientiam, ordinem, scopum, etc. (16) de] B, AL: om. – (20) instituatur] AS: constituatur – (29) nostrae] AS: om. – (34) ergo] AL: igitur

328

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

3. Quia finis synodi nationalis est ut dispiciatur an ecclesia harum regionum bene se habeat, et curetur, nequid detrimenti capiat. Qui finis attingi non potest, nisi per examen doctrinae. 4. Ob utilitatem huius examinis. Aut enim eo corrigentur scripta haec ab erroribus suis aut confirmabitur magis earum veritas tantoque reddetur asseclis eorum gratior. 5. A temporis huius circunstantia, quae speciatim examen hoc postulare videtur, 1. quia de phrasibus aliquot istorum scriptorum inter ipsos Verbi Divini ministros contenditur; 2. quia doctrina ecclesiae Reformatae nunc authoritate magistratus demum confirmanda videtur, quod bona conscientia a magistratu fieri nequit, nisi de veritate eius persuasus fuerit, ad quam persuasionem ingenerandam huiusmodi examen prorsus est necessarium. Petimus vero ista condicione ut citra metrum censurae hoc examen instituatur. Ratio est, quod in deliberandis rebus seriis, arduis et gravibus, ut utiliter consulatur, oporteat metum periculi omnem longe abesse ab iis, qui sententiam dicunt. Metus enim infirmitas est voluntatis et consilii vulnus. “Gravamina Concilii Tridentini,” p. 327. Paraeus, “Irenici,” p. 41: “Certi sint sibi non fore fraudi nec apud suos nec apud alios libertatem sententiarum, tam ante quam post actionem absolutam.” His adde quod pag. 48 scribitur, “Gravamina Concilii Tridentini.” Contra vero Contra-Remonstrantes tot iam retro annis ob decretam ab ipsis Generalibus Ordinibus Confessionis et Catechismi revisionem litem nobis moverunt. Ad haec Collatio Hagiensis,20 pag. 15. Absurdum atque iniquum aestimant Remonstrantes dubia sua in Confessionem et Catechismum synodo movere et de iisdem iudicare velle. Ergo sic isti liberum examen concedunt ut, qui dubium solummodo moveat ullum, licet contra Confessionem et Catechismum nihil decernat, eo ipso potestatem iudicandi ac ius suffragii amittat, hoc est, censuram non levem incurrat. Quod si inspiciantur singulorum ad hanc synodum delegatorum instructiones, quas vocant, atque aperiantur arcana mandatorum, tum vero aut istas vehementer a consuetis eiusmodi delegationum atque instructionum formulis recessisse liquido constabit aut plerosque cautione ea mandatariis litteris expressa delegatos, ne qua in Confessione aut Catechismo admittatur correctio. Quod si ita se habeat, liberum istarum formularum examen impeditur.

(1) Quia] AL: Ratio: Quia – (4) eo] AL: in eo – (5) earum] AS: eorum – (25) aestimant] AL: existimant 20

Bertius, Scripta Adversaria.

5

10

15

20

22 A

25

30

35

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

329

Vindiciae nonae condicionis

5

10

15

23 A

20

25

30

35

Ut de controversis articulis non fiat decisio, sed accommodationi studeatur, cuius tamen modus ratus non habebitur, nisi utriusque partis consensu, etc. Controversias hodiernas de praedestinatione cum annexis non decisionibus synodalibus, sed moderatione ac tolerantia mutua terminandas esse hactenus iudicarunt doctores Reformati fere omnes, rex Magnae Britanniae, Ordines Hollandiae, Ultraiecti, Transisulaniae. Consensum utriusque partis requirit ipsa natura, ratio et vis moderationis, quae tota in hoc versatur, ut partes ad consensum voluntarium inducantur. Secus uni parti in alteram concedetur iurisdictio. Deinde, repugnat naturae religionis, fidei ac charitatis erga proximum, ut parti adversae obtrudantur condiciones pacis ecclesiasticae citra consensum spontaneum. In hac autem synodo lis tota non utriusque partis consensu nec moderatione mutua concilianda, sed suffragiorum numero, hoc est, arbitrio unius partis praedominantis, scilicet Contra-Remonstrantium, decidenda et terminanda videtur ex indictionis synodalis articulis. Quod de habendo recessu in hoc ipso postulato dicitur, necessarium omnino est: 1. Quia tam deputantibus ministris ecclesiae quam deputatis aeque imposita est necessitas examinandi et diiudicandi. Prophetae duo aut tres loquantur, alii diiudicent. Nemo autem pastor potest hoc munus suum alteri resignare vel per aliam examinare et diiudicare. Nemo potest aut debet alteri homini eousque fidere, ut ipsius iudicio in rebus tanti momenti stet aut cadat. 2. Communis est potestas iudicandi. 3. Omnes instructi sunt donis ad iudicandum necessariis; secus ad munus publice docendi admitti non debebant. 1 Tim. 3; Tit. 1. 4. Omnes ex aequo tenentur reddere rationem pro animabus sibi commissis. Hebr. 13:17. 5. Res in synodo tractandae ad omnes aeque spectant citra discrimen. 6. Et eius sunt naturae, ut a pluribus rectius examinari et certius diiudicari possint quam a paucioribus. Potest enim fieri ut sequenti revelatum sit quod ignoret prior. 1 Cor. 14:30. 7. Quia synodus deputatorum inferior est coetu deputantium et tota ab horum voluntate dependet. Firmatur hoc ipsum Festi Hommii testimonio, Disputatio 18, de Autoritate Conciliorum, thesi 4: “Decreta,” inquit, “conciliorum ecclesiis non debent proponi aut obtrudi, tamquam edicta quaedam praetoria aut decreta Persica, sed mitti debent acta habiti concilii ad omnes ecclesias, ut ab iisdem ad (6) fere] A: interl. add.; AS: om. – (31–32) diiudicari possint] AS: examinari possunt

330

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

amussim Verbi Divini examinentur et, si cum ea consentire fuerint comperta, approbentur atque ita tandem ab ecclesiis approbantibus voluntarie et unanimiter haud sane invite aut coacte recipiantur. Ecclesiae enim conscientias suas delegatorum suorum ad synodum iudicio non alligarunt neque eis absolutissimam quidvis ipsarum nomine statuendi potestatem concesserunt, sed conscientiae soli Verbo Dei semper manent alligatae, cui si conformia compererint delegatorum acta ac decreta, tum demum ecclesiae ea rata habere atque approbare debent, etc.”21 At vero hoc ipsum, quod nos ad deputantes quoque ecclesias et quidem maxime pertinere contendimus, totum huius synodi arbitrio committitur indictionis synodalis articulo 12, 22 hoc est, ecclesiarum conscientiae (quod salva superiorum pace ac reverentia dictum esto, quia aliter eius articuli verba interpretari non possumus) alligantur iudicio suorum delegatorum, atque his conceditur potestas quidvis, quod delegatis expedire videbitur, earum nomine statuendi. Certe ex iisdem indictionis articulis, quicquid plurium delegatorum suffragiis constitutum fuerit, id vim decreti synodalis habere iubetur, dummodo accedat illustrissimorum Ordinum Generalium approbatio, articulo ultimo, non expectato ac ne tentato quidem examine, nedum consensu ecclesiarum. Denique addimus in postulato hoc, ut penes magistratum summum sit dispositio publici ordinis ac modi docendi, quem in publicis templis ecclesiisque obtinere velit. Suffragantur Musculus in “Locis Communibus,” de Magistratu, fol. 1371 (editio Hervagiana):23 “Nos absque ulla simulatione sic sentimus, quemadmodum penes pium magistratum superior est religionis potestas et cura, ita penes illum etiam est legum ecclesiasticarum constitutio et eorum quae prolapsa sunt in religione reformatio.” Idem, fol. 1373. Paraeus, in Epistola ad Landgravium Hassiae praefixa Hoseae: “Officium magistratus est religionis solennem hypotyposin de doctrina et oeconomia ecclesiastica ad normam Scripturarum Divinarum legitime, ubi deest, sanare.”24 Pro huius condicionis confirmatione argumenta cuivis obvia sunt in testimoniis allegatis aliisque in hanc rem editis disputationibus doctorum Reformatorum adversus pontificis Romani potestatem in rebus fidei. (4) ad synodum] AS: om. – (6) conformia] AS: om. – (7) decreta] AS: foll. by consentire – (11) articulo 12] AL: 11 – (21) publici] AS: om. – (30) sanare] AS: sancire – (33) Romani] AL: om. 21

22

23 24

Festus Hommius, LXX Disputationes Theologicae Adversus Pontificios (Leiden: Jan Janszn. Orlers, Andries Clouck, Joannes Maire, 1614), 86–87. States General articles to convene the synod, 11 Nov. 1617. See ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 17. Wolfgang Musculus, Loci Communes Sacrae Theologiae (Basel: Johannes Herwagen, 1561). David Pareus, In Hoseam Prophetam Commentarius Cum Translatione Triplici (Frankfurt am Main: Jonas Rosa / Heidelberg: Johann Lancellot, 1616).

5

10

15

20

25

30

24 A

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

5

331

At notissimum est eam esse plurium Contra-Remonstrantium sententiam, supremam de rebus sacris iudicandi potestatem sub Christo penes ecclesiam esse, spiritualia Christi solius esse et ecclesiae in solidum, ut iurisdictiones unaequaeque suorum sunt magistratuum; potestates istas, puta ecclesiasticam et politicam, etiam personis distingui, hoc est, non posse simul in unam eandemque personam cadere. Utramque potestatem simul oportere consistere ac progredi, tamquam duo brachia sub uno eodemque capite. Vindiciae decimae condicionis

10

15

25 A

20

Ea sic habet, ut iis, qui isti ordini statim obsequi per conscientiam gravabuntur, iustum tempus concedatur secum deliberandi et dispiciendi num expensis et examinatis omnibus ei quoque consentire possint. Festus, Disputatio 18, de Conciliorum Autoritate, thesi 2, p. 85: “Fundamentum omnis authoritatis synodalis est convenientia cum ordinatione et veritate divina, de qua prius nobis liquido constare debet, antequam synodus aliqua apud nos authoritatem ullam obtineat.”25 Et thesi 3: “Quare authoritas conciliorum non est praetoria neque debet esse tanta ut decretis eorum, tamquam si essent veritatis infallibilis, simpliciter acquiescamus absque ulteriore examinatione, sed debemus ea prius ad Verbi Divini amussim expendere, et si deprehendamus cum ea convenire, sententiae et consensui ecclesiae nos conformare; sin vero ab ea dissentire comperiamus, non tantum licet nobis, sed etiam debemus decretis talibus debite et legitime refragari.” Ratio est, quia vis non inferenda est conscientiis. Vindiciae undecimae condicionis

25

Qui decretis synodi post iustam deliberationem acquieverit, ad plenam ecclesiae communionem ac pacem admittatur, etc. Ratio est, quia nihil iam superesse videtur, quod ab eadem ecclesiae communione ipsum arcere possit.

(2) sub Christo] A: interl. add. – (3) solius] AS: om. – (4) sunt] A: interl. add.; AS: sint – (11) consentire] A: interl. add. repl. del. morem gerere – (14) nobis liquido] AS: liquido nobis 25

Hommius, LXX Disputationes.

332

ii/2.142 remonstrant conditions for a lawful synod

Vindiciae ultimae condicionis Si non acquiescat atque ob hanc causam publico ministerio exautorandus videatur, poterit cedere, dummodo ne ulteriore vel politica vel ecclesiastica poena gravetur, etc. Festus, Praefatio ad “Specimen:” “Confessionibus tanquam formulis consensus subscribere debent omnes, qui in ecclesiis illis (quarum scilicet istae sunt confessiones) publico docendi munere fungi volent.”26 Item: “Si quis existimet se in recepta doctrina aliquid observasse, quod sacris litteris minus consentaneum arbitretur, communi ecclesiarum iudicio expendendum proponere debet ut, si rationes eius Verbo Divino congruere comperiantur, communi consilio mutatio instituatur; sin minus, ut aut ecclesiae iudicio acquiescat aut desinat docere in illis ecclesiis, quarum doctrinam ipse non approbet.”27 Ut vere post exautorationem gravius quiddam adversus ipsum statuatur, a ratione et charitate alienum est, cum ecclesiastico ordini iam exemtus sit et privatam illi, ut et aliis civibus, vitam agere per leges patriae concedatur. Reverendissimi viri, Hos articulos et condiciones non proponimus, ut vestris reverentiis ex imperio quicquam praescribamus, verum ut in re tanti momenti conscientias nostras, ut pastores et fideles Iesu Christi servos decet, exolvamus. Si illas impetrare detur, hilari ac laeto animo ad negocium quod agitur nos accingemus, reipsa ostensuri quam nobis cordi sit incolumitas et pax florentissimae huius nostrae patriae, totque in ea ecclesiarum ac iuxta salutaris veritatis conservatio et conscientiarum tranquillitas, nec cuiquam cessuri sumus charitatis, humilitatis, mansuetudinis, quae Christianorum tesserae sunt, officiis in omnibus iis, quae cum discendo tum docendo ad pacem sectandam, obtinendam, conservandamque facere videbuntur. Sin vero eas impetrare non detur, animas nostras optimae conscientiae testimonio solabimur et aequissimas nos condiciones cum praestantissimis Reformatae religionis doctoribus petiise, vestras reverentias non admisisse iudicabimus et iudicabit nobiscum praesens et futura aetas. Simon Episcopius, sacrosanctae theologiae professor Eduardus Poppius Iohannes Arnoldus Corvinus Bernardus Duinglo (4) etc.] AS: om. – (21) nos] AS: om. – (23) nostrae patriae] AS: patriae nostrae – (28) testimonio solabimur] AS: testimonium solabitur 26 27

Hommius, Specimen, *4r. Ibid.

5

10

15

26 A

20

25

30

35

ii/2.143 state delegates resolution re conditions

5

10

333

Carolus Niellius Henricus Leo Philippus Pynacker Assuerus Matthisius Thomas Goswinius Dominicus Sapma Theophilus Ryckewaert Bernherus Vezekius Henricus Hollingerus Samuel Naeranus Isaacus Frederici

II/2.143 State Delegates Resolution regarding the Remonstrant Conditions Date: 10 December 1618 (Session 26) Main source: A: Rotterdam BRG, 47.4, [1 p.] (copy) Collated sources: B: Utrecht OSA, O, 32r–v; C: Utrecht OSA, P, 30r; AL: Acta, 1:83; AS: Acta et Scripta, 1:63–64 Other copies: Rotterdam BRG, 50.II, [2 pp.]; ADSND, 1:44, 229, 374; HV, 44v (Dutch) Summary: In response to the Remonstrant conditions for a lawful synod, the state delegates issued a resolution stating that the States General had sufficient regard to the required conditions, and the synod itself could deal with situations that might arise. Therefore, they ordered the Remonstrants to proceed without delay to the matter at hand and submit to the synod. The copy in the printed Acta differs in style from the other copies of this document. Editor: Janika Bischof

DECRETUM ILLUSTRIUM AC PRAEPOTENTUM DD. ORDINUM GENERALIUM DELEGATORUM AD PETITIONES REMONSTRANTIUM

30

Visis atque examinatis singulis articulis condicionibusque a Remonstrantibus ad nationalem hanc synodum citatis, exhibitis hodie ac praelectis, quas in (26–28) Decretum ... Remonstrantium] B, C, AL: om. – (29) Visis] AL: Excussis – (29) singulis] AL: foll. by atque omnibus – (29–30) a ... citatis] AL: quas citati ad hanc synodum atque evocati Remonstrantes – (30) exhibitis ... praelectis] AL: publice exhibuerunt atque praelegerunt – (30–p. 334.1) quas ... synodo] AL: quasque ab hac synodo

334

ii/2.143 state delegates resolution re conditions

antecessum a synodo concedi sibi ante ulteriorem rerum inchoationem, disquisitionem ac tractationem petierant, illustrium ac praepotentum dd. Ordinum Generalium Foederatarum Belgicae Provinciarum delegati, pro informatione harum petitionum, relecta formula legibusque visis, secundum quas omnes actiones synodales, adeoque totius huius synodi decursus, institui, dirigi, administrari ac peragi voluerunt, declarant singulis hisce petitionibus, articulis et conditionibus per praefatos illustres ac praepotentes dd. Ordines abunde prospectum ac provisum iam esse; et quae porro cunque in hanc rem durante tota hac actione incidere possunt, a synodo mature curari et decerni posse. Quapropter, ut ne mens aut intentio eorundem illustrium ac praepotentum dd. Ordinum ullo modo elidatur, aut synodales hae actiones porro conturbentur, aut tempus diutius longiusque in reipublicae atque ecclesiae detrimentum extrahatur, deputati illustrium ac praepotentum dd. Ordinum, iam ante dicti censent, mandant atque imperant Remonstrantibus citatis, ut citra tergiversationem, moram aut dilationem ullam, ad ulteriora et praecipue hac synodo agenda procedant, et quaecunque a synodo hoc fine decernentur, iis obediant atque morem gerant. Dordrechti, 10 Decembris anno 1618

(2) dd.] AL: om. – (3) Foederatarum ... Provinciarum] B, C, AL: om. – (3) Belgicae] AS: Belgii – (3–4) pro ... quas] AL: diligentius examinata formula, ac legibus, ad quas – (5) adeoque ... decursus] AL: et quaecunque porro hic agenda sunt – (6) dirigi] AL: prec. by ac – (6) administrari ... voluerunt] AL: iidem Ordines mandarunt – (6) declarant] AL: foll. by simul ac significant – (6) hisce] AL: om. – (7) et] AL: om. – (7) conditionibus] AL: conditionibusque – (7) per ... Ordines] AL: ab iisdem illustribus ac praepotentibus dominis – (8) abunde ... esse] AL: abunde iam prospectum esse – (9) durante] AL: om. – (9) tota ... possunt] AL: toto actionis tempore sese offerent – (9) a ... mature] AL: mature a synodo – (9) et] AL: ac – (11) mens ... intentio] AL: aut mens aut institutum – (12) Ordinum] AL: om. – (12) elidatur] B, C: eludatur; AS: illudatur – (12) hae] AL: om. – (13) aut ... longiusque] AL: diutiusque tempus – (13–14) in ... extrahatur] B, C: extrahatur in reipublicae atque ecclesiae detrimentum – (14) deputati] AL: om. – (14) dd.] AL: om. – (15) dicti] AL: foll. by delegati – (15) censent ... citatis] AL: censent adeoque mandant Remonstrantibus citatis atque imperant – (16) tergiversationem] AL: effugii – (16–17) et ... synodo] AL: ac praesertim quae in synodo – (17) hac] B, C: prec. by (interl. add. in B) in – (17) agenda] AL: foll. by sunt – (17) et] AL: Tum – (18) obediant ... gerant] AL: morem gerant, atque obediant – (19) Dordrechti ... 1618] B, C, AL: om.

5

10

15

ii/2.144 remonstrant response to resolution

335

II/2.144 Remonstrant Response to the State Delegates 10 December Resolution Date: 11 December 1618 Main source: A: Acta et Scripta, 1:64–65 Other copy: HV, 48r–v (Dutch) Summary: In response to the state delegates’ 10 December resolution ordering the Remonstrants to submit to the synod and proceed to the matter at hand, the Remonstrants declared to the state delegates that they were ready to submit, subject to several conditions, including that they be given the right to defend their views and refute contrary views as much as they thought necessary. Available only in the printed copy. Editor: Janika Bischof

15

20

25

30

35

Nobilissimis amplissimis, spectatissimis dominis illustrium Ordinum Generalium summarum nostrarum potestatum ad hanc synodum delegatis. Lecto et in timore Domini expenso dd. vestrorum decreto, quod hesterna sessione a secretario vestrorum dd. in pleno synodi consessu praelectum et recitatum est, cuius hodie nobis concessum apographum, respondemus, nihil nobis carius semper fuisse, et etiamnum esse, quam summi nostri in his regionibus magistratus authoritatem, quam agnovimus semper, et agnoscimus etiamnum, eique obediendum esse in omnibus quae cum conscientia non pugnant, statuimus et credimus. Quod vero praesens decretum attinet, fatemur quidem aliquibus conditionibus abunde prospectum et provisum esse; sed non quo ad hanc, quae praecipua est, nempe synodi maximam partem esse habendam pro parte nobis adversa. Expectabimus tamen patienter quod synodo visum erit de sententia nostra statuere, et totius rei negotium Deo innocentiae nostrae futuro vindici commendabimus. Quod vero praecipiant vestri dd. ut quaecunque a synodo hoc fine decernentur, iis obediamus, et morem geramus; nimis universale et indeterminatum nobis (pace vestrorum dd. hoc dictum esto) videtur, cum quid synodus sit decretura, adhuc ignoremus, nec caecam illi obedientiam promittere possimus. Si tamen liceat nobis cum synodo super sententia nostra conferre; si eam defendere nobis detur propugnando, et contrariam refutando, hoc est, quoad necessarium putabimus, iuxta tenorem epistolae dd. delegatorum citatoriae;1 si viva voce et scripto hoc fieri permittatur; si tempus idoneum concinnandis scriptis concedatur; si primum de Quinque Articulis transigatur, priusquam de con1

The state delegates’ letter of citation to the Remonstrants. See no. II/2.29.

336

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

siderationibus Catechismi et Confessionis respondeamus, uti habet formula indictionis synodi ab Ordinibus Generalibus concepta;2 denique si, quod praecipuum est, in tota hac actione nihil quod conscientias nostras gravet, a synodo proponatur, decreto huic prorsus morem gerere, salva semper protestatione nostra, parati sumus. Subscripsere Simon Episcopius, sacrae theologiae professor Eduardus Poppius Philippus Pynacker Thomas Goswinus Theophilus Rijckewaert Henricus Hollingerus Dominicus Sapma Bernherus Vezekius Ioannes Arnoldi Corvinus Bernardus Dvinglo Henricus Leo Assuerus Matthisius Isaacus Frederici Samuel Naeranus Carolus Niellius

II/2.145 Advice of the South Holland Synod regarding the Remonstrant Conditions Date: 24 October 1618 (mentioned in Session 26, 10 December 1618) Main source: A: Acta, 1:85–93 Other copy: Utrecht OSA, M, 9–28 (Dutch) Summary: The Remonstrants submitted to the States of Holland and Westfriesland what they considered necessary conditions for holding a lawful national synod (similar to the twelve conditions that they presented on 10 December 1618 to the Synod of Dordt). On 24 October 1618 the provincial synod of South Holland at Delft offered to the States their response rejecting these conditions. In the afternoon session of 10 December this document was referred to by the South Holland delegates at Dordt in

(8–14) Eduardus ... Vezekius] A: left column – (15–21) Ioannes ... Niellius] A: right column 2

The States General articles to convene the synod. See ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 17.

5 65 A

10

15

20

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

337

the deliberations about the conditions, but it was not read in the synod. Latin copy available only in the printed Acta. Editor: Janika Bischof

5

86 A 10

15

20

25

30

35

40

Illustribus ac potentibus dominis Ordinibus Hollandiae ac Westfrisiae, dd. suis clementissimis. Illustres ac potentes domini, quandoquidem potentibus dominationibus vestris per deputatos vestros, nobis ad urbem Delphos in Hollandiae Australis synodo congregatis, libellum quendam exhibere placuit, in quo ministri nonnulli, gravamina sua ad versus potentum dominationum vestrarum decretum, de provincialis aut nationalis synodi institutione proponunt, conquerunturque potentes dominationes vestras de eiusdem synodi conventu indicendo quam primum cogitare (quum contra et nos et omnes pariter ecclesiae Belgicae iustiores conquerendi causas habere arbitremur, non quidem de potentibus dominationibus vestris, sed de illis ipsis qui hunc libellum obtulerunt, quod artibus et machinationibus suis iam integros decem annos non tantum provincialem, sed et utramque particularem Hollandiae synodum remorati sint) idcirco nec potuimus, nec voluimus committere, quin iuxta potentum dominationum vestrarum mandatum, cum omni debita reverentia et submissione potentibus dominationibus vestris sententiam nostram de dicto libello exponeremus. Et quidem ante omnia videtur nobis (salvo vestrarum potentum dominationum iudicio) valde insolens, quod novus hic libellus, ab iis qui eum obtulerunt, aut qui eum offerri curarunt, subsignatus non sit. Cum praesertim initio huius querelae suae nullos sibi titulos tribuant, quam ministrorum infra scriptorum, quemadmodum excusum quoque exemplar eundem titulum initio praefert. Sed utrum hunc novum libellum, soli illi sex suo nomine composuerint ac subsignarint, an vero communi omnium eorum nomine, quorum mandato collationem illam Hagiensem cum sex aliis ecclesiarum pastoribus instituerunt, nec dum cognoscere potuimus; sicuti quoque necdum pro certo nobis constare potuit, quinam illi sint, qui eosdem sex collocutores ad dictam collationem, et ad omnia illa quae communi nomine ab illis acta sunt, delegarint. Qui nobis agendi modus (salvo meliori iudicio) valde insolens videtur, in ecclesia Dei. Quod, scilicet nonnulli, dissimulatis nominibus, sine suorum fratrum conscientia, hoc pacto, ad communem Reformatarum ecclesiarum doctrinam oppugnandum, inter se conspirent, tanto autem hoc magis miramur, quod nonnulli, quos hactenus pro Remonstrantibus habuimus, et qui adhuc aperte profitentur se Quinque Remonstrantium Articulos probare, et Verbo Dei consentaneos iudicare, nobis in hac ipsa synodo nostra testati sint, non tantum suo consilio aut assensu hunc novum libellum non esse oblatum, sed neque primum omnium in quo Quinque

338

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

Articuli expressi sunt. Imo ne quidem ulli Remonstrantium conventui se unquam interfuisse, aut suffragio suo definivisse, quod communi Remonstrantium nomine agendum esset. Quamobrem plusquam aequum esse arbitramur, ut illi, qui ad impugnandam fratrum suorum doctrinam conspirarunt, nomina sua palam profiteantur; quo et illis, quorum doctrinam calumniantur, certo constare possit, quibuscum sibi negotum sit, et quinam ipsis contradicant. Verum enimvero, quandoquidem potentibus dominationibus vestris visum fuit dictum novum libellum responso dignari et eundem ad nos remittere, confisi dominationes vestras hoc facturas non fuisse, vel saltem ulteriorem eius rationem non esse habituras, priusquam constet, quinam huius novi libelli autores sint et oblatores, propterea nos mature et in timore Domini, ex mandato vestro, scripto hoc expenso, illud duo imprimis membra complecti deprehendimus. Initio enim excipere conantur adversus synodi tam nationalis quam particularis institutionem; nonnullas causas praetexentes quare sese iisdem synodis submittere graventur ac recusent. Deinde proponunt insolitas atque ab omni ratione alienas conditiones, sub quibus in dictis synodis se comparituros, et causam suam coram ipsis acturos recipiunt. Rationum praetextus, quamobrem se iudicio synodi submittere graventur, cumprimis sumpti sunt, ab incapacitate, ut loquuntur, personarum, quas existimant ad hanc synodum delegatum iri. Quam incapacitatem seu inhabilitatem conantur ostendere. Primo, quia iam nulli nobis sunt apostoli, aut infallibilis Spiritus Sancti ductus, qualis in synodo Ierosolymitana Act. 15, fuit, adeo ut nemo nos iam certos reddere possit synodos nostras non tam posse errare, quam multae priscae synodi etiam legitime congregatae erraverunt. Deinde, quia ecclesiae et classes huius provinciae in duas partes diversas iam abierunt, quarum una cum altera nullam ecclesiasticam communionem colit. Quam divisionem Contra-Remonstrantibus conantur imputare, quia ipsi qui Remonstrantes dicuntur, semper optarant, ut altera pars alteram toleraret, potius quam triste hoc schisma admitteret. Contra-Remonstrantes vero erexisse separatos coetus. Unde factum fuerit, ut non tantum ecclesias sciderint, sed adversam quoque Remonstrantium partem sese constituerint, ac decreta condiderint et subsignarint, quibus Remonstrantes tanquam falsos doctores condemnarint, seseque praeterea ut eorum professos adversarios in omnibus gesserint. Et quandoquidem haec animorum alienatio adversus Remonstrantes, non tantum in hac, sed in vicinis quoque provinciis ac synodis, tam Belgicae quam Gallicae linguae, iam satis sit manifesta, idcirco arbitrantur eiusmodi synodos, quas ex talibus viris constituras probabile est, qui sese iam ipsorum adversarios professi sunt, non posse iudicum partes in ipsorum causa subire; quum natura id ipsa dictet, quod nemo accusator simul et iudex esse possit. Haec est summa eorum quae in hac prima sui scripsi parte satis prolixe exponunt.

5

10

15

20

25

30

87 A

35

40

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

5

10

15

20

25

30

35

40

339

Ad hos rationum praetextus, rogamus potentes dominationes vestras, ut diligenter attendant, an videlicet in alium finem ab illis proferri possint, quam ut omni ecclesiastico iudicio sese subducant, omnemque spem in posterum praedicant, qua pax et quies per ullum synodi conventum ecclesiis aliquando queat restitui. Nam si hae rationes quicquam valerent, nulla unquam synodus ab apostolorum tempore, ad controversias ullas componendas, in ecclesia Die cum fructu celebrari potuisset, quum experientia tamen diversis temporibus contra docuerit, synodales conventus, saepe magno cum fructu, ad varias haereses, errores, schismata, atque alias difficultates, quae in ecclesia Christi exortae erant, tollendas, fuisse institutos. Verum quidem est, nullas synodos, quamlibet celebres aut universales, post apostolorum tempora, extra omne erroris periculum fuisse, ut ipsarum decreta pro infallibili Dei Verbo haberi possint. Nam soli apostoli et evangelistae in Novo Testamento ita in omnem veritatem a Spiritu Sancto ducti sunt, ut in doctrina sua errare nequiverint. Sed hinc non conficitur, quod saeculis insecutis nullae synodi cum fructu potuerint celebrari. Imo vero, contra potius ex apostolicae ecclesiae exemplo colligi potest, quam necessarii atque utiles eiusmodi synodales conventus, ad quasvis controversias et dissensiones ex ecclesiis tollendas, habendi sint. Si enim ipsi apostoli, licet omnes pariter Spiritu Sancto usque eo donati essent, ut in doctrina sua errare non possent, atque unius alicuius eorum testimonium ad ea quae fidei erant definienda sufficeret, nihilominus eiusmodi conventus habuerunt, quanto magis hic ordo subsecuti seculis, quum reliqui pastores in doctrina errare potuerunt, servari debuit, ut eo facilius errores ab ecclesia Dei arcerentur. Et si Paulus ac Barnabas, eodem Spiritu cum reliquis apostolis praediti, Hierosolymam se ablegari sint passi, ut sententiam reliquorum apostolorum de controversia, quae in ecclesia Antiochena exorta erat, intelligerent, quanto aequius est, ut alii pastores qui apostoli non sunt, sese huiusmodi synodicis conventibus subiiciant. Nam Christus dominus, qui apostolis promisit Spiritum veritatis, qui ipsos ducturus esset in omnem veritatem, ecclesiae quoque suae polliticus est, se cum ea usque ad finem saeculi mansurum, Matth. 28:20 et, ubi duo aut tres in ipsius nomine congregati fuerint, se in eorum medio futurum, Matth. 18:20. Sicuti ergo non sequitur, quia ecclesia post apostolorum tempora nullos pastores habuit, qui in doctrina errare non possint, idcirco externum verbi ministerium infructuosum et inutile esse, quemadmodum Libertini quidam hisce extremis seculis contendunt; ita quoque non sequitur, quandoquidem post apostolorum tempora, nullae synodi extra erroris periculum fuerunt, idcirco nullas synodos, ad haereses, schismata, ac dissidia ex ecclesia Dei tollenda, esse celebrandas. Nam sicuti Deus Verbum suum per prophetas, apostolos et evangelistas scripto consignari voluit, idemque verbum scriptum miraculose conservavit;

340

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

ut ex eo fidi ac pii pastores, per ecclesiam legitime vocati, possent cognoscere ea, quae in Dei nomine ecclesiis per ipsos proponenda essent, ita quoque idem verbum scriptum, tanquam regulam ac normam, constituit, ad quam in omnibus ecclesiasticis conventibus, iudicia de fidei doctrina dirigenda sunt. Quando autem pii ac docti pastores, ex diversis ecclesiis diversisque regionibus orbis Christiani, in timore Domini conveniunt, ut ex Dei Verbo iudicent, quid in ecclesia Dei doceri aut non doceri conveniat; omnino confidendum est, Christum, iuxta promissionem suam eiusmodi conventui interfuturum, atque eundem Sancto suo Spiritu illustraturum ac recturum, ut nihil in eo quod ad veritatis ac regni eius detrimentum vergere possit, decernatur. Sed fac aliquid eiusmodi decretum iri, veritas tamen propterea oppressa non manebit, sed suo tempore iterum in lucem emerget. Interim tamen ordo, quies, et pax in ecclesia Christi servari debet. Nam Deus non est confusionis aut αÆ ταξι ας Deus, sed pacis; atque ideo vult omnia in ecclesia sua, ordine, pacifice, et quiete geri. Iam vero nullus ordo, nulla pax esse poterit in ecclesia Dei, si cuilibet quidlibet docere permittatur, nec ad rationem doctrinae suae reddendam, ac se iudicio alicuius synodici conventus submittendam, obligetur, iuxta praeceptum apostoli 1 Cor. 14:29 et 31 ut iudicetur de iis quae prophetae loquuntur, et prophetarum spiritus prophetis subiecti sint. Ad quod Remonstrantes, eo magis obligantur, quia in ministeriorum suorum aditu seipsos ad hoc obstrinxerunt, quemadmodum in libello suo fatentur, cum id ipsum sibi obiiciunt, et ad hanc difficultatem respondere conantur. Sed quam parum apte ad rem respondeant, ex sequentibus satis liquebit. Quod vero velint hoc rerum et temporum statu, apostolicum ordinem servari non posse, quia ecclesiae iam divisae sunt, non minus omni ratione caret, atque illud de quo iam egimus. Quid enim aliud ecclesias has divisit, quam diversitas doctrinae, quae in ecclesiis ex illis audita est, sin propterea in synodicis conventibus de doctrina nihil certi statuere liceat, quia ecclesiae per diversas doctrinas divisae sunt et separatae, tum sane nullo tempore in ecclesiae turbis et schismatibus synodi erunt convocandae, et ad eundem modum illis, qui in ecclesiam Dei nova dogmata antehac conati sunt invehere, semper proclive fuisset excipere, propter ecclesiae divisionem nullos conventus synodicos esse celebrandos. Idem olim praetendere potuissent Arriani, Nestoriani, Eutychiani, atque alii eiusdem generis sectarii, qui multos in ecclesiis asseclas habuerunt, easdemque sciderunt ac distraxerunt. Nec tamen eo minus pii imperatores oecumenicas synodos conscripserunt. In quibusdem eorum doctrina, utrum scilicet Dei Verbo consentanea esset nec ne, iudicatum fuit. Quod Remonstrantes excipiunt, iis inter iudices de hisce controversiis in synodo nationalis non esse concedendum locum, qui iam antea praeiudicia

5

10 88 A

15

20

25

30

35

40

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

5

10

15

20

25

30

89 A 35

40

341

sua de Quinque Articulis ediderunt, firmitate quoque omni caret. Nam hinc necessario sequeretur, nullis orthodoxis ecclesiae ministris hoc iudicium esse committendum, quia iam antea declararunt se Remonstrantium sententiam probare non posse; atque adeo eos solos in fidei controversiis iudices esse constituendos, qui neutri antea parti adsensum praebuissent. Ad eumque modum Arrianis aliisque olim haereticis adversus orthodoxos pastores semper licuisset excipere. Quo autem pacto in eiusmodi controversiis pii pastores se neutros, ut loquntur, praebebunt (quando praesertim tam multi anni intercedunt, priusquam legitimum ac publicum ecclesiae iudicium obtineri potest) quum Deus illis praecipiat, ut serio doctrinae sinceritati attendunt. Quo nam praeterea modo, pii pastores dissimulare potuissent, quantum doctrina et modus procedendi Remonstrantium ipsis displiceret? Cum animadverterent eos, opiniones suas novas sub tolerantiae praetextu, non solum in ecclesias omni conatu introducere, sed Reformatae quoque ecclesiae doctrinam, sine ulla verecundia, quam odiosissime traducere atque exagitare, tum in prima sua declaratione anno 1610 Ordinibus exhibita,1 tum vero etiam magis, in Hagiensi Colloquio, atque omnium maxime in multis subsecutis et calumniarum plenis postea editis scriptis. Cur nobis ergo exprobant nostrum adversus eorum doctrinam, et actiones iudicium, cum ipsi nos tam odiose condemnarint ac calumniati sint? Si contendant, nobis, tanquam adversae parti, in synodo nationalis iudicandi de ipsis potestatem non esse concedendam, nos quod attinet, in hoc negotio aliarum ecclesiarum, quarum deputati eidem interfuturi sunt, iudicio nos libenter submittemus, si paria nobiscum facere velint. Tum aliae ecclesiis Reformatae iudicare poterunt, utra pars doctrinae sanae constantius inhaeserit. Ac si haec Remonstrantium exceptio habere locum debeat, nulla ecclesiastica censura aut disciplina unquam in ecclesiae Dei exerceri poterit; quia illi, qui in doctrina aut moribus scandalorum autores sunt, semper censores suos, consistoria, classes, et synodos, ceu partem adversam reiicient. Quod contra haec praetendunt, verisimile videri, nullos ex ipsis, aut saltem valde paucos, ad synodum iri delegatum, ac proinde se suffragiis superatum et doctrinam suam condemnatum iri; praesertim cum Contra-Remonstrantes separatos iam antea conventus formaverint, in quibus Remonstrantium doctrinam ut heterodoxam condemnarint, et sese adversus ipsos coniunxerint, ac certorum articulorum subsignatione se mutuo obstrinxerint. Ad hoc respondemus, Remonstrantes suos fratres ac collegas ad eiusmodi separationem faciendam compulisse. Quandoquidem omne ecclesiasticum de doctrina sua iudicium recusantes, talem hucusque tolerantiam mutuam urserunt, per quam novas opiniones suas Articulis Quinque comprehensas, imo 1

The 1610 Remonstrance presented to the States of Holland and Westfriesland.

342

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

et nonnulli inter eos, multa alia nova dogmata, Quinque Articulorum momentum longe excedentia, in ecclesiam Dei conati sunt introducere. Qui vero eiusmodi tolerantiam probare non possent, neque parti ut in ecclesia Christi haec nova dogmata introducerentur, eorum opera ex functionibus suis eiecti, ecclesiae fidis suis pastoribus et ministri orbatae, atque illi qui haec aegre ferrent, male mulctati fuerunt. Quae causa fuit, per quam ecclesiae, quae tales suos pastores pro fidis veritatis doctoribus et Christi ministris agnoscebant, ab eiusmodi pravis et perversis operariis se separare sint permotae. Neque hinc tamen sequitur, quod eiusmodi ecclesiae, quae propter causas iam dictas a Remonstrantium communione secesserunt, schismatis causa sint. Nam schismatici in ecclesia nominari solent, non qui se propter controversias in doctrina exortas segregant ab illis, quos a veritate defecisse intelligunt (alias enim apostolus Paulus schisma mandasset Rom. 16. vers. 17) sed illi, qui se ad eum modum segregant, ut communi ecclesiarum iudicio se submittere renuant, aut saltem, qui per novas doctrinas in particularibus ecclesiis, schismatum autores sunt. Cuius rei iudicium penes synodum nationalem erit; atque hoc iudicium synodi, ecclesiae iam separatae, de hoc facto suo expectare sunt paratae. Quod ergo Remonstrantes dicunt, hoc rerum perturbatarum statu, consuetum ecclesiae ordinem non posse servari, sicuti rebus adhuc integris potuit, hoc perinde est, ac si glorientur, res ecclesiae nunc usque eo a se esse turbatas, ut nullis remediis restitui valeant. Nam ipsimet huic ecclesiae perturbationi causam dederunt, quum se ecclesiarum doctrinae in hunc modum opposuerunt, ut omnes censuras ecclesiasticas adversus ipsos, magistratuum autoritate, inhiberi curarent. Nam quandoquidem ipsi omnium primi a fratribus suis secessionem fecerunt, quum ipsis plane insciis inter se conspirarunt, atque a magistratu supremo postularunt, ut in suis opinionibus tolerarentur, et adversus quasvis ecclesiasticas censuras, quae contra ipsos institui possent, defenderentur, interimque omni conatu hoc egerunt, ut numerum suum indies augerent, eoque modo suas opiniones ecclesiis obtruderent; quidnam aliud quaeso iis restabat, qui conscientiae suae testimonio, et vocationis suae ratione ad veritatem, adversus eos qui contradicebant, defendendam, urgebantur, quam ut in conventibus suis viderent, atque inter se deliberarent, quid deinceps facto opus esset, ad veritatem tuendam, omnemque ulteriorem doctrinae corruptelam sistendam, scandalaque arcenda. Quum praesertim tot iam continuos annos frustra requisita esset provincialis synodus, aut nationalis, nullaque spes eius unquam impetrandae humanitus superesset; sed contra omnibus evidenter pateret, quod Remonstrantes per autoritatem magistratuum, atque illegitimos et cum Dei Verbo pugnantes agendi modos, ministros, qui cum ipsis sentirent, ecclesiis ubique obtruderent. In quo instituto, si ipsis tantisper progredi licuisset, donec tandem in omnibus, vel plerisque classibus maxi-

5

10

15

20

25

30

35

40

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

5

10

15

90 A 20

25

30

35

40

343

mum ministrorum numerum in partes suas pertraxissent, nulli dubitamus, quin ad synodum promovendam, promptissimi fuissent; cum certa spe, fore, ut opiniones suas, sub tolerantiae praetextu, introducerent. Quemadmodum in dioecesi Ultraiectensi antehac ab illis est factum. Sed quoniam metuunt, ut causam suam in particulari vel nationali synodo, suffragiorum numero obtinere possint, hinc est quod divisionem ecclesiarum et praeiudicia adversus sese causentur. Verum enim vero, quomodo sese, sub hoc praetextu, omni Reformatarum ecclesiarum iudicio possunt subtrahere, quandoquidem pro Reformatae ecclesiae doctoribus seipsi venditant? Quomodo id cum omni ratione non pugnat, ut illi, qui pro Reformatae ecclesiae doctoribus agnosci volunt, nullius ecclesiae Reformatae iudicio se velint submittere? Si pastores ecclesiarum huius provinciae pro adversa parte habent, et causas de eis conquerendi se habere existimant, quia praemature adversus ipsos quaedam constituerunt, accusent eos coram synodo nationali. Sin habeant quod de iis quoque conquerantur, qui ex aliis synodis et provinciis in synodo nationali comparebunt, iudicium de hac re permittant iis, qui ex aliis ditionibus et regnis ad synodum venturi sunt. Si nec illorum iudicium admittant, quod praesentibus et moderantibus a magistratu supremo delegatis instituetur, declarent igitur, quarumnam ecclesiarum Reformatarum iudicio se sistere cupiant. Si ne hoc quidem facere velint, quomodo se pro ecclesiae Reformatae pastoribus agnosci postulant? Quod autem hic obtendunt exemplum primorum ecclesiae Reformatorum, qui iudicio synodi Tridentinae se subiicere recusarunt; illud plane absurdum et alienum est. Nam Concilium Tridentinum, liberum non fuit. Quum episcopi, praelati, atque omnia eius membra, in verba papae iurati essent; nec quicquam iis liceret decernere, praeterquam quod ipsi placeret, et per nuncium suum probaret, quodque cum antecedentium conciliorum pontificalium decretis consentiret. Quibus se non minus quam Verbo Dei per iuramentum obstrictos atque obligatos esse, sentiebant. Contra autem, quicunque ad synodum nationalem vocabuntur ac mittentur, nullis humanis decretis aut scriptis, sed soli Dei Verbo adstringentur; adeo ut si quicquam in consensus doctrinae nostrae formulis deprehendatur, quod a Verbo Dei dissentit, non tantum illis liceat, sed etiam necesse sit, ad normam Verbi divini examinare ac corrigere. Deinde et hoc manifestum est, quod primi ecclesiae Reformatores pro doctoribus ecclesiae pontificiae haberi noluerint, sed contra ab iis secessionem fecerint, ac proinde causas iustas habuerint, cur iudicio ecclesiae Romanae se subiicere recusarint. (40) fecerint] A: fececint

344

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

Ad eundem modum in Germania doctores nostri pacem et fraternitatem ecclesiis Lutheranis quidem obtulerunt, sed eorum confessionem nunquam receperunt, nec se pro doctoribus Lutheranis haberi postularunt, nec unquam in hoc consenserunt, ut Lutheranorum opinio in templis suis doceretur; ac propterea Lutheranorum iudicio se submittere non tenebantur. Quo pacto hoc congruit cum eo quod sit a Remonstrantibus, qui pro doctoribus ecclesiae Reformatae haberi postulant, praetexentes se a doctrina Reformatarum ecclesiarum non recessisse; et tamen nulli earundem ecclesiarum iudicio se volunt submittere? Unde satis quoque constare potest, quam abs re allegetur exemplum synodi nationalis pontificiae, quam Galliae rex convocare posset; cuiusque iudicio Reformatae quae ibi sunt ecclesiae, se nollent adstringere. Nam iustas huius facti sui haberent causas, quia ipsi nunquam ecclesiae pontificae doctores censeri voluerunt, sicuti hi pro ecclesiae Reformatae doctoribus haberi cupiunt. Et quid, obsecro, per hae exempla aliud indicant, quam quod sibi videantur, tam longe a nobis dissentire, quam primi reformatores ab ecclesia Romana dissenserunt. Quum tamen contra testificentur, se ab ecclesiae Reformatae sententia non recessisse; sed, solis quorundam singularium doctorum opinionibus in ecclesia se opponere. Quare igitur iudicium de doctrina sua communibus ecclesiis non committunt? Quod autem praeterea excipiunt adversus nonnullos ministros, tum in urbibus huius provinciae, quae per Dei singularem gratiam has turbas et schismata passae non sunt, tum etiam in provinciis vicinis, eosque a iudicio de doctrina sua ferendo excludere satagunt, quia se ministeriis quarundam separatarum ecclesiarum ad tempus adhiberi sunt passi, id ipsum non minus omni ratione, quam reliqua, caret. Nam si Remonstrantes per insolitum procedendi modum novaque dogmata (quae nonnulli eorum iam antea in aliis condemnarant) ecclesias non turbassent, et ad secessionem ab ipsis faciendam, compulissent; non fuisset necessarium, ut pastores illi, cum suo et ecclesiarum suarum dispendio, separatis illis ecclesiis suppetias ferrent. Quod ipsum tamen ab iis factum non est, nisi cum consensu ecclesiarum et magistratuum quibus suberant, qui aerumnas earundem ecclesiarum respicientes, ut ecclesiis illis hoc pacto prospiceretur, operam dederunt, ne ecclesiae istae, quae cum ipsis verae fidei unitatem conservabant, tanquam miserae oves, sine pastoribus manere cogerentur. An vero propterea pastores illi non erunt idonei, qui de doctrina iudicent? Quomodo ergo ipsi Remonstrantes se ad hoc iudicium idoneos censebunt, quandoquidem se fratrum suorum doctrinae manifestos adversarios professi sunt?

5

10

15

20

25

30

35

40

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

5

91 A

10

15

20

25

30

35

40

345

Pastores illi, qui ad hoc faciendum legitime rogati sunt, non potuerunt ecclesias, quae cum ipsis in doctrina consentiebant, in hoc ipsarum aerumnoso statu plane deferere. Si hic peccarunt, subiiciunt hoc factum suum nationalis synodi iudicio. Intendant Remonstrantes eis litem, et audiatur quid ipsa synodus hic sit iudicatura. Imo si aliqui ex pastoribus illis ad synodum nationalem deputati propter hoc factum conveniantur, parati sunt, dum haec ipsorum caussa agetur, synodo tantisper cum accusatoribus suis excedere, ut iis absentibus tanto liberius de hoc ipsorum facto iudicetur. Si Remonstrantes ad eundem modum eidem iudicio se velint submittere, aequo animo audientur, caussamque doctrinae ac factorum suorum, quantum videbitur, illis agere licebit. Nam ex duobus alterum est necessarium, nisi pro ecclesiae perturbatoribus haberi velint, vel ut se communium ecclesiarum iudicio submittant, vel ut aperte demonstrent, illud ipsum iudicium Verbo Dei repugnare. Praecipue vero ostendunt Remonstrantes, quod nullum ecclesiae iudicium agnoscant, quando etiam exterorum doctorum iudicium declinare audent, praetexentes, eos, praeterquam quod affectibus duci possint, facile quoque provincialium suggestioni aures praebituros, perinde ac si nulla aequitate, ingenio, aut conscientia viri illi futuri sint. Quid hoc aliud sibi vult, nisi, quod nullos plane homines, aut saltem nullos inter eos qui religionem Reformatam profitentur, idoneos existiment, qui de ipsis iudicent; ac proinde quod se ipsos soli iudicare velint, et ecclesiis Reformatis hanc legem imponere, ut quodcunque lubet, docere ipsis concedatur? An igitur idcirco ecclesiae omnes Reformatae errare iudicandae sunt, aut esse partes adversae, quia capere non possunt opinionem Remonstrantium Verbo Dei esse consentaneam? Aut, an arbitrantur Remonstrantes tot pios doctosque viros quot in synodo nationali comparebunt, omni conscientia carituros, nec sincere et absque partium studio, de ipsorum caussa esse iudicaturos; imo et eam ipsam amplexuros, si ex Dei Verbo eam demonstrare possint? An vero Remonstrantes existimant se solos habere Spiritum Dei, ac se magis extra erroris periculum esse, quam caeteros omnes ecclesiae doctores? Nostro iudicio plane absurdum est, quod hi homines, qui nova haec dogmata in ecclesiam conati sunt introducere, omnes reliquos pastores velint suspectos reddere, et tanquam adversarios reiicere. Nam eadem plane ratione, omnes olim haeretici, iudicium ecclesiae tanquam sibi adversariae reiicere potuissent. (19) affectibus] A: asfectibus

346

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

Si contendant, se nihil novi conatos esse invehere, quaenam ergo difficultas impediat, quo minus scrupulos quos habent, fratribus suis communicare, et expendendos dare audeant? Aut quid opus fuit, ut a supremo magistratu in opinionibus suis adversus omnes ecclesiasticas censuras protegi peterent? Caeterum, quod attinet accommodationem, ut loquuntur, vel decisionem harum controversiarum, nos eam synodi nationalis iudicio permittimus. De qua confidimus, sicuti nullam accommodationem probabit, quae veritati sit noxia; ita quoque nihil decisuram, de quo non aperte ex Dei Verbo, sic facto esse opus, ostendi possit. Et quandoquidem ipsi Remonstrantes confitentur, varias accommodandi vias posse iniri, licet ipsa doctrina cum veritatis detrimento, non flectatur; valde mirum est quod synodo eiusmodi accommodandi modum velint praescribere, qui ipsis probetur, per quem non minus ipsorum opinio, quam antiqua ecclesiae sententia tolerari debeat. Hisce paucis, satis responsum putamus ad primam huius libelli partem, in qua Remonstrantes caussas proferunt, cur graventur ad synodum accedere, et eiusdem iudicio se ipsos submittere. Iam vero quod attinet duodecim illas conditiones quas proponunt, et sequendas ac servandas esse sentiunt, ut aequa ac neutri parti addicta synodus celebretur. Nos sane iudicamus nonnullas ex illis ut insolitas et inauditas, observari non posse. Nam quaenam illa synodus futura sit, in qua duae partes adversae conveniant, ipsaque synodus in duos conventus separetur, quorum quisque proprium Praesidem aliosque actionum directores habeat, in qua conventus uterque seorsim agat, et quidem separatis cubiculis? Quod in Primo suo Articulo proponunt. Nobis sane, eiusmodi synodum ab apostolorum tempore ad hunc usque diem convenisse, non constat. Et quorsum obsecro hoc tenderet? Nisi cum Remonstrantibus non omnia possent concedi quae cuperent, ut deinde re infecta libere discederent, atque hoc pacto ipsum schisma multo, quam antea fuisset, gravius redderetur? Id ipsum quoque pugnaret cum decreto, quod praepotentes dd. Ordines Generales, et potentes dominationes vestrae, de hac re iam antea condiderunt. Salvus conductus, seu liberi commeatus diploma, nostro iudicio neutri parti est necessarium, quandoquidem nostrarum provinciarum status is est, ut nemini facile metuendum sit, propter sententiam suam de religione, in se gravius quippiam constitutum iri. Cui quoque difficultati magistratus urbis, ubi synodus conveniet, ita providebit, ut iniuria ipsi fieret, si publicus salvus conductus ad id requireretur.

5

10

15

20

25

30

35

92 A

40

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

5

10

15

20

25

30

35

40

347

Nos, Deo sit laus, sub iugo pontificio, aut conscientiarum tyrannide non vivimus. Si publica fide sibi caveri velint, neminem futurum qui eos verbo sit offensurus, quis hoc illis praestare peterit? Quandoquidem iam antea, per insolitos agendi modos, maximae partis populi odium in se concitarunt. Adeo ut hanc conditionem ita late intellectam, sicuti et eam quae antecessit, pro mero effugio habeamus, quia per eam stipulantur quod praestari non potest. Neque etiam necessariam arbitramur, quam subiiciunt, αÆ μνησι αν, seu omnium privatarum iniuriarum abolitionem, sicuti nec omnium antecedentium obligationum renunciationem sufficere putamus, ut duae partes quae de se mutuo conqueruntur, synodi iudicio utrinque se submittant, sanctumque animo propositum concipiant, quo eidem iudicio in posterum acquiescant, omnes simultates deponant, et praeteritas iniurias obliviscantur. Quod praeterea stipulantur, ne quisquam in synodo cogatur rationem reddere ullius facti, contra publicum ecclesiae ordinem perpetrati, pugnat etiam cum ipso ecclesiae ordine; qui postulat, ut non tantum de doctrina, sed de factis quoque ministrorum et publicis scandalis, legitime in synodis cognoscatur. Et plane metuendum est, ne sine debita censura, adversum eos, qui per doctrinam et facta sua, scandalorum et magnarum offensionum autores fuerunt, ecclesiae ad quietem reduci possent. Quod porro petunt, ne a synodo inquiratur utrius partis sententia, Remonstrantium, nempe, an Contra-Remonstrantium, cum doctrina Reformatae ecclesiae congruat, sicuti ea in Confessione et Catechesi continetur. Sed ut ante omnia examinetur, quid cum Dei Verbo consentiat, illud non convenit cum eo quod Remonstrantes hactenus sunt gloriati; quod ipsi, videlicet constanter permanserint in antiqua vere Reformatarum ecclesiarum sententia, quae Confessione et Catechismo exprimitur. Nam si, ut loquuntur sentiunt, cur illius quoque rei iudicium ecclesiae non permittunt? Nisi quia metuunt, inanem fuisse hanc gloriationem, tum iri deprehensum. Neque nos tamen idcirco statuimus satis id fore, fide prehendantur adversus veterem ecclesiae sententiam sensisse et docuisse. Sed necessarium iudicamus, ut deinde pergatur, et utra sententia cum Dei Verbo consentiat, vetus, scilicet, ecclesiae, an nova Remonstrantium, examinetur. Quod omnia volunt scripto peragi, illud synodi iudicio permittimus. De Confessionis recognitione, antea satis declaratum est nos non impedire, quo minus Confessio relegatur et recognoscatur, prout antiqua consuetudo postulat. Et nobis quoque placet, ut illi nulla censura propter animadversiones suas, quas proferent, notentur, qui se synodi iudicio submittent, et ordinem hic constituendum sequentur.

348

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

Sententia etiam nostra est, synodo nationali liberum fore, ut decidat, quae secundum Dei Verbum decidenda esse iudicat, ac porro omnia dispiciat, quae sine detrimento veritatis, cumque ecclesiae aedificatione facere ad pacem possint. Cui rei, ut confidimus, illi qui ad synodum nationalem delegabuntur, unanimi consensu invigilabunt. Confidimus quoque praepotentes dd. Ordines Generales, quum de veritate atque aequitate constitutionum synodalium apud se persuasi fuerint, easdem consensu suo approbaturos, ac publica autoritate exsecutioni demandaturos. Quemadmodum etiam censemus, penes iudicium et prudentiam tam synodi, quam supremi magistratus futurum, qua ratione cum iis, qui synodi iudicio acquiescent, vel non acquiescent, deinceps agi oporteat. Haec sunt nobiles, potentes, et clementissimi domini, quae debita cum reverentia ac submissione ad hunc libellum breviter adnotanda, ac potentibus, dd. vestris proponenda iudicavimus. Multa praeterea alia in eodem libello observari possent, qualia cumprimis sunt, quibus synodici Geldricae et Praesidis eiusdem synodi actiones sugillant, (de quibus ipse Praeses, conventui nostro, Geldricae synodi nomine adsistens, maximopere conquestus est, et contrarium nobis declaravit) item variae, iniustaeque accusationes, calumniae, et iniuriae, adversus alios quosdam pastores, tum intra, tum extra hanc provinciam institutae. Quarum culpam facile probari posset magis residere penes ipsos accusatores, quam penes illos quos apud potentes dominationes vestras conantur traducere, quemadmodum et alia singularia plurima. Sed ne potentibus dominationibus vestris prolixiore responso molesti simus, utque omnia, iuxta mandatum vestrum, quae acerbitatem, perturbationem, aliosque affectus sapiunt, vitemus, ad singularia illa respondere, aut huius generis calumniis atque occasationibus acrius obviam ire nobis visum non fuit. Interim potentes dominationes vestras demisse rogamus, ut responsum hoc nostrum boni atque aequi consulatis, deque ipsa re statuatis, quod vobis pro prudentia vestra, ad patriae commune bonum, et ecclesiarum pacem maxime necessarium videbitur. Et quandoquidem libelli huius autores, circa finem scripti sui innuunt, se adversus quasvis eiusmodi synodorum (quas hic improvant) citationes, aures suas obturaturos, quod nonnulli ex iis reipsa quoque ausi sunt, quum, adversus iteratum vestrum mandatum, coram synodo hac non comparuerunt. Rogamus potentes dominationes vestras, ut haec ad animum revocent, et autoritate sua procurent, ne quisquam in posterum, qui ad hanc aut ad nationalem synodum citatus est aut citabitur, se sistere recuset, quando vi-

(25) Sed] A: page 93 misnumbered 95 – (33) autores] A: aucores

5

10

15

20

25

30

35

93 A

ii/2.145 advice of south holland synod re conditions

349

delicet in eum finem citabitur ut doctrinae atque actionum suarum rationem reddat.

5

Actum Delphis in conventu nostro synodico ad 24 Octobris 1618. Potentum dominationum vestrarum humillimi servi, pastores et seniores ad Synodum Zuythollandicam deputati, atque omnium nomine. Henricus Arnoldi, praeses. Balthasar Lydius, assessor. Ioannes Lamotius, scriba.

SECTION 6: REMONSTRANT PROTEST

II/2.146 Remonstrant Protest against the Synod as a Lawful Judge Date: 11 December 1618 (Session 27) Main source: A: Utrecht OSA, A.11, 5 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 118r–119v; AL: Acta, 1:93–95 Other copies: Rotterdam BRG, 50.F, [7 pp.]; Acta et Scripta, 1:59–62 Summary: This protest repeats the Remonstrants’ complaint that a party to the litigation is also acting as judge of the litigation, a situation which they consider a departure from natural law inherent in every man. It also complains of prejudicial and prejudicing behavior on the part of the President, who misrepresented the words of Episcopius during the previous session. It repeats the Remonstrants’ accusation that the delegates are responsible for the schism, not they themselves, and ends with a solemn declaration that the Remonstrants do not and cannot regard those who are a party in these controversies as legitimate judges of the same controversies. Editor: Joseph Tipton

Nobilissimi illustrium Generalium Ordinum delegati, reverende d. praeses, reverendissimi, clarissimi, doctissimi piissimique patres ac fratres. Prudenter monet doctissimus Paraeus “Irenici”1 sui, pag. 34: “se nemini autorem fore, ut ad concilium accedat, ubi eosdem habeat adversarios et iudices.” Nam ubi pars adversa sola ius dicit, vix fieri potest quin in alterius praeiudicium, condemnationem et oppressionem consilia omnia et decreta dirigantur. Huius vero rei documenta quamplurima nobis exhibet haec ipsa synodus, in qua praeterquam quod nobis rigidissime praescribitur quid dicendum nobis sit, quid non, usque adeo ut non nisi impetrata precibus et obtestantionibus venia ad scriptorum nostrorum, quae ad sententiae et causae nostrae patrocinium facere nobis videntur, lectionem accedere conceda1

Pareus, Irenicum, 34.

20

25

ii/2.146 remonstrant protest against the synod as a lawful judge

5

10

15

2A

20

25

30

35

351

tur. Hoc etiam per d. Praesidem agitur, ut modo in malae fidei, modo in laesae maiestatis crimen nos adducat, quasi non sufficerent nobis plurimorum theologorum irae et odia, ut etiam summae nostrae potestates iniquis agendi modis in nos concitandae sint. Hesterna enim sessione matutina suspicionem hanc synodo et auditoribus quoquot adsunt iniicere conatus fuit reverendus d. Praeses, ac si mala fide a d. magistro Episcopio sacrae theologiae professore actum foret, utpote qui post habitam suam orationem petenti orationis exemplar Praesidi responderit se non aliud habere exemplar quam unicum illud, quod ad manus esset, cum tamen eopse die secretario delegatorum illustrium dd. Ordinum aliud exemplar sua manu scriptum exhibuerit. Ad quod ipsum respondit supradictus Episcopius, sibi insignem hac in parte iniuriam a d. Praeside fieri et hallucinari suam reverentiam; se enim disertis et formalibus verbis dixisse “non habere se exemplar satis nitide descriptum,” reliqua vero nec dicta illi nec cogitata esse, provocans super hac re ad ipsius synodi testimonium. Cui inter d. Praesidem ac d. Episcopium contentioni finis tandem delegatorum illustrium Ordinum Generalium intercessione impositus est. His peractis pomeridiana sessione, aliam in nos invehendi occasionem arripuit ex scripto quodam nostro antemeridiana sessione praelecto et synodo fusa et prolixa oratione persuasit nos censura esse notandos, quod ausi fuerimus illustrissimos Ordines Generales et Particulares, necnon illustrissimum principem Auriacum2 schismatis accusare, necnon etiam maximam partem synodi. Quam etiam censuram suffragante synodo paucis exceptis instituit. Ad primum respondimus et respondemus alteram nobis hic fieri ab eodem Praeside iniuriam et in toto nostro scripto nusquam nisi cum reverentia nos de illustrissimis Ordinibus Generalibus et eorum delegatis loqui. Et profecto non tam sunt honoris sui et delegantium suorum existimationis, quam in republica sartam tectam esse oportet, prodigi hi ipsi qui praesentes sedent illustrium Ordinum Generalium delegati, ut hoc in suas dominationes commissum crimen, siquidem commissum esset, silentio praeterire vellent. Quin, ut quod res est appareat diserte dicimus in praefatione, “nos schismatis reos habere maximam partem eorum qui ex Confoederatis Provinciis ad hanc synodum convenere ecclesiasticorum.”3 Ecclesiasticos designamus, ut horum actiones a politicorum actionibus, de quibus pronunciare nolumus, distinguamus. Et pagina tertia, quarta et quinta fuse probatur, hos ipsos ecclesiasticos (de magistratibus ne gry quidem) schisma fecisse,

(9) eopse] AL: eo ipse – (12) suam] AL: eius – (14) illi] AL: sibi – (16) intercessione] A: interl. add. repl. 3 illegible words – (25–26) loqui] A: interl. add. – (27) hi] A: prec. by 1 del. illegible word 2 3

Maurice, Prince of Orange. From the preface to the Remonstrant document on conditions for a lawful synod, submitted on 10 Dec. 1618. See no. II/2.142.

352

ii/2.146 remonstrant protest against the synod as a lawful judge

idque iis rationibus, quae in magistratum non quadrant, sed ecclesiasticos Contra-Remonstrantes solummodo spectant. Accedat quod cum maximam synodi partem istius criminis, nempe schismatis, insimulaverimus, exteris theologis exceptis, minime illustrium Ordinum Generalium delegati a nobis taxati sint, utpote qui vel ipso Praeside iudice a synodo ipsa distinguuntur, sed synodalium actionum directores sunt moderatoresque. Nec est profecto moris nostri magistratuum nostrorum dignitatem vel directe vel indirecte, nedum publicis scriptis, suggillare, sed uti reverentiam et obedientiam prioribus, ita praesentibus, quoad salva conscientia iuxta Dei Verbum fieri poterit, praestabimus semper, etiam Deum pro incolumitate huius nostrae patriae, illustrium Generalium Ordinum, necnon illustrissimi Principis Auriaci salute orantes. Quare istam d. Praesidis criminationem errorem et hallucinationem non levem interpretamur. Alterum quod attinet, nempe nos ecclesiasticos plerosque schismatis accusasse, agnoscimus nec hac in parte quicquam a nobis peccatum arbitramur. Id quod verum est diximus et testantur id ipsum diremtae in duas partes Hollandicae, Geldricae, Ultraiectenses et Transisulanae ecclesiae, idque Contra-Remonstrantium studiis, uti probatur a nobis in supradicto scripto rationibus variis, quibus non iusta refutatio, sed synodalis censura necnon decretum delegatorum illustrium Ordinum Generalium opponitur. Cui decreto refragari muneris nostri non est. Censuram tamen synodalem quod attinet, nos eam multiplicis nullitatis arguimus: 1. quod, quae veritatis sors esse solet, indigne ferat nos plerosque Contra-Remonstrantes in synodo praesentes schismatis reos agere, hoc enim ita se habere conscientiis nostris persuasissimum est, quicquid tandem hac de re secus iudicaverint, iudicent ac iudicabunt ipsi Contra-Remonstrantes; 2. quia haec ipsa censura in eandem schismatis culpam a nobis vocatos esse illustrissimos Ordines Generales odiose et praeter rei veritatem supponit; 3. quia iuvenilis proterviae ac petulantiae accusat eos, quorum aliqui aetate et annis non solum multis synodi membris, sed etiam ipsi d. Praesidi non cedunt; 4. quia protervia non est nec petulantia iuvenilis censeri debet, quod praemeditati, consulto ac plena animi deliberatione scripsimus, et ut toti orbi Christiano constaret voluimus. Quae porro de iudice nostrarum controversiarum inter nos et d. Praesidem disceptata sunt, eo redeunt, quod a conscientiis nostris impetrare non possimus, eos ut iudices agnoscamus, qui partem alteram litis nobiscum sustinent, qui schismate facto a nobis secessere, nulla sacra nobiscum communia habere volunt, sed scriptis suis nos iam ante condemnarunt. Iuris naturalis esse arbitramur, ne pars adversa iudex sit in sua causa, et adversus iuratos etiam iudices, si adversarii sint in re controversa, excipi posse. Haec axiomata (2) Accedat] B, AL: Accedit – (6) sed] AL: sed qui – (9–10) fieri…poterit] A: interl. add. – (16) diremtae] B: diremptae – (20) muneris] A: perhaps crossed out – (24) hac] A: prec. by 1 del. word – (35) possimus] AL: possumus – (38) esse] AL: om. – (39) sint] AL: sunt

5

10

15

3A

20

25

30

35

ii/2.146 remonstrant protest against the synod as a lawful judge

5

4A 10

15

20

25

30

35

353

practica per se et natura sua nota altius animis nostris insident, quam ut vel ulla illustrium Ordinum Generalium vel huius synodi authoritate nobis eximi queant. Quod de praxi veteris et recentis ecclesiae dictum fuit, respondimus et respondemus veteris ecclesiae in convocandis synodis variam fuisse pro temporum diversitate rationem. Ipse enim Athanasius discessit ex concilio convocato in Tyro4 a Constantino, quod animadverteret praecipuos consilii viros iudicis et partis munere functuros. Recentem ecclesiam quod attinet, non ob aliam causam Reformati Concilium Tridentinum adire detrectarunt, quam quod Pontificios pro parte adversa haberent. Ob eandem causam ad Flaccianorum5 synodos venire detrectarunt nostri, sub eodem tamen magistratu, duce Saxoniae, viventes. Et quid, si ad Lutheranam synodum in Germania aliisque locis vocarentur Calviniani, quos vocant, num partem adversam iudicem agnoscerent? Nequaquam. Exempla Coolhasii, Wiggeri, Hermanii Herberts aliena sunt. Nam nullum inter hos et alios factum fuerat schisma, uti nunc inter nos et Contra-Remonstrantes. Nec refert, quod iuramento adstricta sint omnia synodi membra se secundum conscientias ex Verbo Dei iudicatura, nam etiam contra iudices iuratos excipi quotidiana docet praxis, si quando in propria causa iudicare volunt. Ad id quod allegatum fuit a d. Praeside, alia ratione haeresibus occurri non posse, respondemus ad rem minus facere, cum nec haeretici simus nec haereseos convicti. Ad id quod quaesitum fuit a d. Praeside, quem vellemus iudicem, respondimus nobis impraesentiarum sufficere hoc dixisse, hanc saltem synodum, quae iam ad iudicandum comparata est, non posse esse maxima sui parte iudicem, cum pars adversa sit. Quod si tamen ad hanc synodum deputati fuissent ex Confoederati Belgii Provinciis viri pacis amantissimi, quae mens fuit illustrium Generalium Ordinum, nec qui se schismati huic faciendo vel promovendo immiscuissent, minus causae nobis foret adversus talem synodum excipiendi. At nunc ad eam delegati sedent ecclesiastae quamplurimi compertissimi nostri adversarii, quorum in locum mitti potuissent viri moderatiores quique schisma factum improbarunt, licet in Contra-Remonstrantium sint sententia, qui tamen in deputationibus praeteriti sunt. Et frustra alium iudicem eligeremus, cum alium nobis dare non decreverint illustrissimi Ordines Generales et hunc praesentem iudicem patienter ut feramus petatur. Quamobrem ne diutius super hac re disceptemus, nos omnes et singuli hac solenni et diserta protestatione toti huic synodo et universo orbi Christiano testatum facimus nos praesentem synodum, aut maximam eius partem, (4) ecclesiae] B: om. – (21–22) respondimus] AL: respondemus 4

5

The Council of Tyre, held in AD 335, heard charges brought against Athanasius that ended in his condemnation. The Flaccians were those who agreed with the often controversial theological ideas of the Croatian reformer Matthias Flacius Illyricus.

354

ii/2.147 state delegates resolution regarding the remonstrant protest

propter causas supradictas et in scripto a nobis exhibito comprehensas et rationibus munitas, non habere pro legitimo controversiarum nostrarum iudice, ideoque iudicium eius nullum apud nos et ecclesias nostras habiturum pondus. Qua protestatione praemissa ad rem praesentem et propter quam citatos nos credimus, nos accingimus, hoc petentes, ut hoc quoque scriptum nostrum et protestatio actis synodalibus inseratur. Simon Episcopius, sacrae theologiae professor Eduardus Poppius Iohannes Arnoldus Corvinus Bernardus Duinglo Carolus Niellius Henricus Leo Philippus Pynacker Assuerus Matthisius Thomas Goswinius Samuel Naeranus Dominicus Sapma Henricus Hollingerus Bernherus Vezekius Theophilus Ryckewaert Isaacus Frederici

II/2.147 State Delegates Resolution regarding the Remonstrant Protest Date: 11 December 1618; submitted 12 December (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, L, 120r–v (copy) Collated sources: B: Utrecht OSA, O, 40r–41r; C: Utrecht OSA, P, 41r–v; AL: Acta, 1:109–110 Other copies: Rotterdam BRG, 50.III, [3 pp.]; ADSND, 1:53–54, 236–237, 386–387 Summary: In this resolution, the state delegates reprimand Episcopius for what he said about a copy of his 7 December speech and admonish him to have more regard for truth. They also admonish the cited Remonstrants to respect the lawfully convened synod and to obey what they were commanded, notwithstanding their protest that is declared to be unwarranted. Editor: Janika Bischof

(5) accingimus] AL: accingemus

5A

5

10

15

20

ii/2.147 state delegates resolution regarding the remonstrant protest

5

10

15

20

25

355

RESPONSUM ILLUSTRISSIMORUM AC PRAEPOTENTUM DD. ORDINUM GENERALIUM DELEGATORUM AD PRIMAM CRIMINATIONEM FRATRUM REMONSTRANTIUM, QUA ACCUSATUS FUIT REVERENDUS VENERANDUS PRAESES ECCLESIASTICUS, ET EORUM PROTESTATIONEM Cum vir reverendus magister Simon Episcopius, sacrae theologiae in academia Lugduno Batava professor, a reverendo et clarissimo viro Iohanne Bogermanno venerandae huius synodi Praeside, ex autoritate amplissimorum delegatorum fraterne nuper fuerit admonitus, quod sincere parum cum hac synodo egisset, quanquam maluissent illustrissimorum atque praepotentum dd. Ordinum Generalium delegati dictum magistrum Simonem Episcopium, reliquosque fratres Remonstrantes, simplici ac candida confessione, delictum de quo omnibus constabat, ne qua reverendae eorum dignitati atque muneri, haereret labes deprecatos esse, aut confessione, quod ingenuorum est, aut prudenti saltem excusatione, crimen diluisse, tandemque aliquando sine ullis ambagibus in praesentem rem veniri, quia tamen animo deliberato, atque hoc ipso illo die, quo de aliis agendum erat, coram tota synodo, sine circuitione ulla reverendissimum clarissimumque virum et dominum in Christo d. Iohannem Bogermannum, conventus huius Praesidem, nulla tot magnorum, tot clarorum, tot honestorum virorum, qui universam vere Reformatam hoc in loco coram Deo, repraesentant ecclesiam, nulla eorum conscientiae praesentiaeque ratione habita, mendacii accusare non dubitaverint, illustrissimorum et praepotentum dd. Ordinum delegati, audito consentiente omnium exterorum, omnium provincialium, totius denique huius venerandae synodi et quidem iuramento iam obstrictae, testimonio, suo quoque insuper addito, inter quos nonnulli sunt, qui verba ipsa exceperunt, atque ex ore dicentis descripserunt, graviter, serio, atque pro autoritate sua, commonendum ar(1–6) Responsum ... protestationem] B, C, AL: om. – (8) reverendo ... clarissimo] AL: clarissimo ac reverendo – (8–9) Iohanne ... Praeside] AL: Praeside huius synodi, Iohanne Bogermanno – (9) autoritate] C: auctoritate – (9–10) amplissimorum ... fuerit] AL: publica delegatorum paucis nuper, ac fraterne fuerit – (11–12) quanquam ... Episcopium] AL: quanquam sane maluissent delegati, dictum Episcopium – (11) illustrissimorum] AL: illustrium – (11) atque] C: ac – (13) simplici ... confessione] AL: simplici confessione ac candida – (14) reverendae ... dignitati] AL: dignitati eorum – (14) atque] C: ac – (15) aut] AL: et – (16) prudenti] AL: pudenti – (16) ullis] AL: om. – (17) praesentem rem] B, C, AL: rem praesentem – (17–18) animo ... die] AL: quasi re deliberata, eo ipso die – (18–19) circuitione ulla] AL: ulla circuitione – (19) reverendissimum clarissimumque] AL: reverendum et clarissimum – (19) et ... Christo] AL: om. – (20) conventus ... Praesidem] AL: synodi Praesidem – (23) dubitaverint] AL: dubitaverit – (23–24) illustrissimorum et] AL: illustrium ac – (24–25) audito ... provincialium] AL: audito prius summo ac unanimi, omnium tum exterorum, tum provincialium – (24) consentiente] C: conscientiae – (25) provincialium] C: provincilialium – (25) huius venerandae] AL: venerandae huius – (27–28) atque ... descripserunt] AL: om. – (28) atque] AL: ac – (28–p. 356.1) pro ... virum] AL: pro ea qua hic pollent autoritate, virum reverendum – (28) autoritate] C: auctoritate

356

ii/2.148 remonstrant agreement to present their views

bitrati sunt eundem reverendum virum magistrum Simonem Episcopium, reliquosque fratres Remonstrantes, ut in posterum et ipsius veritatis, quae virtutum omnium ecclesiasticarum norma est ac regula, et quam Deus vivus, supremus ille atque unicus scrutator renum cordiumque inspector, qui abyssos maris penetrat, adeoque ipsa veritas est, in veritatis suae interpretibus maxime requirit, rationem habeant; utque tam illustrem, tam venerandum, tam augustum, tam eximium, tam legitime huc convocatum ecclesiarum omnium, quae eodem fidei vinculo coniunctae sunt, conventum, in quo ipsi illustrissimorum atque praepotentum dd. Ordinum Foederatarum Belgii Provinciarum, praesident delegati, qui supremum repraesentant magistratum, revereri saltem toties iam moniti, addiscant, neque per delegatorum atque convocatorum latus, quod non semel, cum in synodo hac veneranda, tum autem in libello exteris theologis clam exhibito,1 ab iis est factum, ipsos delegantes atque convocantes proterve petant; sed postpositis omnibus aliquando criminationibus, decreto iam postremum plenissima cum potestate a nobis promulgato morem gerant, non obstante protestatione, quam omnino non esse admittendam censemus. Dordraci, 11 Decembris 1618. Subscriptum erat: Nomine atque mandato amplissimorum dd. delegatorum, Daniel Heinsius

II/2.148 Remonstrant Agreement to Present their Views Date: 12 December 1618 (Session 30) Main source: A: Acta et Scripta, 1:70 Summary: After considerable pressure from the synod, the cited Remonstrants agree to submit their views in writing on the Five Articles and on the Confession and Catechism. This brief document only survives in a copy. Editor: Janika Bischof

(2) ut] AL: prec. by monendos esse iudicarunt, – (3) ac] AL: et – (3) et quam] AL: quamque – (3) vivus] C: verus – (7) augustum ... tam] AL: om. – (9) illustrissimorum] AL: illustrium – (11) revereri] AL: foll. by nunc – (11–12) delegatorum ... convocatorum] AL: convocatorum atque delegatorum – (13) autem] AL: et – (13) clam] C: iam; AL: nuperrime – (13) ab] AL: prec. by clam – (14) proterve] AL: prec. by petulanter ac – (14–15) omnibus aliquando] AL: iam tandem – (15) cum] C: om. – (15–16) a nobis] AL: ab ipsis – (17) non ... censemus] AL: admittendam non esse censent ac declarant – (17–20) Dordraci ... Heinsius] B, C, AL: om. 1

The Remonstrant letter sent to foreign theologians. See no. II/2.121.

120v A 5

10

15

20

ii/2.149 remonstrant request for copies of censures

5

10

15

20

357

Intelleximus mentem et sententiam delegatorum illustrium dd. Ordinum et Generalium et reverendi d. Praesidis, respondemus itaque salva conscientia et iudicio nostro de hac ipsa synodo. Sententiam nostram de dictis Articulis libere proponemus, explicabimus et quantum esse necessarium existimabimus defendemus, et si quae ulterius habemus super doctrina, quae in Catechesi et Confessione ecclesiarum harum comprehenditur, de quibus dubitemus, ea eorumque rationes scripto comprehendemus. Subscripsere, Simon Episcopius, sacrae theologiae professor Bernardus Dvinglo Theophilus Rijckewaert Samuel Naeranus Bernherus Vezekius Philippus Pynacker Carolus Niellius Thomas Goswinius Eduardus Poppius Isaacus Frederici Henricus Hollingerus Dominicus Sapma Henricus Leo Assuerus Matthisius I. Arnoldus Corvinus

II/2.149 Remonstrant Request for Copies of Censures Date: Submitted 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Acta et Scripta, 1:69 Summary: In this document, which only survives in a copy, the Remonstrants request copies of the censures of their protest by the synod and the state delegates. The request was denied. Editor: Janika Bischof

35

Nobilissimi, amplissimi dd. honorande d. Praeses, reverendissimi, clarissimi, doctissimi viri fratres. Nos infra scripti Remonstrantes, citati ad synodum nationalem, auditis iis quae nobis antemeridiana sessione partim a scribis synodi, partim a secretario illustrium Ordinum Generalium praelecta sunt, in praesentiarum cum debita

358

ii/2.149 remonstrant request for copies of censures

reverentia et animi submissione petimus. Primum, ut nobis concedatur apographum censurarum istarum, quae in nos latae sunt a synodo. Secundo, iudiciorum quae super protestatione nostra a doctissimis exteris theologis scripto in hac synodo exhibita sunt. Tertio, ipsius decreti nobilissimorum delegatorum illustrium Ordinum Generalium, quatenus et censuras et protestationem nostram concernit; utque nobis iustum tempus detur, haec ipsa apographa in timore Domini, praemissis ad Deum precibus, serio examinandi, expendendi, meditandi, praecipue vero quoad rationes aliquot ab exteris theologis propositas, quatenus persuadere nobis student, a protestatione facta nobis esse recedendum. Ut quae nobis considerationem propriorem mereri videntur, quo iis expensis, et ad animum revocatis a facta protestatione recedamus, siquidem rationes illas solidas esse comperiamus (religio enim nobis est in rebus tanti momenti quippiam facere vel per temeritatem vel dubitante et non satis persuasa de rei aequitate conscientia), atque ita voluntati et decreto illustrium Ordinum Generalium delegatorum salvis caeteris aequissimis conditionibus, hesterno die iisdem dd. delegatis in nostra ad decretum supradictum responsione exhibitis morem geramus. Subscripsere, Simon Episcopius, sacrae theologiae professor Eduardus Poppius Bernardus Dvinglo Carolus Niellius Thomas Goswinus Assuerus Matthisius Henricus Hollingerus Isaacus Frederici I. Arnoldus Corvinus Philippus Pynacker Theophilus Rijckewaert Henricus Leo Bernherus Vezekius Dominicus Sapma Samuel Naeranus

(10) recedendum] A: letter u inverted – (20–26) Eduardus ... Frederici] A: left column – (27–33) I ... Naeranus] A: right column

5

10

15

20

25

30

SECTION 7: ADVICE ON THE REMONSTRANT PROTEST

II/2.150 British Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, A.6, 3 pp. (original) Collated source: AL: Acta, 1:97–98 Other copies: Utrecht OSA, L, 122v–123v; Oxford ExC, Ms 48, 29–30; Milton, 162–165 Summary: This document contains the response of the British theologians to the Remonstrants’ protest that their cause was being examined by the very party that was opposing them, on the grounds that this violated historical precedent and natural law. The British theologians refute every point the Remonstrants set forth with similar appeals to historical precedent and arguments, especially reductio ad absurdum, and conclude that the Remonstrants’ objection is groundless. Editor: Joseph Tipton

SENTENTIA THEOLOGORUM MAGNAE BRITANNIAE DE PROTESTATIONE ET EXCEPTIONIBUS DUABUS REMONSTRANTIUM

20

25

Putamus ministros Belgicos, etiamsi contrariam sententiam publice docuerint ac defenderint, posse nihilominus et (quandoquidem huc legitime vocati sunt) debere iudices sedere in causa Remonstrantium examinanda et diiudicanda, nec posse Remonstrantes ullo iure illorum in hac synodo congregatorum authoritatem declinare. Nam quod obtendunt Contra-Remonstrantes esse schismaticos, id nec verum nobis videtur nec verisimile: Primo, quia suprema Ordinum potestate et communibus ecclesiarum Belgicarum suffragiis ad hanc nationalem synodum celebrandam prae aliis electi, (16–18) Sententia…Remonstrantium] AL: De protestatione et duabus exceptionibus Remonstrantium sententia theologorum Magnae Britanniae

360

ii/2.150 british advice on the remonstrant protest

approbati et constituti sunt. Schismatici ergo si habeantur, eodem schismatis crimine tota haec ecclesia atque respublica involvitur. Secundo, quia constat haec synodus ex personis nulla ecclesiastica censura notatis, nullo publico aut legitimo iudicio de schismate convictis umquam aut condemnatis. Protestatio autem Remonstrantium facta in contrarium vim latae sententiae habere non debet. Tertio, quia professores delegati ab Ordinibus et pastores deputati a synodis suis provincialibus constituunt corpus repraesentativum totius ecclesiae Belgicae. A ratione autem alienum est, ut pars schismatica et ab integro corpore divulsa censeatur quae ordinatione et authoritate legitima totum corpus repraesentat et virtute sua continet. Quarto, secessio (si qua olim fuit) ea magistratus autoritate aut tolerata fuit pacis causa, donec commodiore aliqua via ecclesiis prospici posset, aut saltem mox emendata et sublata fuit. Separatio autem a paucis facta, ad tempus tolerata iamque sublata non potest infamem et generalem schismatis maculam quam plurimis huius synodi membris aspergere. Quinto, quia ipsi Remonstrantes recedendo a doctrina communiter recepta, initium et causa huius separationis exstiterunt. Nam veritas habetur quod a primordio in ecclesia aliqua traditum et receptum fuit, error deputatur quod postea inducitur, donec habito legitimo examine et iudicio contrarium concludatur. Quo etiam accedit quod illi dici non possint a doctrina Remonstrantium recessisse (quod in schismate necessario praesupponendum est) qui illam numquam receperunt, sed ab initio sibi propositam reiecerint et condemnarint. Denique, quia in confesso fuit apud omnes exteros principes et respublicas, qui suos theologos huc delegarunt, suprema reipublicae et ecclesiae Belgicae autoritate non conciliabulum schismaticorum, sed legitimorum pastorum synodum fuisse convocatam. Neque secundo valet ad synodi huius autoritatem enervandam quod causantur Remonstrantes, maximam synodi partem constare ex adversariis suis neque naturale ius permittere ut, qui adversarius est, in sua causa iudex sedeat. Huic sententiae refragatur primo perpetua praxis omnium ecclesiarum. Nam in synodis oecumenicis Nicena, Constantinopolitana, Ephesina, Chalcedonensi, in synodis etiam nationalibus et provincialibus approbatis, qui antiquitus receptam doctrinam oppugnarunt, ab illis qui eandem sibi traditam admiserunt et approbarunt, examinati, iudicati et damnati sunt. Secundo, ipsius rei necessitas huc cogit. Nam cum suprema potestas determinandi controversias in qualibet ecclesia sit penes synodum nationalem (16) quam plurimis] A: interl. add. – (31) permittere] A: foll. by several del. illegible words – (31) sua causa] AL: causa sua

5

10

15

20

25

30

35

2A

ii/2.150 british advice on the remonstrant protest 3A

5

10

15

20

25

361

legitime convocatam et formatam, fieri non potest ut nova dogmata in quaestionem vocentur et ventilentur, nisi ab illis, qui antiquitus traditae doctrinae adhaerescunt. Theologi enim a negotio religionis neque esse solent tanquam abrasae tabulae neque esse debent. Si igitur soli neutrales possunt esse iudices, extra ecclesiam in qua lites enatae sunt semper quaerendi essent, et nulla ecclesia esset ad componendas suas lites idonea. Tertio, ipsa aequitas hoc suadere videtur. Nam quae ratio reddi potest cur suffragiorum iure priventur omnes illi pastores, qui ex officio receptam ecclesiae doctrinam propugnantes secus docentibus adversati sunt? Si hoc obtineret, nova dogmata spargentibus nemo obsisteret, ne ipso facto ius omne postmodum de illis controversiis iudicandi amitterent. Quarto, in eo erratur, quod pastores in sua causa hoc modo iudices esse praesumuntur. Veritas communis ecclesiae thesaurus est, nec potest ullo pacto fieri peculium singularum personarum. Dei et ecclesiae publica causa est, non sua cuiusque, quae in synodis agitur. Atque hanc ob causam sacrosancto iuramento obstringuntur seposito omni partium studio et affectibus inordinatis, non tanquam de sua causa, sed tanquam de causa Dei ex Verbo Divino se iudicaturos. Denique, iudex non habet eam potestatem in causa religionis definiendae, quam habet in rebus externis. In rebus externis iniqua iudicis sententia alteri eripit, ad se pertrahit, rem alienam. At qui authoritatem iudiciariam exercent in causa fidei, neque sibi adiudicare neque appropriare possunt ipsam veritatem neque aliis eripere. Cum igitur supremum tribunal apud eos sit, externum eorum iudicium non potest declinari, utpote quod soli Deo subiicitur. Hasce ob causas putamus protestationem Remonstrantium infirmis fundamentis nixam, illosque tam divino quam humano iure obligatos ut se huic synodo subiiciant et protestationi suae tanquam temere factae renuntient, id quod nobis et toti synodo longe gratissimum fore arbitramur.

(2) vocentur] A: prec. by del. vocata – (7) quae] A: prec. by del. si – (19) definiendae] AL: definienda – (23) eripere] A: foll. by 1 del. illegible word – (23) igitur] A: interl. add. repl. del. tamen – (29) longe] AL: om.

362

ii/2.151 palatine advice on the remonstrant protest

II/2.151 Palatine Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, A.6, 5 pp. (original) Collated source: AL: Acta, 1:98–100 Other copy: Utrecht OSA, L, 124r–125r Summary: The delegate from the Palatinate (Abraham Scultetus) responds to the objections raised by the Remonstrants about being examined by their opponents. He refutes several of their points, but concentrates on drawing a distinction between the Roman Catholic synods called to examine Protestant ideas and the present one. Original document in two hands, the original and a second that entered the correction found at the end of the document. Editor: Joseph Tipton

VOTUM PALATINORUM SUPER QUAESTIONE, AN PROTESTATIO REMONSTRANTIUM DE NULLITATE SYNODI VALEAT, QUIA PROVINCIALES SINT ADVERSA PARS ET SCHISMATICI Respondemus: si nos citatorum loco essemus, gratularemur nobis, si eius doctrinae, ob quam videremur nobis aliquid passi esse, rationem reddere possemus, iussu summi magistratus in tam augusto consessu, in tot testium oculis. Miramur igitur citatos adeo reluctari, imo vero totam synodum reiicere protestatione sua, quae minime admittenda est, quia principes eius causae nullae sunt, quod videlicet maximam synodi partem habeant adversam, et eandem schismaticam. Ratio prima nullius valoris est. Nam semper membra unius ecclesiae a corpore ipso, videlicet ecclesia membrorum illorum, fuerunt iudicata. In Veteri Testamento novatores ad summum sacerdotem, a sacerdote ad legem et testimonium remittebantur. In ecclesia Novi Testamenti Arriani, Macedoniani, Eutychiani, Nestoriani ab iis iudicati sunt, quos illi putabant esse partem sibi adversam. Optatus etiam Milevitanus, lib. 5, “Adversus Parmenianum,” consulit ut oborta inter Christianos controversia non ad paganos aut Iudaeos recurratur, sed ut inter se fratres ex Verbo Dei controversias componant.1 Mos veteris ecclesiae ad nostras Reformatas derivatus est.

(13) Votum…super] AL: Sententia Palatinorum de – (18) nobis] A: interl. add.

15

20

25

30

ii/2.151 palatine advice on the remonstrant protest

5 2A

10

15

20

25

30

3A 35

363

In Palatinatu meminimus unum atque alterum novatorem se patefacere. Moniti sunt primum a classe sua, deinde a senatu ecclesiastico. Qui refractarii fuerunt, dimissi sunt. Triginta anni sunt quando Samuel Huberus in Helvetia super iisdem controversiis, quae in Belgio motae sunt, litem suis collegis intendit. Et traduxerat non paucos in suas partes. Senatus Bernensis ut gliscenti malo occurreret benedictae memoriae viros theologos, Theodorum Bezam Geneva, Iohannem Iacobum Grynaeum Basilea, Iohannem Wilhelmum Stuckium Tiguro, et qui adhuc vivit venerandum senem Iohannem Ietzlerum Schaphusio, convocavit. Auditus ab his Huberus et institutus fuit. Sed cum cedere nollet, dimissus turbas quidem alibi movit, ecclesias autem Bernatum tranquillas reliquit. Obiiciunt citati provinciales non posse esse iudices suos, quia hactenus sua dogmata impugnarint. Sed falsa nituntur hypothesi pugnante, 1. cum officio ministrorum ecclesiae, quod iubet eos refellere contradicentes, 2. cum ordine ecclesiae, qui est ut duobus pluribusve prophetantibus reliqui diiudicent et ut spiritus prophetarum prophetis sint subiecti. Obiiciunt rursum se a provincialibus pridem esse damnatos. Respondemus etiam Alexandrum, episcopum Alexandrinum, privatim ante Concilium Nicaenum improbasse Arii dogmata, sed propterea pro illegitimo eius iudice publico non fuisse habitum. Et fac esse Contra-Remonstrantes aliqui rigidiores fuerint in censura (omnes enim homines sumus); tamen posteaquam iuramentum sinceritatis, charitatis, veritatis praestiterunt, non debent idcirco a diiudicatione doctrinae synodica removeri. Obiiciunt praeterea in Saxonia et Marchia longe aliam synodorum rationem fuisse institutam. Respondemus: quod ad Saxoniam attinet, Caspar Peucerus, Fridericus Widebramus, Christophorus Petzelius, Caspar Cruciger, Henricus Müllerus, clarissimi theologi, nihil aeque in votis habuerunt quam ut publice fidei suae rationem edere possent. Sed in Torgensi Synodo, anno 74 celebrata, non ratio et exploratio fidei ipsorum, sed subscriptio et approbatio manifestorum errorum fuit postulata. In Marchia Brandeburgica, cum ante quadriennium superattendentes numero pene quadraginta volente sic serenissimo electore, mihi, d. Sculteto, et aliis ad eam rem designatis suam de manducatione orali, ubiquitate et id genus aliis fidem explanare et quantum possent defendere deberent, non illi (7–8) Wilhelmum] AL: Gulielmum – (13) impugnarint] AL: impugnaverint – (23) posteaquam] A: postequam – (23–24) charitatis] AL: foll. by et – (35) Sculteto] A: interl. add. 1

Optatus of Milevis, De Schismate Donatistarum adversus Parmenianum, 5,3 (PL, 11:1048B– 1049A).

364

ii/2.151 palatine advice on the remonstrant protest

exceperunt contra nos tanquam partem adversam, sed alii aetatem, alii alia causati deprecati sunt illud et magistratui suo polliciti sunt, se deinceps a calumniis doctrinae nostrae sibi temperaturos. Obiiciunt ultimo Ursinum et Paraeum, qui concilia illa non adeunda suaserint, in quibus iidem sunt et accusatores et iudices. Sed frustra hos viros nobis obiiciunt, qui contra conciliabula Pontificiorum et Lutheranorum scripserunt, quae tantum differunt ab hac synodo, quantum caelum a terra distant. Nam: 1. in illis decreta hominum, Papae puta et Lutheri, hic decreta Dei audiuntur. 2. ibi praeiudicia ad synodum adferuntur et inde auferuntur, hic neminem putamus esse qui non sit ita animatus ut, si quae Remonstrantes ex Dei Verbo possint evincere, cupide ea sit arrepturus. 3. ibi adversarii manifesti, hic fratres et eiusdem ecclesiae socii. 4. ibi servilia omnia, hic libera omnia, quoad fidei professionem et defensionem. 5. Ursinus et Paraeus nuspiam docuerunt scripseruntve, ubi in particularis alicuius ecclesiae visceribus morbus aliquis subnascitur, illum non in illius ecclesiae domo curandum. Nuspiam etiam scripserunt exortis erroribus non licere fidos Dei ministros iis occurrere et, si hoc faciant, illos iure suffragii in iudiciis de religione publicis excidisse. Altera citatorum ratio pro nullitate synodi ducitur a schismate. Sed hic probe observandum est non culpandum esse qui secessionem facit, sed qui alios secessionem facere cogit. Sicut non maiores nostri vituperandi sunt, qui secessionem ab ecclesia Romana fecerunt, sed Papa, qui tyrannide et idolomania stupenda in ecclesiam invecta coegit nostros a se secessionem facere. Idem in Belgio videtur factum. Novatores schisma fecerunt a doctrina, schisma fecerunt ab ευÆ ταξι αì ecclesiastica, quando synodis et censuris ecclesiarum renuntiarunt. Ut igitur reprehendendi, ita illi laudandi, qui in societatem novae doctrinae venire noluerunt. Deinde sint provinciales schismatici, ut hoc ita ponamus: si citati patriam, si ecclesiam, si utriusque tranquillitatem amant, erat pietatis eorum hoc agere, ut scandalum schismatis tollatur. Neque enim nunc de refricandis et exasperandis, sed de sanandis ecclesiae vulneribus cogitandum est.

(7–21) scripserunt…excidisse] A: added at end to replace the following del. words: in quibus quisque servus alienae opinionis esse cogitur, scripserunt, non contra huiusmodi synodum, in qua libera diversissimarum ecclesiarum Reformatarum audiuntur suffragia. Deinde ut recte d. Praeses aliquoties monuit, longe alia est ratio eorum qui sub diversis magistratibus vivunt ac eorum qui sub uno – (11) et…auferuntur] A: marg. add. foll. by 3 del. illegible words – (28) ευÆ ταξι αì ] AL: ευÆ ταζι αì – (34) exasperandis] A: foll. by del. ecclesiae vulneribus

5

10

15

20

25

30

4A

ii/2.152 hessian advice on the remonstrant protest

5

365

Et quoniam hactenus exteros semper exceperunt, utut non optime de domesticis sperarent, debebant tamen hoc tribuere exteris, illos provincialibus iniusta dicturis, iniqua decreturis, minime patrocinaturos. Haec et alia graviter citatis inculcanda monendique sunt ut, quoniam toties hactenus ad Iesum Christum provocarunt, demonstrent huic synodo se non tantum nomen Iesu in ore, sed etiam amorem eius habere in corde.

II/2.152 Hessian Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, A.6, 4 pp. (original) Collated source: AL: Acta, 1:100–102 Other copy: Utrecht OSA, L, 125v–127r Summary: The Hessian delegation explains its reasons for rejecting the Remonstrant protest to the synod’s competency as judge of the present controversies. It relies on historical precedent drawn both from antiquity and from recent councils held by order of the princes in Hesse, and on the fact that the synod cannot be considered schismatic because it had not departed from the doctrine contained in the Confession and Catechism. Editor: Joseph Tipton

20

25

30

SENTENTIA FRATRUM HASSIACORUM DE PROTESTATIONE FRATRUM REMONSTRANTIUM HESTERNO DIE AB IPSIS VENERANDAE HUIC SYNODO PRAELECTA ET EXHIBITA Duo sunt potissimum in eo Remonstrantium libello, qui hesterno die ab ipsis publice in hoc venerando consessu praelectus fuit, de quibus sententia nostra exposcitur. Primum complectitur ipsam Remonstrantium protestationem, qua huic synodo negant competere ius et potestatem controversias, quas ipsi in suis ecclesiis Belgicis moverunt, diiudicandi et decidendi. Alterum concernit nonnullas ipsorum rationes, et quidem duas praecipue, quibus hanc ipsam protestationem suam fulcire conantur. Protestationem ipsam quod attinet, videtur ea, quod hesterna vespera bene monitum fuit, non tam impetere hanc synodum quam illustrissimos dd. Or(4) graviter] AL: gnaviter – (27) et decidendi] A: marg. add.

366

ii/2.152 hessian advice on the remonstrant protest

dines Generales, utpote qui synodum hanc convocarunt eidemque potestatem fecerunt controversias, quae has ecclesias Belgicas turbarunt, cognoscendi et secundum Verbum Dei, ceu unicam perfectam et infallibilem fidei normam ac regulam, diiudicandi. Cum enim illustrissimi dd. Ordines Generales ipsorum Remonstrantium confessione ius habeant et potestatem convocandi synodum, et vero negari non possit synodum hanc ab ipsorum dominationibus convocatam et in eadem legitimum modum ac ordinem, quem dominationes ipsorum praescripserunt, hactenus observatum fuisse, haud intelligimus, qui possit huic synodo ea detrahi potestas, quam illustrissimi dd. Ordines legitime ipsi concesserunt, quin simul imminuatur authoritas quae ipsis Generalium Ordinum dominationibus competit. Existimamus itaque summe necessarium esse, ut non tantum synodus, verum etiam ipsi illustrissimorum dd. Ordinum Generalium dd. delegati interposita sua authoritate publice declarent supra dictam Remonstrantium protestationem ipso iure esse nullam. Ut vero Remonstrantium conscientiis, si qua fieri possit ratione, consulatur vel saltem auditorio huic innotescat non inique cum Remonstrantibus hac in parte agi nec quicquam, quod iuri naturali repugnet, ab ipsis efflagitari, omnino iudicamus utile et consultum, ut simul rationes, quibus usi fuerunt Remonstrantes, solide confutentur, eaque confutatio ipsis proponatur et actis synodalibus non minus quam protestatio ipsorum inseratur. Sunt autem duae potissimum rationes, quibus se conficere posse autumant synodum hanc, aut maximam eius partem, non esse legitimum controversiarum ipsorum iudicem. Altera est quod synodus haec sit pars adversa; altera quod rea sit schismatis. Utraque ratione atrocem huic synodo iniuriam fieri putamus. Pro parte adversa (ne quidem quoad fratres Belgicos) declarari non potest haec synodus, quin simul declarentur pro parte adversa omnes ac singulae ecclesiae Belgicae, a quibus fratres Belgici praesentes ad hanc synodum missi fuerunt. Repraesentant enim illi ecclesias, quarum credentialibus instructi in hac synodo comparuerunt. Quod si omnes ac singulas ecclesias Belgicas fratres Remonstrantes pro parte sibi adversa declarent, iam non amplius earundem ecclesiarum membra esse poterunt, sed necesse est fateantur ab iis se exisse et secessionem fecisse. Nec ullius ponderis est quod dicunt omnes fere fratres Belgicos praesentes iam tum in contrarium pronunciasse et ipsorum sententiam et doctrinam falsitatis et erroris arguisse. Nihil enim novi est, sed omnibus temporibus in ecclesia Dei fieri consuevit, et etiamnum hodie observatur, ut subnascentibus novis controversiis, opinionibus et haeresibus fidi ecclesiarum pastores sese mature tam viva voce quam scriptis opponant, ne malum eundo vires acquirat et per longas moras invalescat (3) ceu] AL: seu – (10) ipsi] A: interl. add. – (11) Ordinum] A: prec. by del. dominorum – (18) consultum] A: interl. add. repl. del. necessarium – (19) solide] A: interl. add. repl. del. illegible word – (28) ecclesias] A: foll. by 1 del. word – (30) fratres] A: interl. add. – (32) se] AL: om. – (35–36) et…observatur] A: marg. add. – (37) fidi] AL: fidei

5

10

15

2A

20

25

30

35

ii/2.152 hessian advice on the remonstrant protest

5

3A 10

15

20

25

30

35

367

totumque ecclesiae corpus corrumpat, qui tamen ecclesiarum doctores et professores eo nomine in publicis synodis suffragii iure nequaquam exciderunt. Iubeantur Remonstrantes vel unicam synodum legitimam nominare, in qua non inter iudices consederint viri theologi, qui iam ante haereses in istis synodis damnatas vel viva voce vel scriptis editis impugnarint. Ecclesia orthodoxa semper se haeresibus opposuit et etiamnum opponit, quam tamen nunquam non pro parte adversa habuerunt et etiamnum habent ac imposterum habebunt haeretici. Nunquam igitur vel olim institui potuissent vel hodie et imposterum convocari possent legitimae synodi, si quidem isti Remonstrantium exceptioni locus esse debeat. Arius, Nestorius, Eutyches et id genus alii haeretici in Niceno, Ephesino, Chalcedonensi aliisque legitime congregatis conciliis iure damnari haud potuissent secundum hanc Remonstrantium legem, quia istis conciliis interfuerunt ut iudices episcopi orthodoxi a doctrina haereticorum alieni. Cum in ecclesiis Saxonicis primum spargeretur dogma ubiquitatis et propter vicinum malum aliquid mali paterentur ecclesiae nostrae Hassiacae, authoritate illustrissimorum principum dd. Guilielmi,1 Ludovici,2 Georgii3 et Philippi4 Landgraviorum Hassiae, fratrum felicissimae et beatissimae recordationis, nationales synodi distinctis vicibus in patria nostra celebratae et in iis decreta facta fuerunt de vitandis in doctrina de persona Christi et communicatione idiomatum locutionibus abstractivis et dogmatibus ex doctrina ubiquitatis fluentibus et cum ea cohaerentibus. Nec quicquam tum temporis his decretis synodalibus faciendis obstitit illa de parte adversa exceptio. Ante annos circiter undecim illustrissimus noster princeps ac dominus, d. Mauritius,5 Hassiae Landgravius, etc., dominus noster clementissimus, revocaturus ecclesias inferioris et superioris Hassiae suo imperio subiectas, ad pristinum in doctrina consensum et decretorum synodicorum unanimi totius Hassiae ecclesiarum consensu antehac factorum observationem, conscripsit synodum Hassiae generalem, ad quam citati fuerunt illi, qui contra decreta synodorum nationalium Hassiacarum dogma ubiquitatis et quod cum eo cohaeret, oralis manducationis corporis Christi in coena Domini, propugnabant. Et contra hos ipsos ex Verbo Dei pronunciatum fuit et decreta iam ante multos annos viventibus et approbantibus quatuor principibus Hassiae in synodis generalibus Hassiacis facta denuo in lucem protracta et de novo confirmata fuerunt, non obstante hac de parte adversa exceptione. (13) ut] AL: om. – (23) exceptio] A: foll. by several del. illegible words – (30) Hassiacarum] AL: Hassiacorum – (35) hac] A: foll. by several del. illegible words 1 2 3 4 5

Wilhelm IV, Landgrave of Hesse-Kassel. Ludwig IV, Landgrave of Hesse-Marburg. Georg I, Landgrave of Hesse-Darmstadt. Philipp II, Landgrave of Hesse-Rheinfels. Moritz, Landgrave of Hesse-Kassel.

368

ii/2.152 hessian advice on the remonstrant protest

Schismaticam hanc synodum Remonstrantes pronunciare iure haud possunt, nequidem quoad fratres Belgicos. Profitentur enim illi adhuc dum per Dei gratiam non minus ac ecclesiae Belgicae, a quibus ad hanc synodum delegati sunt, eam ipsam doctrinam, quae secundum Dei Verbum in formulis receptis Confessionis Belgicae ac Catecheseos continetur quaeque multis abhinc annis in his provinciis tradita fuit. Remonstrantes contra, quantum nobis hactenus de ipsis cognoscere licuit, illi ipsi sunt, qui privatas et a recepta in his ecclesiis doctrina discrepantes opiniones in his provinciis disseminarunt, non exspectato prius et audito vel classium vel synodorum provincialium (quibus ut suas in Confessionem et Catechismum notas et animadversiones censendas traderent nunquam adduci potuerunt) iudicio. Neque vero obiecti schismatis nostro iudicio fratres Belgici, ecclesiarum ad hanc synodum delegati, convinci poterunt exinde quod nonnullis in locis peculiares et a Remonstrantium ecclesiis distincti coetus instituti fuerunt. Cum enim, quantum intelleximus, non privata unius vel plurium Verbi Divini ministrorum, sed publica summi magistratus authoritate ad certum tempus, donec ecclesiis commodius prospiceretur, istae separationes factae fuerint, immerito culpa schismatis impingitur vel magistratibus vel ipsis etiam ministris. Magistratibus culpa haec schismatis impingi nequit, cum nihil illi fecerint praeter suum officium, cuius maxima ac praecipua pars est diligenter vigilare, ne subditi falsa et erronea doctrina seducantur, operamque dare, ut consensus in sana et recepta doctrina conservetur. Ministris ipsis culpa haec schismatis tribui nequit, quoniam iussu magistratus iverunt, quocumque missi fuerunt. Cuius voluntati refragari adeoque ecclesias periclitantes sua opera destituere per conscientiam suam integrum ipsis haud fuit. Atque huius rei rationem non dubitamus tum demum magis manifestatum iri, cum absolutis doctrinalibus ad hanc de facto schismate caussam ventum fuerit. Iudicamus itaque utrumque Remonstrantium argumentum, quo synodi huius iudicium se iure declinare et enervare posse existimant, parum ponderis habere. Haec salvis aliorum iudiciis.

(9) et audito] A: marg. add. – (9) vel] AL: om. – (12–13) fratres…delegati] A: marg. add. – (13) et a] A: interl. add. – (16) summi] AL: om. – (21–22) consensus…conservetur] A: interl. add. repl. del. illegible words – (21–22) et recepta] A: marg. add. – (24) per] A: interl. add. – (26) magis] AL: om.

4A

5

10

15

20

25

30

ii/2.153 swiss advice on the remonstrant protest

369

II/2.153 Swiss Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, A.6, 3 pp. (original) Collated source: AL: Acta, 1:102–103 Other copies: Utrecht OSA, L, 127r–v; Zurich ZB, Ms A 110, 344–349; Zurich ZB, Ms B 235, 238v–239r; Zurich ZB, Ms D 237, 353v–354v; Zurich ZB, Ms F 217, 39r–42v; Zurich ZB, Ms J 241, 518–519; Zurich ZB, Ms S 309, 214v–215r Summary: The Swiss delegation begins by restating the Remonstrants’ protest against the synod as a lawful judge, then proceeds to give its reasons for holding the objection null and void. At the end it warns against considering either party “schismatic” before the final outcome. Editor: Joseph Tipton

Remonstrantium adversus synodum nationalem protestatio

15

20

Nos omnes et singuli hac solenni et diserta protestione toti huic synodo et universo orbi Christiano testatum facimus, nos praesentem synodum aut maximam eius partem, propter caussas supradictas et in scripto a nobis exhibito comprehensas et rationibus munitas, non habere pro legitimo nostrarum controversiarum iudice, ideoque iudicium eius nullum apud nos et ecclesias nostras habiturum pondus. Rationes huius protestationis primariae sunt duae: Prior, quod synodus haec sit pars adversa; posterior, quod schismatica. SENTENTIA HELVETIORUM

25

30

Ad protestationem ipsam quod attinet, eam iure ipso nullam et ponderis nullius esse affirmamus. Quin et charitatem in Remonstrantibus atque modestiam desideramus vehementer. Ad rationem priorem quod attinet, nos synodum hanc totam, totam inquam, non fratres Belgas minus quam theologos exteros, partem adversam non esse, sed motarum controversiarum legitimos iudices, a suprema harum provinciarum potestate legitime vocatos, ab ecclesiis suis legitime huc deputatos, literis fiduciariis authentice ornatos, praesentia atque praesidio dd.

(13) Remonstrantium] A: Remonstrantum – (20) quod] A: foll. by del. synodum esse – (20–21) schismatica] A: final letter m del. – (27) adversam] AL: places after esse

370

ii/2.153 swiss advice on the remonstrant protest

Delegato rum honoratos et comprobatos ac proinde extra omnem incompetentiae aleam constitutos asserimus. Ut potestas suprema, Christiana tamen, orthodoxa et pia iudicium controversiarum ecclesiasticarum committat ecclesiasticis iis, quos existimat ad rem hanc cumprimis idoneos, tametsi iidem illi ante synodi congregatae tempus pro ratione muneris sui suspectam doctrinam et voce et scripto redarguissent, id vero nititur perpetua tum veteris tum recentioris ecclesiae praxi, cui praxi secundum Deum tranquillitatem suam ecclesia Bernensis, quam ante annos triginta causa Huberiana1 turbaverat, sese debere lubens meritoque fatetur. Et quidem sanctissimae huiusce praxeos quanta necessitas extiterit semper quantisque perplexitatibus contemptus eiusdem involveret ecclesiam universam, neque commemorare est opus neque Remonstrantes ipsi ignorant. Ad posteriorem quod attinet, synodum hanc a schismatis infamia vindicat iudicium serenissimi regis Magnae Britanniae, illustrissimorum electorum et principum Germaniae, illustrissimorum magistratuum tum nostrorum tum aliorum. Nequaquam enim hi sapientissimi religiosissimique ecclesiae nutritii, quos nostro saeculo bonitas divina concessit incomparabiles, theologos suos ad synodum illegitimam, synodum schismaticam, synodum Lystricae, Constantiensi, Tridentinae similem misisse credendi dicendive sunt.2 Caeterum, ut criminatio acerba est venerandam hanc synodum appellare schismaticam, ita intempestivum nobis videri non diffitemur Remonstrantes criminis eiusdem hoc quidem tempore agere reos et condemnare. Est enim veneranda et sancta haec synodus congregata eum in finem, ut doctrinam Remonstrantium propositam, explicatam defensamque audiat, ad Dei Verbum probe examinet, de eius vel veritate vel falsitate pronuntiet. Eo usque igitur sententiam de schismate eiusque authoribus suspendendam esse sentimus, quandoquidem pars ea, quae post examen convicta fuerit doctrinae erroneae, hoc ipso schismatica quoque intelligetur, nisi cum corpore, a quo se sentit avulsam, rursus coalescat. Si tamen venerando d. Praesidi vel cuiquam alii visum fuerit venerandam hanc synodum de historia motuum horum ecclesiasticorum instruere breviter et erudire, per nos quidem illud est liberum nec improbabimus.

1 2

Samuel Huber. The Synod of Lystra, otherwise known as the Second Council of Ephesus, held in 449 BC, reinstated Eutyches shortly after he was condemned in a previous council, and for that reason it came to be referred to as the “Robber Synod.” – Council of Constance (1414–1418) and Council of Trent (1545–1549, 1551–1552, 1562–1563).

2A

5

10

15

3A 20

25

30

ii/2.154 genevan advice on the remonstrant protest

371

II/2.154 Genevan Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, A.6, 4 pp. (original) Collated source: AL: Acta, 1:103–104 Other copies: Utrecht OSA, L, 128r–129r; Geneva AT, 17, 120v–121r Summary: The Genevan delegates approach the question of the Remonstrant protest theoretically, concentrating on the idea of union, and conclude that the Remonstrants, being members of the same body as the synod delegates, are bound to be examined by them, especially since no physical harm or civil rights are at stake. Editor: Joseph Tipton

DE PROTESTATIONE DD. FRATRUM REMONSTRANTIUM ADVERSUS SYNODUM SENTENTIA THEOLOGORUM GENEVENSIUM

15

20

25

30

Quandoquidem in omni corpore vel politico vel ecclesiastico necessaria est ad ipsius conservationem potestas aliqua iudiciaria, quae proportione respondet illi corporis animalis facultati, qua noxia depellit et excernit, commoda et sibi congruentia asservat, applicat et assimilat, omnino illa potestas est ab omnibus et singulis eiusdem corporis partibus et membris agnoscenda, quandoquidem compages corporis constat influxu illius potestatis, quo intercepto vel praecluso cessat ordo, temperamentum, vita, motus et officiorum ad commune corporis bonum contributio. In ecclesia, cuius regimen est formae aristocraticae, penes synodum legitime convocatam residet, saltem organicωÄ s et repraesentative, ius illud supremum iudiciale. In synodum ipsam nulla dari vel admitti potest legitima exceptio a membris earum ecclesiarum, quae synodum constituunt. Nam nulla est exceptio adversus supremum iudicem, ordinem publicum et receptum et leges. In personas synodi talis legitime convocatae, in quantum de dogmaticis agitur, nulla exceptio vel recusatio a personalibus petita admitti potest, nisi talis quae vel defectum ordinis arguat, utpote sedere aliquem sine legitima missione vel vocatione vel qui malam iamque compertam conscientiam et pravas de doctrina Christiana sententias foveat. Alioquin qui comparent, non

(11) dd.] AL: om. – (12) adversus synodum] AL: om. – (18–19) quandoquidem] A: foll. by several del. letters – (31) qui] A: interl. add. – (31) compertam] AL: compertam malitiae

372

ii/2.154 genevan advice on the remonstrant protest

suam causam agunt, sed publicam ecclesiarum. Personae proprie hic non iudicantur, sed dogmata. Adde quod omnis exceptio a superiore aliquo debet iudicari sitne admissibilis necne. Si excipiens suas rationes non probat, neutiquam aequum est ex libidine ipsius vel aboleri vel infirmari iudicium. Detrectatio pertinax iudicii legitimi ecclesiastici cum ab ecclesia, quae potestate coactiva est destituta, non possit in ordinem revocari, duo supersunt refugia, quibus caveri potest αÆ ταξι α et membrorum ordinis dissipatio, nempe politica potestas exerens brachium coactivum vel exercitium potestatis ecclesiasticae in separandis et segregandis publico iudicio illis, qui ordinem a Deo imperatum violant nec uno spiritu vel influxu se regi patiuntur. Intelligimus autem hic influxum ordinis tantum, non mysticum et efficacitatis. Sequior est ratio, quum agitur de corpore ab altero corpore independente nec illi subiecto ulla Dei lege vel etiam de persona vel personis quae ultro unioni renuncient. Corpus autem est independens vel propter politiarum et imperiorum diversitatem vel etiam propter apertam professionem divisionis aliquando legibus in eadem politia vel permissam vel toleratam, ut videre est in ecclesiis Gallicanis Reformatis. Ideo licuit nostris protestari adversus Concilium Constantiense et Tridentinum,1 quia non profitemur unionem cum illis, imo illam aspernamur et aversamur. Ita fecerunt et olim et nuper omnes illi, qui synodorum authoritatem et cognitionem defugerunt; eo ipso sese a communione illarum ecclesiarum synodis illis repraesentatarum abscindebant. Nullus a synodi legitimae iudicio gravari conscientiam suam merito potest causari, quandoquidem nulla vis ipsi infertur manendi in corpore et cum corpore sentiendi vel consentiendi. Populus enim Christi est voluntarius. Separationem autem illam a corpore ecclesiae non consequitur apud nos more Romanensi proscriptio, persecutio in corporalibus et civilibus, sed tantum privatio illorum bonorum spiritualium, quae resident in corporis unione et per illam singulis membris dispensantur et applicantur. Ordo denique observatur, qualem Deus sancivit et santificavit exemplo apostolorum et omnium aetatum ecclesiae saniorum confirmavit reductive ad dictum Christi: Dic ecclesiae. Si ecclesiam non audiverit, etc.2 Habuit Vetus quoque Testamentum suum synedrium magnum septuaginta seniorum de pseudopropheta, de falso cultu, etc., iudicans.

(1) proprie hic] AL: hic proprie – (16) diversitatem] A: prec. by del word – (20) aspernamur] AL: adspernamur – (27) apud nos] A: interl. add. – (32) saniorum] AL: om. – (34) synedrium] A: prec. by 2 del. letters 1 2

Council of Constance (1414–1418) and Council of Trent (1545–1549, 1551–1552, 1562–1563). Matt 18:17.

5

10

2A

15

20

25

30

35

ii/2.154 genevan advice on the remonstrant protest

5

3A

10

15

20

25

30

35

373

Quare cum fratres Remonstrantes sint tantum pars corporis ecclesiarum in Belgio Reformatarum, pars minor, pars nova in sententia, omnino debent stare iudicio corporis repraesentati per synodum loquentem mandato, ore et ex sensu totius corporis. Nec licet ipsis corpus in partes vocare vel sibi adversarium fingere vel sibi ius corporis arrogare, quod ipsis nulla lege permittitur vel hactenus a suprema potestate permissum fuit. Deinde ipsi se fratres hactenus ferunt et queruntur quod schismate illo praetenso non satis pro fratribus habeantur, quod certe tacitam confessionem includit ipsos velle adhuc communionis legibus subesse. Adversus personas nihil personale possunt excipere, quum hic agatur de doctrina et ipsi Remonstrantes sint tantum patroni et proprie nihil proprium hic agere debeant; et ipsi synodi deputati sustinent personam suarum ecclesiarum deputantium ad morem veterum τοποτηρητωÄ ν in conciliis, novo sacramento adacti, fratrum omnium, vigilantiae mutuae censuris et correctioni subiecti. Atque utut eius rei sit, tamen rationes suae recusationis probare supremae potestati vel eius delegatis praesentibus tenerentur ac postmodum illorum iudicio acquiescere. In iudiciis forensibus iudex inferior emisso voto ab omni ulterius iudicandi officio cessat equidem, verum hic res secus se habet: 1, quia ecclesia istos gradus iudiciorum in dogmaticis non agnoscit et synodus ipsa nihil aliud est quam conventus fratrum sententiam veram pro corpore toto inquirentium vel de sententia communi ecclesiae et corporis pronunciantium. Deinde liceret etiam in πολιτει αì , postquam diversi iudices inferiores de facto aliquo iudicaverint, ipsos adhibere publica principis authoritate ad consilium de sancienda lege communi circa factum iam iudicatum. Atqui illustrissimi Ordines convocarunt synodum, ut communibus suffragiis respondeatur de iure et lege, non autem de singulari aliquo facto. In singularibus iudiciis praeteritis gravatus omnis habuit praesto provocationis remedium. Schisma causificari nostro iudicio est absurdum, quia hic agitur de dogmatibus praecipuis et forsan fundamentalibus, schisma autem nullum proprie est in tali et tanta sententiarum discrepantia. Deinde rationes istius schismatis praetensi essent examinandae, nec possunt alibi quam in synodo commodius. Fuerunt enim istae secessiones singulariter per diversas ecclesias factae et forsan diversis de causis, adeo ut plures de unius facto rite pronuntiare

(3) per] A: interl. add. repl. del. word – (5) adversarium] AL: adversariam – (8) se] AL: se ut – (12) doctrina] A: foll. by del. quia – (13) et ipsi] AL: ipsi quoque – (13) sustinent] AL: sustineant – (17) utut] AL: quicquid – (17) rei] A: foll. by del. illegible word – (18) eius] A: prec. by del. illegible word – (21) equidem] AL: quidem – (22) et] A: repl. del. sed – (23) veram] A: interl. add. – (35–36) factae] A: foll. by del. ergo – (36) plures] A: prec. by 4 del. illegible words

374

ii/2.155 bremen advice on the remonstrant protest

possint. Denique illae secessiones fuerunt tantum provisionales usque ad hanc synodum quae iam iudicatura est de causis. Quare fratres Remonstrantes vel abiicere debent protestationem omnem adversus synodum et subiicere sua dogmata illius iudicio, quae certe nec debet nec vult quicquam supra vel ulterius in hoc toto negotio tentare quam quod ab omni synodo laudata semper fuit observatum vel certe, si manent in protestatione immoti, eo ipso sese declarant ultro unioni ecclesiarum Reformatarum Belgicarum renunciare. Quod si faciant, dispiciat postea summa potestas quid facto sit opus. Ioannes Deodatus Theodorus Tronchinus

4A

5

10

II/2.155 Bremen Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, A.6, 4 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 129v–131r; AL: Acta, 1:104–107 Summary: The Bremen delegation explains its reasons for rejecting the legitimacy of the Remonstrant protest against the synod’s judicial competency. At the end is added a section (Remedia) in which the delegation offers ideas on how to proceed in the light of their rejection, in which an appeal to reasonableness (εÆ πιει κεια) stands out. Editor: Joseph Tipton

IUDICIUM ET CONSILIUM FRATRUM BREMENSIUM DE PROTESTATIONE REMONSTRANTIUM Quaeritur an synodus protestationem Remonstrantium possit admittere. Respondetur: iudicamus venerandam synodum non posse protestationem, quae exstat in clausula gravaminum a Remonstrantibus exhibitorum, approbare aut tolerare. Rationes sunt istae: 1. synodus haec a legitimo et summo harum provinciarum magistratu est convocata ex eo pio fundamento, quod intelligeret et ad animum revocaret partem hanc officii sui esse, ut et Christianae fidei

(1) provisionales] AL: provisionales, ut vocant – (4) sua dogmata] A: interl. add. repl. 1 del. illegible word – (28) ex eo] B: et ex

25

ii/2.155 bremen advice on the remonstrant protest

5

10

15

20

25 2A

30

35

375

puritatem tueatur ac propaget et ecclesiarum tranquillitatem in praesens et futurum tempus procuret. Secundo, nemo in hanc synodum venit, nisi a particularibus suis magistratibus aut ecclesiis delegatus et hic agnitus atque receptus. Tertio, omnes coram Deo, et iniurati et iurati, sunt testati se eundem cum summis harum provinciarum magistratibus scopum sibi habere propositum. Quarto, iussi sumus, atque etiam propositum habemus, de quinque famosis articulis et aliis non nisi ex Verbo Dei secundum informationem nostrae conscientiae sententiam dicere atque iudicare. Quinto, in nullius conscientiam, etiam dum ex nostra conscientia sententiam dicemus, ius nobis sumimus aut usurpamus, sed Deo iudici soli eam subiicimus et oramus, ut in omnium nostrum animis salutarem veritatem persuasam reddat. Sexto, nullae hic vel insidiae struuntur vel ullum periculum intenditur. Quin imo securitas publica omnibus ad accessum, commorationem et recessum praestatur. Septimo, ipsis etiam potestatibus summis nullum praeiudicium afferimus aut quicquam praescribimus, sed earum pietati, prudentiae et aequitati dispositionem, approbationem, improbationem et exsequutionem secundum ipsarum conscientiam permittimus. Octavo, ita ad audiendum etiam fratres citatos accedimus, tanquam perpensuri an aliquid sint allaturi aut monituri ante a nobis minus observatum, quod ad illustrationem divinae veritatis et offendiculorum ecclesiam Dei urgentium emendationem facere possit omninoque veriora et meliora docturis cedere parati. Nono, huiusmodi protestationibus nunquam prophetae et apostoli sunt usi, sed semper parati fuerunt coram omnibus, a quibus interrogabantur, etiam ethnicis, ad rationem reddendam eius spei, quae in ipsis erat. Decimo, praeterea etiam eiuscemodi protestationes liquido nimis adversantur decreto et detrahunt auctoritatibus illustrissimorum Ordinum atque illorum nobilissimorum et consultissimorum delegatorum, qui omnino hoc volunt, ut ad rem ipsam citati accedant et optima, qua poterunt, forma et ad intelligendum et, si possint, persuadendum vel saltem pro suis viribus probandum suam, pro qua pugnant, sententiam aggrediantur. Undecimo, habenda hic etiam est ratio futuri temporis, ne ordinarias presbyteriorum et synodorum cognitiones exemplo dato subterfugere audeant, qui in censuras ecclesiasticas sua culpa incurrent. Et sane, si Remonstrantium in morem adversus supremorum magistratuum decreta et ecclesiarum syno(4) aut] AL: et – (12) nostrum] AL: nostrorum – (18) earum] A: interl. add. repl. 1 del. illegible word – (26) protestationibus] A: repl. del. protestantibus – (29) praeterea] A: prec. by del. illustrissimorum – (36) cognitiones] AL: conditiones – (38) ecclesiarum] B: ecclesias; AL: ecclesias et

376

ii/2.155 bremen advice on the remonstrant protest

dos excipere liceat, omnibus haeresibus et sectis ianua aperietur, omnia ecclesiae iudicia, ad quae nos ipse Servator noster remisit, subvertentur et perpetuae male feriatorum hominum concertationes pacem et tranquillitatem ecclesiasticam sine fine turbabunt. Duodecimo, male audiet haec synodus una cum citatis, si hoc tempus inanibus altercationibus consumere pergamus, quod rebus utilissimis debetur et in eas collocari potest.

5

Solutio obiectionum Obiectio prima Pars adversa non potest esse iudex. Atqui haec synodus, vel certe plerique in ea, sunt pars adversa. Ergo. Respondetur ad maiorem: Ea habet nonnullas exceptiones, inter quas sunt etiam istae: 1. Pars, qua pars, non est iudex. Potest autem ex Dei ordinatione duplex in unam personam respectus coincidere, ubi divina legatio, auctoritas, adiuncta lex et instructio veluti novam personam facit. 2. Pars adversa aut est privata persona, vel multitudo, aut est publica. Illa non potest simul esse pars et iudex. Haec vero potest. Ita magistratus in sua causa sedet iudex secundum leges et statuta. 3. Pacto quoque conventum esse potest, ut pars offensa simul habeat iudicatum. Ad minorem: 1. Pars non sumus, sed pro modulo ministerii consultores et iudices, quatenus a magistratu et ecclesia ad hoc requisiti, impetrati et in solenne iuramentum adacti sumus. Quo officio quem in modum simus functuri, Dei cordium cognitoris est vel approbare vel vindicare. 2. Certe nullum alium in finem huc convenimus quam in subsidium veritatis et pacis communi ecclesiarum bono, nullam aliam instructionem habentes quam ut ex Dei Verbo iudicemus. Sed instant: Plerisque scriptis et concionibus suis se nobis opposuerunt et sententiam nostram iam pridem condemnarunt. Respondetur: servis Dei competit iudicium tum privatum, tum publicum de rebus ad officium suum pertinentibus. Tota enim Scriptura clamat Verbi ministrum non tantum debere esse διδακτικοÁ ν verum etiam potentem ad obturandum os contradicentibus. Quare respondebunt tum privatim et singuli, tum publice et cum aliis. Id autem cumprimis praestabunt, ubi accedit auctoritas et mandatum magistratus. (16) simul esse] AL: esse simul – (18) quoque] A: foll. by 2 del. illegible words – (18) esse potest] A: marg. add. – (22–23) simus functuri] AL: functuri simus – (24–25) communi ecclesiarum] A: interl. add. repl. 2 del. illegible words – (29) competit] A: partial interl. add. repl. del. competere

10

15

20

25

30

3A

ii/2.155 bremen advice on the remonstrant protest

377

Obiectio secunda

5

10

15

20

Schismatici non possunt esse iudices in causa religionis. Haec synodus magna sui parte est schismatica. Ergo. Respondetur ad maiorem: De schismate sic forte quidam responderent, de quo tamen non litigabimus cum quoquam. Schismatici possunt esse iudices bona conscientia et possunt recta pronunciare. Qui enim in charitatem delinquunt, non illico haereticas opiniones sectantur. 2. Schismatici sunt, qui vel occasionem dant vel patiuntur distractionem. De illis non semper, de his autem raro vera est propositio. 3. Schisma aliud est formatum et inchoatum, seu ad tempus confusis rebus tumultuarie factum, aliud autem est firmatum. Quantum ad illud, maior non admittitur; quantum ad hoc, ordinariis ecclesiarum ministris sub magistratibus et ecclesiis suis ius suffragiorum omninoque iudiciorum manet, quum in nulla parte officii sint abdicati aut inhabiles declarati. Et omnino schisma non aufert sua iura magistratui neque ecclesiarum antistitibus, quorum causae magistratus sive de iure sive de facto sive utroque modo patrocinatur. Ad minorem heri satis est responsum recitata rerum in Belgio gestarum historia, et suo loco et tempore pluribus declarabitur. Itaque nos hoc illis, quibus ista singulariter sunt explorata, et vero nunc etiam publice notoria, merito relinquimus.

Remedia

4A

25

30

Porro quaeritur qua tandem ratione nos ex obiectis impedimentis extricare possimus. Respondetur: 1. Ex praedictis et similibus ostendatur quam iniqua sit illorum protestatio. 2. Iterato et fraterne inculcetur merito iis, quae a d. Praeside audiverunt, acquiescendum esse, quod videlicet neque ipsorum neque ullius mortalis conscientiam simus obligaturi. 3. Magistratus auctoritas imploretur, si fortassis eam tandem sint agnituri et sequuturi. 4. Sin vero praeter spem et exspectationem nostram in sententia perseverent, tamen iustitiae εÆ πιει κειαν miscendam et nihilominus ad causae principalis disquisitionem in timore Domini progrediendum censemus. Nam esto synodi huius iudicium nullum apud eos pondus habeat; tamen quis novit quem Deus synodo sit largiturus eventum quamque felicem? Esto apud eos nullum pon(4–5) De…quoquam] A: interl. add. – (13) sint] AL: sunt; B: sui – (13) aut] B, AL: seu – (17) heri satis] AL: satis heri – (17) est] A: interl. add. – (18) historia] AL adds a marginal note: Haec historia a Zuythollanis recitata, paucis in praefatione [to the printed Acta] repetitur, quae passim, praesertim in rebus facti, lectori consulenda. – (18) et suo] AL: suoque – (18) declarabitur] A: prec. by 1 del. illegible word – (19–20) notoria, merito] AL: nota – (29) miscendam] A: interl. add. repl. del. word

378

ii/2.156 emden advice on the remonstrant protest

dus habeat; tamen apud alios idque dubio procul cum eorum confusione habere poterit. 5. Ad extremum, si omnibus synodi monitis et consiliis obluctati fuerint, protestemur nos conscios nobis esse, quod non allatis domo praeiudiciis aut ullis etiam occupati affectibus admodum in animis nostris solliciti simus, ne vel scienter vel inscienter ex alieno relatu ulla vel minima iniuria fratres citatos afficiamus, nostrisque meditationibus multam adiungamus misericordiam. Itaque protestemur et nos coram Deo, hac tota congregatione membrorum et spectatorum atque auditorum synodicorum, totis his regionibus, universo orbe Christiano et sequutura posteritate per nos non stetisse, quominus haec offendicula in hisce regionibus exorta placida, amica et omnino Christiana ratione componerentur et fratrum ipsorum ecclesiarumque saluti et paci pariter consuleretur. Haec salvis aliorum melioribus iudiciis.

5

10

II/2.156 Emden Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, A.6, 4 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 131r–132v; AL: Acta, 1:107–109 Summary: The Emden delegation reduces the two main points of the Remonstrant protest to two syllogisms, then proceeds to refute both the major and the minor premise of each syllogism by referring to biblical precedent, as well as logical argumentation. Finally, it strikes a note of indignation at the Remonstrant comparison of the present synod to the Council of Tyre, for which it believes some action is appropriate. Editor: Joseph Tipton

DE PROTESTATIONE REMONSTRANTIUM EMDENSIS ECCLESIAE MINISTRORUM IUDICIUM Si protestatio nudiustertius venerando huic coetui per Remonstrantes, ut vocant, insinuata nullis respersa audacibus criminationibus, sed nuda et simplex fuisset, non admodum eam fuissemus morati eaque parvipensa ad rem ipsam ventilandam progrediendum esse absque longiori more censuissemus. (3) quod] A: interl. add. repl. 1 del. word – (5) simus] A: interl. add. – (6) afficiamus] A: partial interl. add. repl. del. word – (6–7) adiungamus] A: interl. add. repl. del. terminal letters – (26) ecclesiae] A: ecclesia

25

30

ii/2.156 emden advice on the remonstrant protest

5

10

15

20

25

2A

30

35

379

Sed cum fundamenta duo toti huic synodo ignominiosa, quam alternative tangunt, ei substrata sint, minime ad ea connivendum, sed maculam hanc universae huic sanctae congregationi aspersam eluendam esse videtur. Primum eorum fundamentum hoc est: partem adversam non posse controversiae huius iudicem esse. Syllogismus talis erit, ut rectius de hac re iudicari possit: Qui pars adversa in aliqua causa est, non potest in eadem esse iudex. At synodus, aut maxima eius pars (sunt haec ipsissima illorum verba), sunt pars adversa in hac causa. Ergo synodus, aut maxima eius pars, in hac causa non potest esse iudex. Respondemus primo ad maiorem, quae particularis est. Universaliter enim sumpta non est vera, ne in politicis quidem. Nam, etsi in propria causa, quae privatim aliquem concernit, nemo possit esse pars litis et iudex, potest tamen subinde in causa communi et publica, qualis haec est. Exempli gratia, duo sedent in uno collegio. Alter alterum accusat perduellionis, proditionis, repetundarum, etc., qualia exempla in historiis passim occurrunt, suamque accusationem liquido probat. Accusando eum et probando delictum fit pars eius adversa et tamen potest nihilominus et debet esse iudex. Alioqui perduelles, fures, latrones, etc., adversus iudices suos semper excipere possent, tanquam contra partem adversam. Secundo, respondemus: multo minus veram esse in rebus spiritualibus conscientiam et aeternam salutem concernentibus probatur: 1. Ex praxi Veteris Testamenti ecclesiae. Elias, Micha, Ieremias, Amos aliique prophetae pars erant adversa pseudoprophetarum, a quibus multa perpessi sunt. Num propterea iudices controversiarum esse non potuerunt? An propterea Baalitis deferendum fuit iudicium de controversiis religionis? Aut alius aliquis in Utopia quaerendus neutralis iudex? Nullo modo. 2. Ex praxi ecclesiae, quae fuit temporibus Christi et apostolorum. Christus, apostoli pars erant adversa summorum sacerdotum, Phariseorum, scribarum, iustitiariorum ceremonias legis et circumcisionem urgentium. An propterea iudices non potuerunt esse in eadem causa? Imo sane. 3. Ex praxi ecclesiae tempora apostolorum sequutae. Exempla a reverendo d. Praeside aliisque clarissimis viris hesterno die allata sunt Athanasii, Cyrilli, Alexandri,1 aliorum, qui pars adversa haereticorum fuerunt et tamen propterea sua vota in dicendo sententiam nequaquam amiserunt. (2) maculam] AL: macula – (2) hanc] AL: haec – (3) aspersam] AL: adspersa – (3) eluendam] AL: eluenda – (10) synodus…pars] A: marg. add. – (12) ne] AL: non – (15) Alter alterum] AL: Alterum alter – (22) probatur] AL: probatur id – (24) erant adversa] AL: adversa erant 1

Athanasius of Alexandria, Cyril of Alexandria and Alexander of Alexandria.

380

ii/2.156 emden advice on the remonstrant protest

4. Ex praxi ecclesiarum elapsi saeculi, cuius exemplum a clarissimo d. Sculteto heri allatum fuit, et possunt plura adferri. 5. Ex praxi particularium ecclesiarum et consistoriorum ecclesiasticorum. Exempli gratia, multum nobis nostrisque maioribus negotii fuit cum Ubiquitariis, Anabaptistis, Libertinis, Iudaeis, aliis. Fuerunt ecclesiae ministri et seniores illorum pars adversa. Nunquid propterea votum nullum habuisse censeri debebunt? Contrarium possemus exemplis domesticis, si opus esset, probare. Sane ea ratione nullam nunc habuissemus ecclesiam, sed colluviem tantum et mixturam variarum sectarum, haud secus quam si quis archimagirus omnis generis edulia et pulmenta in unum coniiceret lebetem, id quod Satan hisce temporibus moliri videtur. 6. Ex seria hortatione Pauli, Act. 20: Attendite vobis ipsis et gregi, in quo Spiritus Sanctus vos posuit episcopos.2 Hic episcopi ecclesiae Ephesinae et aliarum pars erant adversa falsorum doctorum non parcentium gregi. An propterea non potuerunt iudices esse in rebus inter eos controversis? Quo, quaesumus, quid absurdum magis? Quorsum enim tam serio eos officii sui admonuisset apostolus? 7. Probatur idem ratione. Nam ecclesiarum ministri, nisi serio sese opponerent pseudo-doctoribus et novatoribus εë τεροδοξι αν introducentibus, proditores essent ecclesiarum suae fidei commissarum et canes muti, digni qui, ut sal fatuum, pedibus conculcarentur. 8. Ex ratione alia. Sic enim agendo omnibus novatoribus quidvis moliendi et conandi ianua aperiretur amplissima, id quod multi quaerere videntur. Quae ex “Irenico”3 d. Paraei in ultimo et penultimo suo scripto protulerunt Remonstrantes, videlicet, non esse ne cessum ut ad concilia quispiam accedat, ubi unus idemque sit iudex et actor futurus, illa secundum quid sunt intelligenda, ut supra ostensum. Sunt enim haec de Pontificiorum et Ubiquitariorum conciliis dicta. 2. Non erunt in hac synodo iidem actores et iudices. Posito enim Contra-Remonstrantes, qui ad synodum hanc deputati sunt, adversam partem esse, iudex tamen controversiarum harum solum Dei Verbum erit, ad quod iuramento coram Deo omnes sese obligarunt. 3. Si doctor Paraeus praesens esset, aspectum eius vix ferrent, cuius absentis vellicant barbam. 4. Insignis impudentia toties Paraei “Irenico” et Admonitione Neostadiana4 abuti eos, cum de mente et sententia Ursini et Paraei ipsis optime constet. Haec ad maiorem. (4) negotii] AL: negotium – (27–28) Sunt…dicta] A: marg. add. – (31) sese] AL: se 2 3 4

Acts 20:28. Pareus, Irenicum. Zacharias Ursinus, De Libro Concordiae Quem Vocant, a Quibusdam Theologis, Nomine Quorundam Ordinum Augustanae Confessionis, Edito, Admonitio Christiana (Neustadt an der Haardt: Matthaeus Harnisch, 1581).

5

10

15

20

25

30

35

3A

ii/2.156 emden advice on the remonstrant protest

5

10

15

20

4A 25

30

35

381

Minorem etiam ut falsam negamus, totam synodum quod attinet. Exteri enim iudicia sua integra sibi servarunt et iureiurando se obstrinxerunt a Verbo Dei minime se discessuros. Idem prius fratres Belgici praestiterunt, qui propterea non nisi κατα τι , pars adversa dici possunt minimeque votum suum, ut antea ostensum, in hoc iudicio amiserunt. Alterum protestationis fundamentum est, quod synodus haec, aut maxima eius pars, schismatica sit. Syllogismus talis erit: Qui schismatici sunt, non possunt esse controversiae huius in Belgio motae iudices. At synodus haec, aut maxima eius pars, est schismatica. Ergo, etc. Respondemus primo ad maiorem. Qui vere et proprie schismatici sunt, non possunt esse iudices. Sed qui necessario propter Dei gloriam, conscientiarum quietem et fundamentales in doctrina errores ab ecclesia malignantium, ut maiores nostri a papatu, alii a novatoribus et εë τεροδοξι αν introducentibus secesserunt, vere schismatici dici non possunt. Ideoque hoc καταÁ δο κησιν schismate potestas iudicandi minime eis adimitur. Secundo ad minorem. Primo, falsissimam esse primam eius partem, in qua de tota synodo loquuntur. Nunquam enim probabunt omnia huius synodi venerandae membra schismatis obnoxia esse. Haec itaque mera et intoleranda calumnia est, siquidem sic sentiunt, uti loquuntur. Altera parte assumptionis Contra-Remonstrantes tangunt, quos aliquoties proterve in omnibus suis declamationibus pro schismaticis satis insolenter proclamarunt. Nos palam profitemur, nos fratres Belgas, qui Contra-Remonstrantes dici consuevere, pro talibus minime agnoscere. De quibus non est nunc opportunum prolixiorem disquisitionem instituere. Fratres Belgici legitima ratione sese procul dubio defendent, data opportunitate. Interea, omnino necessarium censemus, antequam ulterius procedatur, si nunc quaestio de schismate, cum multa personalia complectatur, ex professo tractari non debeat, ut aliquo tamen modo fratrum Belgarum, quos pro schismaticis, novatoribus, pacis publicae turbatoribus, ut qui pios, doctos et ecclesiis suis charos pastores suis sedibus exturbarint, eorumque loca rursus occuparint, publice diffamarunt, innocentia toti huic coetui et auditoribus magno numero hic praesentibus inculcetur, ne ex eiusmodi diffamationibus scrupulus aliquis auditorum animis inhaerescat.

(13) Respondemus] AL: Respondetur – (21) schismatis] B, AL: schismati – (27) disquisitionem instituere] B, AL: instituere disquisitionem – (32) ut] AL: om. – (34) diffamarunt] AL: diffamarint

382

ii/2.157 advice of the dutch theologians on the remonstrant protest

Caeterum quod synodum hanc legitime indictam, congregatam, in timore Domini celebrari coeptam et hucusque magno cum fructu et voluptate continuatam cum synodo illa Tyria5 comparare impudenter ausi fuerint, ea demum summa est non solum ecclesiasticas, sed etiam politicas personas summumque adeo magistratum concernens insolentia, quam synodalium actionum moderatoribus coercendam relinquimus. Concludentes: protestationem hanc falsis nixam esse fundamentis publice declarandum et pronuntiandum, omnia autem haec synodicis actis inserenda et tum ad rem ipsam progrediendum esse. Salvis rectius sentientium iudiciis.

5

10

II/2.157 Advice of the Dutch Theologians on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 137–148 (original) Summary: In this document the Dutch theologians express their opinion on the Remonstrant objection to the synod’s judicial authority. They restate the Remonstrants’ two reasons (i.e., that the delegates are the opposing party and that they are also a schismatic party). They respond to the first reason by citing historical precedent (exhaustively) to prove the legitimacy of the synod, and then excuse themselves from addressing the second reason, thinking that a more appropriate time will come. This original document is in a rough draft form, with an indication of two or three hands at work. Note that, by order of the state delegates, the advice of the Dutch delegations was not read on the floor of the synod. Editor: Joseph Tipton

Protestatio Remonstrantium Nos omnes et singuli hac solenni et diserta protestatione toti huic synodo et universo orbi Christiano testatum facimus nos praesentem hanc synodum, aut maximam eius partem, propter causas supra dictas et in scripto a nobis exhibito comprehensas et rationibus munitas non habere pro legitimo controversiarum nostrarum iudice, ideoque iudicium eius nullum apud nos et ecclesias nostras habiturum ponderis. Qua protestatione praemissa ad rem 5

The Synod of Tyre was convened in AD 335 by Emperor Constantine the Great to hear charges brought against Athanasius, Bishop of Alexandria. It resulted in his condemnation. See Remonstrant protest, no. II/2.146.

25

30

ii/2.157 advice of the dutch theologians on the remonstrant protest

5

383

praesentem et propter quam citatos nos credimus nos accingimus, hoc petentes, ut hoc quoque scriptum nostrum et protestatio actis synodalibus inserantur. Rationes huius protestationis potissimum sunt duae: una, quia synodus est pars adversa; altera, quia synodus est schismatica. DE HAC RE SUFFRAGIUM PROFESSORUM ACADEMIARUM ET ILLUSTRIUM SCHOLARUM FOEDERATAE BELGICAE

138 A

10

15

139 A

20

25

30 140 A

35

Illustrissimi et potentissimi dd. Ordines Generales publico facto decreto hanc nationalem synodum convocarunt et scriptis litteris egerunt cum dd. Ordinibus singularum provinciarum, ut hi convocatis synodis provincialibus mitterent, quos ad has controversias diiudicandas maxime idoneos esse iudicarent. Atque hi Ordines in singulis provinciis convocarunt synodos provinciales iisque mandaverunt, ut praeeunte deliberatione eligerent viros probos, pacificos, doctos et prudentes, qui auctoritate a singularibus Ordinibus muniti propter dictas causas ad hanc nationalem synodum proficiscerentur. Elegerunt etiam viros magnificos, prudentia, pietate graves, qui auctoritate a Generalibus Ordinibus accepta nomine illustrissimorum et potentissimorum Ordinum Generalium in hac synodo praesiderent, eamque sua auctoritate et consilio regerent et gubernarent. Unde apparet hanc nationalem synodum non tantum a Gene ralibus Ordinibus esse convocatum, sed etiam ab omnibus Ordinibus singularum provinciarum esse approbatum, neque illi quicquam deesse, quod ad legitimam synodi convocationem est necessarium. Quicunque igitur hanc nationalem synodum (quamdiu, quod hactenus fecit, suo munere bene et recte fungitur) schismaticam vocat, ille non solum ipsos illustrissimos et potentissimos Ordines Generales et ipsorum delegatos, qui in hac synodo praesident, sed omnes omnium provinciarum Ordines omnesque ecclesias delegantes ut schismaticas accusat et criminatur. Ac licet opinemur magnificos et illustres praesides ratione officii facturos esse quod ad dignitatem Ordinum Generalium et specialium a tam atroci iniuria vindicandam utile et necessarium esse iudicaverint, tamen putamus nostri etiam officii esse e praxi primitivae ecclesiae ostendere quam vanae et falsae sint hae rationes, ut earum falsitate cognita constare possit cuilibet quantam vim et pondus habeat haec protestatio! Prima ratio est, quia synodus est pars adversa, hoc est, qui in synodo sedent ut iudices, illi vel scriptis litteris oppugnarunt Remonstrantium doctrinam vel illorum oppugnationes tacito consensu approbarunt. (17) accepta] A: foll. by del. in hac synodo – (21) Ordinibus] A: interl. add. – (23) Quicunque] A: prec. by del. Qui proinde licet iudicamus – (24) non solum] A: interl. add. – (25) et] A: prec. by del. atque adeo – (26–27) omnesque…delegantes] A: interl. add. – (31) vanae] A: prec. by del. word

384

ii/2.157 advice of the dutch theologians on the remonstrant protest

Haec ratio licet alicuius pretii sit in rebus forensibus, tamen in iudiciis ecclesiasticis non tantum est infirma, sed ex diametro pugnat cum continua praxi primitivae et apostolicae ecclesiae. Apostolus enim Paulus Antiochiae restitit doctoribus novam doctrinam de iustificatione invehentibus eosque gravissime refutavit. Act. 15:2. Et tamen hoc non obstante interfuit concilio Hierosolymitano, Act. 15:22: Tunc placuit Apostolis et senioribus cum tota ecclesia electos ex sese viros mittere Antiochiam cum Paulo et Barnaba; et v. 25: Visum est nobis concorditer congregatis electos viros mittere ad vos cum dilectis nostris Barnaba et Paulo. Malchion Paulum Samosatenum suis disputationibus saepe repugnavit eumque ut dissimulatorem et subdolum hominem deprehendit et constrinxit, ut narrat Eusebius, lib. 7, cap. 28,1 et tamen hoc non obstante idem hic Malchion concilio Alexandrino interfuit et una cum aliis Paulum Samosatenum excommunicavit et Dominum in ipsius locum substituit. Vide epistolam synodicam quae exstat apud Eusebium lib. 7, c. 29.2 Alexander Alexandriae episcopus monuit Arium ut ab erroribus desisteret. Theodoretus, lib. 1, cap. 2.3 Idem cum videret Arium admonitionibus parere nolle, movit eum a communione. Theodoretus, ibidem. Et quum ne sic quidem proficeret quicquam, separavit eum communibus suffragiis a consortio ecclesiae. Theodoretus lib. 1, cap. 4.4 Eundemque tandem anathemate feriit. Theodoretus, ibidem. Unde colligimus aliquod particulare concilium ab Alexandro ad doctrinam Arii diiudicandam congregatum fuisse. Nam non potuit communibus suffragiis ab ecclesiae consortio separari et anathemate feriri, nisi a concilio. Neque his contentus Alexander scriptis litteris petiit ab aliis episcopis, ut Ari um legitimo iudicio ab ecclesiae consortio remotum et anathemate percussum ad communionem recipere nollent. Theodoretus, l. 1, c. 4.5 Sed his omnibus non obstantibus Alexander interfuit Synodo Nicenae, in qua Arii doctrina a se iam ante damnata diiudicata est eidemque synodo ut iudex subscripsit. Vide subscriptiones Synodi Nicenae in primo tomo “Conciliorum.”6 (1) ratio licet] A: 13 del. words intervene – (3) et apostolicae] A: interl. add. – (3–9) Apostolus… Paulo] A: marg. add. – (10) Paulum] A: prec. by del. Samosatenum – (23) ad] A: prec. by del. congregatum fuisse 1 2 3 4 5 6

Eusebius of Caesarea, Historia Ecclesiastica, 7,29[!] (GCS, 6/2:704). Eusebius of Caesarea, Historia Ecclesiastica, 7,30[!] (GCS, 6/2:712). Theodoret, Historia Ecclesiastica, 1,2 (PG, 82:888). Theodoret, Historia Ecclesiastica, 1,3[!] (PG, 82:890). Theodoret, Historia Ecclesiastica, 1,3[!] (PG, 82:908–909). Cf. e.g. Conciliorum Omnium tam Generalium quam Particularium Tomus Primus (Cologne: Johann Quentel, 1551), 257.

5

10

141 A 15

20

25

142 A

30

ii/2.157 advice of the dutch theologians on the remonstrant protest

5

143 A

10

15

20

145 A

25

385

Osius, Cordubae episcopus, oppugnavit Arium et tamen Nicenae Synodo, in qua Arii doctrina diiudicata est, interfuit, imo ut quibus videtur, praefuit et ut iudex subscripsit. Vide easdem subscriptiones.7 Idem Osius, Cordubae episcopus, etiam Sardicensi concilio, quod post Nicenum ob eandem Arii doctrinam celebratum est, interfuit et ut iudex subscripsit. Socrates, lib. 2, c. 11.8 Quin etiam Sirmiensi conciliabulo, quod propter eandem causam coactum fuit, interfuit. Socrates, lib. 2, cap. 24.9 Et quum multae synodi ad Arii haeresin exstirpandam cogerentur, illis fere omnibus propter doctrinae et famae celebritatem interfuit Hosius. Scite Athanasius in “Apologia ad Constantium”: “In quanam synodo ille (loquitur de Hosio) non dux et antesignanus fuit?”10 Unde apparet unum et eundem episcopum in diversis iudiciis ecclesiasticis de una et eadem doctrina iudicem esse posse. Hilarius doctissime et gravissime refutavit Arianos et ob eam causam in exilium missus fuit. Et tamen hoc non obstante etiam exsul Seleuciano Concilio, in quo de Arii haeresi actum est, interfuit. Vide Sulpitium, lib. 2.11 Cyrillus Nestorii haeresin solidissime et doctissime refutavit. Euagrius, lib. 1, cap, 3.12 Et tamen Ephesino Concilio, in quo Nestorii doctrina diiudicata est, non solum interfuit, sed etiam praefuit et ut iudex subscripsit. Vide subscriptiones Concilii Ephesini.13 Nemo doctius et solidius oppugnavit et refutavit errores Donatistarum et Pelagianorum quam Augustinus, et tamen hoc non obstante interfuit Concilio Africano, in quo Pelagianorum et Donatistarum haereses damnatae sunt eique ut iudex subscripsit. Vide subscriptiones Concilii Africani.14 Haec exempla sunt omni exceptione maiora. (4) Cordubae episcopus] A: interl. add. – (5) ob] A: prec. by del. celebratum est – (7) propter] A: prec. by del. propter – (8) lib. 2] A: lib. 2, 24 – (10) Scite] A: interl. add. – (12) non] A: prec. by del. ille – (13) unum] A: prec. by 2 del. letters – (16) exilium] A: prec. by 1 del. illegible word – (21) doctrina] A: interl. add. repl. haeresis – (28) maiora] A: foll. by del. et possunt ac debent nobis esse pro regula 7 8 9 10 11 12 13

14

Ibid. Socrates Scholasticus, Historia Ecclesiastica, 2,20[!] (PG, 67:233–240). Socrates Scholasticus, Historia Ecclesiastica, 2,29[!] (PG, 67:276–277). Athanasius, Apologia de Fuga Sua, 5 (PG, 25:649). Sulpicius Severus, Chronicorum Libri Duo, 2,42 (PL, 20:153). Evagrius Scholasticus, Historia Ecclesiastica, 1,3 (FC, 57/1:124–126). Cf. e.g. Conciliorum Omnium tam Generalium quam Particularium Tomus Primus (Cologne: Johann Quentel, 1551), 587. Cf. e.g. Conciliorum Omnium tam Generalium quam Particularium Tomus Primus (Cologne: Johann Quentel, 1551), 432 and 518.

386

ii/2.157 advice of the dutch theologians on the remonstrant protest

Quin si hoc argumentum obtineret, non quantumvis detestabilis haeresis ecclesiastico iudicio coerceri posset. Nam si Arius dicere potuisset partem adversam non posse esse iudicem et Synodum Nicenam esse partem adversam, facile effugisset ecclesiasticam censuram. De Paulo Samosateno, Eutychete, Nestorio, Pelagio caeterisque haereticis est idem iudicandum. Haec igitur ratio tendit ad omnia ecclesiastica iudicia evertenda et ad licentiam concedendam omnibus erroribus, haeresibus, novationibus. At dices hanc rationem valere in forensibus iudiciis. Verum hoc ipsum aliquando est, sed est magna dissimilitudo inter forensia et ecclesiastica iudicia. In illis enim agitur de meo et tuo, in his vero agitur de honore et gloria Dei et de salute atque incolumitate ecclesiae. Ad quam conservandam pastores et rectores ecclesiarum ex officii ratione tenentur non tantum veram doctrinam docere, sed etiam enascentes errores refutare et coercere etiam antequam commune synodorum iudicium adiri possit. Rom. 16:17, 1 Tim. 1:7, Tit. 3, Act. 20:28. Quo accedit iustitiae regulam non permittere ut quis facile contra totum iudicium excipiat aut, si adversus illud excipiat illudve declinet, manet nihilominus penes collegium illud authoritas iudicandi an exceptionem et declinationes illas admittere debeat necne. Haec putamus sufficere ad primam rationem destruendam. Secunda ratio est, quia synodus haec est schismatica. Hanc rationem etiam commode refutare possemus, verum quia huius rationis refutatio posset alterutri parti praeiudicium afferre, iudicamus consultum esse refutationem huius rationis differre usque dum a synodo sit diiudicatum quinam illi sint, qui a vera et recepta doctrina recesserunt et introductione novae doctrinae schismati occasionem dederunt. Verum, quoniam tota haec res tangit ipsos Generales Ordines, qui sunt supremus magistratus in his provinciis Foederatae Belgicae, et ad illorum delegatos, qui in hac synodo praesident, rogamus illorum illustres dominationes ut intellecta synodi declaratione et refutatione velint pronunciare has (8) licentiam] A: prec. by 1 del. word – (10) aliquando] A: interl. add. – (12–20) Ad…necne] A: marg. add. – (13) ratione] A: prec. by 4 del. illegible words – (23) huius] A: prec. by del. haec – (25) esse] A: foll. by del. de hac ratione – (25) rationis] A: repl. del. erroris – (28) Verum] A: prec. by del. paragraph: Interea non displicet ut modeste interrogentur quinam illi sint, 1. qui illos Quinque Articulos magistratui obtulerunt et commendarunt; 2. qui a magistratu petiverunt ut eos nullo praeeunte legitimo ecclesiastico iudicio politica auctoritate confirmarent; 3. qui a magistratu politico petiverunt ut ab eo contra omnem censuram ecclesiasticam, quae ob hos Quinque Articulos a reliquis pastoribus stringi poterat, defenderentur; 4. qui a magistratu petiverunt ut hos Quinque Articulos executioni mandarent et populum pene invitum cogerent ad illorum approbationem. Si ad has quaestiones syncere et vere respondebunt, non dubitamus quin longe aliter de auctoribus huius schismatis sint iudicaturi. – (29) ad] A: superfluous

5

145 A

10

15

20

25

146 A

30

147 A

ii/2.158 advice of dutch theologian thysius on the remonstrant protest

5

10 148 A

387

rationes non solum esse infirmas, sed pugnare cum praxi orthodoxae primitivae ecclesiae et tendere ad omnia iudicia ecclesiastica evertenda et ad licentiam et impunitatem omnibus haeresibus concedendam; ac proinde illorum illustres dominationes mandare ut ipsi suam protestationem tanquam ineptam et nullo fundamento nitentem aboleant eaque abolita suam sententiam proponant synodo et, quantum possunt, eam etiam synodo probent ut ecclesiis perturbatis restituantur pax et concordia; nisi pareant, velle illorum illustres dominationes operam dare ut tanquam violatores omnis ordinis ecclesiastici et contemptores ordinationis divinae convenienter ecclesiasticis et civilibus legibus coerceantur. Professores academiarum et scholarum illustrium Foederatae Belgicae. Datum 12 Decembris 1618.

II/2.158 Advice of Dutch Theologian Thysius on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 149–150 (original) Summary: Antonius Thysius explains his reasons why he rejects the Remonstrants’ objection to the synod’s competency to pass judgment on the issue at hand. He bases his argument on historical precedent and on rational considerations. He also maintains that Remonstrant reports about the “schismatic” behavior of Contra-Remonstrants have been much exaggerated. Original document in one hand, with a few marginal and interlinear additions in a more cursive script. Editor: Joseph Tipton

IUDICIUM[?] DOCTORIS ANTONII THYSII 25

30

Protestationem hanc contra synodum aut maximam eius partem institutam, qua contestantur se eam pro legitima controversiarum suarum iudice non agnoscere eiusque iudicium nullum pondus apud se aut ecclesias suas habiturum–illam, inquam, re ipsa nullam et nullatenus admittendam asserimus. Nullam quidem ob rationum ab illis allatarum nullitatem, quae omnes ad binas revocari possunt. Quarum una est quod synodum hanc partem adversam, altera quod ream admissi schismatis faciunt. (6) ut] A: foll. by del. pax – (28) asserimus] A: prec. by del. illegible word – (29) nullitatem] A: nullitam

388

ii/2.158 advice of dutch theologian thysius on the remonstrant protest

Adversam quidem partem hoc ipso synodum facere satagunt, quod (ut aiunt) dictis, scriptis, sermonibus, iudiciis factisque ut adversarios plurimi nostrum sese gesserint et in partes abiverint adeoque iudicis partes sustinere nequeant. At vere quicquid hic gestum est, id ratione publici muneris et officii gestum est. Pastoris enim est et ex officio incumbit doctrinam veram ita docere, ut et enatum noxium errorem statim in herba enecet, atque auditores et animas sibi commissas de heterodoxia moneat et aliter docentes, quantum fieri potest, citissime arceat. Matth. 7:15; Rom. 16:17,18; 1. Timoth. 1:3; Tit. 1:9,10; Act. 20:28, etc. Quibus hac in officio et opere diligentia, tantum abest, ut publici iudicii iure et authoritate privari possit aut debeat ad synodum legitime delegatus, ut tanto comparatior sit ad illud subeundum. Exemplum habemus in Paulo et Barnaba, qui proculdubio in contentionem inciderunt iuxta alios cum Iudaizantibus illis fratribus Antiochiae. Attamen in Hierosolymitana Synodo et suum locum in iudicio illo publico tenuerunt, ut ex dictis et conclusione cum reliquis facta apparet. Act. 15 cap. Idem perpetua subsequentis ecclesiae praxis edocuit. Uno exemplo contenti erimus. Nestorii dogma et a Romano episcopo et Cyrillo Alexandrino et privatim et in synodis topicis oppugnatum fuit, neque tamen hi desierunt in Synodo Ephesina de illo cum aliis idem sentientibus episcopis contra illum agere et eum condemnare: iudicum, inquam, ut antea partes non amiserunt neque deposuerunt. Alias sane nullum de doctrina synodale iudicium esse potuisset aut erit umquam, quum nemo sit qui alterutram de controversis religionis capitibus sententiam non teneat, quam licet privatim pro se habeat et ecclesiam suam doceat, deponere tamen sufficit quatenus iudicis partes agit, dum causa ex Verbo Dei exploranda iudicandaque proponitur. Caeterum, ut tanto integrius hoc iudicium in hac synodo institueretur, integritati eius omni modo praepotentes Ordines Generales cavere voluerunt. Nam quamvis quilibet ad hunc consessum ablegatus teneatur ex officii ratione integre secundum Dei Verbum iudicare, voluit tamen supremus magistratus iuratos hic dari iudices, ut iureiurando debitum munus firmaretur. Unde profecto fratres illi de fratribus, et quidem iuratis, pie sentire debebant neque ipsorum iudicium detrectare. Quinimo ut tanto iudicium hoc foret integrius, domini illustres Ordines ad maiorem cautionem adsciverunt exterarum Reformatarum ecclesiarum et academiarum pastores et doctores ut illi non testes modo, sed et assessores et una iudices huius causae forent, (1) Adversam] A: interl. m repl. del. terminal letters – (1) synodum] A: interl. add. – (2) iudiciis] A: prec. by del. factis – (7) moneat] A: prec. by del. illegible word – (11) ad] A: interl. add. repl. in – (12) subeundum] A: foll. by several del. illegible words – (13) Barnaba] A: Bernaba – (17) dogma] A: interl. add. – (20) contra] A: interl. add. – (20) agere…eum] A: interl. add. – (21) ut antea] A: interl. add. – (24) sententiam] A: interl. add. – (25) tamen] A: foll. by del. illegible word – (34) cautionem] A: foll. by 2 del. words

5

10

15

20

25

30

150 A

35

ii/2.158 advice of dutch theologian thysius on the remonstrant protest

5

10

15

20

25

30

35

389

quos nullo merito aut praetextu Remonstrantes, ut ecclesiarum Reformatarum membra, diffugere debent. Quos tamen si insuper ob sententiae consensum repudiant, imo, ac si argumentum reiectionis nostri valebit, non possunt non repudiare, quos, quaeso, illi nobis iudices dabunt? Atque id sane quid est aliud quam omne ecclesiasticum iudicium plane evertere? Altera causa negati iudicii schisma est, cuius nos omnes fere reos pronunciant, quod quidam illud fecerint, alii foverint dictis et factis suis, alii silentio suo approbarint. At vero pluribus in provinciis schisma nullum unquam fuit, utpote in Zelandia, Frisia, Groningano agro, Drentia, Zutphaniae comitatu, neque etiam in reliqua Geldria, excepta Classe Tilana, quod publica magistratus authoritate sublatum fuit, antequam synodus provincialis indicta conveniret. Quod ad schismata in reliquis provinciis oborta attinet, illa non tam orthodoxis ecclesiis quam Remonstrantibus imputanda, dum illi novam et insolitam doctrinam contra et praeter ecclesiasticum omnem ordinem in ecclesias ingerunt et invitis ecclesiis obtrudunt, dum doctrinam ab ecclesiis receptam absurdis et blasphemis consequentiis gravant et praecipua reformationis instrumenta calamis et linguis suis proscindunt, dum orthodoxi pastores ipsorum dogmatibus resistentes invitis ecclesiis eripiuntur, dum particularibus synodis submotis nulla spes superfuit synodi nationalis. Hac necessitate ecclesiarum orthodoxarum reliquiae adactae subducere sese, ut a fidis pastoribus, quibus orbati erant, pascerentur, opus habuerunt. Neque id aliter factum quam provisionaliter ad synodi sive provincialis sive nationalis iudicium. Denique ecclesiis illis pressis deposcentibus a suis magistratibus restitutionem in integrum demum authoritate publica Ordinum et principis sibi restitutae sunt. Ac proinde omne, quod hic gestum, publica authoritate tandem approbatum est adeoque hanc schismatis et secessionis notam nostris ecclesiis aut nobis inurere nihil est aliud quam Ordines et suam excellentiam, quicquid praetexatur, eidem facto involvere. Accedit hisce omnibus, quod legitima et publica magistratus nostri authoritate et iussu omnes pastores in classes, inde in synodos provinciales convenimus et inde ad synodum hanc nationalem legitime atque ordine deputati atque missi ablegatique cum literis fiduciariis simus, quo competentia personarum et iudicii immota adversus omnem obloquutionem consistit. Quum ergo et partium et schismatis criminationem plenissime removerimus, consequens est ut protestatio, quae illis renititur, sine causa facta esse pronuncietur ac nullo modo admittatur.

(2) diffugere] A: difugere – (2) debent] A: prec. by del. illegible word – (2) tamen] A: interl. add. – (2) ob] A: prec. by del. word – (11) antequam] A: prefix ante- interl. add. – (15–17) dum…proscindunt] A: marg. add. – (18) invitis ecclesiis] A: interl. add. repl. del. ipsis procurantibus aut assentientibus ecclesiis – (19) superfuit] A: interl. add. repl. del. word – (26) tandem] A: interl. add. repl. aut emendatum aut – (32) missi] A: prec. by 3 del. letters

390

ii/2.159 gelderland advice on the remonstrant protest

II/2.159 Gelderland Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 151–153 (original) Summary: The delegates from Gelderland state their reasons for rejecting the Remonstrant protest against the synod’s judicial competency on the grounds that its objectivity had been compromised. The delegates proceed against the Remonstrants in legal fashion, implying that the challenge was disingenuous and even trapping the Remonstrants in a logical “dilemma.” Editor: Joseph Tipton

AD QUAESTIONEM DE CONCLUSIONE, PROTESTATIONE ET EXCEPTIONE REMONSTRANTIUM ADVERSUS LEGITIMAM QUALIFICATIONEM VENERANDI HUIUS SYNODI, AUT SALTEM MAXIMAM ILLIUS PARTEM, SCRIPTO CONCEPTA ATQUE SINGULORUM MANIBUS SUBSIGNATA, RESPONDENT GELDRI Remonstrantium exceptionem ipso iure nullam esse, cum adversus competentem iudicem non admittatur ulla exceptio. Synodum vero hanc venerandam competentem esse iudicem cognoscendae et porro secundum solius Dei Verbum decidendae Remonstrantium caussae vel exinde manifestum evadit, quod ex authoritate illustrissimorum et praepotentium dd. Ordinum Generalium (quorum sane vel ipsis Remonstrantibus haec agnoscentibus partium id est) veneranda haec synodus convocata sit constetque ex iis qui, quoad domesticos, ab ecclesiis Reformatis Belgicis legitime ex praescripto praedictorum dd. Ordinum Generalium ad sanctum hunc coetum deputati ac cum literis fidei ablegati sunt. Quare quicunque contra hos exceperit, contra ipsas supremas potestates excipit, quod profecto crimine non caret. Fundamentum porro, quod suae exceptioni substruunt, potius calumnia quam solida ratio vocandum est. Quid? Synodum hanc venerandam dicunt partem adversam, vel saltem maxima sui parte. Sed errant. Nam, si pars adversa esset, tam eius sententia super Quinque Articulis controversis caeterisque doctrinae capitibus in disquisitionem vocari deberet atque proinde alius adhuc iudex statuendus quam nunc ex praescripto illustrissimorum dd. Ordinum Generalium ab hoc venerando consessu sententia Remonstrantium (12) legitimam] A: legittimam – (24) legitime] A: legittime – (34) consessu] A: concessu

10

15

20

25

30

ii/2.159 gelderland advice on the remonstrant protest

5

10

152 A

15

20

25

30

35

391

super praedictis Articulis caeterisque doctrinae capitibus ad Verbum Dei sit examinanda et decidenda. Quod cum ita non sit, non est veneranda haec synodus uti pars adversa habenda atque proinde est competens iudex. Quod vero sanctum hunc coetum schismatis reum peragere satagant, sine ullo ab ipsis fit fundamento. Nam vel ex ipsa ipsorum in orationibus posita schismatis definitione hoc liquet. Dicunt enim illum schisma committere, qui non iustas ob caussas ab ecclesia secessionem faciat. At respondetur in aeternum Remonstrantes non probaturos ecclesias Belgicas, quas schismatis accusant, ab ecclesia Reformata secessionem fecisse neque quoad doctrinam neque ordinem publice receptum. Nam secundum Dei Verbum ad Confessionem Reformatae ecclesiae Belgicae et Catechismum Christianae religionis, nec non acta synodorum tam nationalium quam provincialium, imo ad Reformatas ecclesias exteras provocarunt semper, sed declinarunt et evitarunt heterodoxiam sibi inauditam quam sui pastoris Christi vocem, oves non agnoscentes, iuxta Christi sententiam, Ioh. 10, v. 5, et Pauli adhortationem, Rom. 16, v.17. Eos satius defugere putabant, quos linguam Canaan non loqui arbitrabantur, statuentes maiori iure Remonstrantes schismatis esse authores et fautores, quippe qui spreto non tantum publico, ordinario et legitimo ecclesiae ordine ac iudicio, sed etiam ipsa publica authoritate praeterita suas opiniones contra doctrinam publica authoritate receptam in ecclesias Belgicas invehere conati sint, Confessionem Belgicam nec non Catechismum variis modis, partim eorum revisionem tanquam necessariam urgendo, partim vero suas considerationes clausis literis illustrissimis Hollandiae Ordinibus exhibendo in dubium vocarint et contra censuram ecclesiasticam in protectionem magistratus politici suscipi voluerint ut eo impetrato nihil non adversus orthodoxos impune tentare et effectum dare possent, uti docuit experientia. Caeterum, quod suam criminationem de parte adversa et schismate probare nitantur eo quod plerique domestici aut sermone aut scripto gliscentibus controversiis obviam ire studuerint, nullius est ponderis, cum hoc ex officio ab iis factum sit, mandante sic Spiritu Sancto, Esai. 56, v. 9; Hos. 13, v. 4, 5 et 13[?], v. 8; Ioh. 10, v. 11, 12; Act. 20, v. 28, 29, 30, 31; Gal. 2, v. 4, 5. Cui refragari iis fuit religioni. Neque prius sese opposuere quam Remonstrantes et sermone et scriptis receptam doctrinam et ecclesiae ordinem oppugnare inceperant. Tantundem quoque valoris est odiosa ipsorum comparatio, quam statuunt inter se quoad ecclesiam Belgicam Reformatam et inter sanctum Athanasium, Lutherum et Peucerum cum suis quoad synodum in Tyro1 celebratam, Tridentinam et ex Flaccianis2 constantem, quas praedicti doctores suae caussae (12) synodorum] A: interl. add. – (18) legitimo] A: legittimo – (31) Gal.] A: Gall. 1

The Council of Tyre, held in AD 335, heard charges brought against Athanasius and ended in his condemnation.

392

ii/2.159 gelderland advice on the remonstrant protest

competentes iudices agnoscere non voluere. Nam priusquam haec comparatio pro iis militare queat, ipsis probandum incumbit: 1. Quod veneranda haec synodus bona ex parte constet ex iis, qui ex professo se iuratos ipsorum caussae hostes esse profiterentur, quales permulti erant in synodo celebrata in Tyro; 2. Quod secessionem ab ecclesia Reformata quoque fecerint eoque se non teneri eius iudicio, sicuti Lutherus cum suis secessionem se fecisse a Romana Ecclesia, unde merito se eius iudicio subtrahebant; 3. Quod veneranda haec synodus eo nomine convenerit, ut non tam veritatem indaget et propugnet quam suam semel conceptam sententiam, nolletque meliora docenti cedere, uti de Flaccianis constabat. Quae cum secus se habeant, sicuti ex iuramento sancte praestito nec non literis fidei videre est, cumque Remonstrantes haberi velint non tantum Reformatae ecclesiae membra, sed etiam pastores, reliquum est ut secundum Pauli sententiam, 1 Cor. 14, v. 32, se vel Reformatae ecclesiae iudicio submittant vel se divortium ab ea fecisse palam agnoscant. Postremo vehementer absonum est, quod contra nos Geldros excipere nosque schismatis reos peragere non dubitent. Nam qua fronte nos partem adversam dixerint, quos et publicis scriptis3 et toties suis in orationibus dicant, detestatione decem calumniosarum positionum de praedestinatione cum annexis, detestatos orthodoxorum doctorum nostrorum sententiam de eodem argumento, eoque in ipsorum castra transiissemus? Nam tunc merito essemus ipsorum caussae patroni ac vindices. Verum enim vero, cum ipsos non fugiat nos non sententias orthodoxorum doctorum, sed calumniosas consequentias inde non bona fide consutas detestatos esse, idque iis quibus positae sunt terminis eoque sensu quem iis affingunt, hinc sibimet contradicunt. Pari ratione nos schismatis insimulant. Nam per Dei gratiam ecclesiae nostrae, quarum pastores adsumus, tranquillae hac tempestate adhuc sunt; inde et factum cur anno 1617, 5 Februarii ab illustrissimis et nobilissimis dd. cancellario, consiliariis et illustrissimorum Ordinum Ducatus Geldrici et Comitatus Zutphanici publico edicto declaratae sint ecclesiae nostrae earumque pastores, quod a Remonstrantibus iis in partibus pro parte adversa non sint habendi, quod quidem citatis Remonstrantibus ex Geldria constare debebat. (20) detestatione] A: prec. by del. quod – (21) detestatos] A: detestestatos, foll. by 1 del. word – (26) positae sunt] A: interl. add. repl. del. illegible word 2

3

The Flaccians were those who agreed with the often controversial theological ideas of the Croatian reformer Matthias Flacius Illyricus. [Nicolaas Grevinchoven,] Thien Contra-Remonstransche Positien, voor Grouwelijc ende Afgrijselijc verklaert in de laetste Geldersche Synode tot Arnhem ghehouden (Rotterdam: Matthiis Bastiaensz., 1618); Grouwel van de Contra-Remonstrantsch-ghesinden in den synodo provinciael van Gelderlandt A o 1618 in Julio ghehouden verfoeyt ende ghedetesteert, vervaet in sekere Thien Poincten ofte Artijkelen (1618).

5

10

15

153 A

20

25

30

ii/2.160 south holland advice on the remonstrant protest

393

Quare concludimus Remonstrantium exceptionem esse frivolam, eoque tantum tendere ut legitimum synodi iudicium subterfugiant et auditoribus nihilominus imponant.

II/2.160 South Holland Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 155–158 (original) Summary: The South Holland delegates give their reasons for rejecting the Remonstrant protest against the synod’s competence to conduct the case. They are more terse than the others, stating in summary both historical and logical reasons why that challenge is absurd. Editor: Joseph Tipton

DE PROTESTATIONE EIUSQUE RATIONIBUS PER CITATOS REMONSTRANTES IN SYNODO NATIONALI PROPOSITA UNDECIMO DECEMBRIS, SENTENTIA ET RESPONSIO QUINQUE DEPUTATORUM SYNODI SUYTHOLLANDICAE

15

20

25

Viri nobilissimi, consultissimi, reverendissimi patres, mirari satis non possumus citatos Remonstrantes, cum antea tam large verbis saepe fuerint professi et adhuc profiteantur, imo publicis disputationibus defenderint: Supremum magistratum “ius habere publicas in republica et ecclesia functiones curare, personas ad eas idoneas vocare et eligere, de earum publicis actionibus omnibus iudicare ac peremtorie statuere, vel exauthorando, si male, vel promovendo et honorando, si recte sese gerant. Et quidem, si videbitur aut alioqui gravis aliqua causa urgeat, inconsultis iis quibus sacrorum administratio demandata est.”1 Nunc, cum illustres et praepotentes dd. Ordines Generales congregaverunt amplissimum hunc conventum ex personis ecclesiasticis, tum intra dominia sua, tum extra, summo studio et maximis impensis conquisitis ad controversias in provinciis suis exortas easque misere perturbantes, terminandas et sopiendas, mirari satis non possumus, citatos Re(2) legitimum] A: legittimum 1

Simon Episcopius, Theses Theologicae de Iure Magistratus circa Sacra (Leiden: Joannes Patius, 1618), theses 10–11.

Episcopius, “de iure magistratus circa sacra”

394

ii/2.160 south holland advice on the remonstrant protest

monstrantes contra iudicium synodi huius et per consequens contra imperium dominorum suorum, qui synodum authoritate iudicandi instruxerunt et per nobilissimos et amplissimos viros suos delegatos moderantur, tam peremtorie ausos excipere illudque per protestationem de nullitate iudicii et incompetentia iudicum re vera declinare. Existimamus enim hoc esse factis refutare quod verbis profitentur. Omnino autem ad magnificos dd. delegatos pertinet de protestatione hac statuere, quod esse ex dignitate, imo maiestate illustrissimorum dd. Ordinum videbitur. Protestatio enim magis ipsos attingit quam nos, cum ad hoc iudicium non ultro venerimus, sed missi simus ab iis, qui legitimam mittendi habuere potestatem iure divino et humano et missio nostra hoc ipso in loco fuerit approbata, et suscepta etiam a reverendissimis viris dd. theologis exteris, cum quibus in unum corpus synodicum coaluimus. Unum tamen cum debita reverentia monemus, non videri a nobis aliquid utiliter et ex dignitate agi cum citatis posse, quandiu ab hac protestatione non decedant, ideoque rogatos volumus nobilissimos et consultissimos dd. delegatos, ut serio despiciant de hac re et admoneant semel, iterum, tertio (si opus sit) Remonstrantes et iam etiam protestantes, ut ab ista protestatione desistant et se secundum intentionem et voluntatem illustrium dd. Ordinum synodi iudicio submittant, eique per humilem confessionem satisfaciant de iis, quae tam inconsiderate et iuveniliter in authoritatem eius admiserunt et, si in sua contumacia perseverent (quod non speramus), tanquam indignos ulteriore favore per censuras ecclesiasticas iubeant coerceri, ut severitatem synodi experiantur, cuius lenitatem iam aliquoties ultro ipsis impensam proterve contemserunt. Quod autem attinet ad causas, quas citati praetendunt protestationi suae, possemus sane in iudicio reverendorum theologorum exterorum acquiescere, qui abunde primariis citatorum rationibus obviam iverunt. Conabimur tamen iis quoque calculum nostrum adiicere. Quod de parte adversa saepius a citatis inculcatum (pro quo omnes habent, qui aut voce aut scripto aut facto aliquando aut alicubi ostenderunt ipsorum doctrinam et facta sibi displicere), ad id respondemus lubenter fateri nos in hac parte adversatos, neque tamen quicquam praeter officium aut consuetudinem ecclesiasticam a nobis factum in [–––] quia persuasi eramus ipsos veritati in Verbo Dei revelatae et charitati fraternae adversari. Quodsi haec res nos incapaces reddit ad iudicandum de sententia et factis ipsorum, praesertim iuratos nihil nos affectibus daturos, sed sine praeiudiciis ex conscientia pura secundum Verbum Dei et quidem solum iudicaturos, licebit eodem modo adversus omnia iudicia excipere et parata etiam erit exceptio malefactoribus, qui ad tribunalia adducti poterunt protestari iudices esse partem adversam; iam ante enim se suique similes ab ipsis virgis caesos fuisse. Verum communis ratio et natura gubernationum supremarum docet, adversus suprema (38) adducti] A: interl. add.

5

10

15

20

156 A

25

30

35

40

ii/2.160 south holland advice on the remonstrant protest

5

10

15 157 A

20

25

30

395

tribunalia ante iudicium latum protestationes sine periculo censurae et gravioris etiam poenae nec adhiberi posse neque debere. Accedit quod praxis ecclesiae perpetua et innumera exempla synodorum tum provincialium tum generalium usque ad haec tempora nobis patrocinantur, in quibus eodem plane modo convenerunt. Ad [–––] quas tamen nemo umquam iure protestatus est ante sententiam latam, nisi forte aut ad iudicium ipsius non teneretur accedere aut ad superiorem posset et urgeretur provocare. Unde exemplum Synodi Tyriae2 indigne et “Gravamina Concilii Tridentini”3 iniuria nobis obiiciuntur. Contra, si rationibus locus, non potest iudicium ecclesiasticum recte demandari nisi uni parti (si ita loqui lubet), nam qui aut consentiunt cum iudicandis aut plane ab utrisque dissentiunt, non possunt esse idonei iudices illi quidem, quia obnoxii sunt, hi vero, quia non intelligunt legem secundum quam est iudicandum. Porro, cum in ecclesiasticis iudiciis causa Dei agatur, non nostra, non recte dicitur nos in propria causa esse iudices, sicuti in crimine laesae maiestatis idem supremo magistratui iure obiectari non potest. Nos autem ex mandato et deleg atione supremi magistratus et deputatione synodorum provincialium personam supremi iudicis ecclesiastici in hisce proviniciis sustinemus. Propter has ergo et alias rationes nobis alia persona partis adversae nimirum a citatis impingi non debet. De secunda vero ratione, quam illi palmariam vocant, quod maxima pars synodi ex schismaticis constet, qui aut ipsi schisma fecerint aut ab aliis factum foverint aut silentio suo comprobarint, respondemus primo nos non esse schismaticos, sed ipsos, cuius rei tam evidentia documenta proferentur et iam ante quaedam sunt allata, ut haec falsa criminatio toti orbi Reformato notissima sit futura. Petimus autem Remonstrantes diligenter apud se perpendere non separationem (ut est in canone), sed causam schismaticum facere; unde, licet quidam ab ipsis secesserint, antequam iudicium ecclesiae posset haberi, coactos id fecisse, neque propterea iure schismaticos esse censendos. Nam, ut recte narrat Theodoretus de plebe Alexandrina, “Multitudo doctrina Athanasii pasta hoc contra viso cibo a conventibus se ecclesiasticis separavit,”4 ita etiam plebs nostra, cum in variis locis deprehenderet aliud sibi pabulum animarum proponi quam cui erat assu[eta, ab] eiusmodi dispensatoribus se (5–6) protestatus est] A: interl. add. repl. 1 del. word – (32) [eta, ab]] A: the manuscript is damaged at this point 2

3

4

The Synod of Tyre was convened by the Emperor Constantine the Great in AD 335 to examine the Christological teachings of Athanasius, Bishop of Alexandria, which were at variance with the Arian understanding of Christ’s nature then prevailing in the synod. Concilii Tridentini Restitutioni a Pio IIII Anno 1562 Indictae Opposita Gravamina, 2nd ed. (Geneva: Gabriel Cartier, 1597). Cf. Theodoret of Cyrus, Historia Ecclesiastica, 4,18 (PG, 82:1166A); Autores Historiae Ecclesiasticae ... His Accesserunt ... Theodoriti Libri V nuper ab Ioachimo Camerario Latinitate Donati (Paris: Petrus Regnault, 1541), 790A.

Lib. 4, cap. 20, “Historia Ecclesiastica”

396

ii/2.161 north holland advice on the remonstrant protest

separavit. Ne autem plebs omni pastura [–]li destituta efferaretur, providens superiorum cura providet de aliis pastoribus aliunde evocatis, qui cum imperio superiorum in hac opera ecclesiis desolatis praestanda sint obsecuti, summa iniuria ipsis nunc obiicitur quod schisma suppositum foverint. Deinde notissimum est Remonstrantes condendo novos articulos sine consensu aliorum fratrum eos magistratui offerendo et immunitatem a iudiciis et censuris ecclesiasticis impetrando postea tot exorbitantibus scriptis in vivos mortuosque debacchando sese doctrina, factis, animisque a nobis ante separasse quam quisquam ab ipsis secessionem cogitaret. Verum de his quoque agetur aliquando cum bono Deo. Denique, quod iam ante recte observatum, etiamsi aliquid vitii in quibusdam deputatis ecclesiasticis forte ante haesisset, id a suprema maiestate aut utiliter correctum aut sublatum. Unde, ut ad principium revertamur, totam hanc causam ad illustres dd. delegatos lubenter referimus, nam domini ipsorum, praesertim post remonstrantiam a Remonstrantibus iam ante illustribus dd. Ordinis Hollandiae et Westfrisiae exhibitam, numquam hanc synodum pro legitima agnovissent, si vitia ea in deputatis ecclesiasticis putassent haerere, quae citati tam confidenter nunc ipsis obiiciunt. Iterum atque iterum obtestamur nobilissimos et amplissimos dd. delegatos ne authoritatem synodi a citatis conculcari patiantur et diutius expectationem omnium hisce dilationibus suspendi, sed severe imperent citatis, ut aut pareant citra protestationem aut contumaciae suae et contemtus pro culpae gravitate condignas poenas luituros.

II/2.161 North Holland Advice on the Remonstrant Protest Date: Submitted 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 159–160 (original) Summary: In this document the delegates from North Holland give their opinion on the Remonstrants’ challenge of the synod’s judicial competency. They think that the protest is to be rejected and hold that the protest itself was merely a disingenuous Remonstrant ploy to confuse the matter and cause a delay. Editor: Joseph Tipton

DE PROTESTATIONE CITATORUM REMONSTRANTIUM IUDICIUM FRATRUM NOORTHOLLANDORUM Remonstrantium citatorum protestationem illegitimam esse nullique verae rationi inniti ac propterea minime esse admittendam censemus:

5

10

15

158 A 20

ii/2.161 north holland advice on the remonstrant protest

5

10

15

20

25

30

35

397

Quia synodus haec legitimo modo ac via a supremo Foederati Belgii magistratu convocata atque indicta est quique ad eam celebrandam convenerunt pastores ac seniores domestici, legitime, secundum morem in ecclesiis Belgicis Reformatis ab ipso reformationis initio rite usurpatum, a suis ecclesiis, classibus synodisque particularibus eiusdem supremi magistratus iussu ac mandato convocatis deputati advenerunt atque in eius rei testimonium literas fidei debite exhibuerunt, adeo ut nulla hic vel species illegitimae actionis vel ordinis perversi appareat. Saltem non est quod citati huic synodo parere detrectent aut protestationibus eidem se opponant. Remonstrantes enim sunt, qui ante annos plus minus decem dd. Ordinibus Hollandiae et Westfrisiae suam, quam vocant, obtulere Remonstrantiam1 Quinque notissimos Articulos comprehendentem, qua ab illustri eorum potentia cum iis, qui ipsorum adhaerentes sententiae ad sacrum ministerium promovendi essent, adversus omnes ecclesiasticas censuras protegi petiverunt. Tolerati aliquandiu ab illustribus dd. Ordinibus ad hanc iam relegati sunt synodum, huic ut sententiam suam exponant eiusque se subiiciant iudicio. Maximi facere authoritatem supremi magistratus videri volunt eique summum in rebus ecclesiasticis iudicium summamque potestatem tribuere, illustrissimi vero dd. Ordines Generales Foederati Belgii, supremi magistratus, observantes ecclesiarum omnium praxin piorumque imperatorum, regum ac principum insistentes vestigiis ecclesiasticum hunc conventum pro supremo controversiarum de religione in hisce regionibus iudice agnoscunt eumque auspiciis suis atque authoritate in eum finem congregari voluerunt. Non est ergo quod citatis ullo modo hic sit tergiversandum. Ipsum, quo gaudent, Remonstrantium nomen eaque quam supremo magistratui debent obedientia, de qua tantopere alias gloriantur, omnino quid aliud ab ipsis exigit. Petiverunt ipsi in iam dicta sua remonstrantia vel libello supplice a supremis Hollandiae et Westfrisiae potestatibus (quemadmodum in oratione a d. Episcopio habita2 etiam in hoc venerando consessu gloriose satis iactitarunt) ut in legitima, libera synodo ipsarum nobilium potestatum authoritate et praesidio, ductu et moderamine celebranda plene audirentur et rationibus illorum, ut decet, expensis noti ipsorum articuli exactius considerarentur et examinarentur aut, si illud commode fieri non posset, etc. Impetrata est iam huiusmodi synodus, sub authoritate, ductu et moderamine illustrissimorum dd. Generalium Ordinum per suos, qui hic adsunt, amplissimos delegatos. Nisi ergo id non sincere satis, sed astuta quadam Christianisque illicita vafri-

(12) Articulos] A: prec. by 1 del. illegible word – (20) observantes] A: prec. by 1 del. illegible word 1 2

The Remonstrance of 1610, presented to the States of Holland and Westfriesland. The oration of Episcopius delivered to the synod on 7 December 1618. See no. II/2.131.

398

ii/2.161 north holland advice on the remonstrant protest

tie petierunt, oportet ut missis omnibus tergiversationibus atque protestationibus ad rem ipsam veniant et articulos suos considerandos et examinandos proponant. Accedit quod, cum ecclesiarum Reformatarum pastores haberi velint, earundem, ubi legitime per suos deputatos convenerunt, iudicio se submittere teneantur, nisi ab illis secessionem ipsi facere omnemque ecclesiasticum subvertisse ordinem videri cupiant. De parte, quod dicunt, adversa nullo nititur fundamento. Nemo enim hic actor est, nemo accessit ut causam suam particularem defendat, nemo in mandatis habet ut sententiam vel causam Contra-Remonstrantium tueatur. Adversa pars habetur, cuius privatim interest. Causa hic agitur communis omnium nostrum, causa Dei, causa ecclesiarum Belgicarum, causa nobis communis cum Remonstrantibus, quatenus ipsi pastores ecclesiarum sunt. Pars adversa iure a nostris dicitur Romanus Pontifex, cum suis omnibus episcopis, praelatis, abbatibus, etc. Ipsius enim privata agitur causa, de ipsius in ecclesias dominio atque eius annexis. Ecclesiastici omnes pontificii iureiurando non Dei Verbo, sed ipsi adstricti sunt. Hic vero contrarium omnes praestitere iuramentum, se ex solo Dei Verbo seposito omni pravo affectu iudicium laturos. De schismate, quod maximae huius synodi parti impingunt, magis in ipsos quadrat. Schismatis enim rei non sunt nec ullo modo dici possunt, qui firmiter receptae atque orthodoxae (ut hactenus iudicamus) doctrinae usitatoque ordini legitime inhaeserunt, sed qui novam introducentes doctrinam ordinemque longo tempore cum summa ecclesiarum pace observatum subvertentes communionis atque unionis fraternae vincula ruperunt, qui novos articulos cudentes insciis collegis, presbyteriis, classibus et synodis eos supremo magistratui obtulerunt atque per eorum illustres potentias ecclesiis invitis obtendere laborarunt. Qui sint suo tempore, ubi ad rei historiam modumque agendi ventum erit, evidenter demonstrari poterit. Schismaticus sit, qui ab ecclesia recedit et communionis ecclesiasticae vincula solvit. Qui vero a particularibus se separat novatoribus, ecclesiae ut adhaereat, ab eo crimine liber habeatur. Illi, quibus schismatis crimen Remonstrantes intentant, non ab ecclesiis in Belgio Reformatis, sed a Remonstrantibus, ecclesiis ut coniuncti manerent, secessionem fecerunt. Quae cum ita se habeant, censemus omnino non esse permittendum ut sub ista protestatione Remonstrantes ad rem accedant, ne tanti criminis nota huic venerandae synodo inuratur, sed publica quadam declaratione totius synodi nomine instituenda spectatissimo huic auditorio totique Christiano orbi manifestum fieri debere, quo loco eiusmodi protestatio habenda sit. Timendum enim omnino est ne, si id non fiat, cristas altius erigant eoque (30) et] A: prec. by 1 del. illegible word

5

10

15

20

25

30

35

40

ii/2.162 second advice of north holland on the remonstrant protest

5

399

nomine tum intra tum extra provincias triumphos agant piorumque multorum animos omnino dubios reddant. Praeterea velimus rogatos nobilissimos amplissimosque delegatos dd. Ordinum Generalium (quorum hic periclitatur authoritas) ut ipsorum nobili potentiae placeat publico quodam edicto nullitatem istius protestationis declarare et, ut illa missa absque tergiversatione ad rem veniant, Remonstrantibus mandare. Haec salvis melioribus iudiciis

II/2.162 Second Advice of North Holland on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 163–168 (original) Summary: Responding to the Remonstrant protest against the synod’s competency, the North Holland delegation brings historical considerations to bear on the issue, but greater emphasis is placed on logical argumentation (as when they explore the absurdity of presenting the matter before any other body) and legal (as when they stress the character of the delegates as representative of the whole body). Original document, unidentified in the document itself, but the 1625 Index of the autographa of the Synod of Dordt (Utrecht OSA, vol. A) identifies this as a second advice of the North Holland delegation. Editor: Joseph Tipton

REMONSTRANTIUM PROTESTATIONEM IPSO IURE NULLAM ESSE HIS PROBATUR RATIONIBUS

25

30

Sive enim synodus ipsa spectetur, sive singula eius membra, nusquam ulla protestandi vel excipiendi iusta causa apparet. Non, si synodus ipsa spectetur, quia in ecclesia cuius regimen est formae aristocrativae, penes synodum legitime convocatam residet ius supremum iudiciale. Unde adversus illam nulla potest dari vel admitti legitima exceptio a membris earum ecclesiarum quae synodum constituunt. Nulla enim est exceptio adversus supremum iudicem, leges et ordinem publicum ac receptum. Synodus autem haec ab ecclesiis diu expetita a supremo magistratu Federati Belgii convocata ecclesiarum Belgicarum nomine legitime convenit omnesque quae in ecclesia bene constituta observari solent formalitates sive legitimi agendi modi in huius convocatione et coactione observati fuerunt, ita ut

400

ii/2.162 second advice of north holland on the remonstrant protest

nulla hic vel species inordinatae actionis aut perversi ordinis inveniri vel a Remonstrantibus monstrari poterit. Quare supremum in Belgio de controversiis et rebus ecclesiasticis iudicium iure meritoque huic synodo adscribitur. Stringit hoc argumentum Remonstrantes duplici ratione: 1. quia pro membris, imo pastoribus ecclesiarum Belgii Reformatarum haberi et salutari cupiunt. Cum ergo unione, titulo ac privilegiis ecclesiarum gaudere velint, aequum est ut communionis legibus et iusto ordini subiaceant. Ab omni vero aequitate alienum est ut, qui pars tantum sunt corporis, et pars quidem minor, totius corporis per synodum repraesentati et per eam loquentis iudicium subterfugiant. Ex quo etiam manifeste patet rationem desumptam a nostrorum protestatione adversus concilia Constantiense et Tridentinum minime huc quadrare. Unionem enim quam Remonstrantes cum ecclesiis Reformatis se colere velle profitentur, nostri cum ecclesia Pontificia nequaquam agnoscunt, sed ut nefandam cum synagoga Antichristi conspirationem aut hypocriticam tergiversationem iure detestantur ac fugiunt. 2. quia in remonstrantia sua, ut vocant, seu libello supplice, unde et Remonstrantium nomen contraxerunt, ante annos decem dd. Ordinibus Hollandiae et Westfrisiae exhibito, petierunt in legitima, libera synodo plene audiri et Articulos suos Quinque eodem libello supplice oblatos exactius considerari et examinari, etc. Quod, cum iam impetratum sit, synodi equidem iudicium repudiare nunc non possunt, nisi se tum temporis omnia per ludibrium egisse ecclesiisque ac supremo magistratui imponere voluisse fateantur. Deinde, quando ad legitimum ordinem ecclesiasticum accedit supremae potestatis consensus atque authoritas, omnis sane, quaecunque alias in speciem praetexi posset, excipiendi ratio omnino concidit. Quis enim conventum consueto in ecclesiis more coactum et a supremo magistratu concessum, convocatum, agnitum atque approbatum repudiet, nisi qui utriusque tum politici tum ecclesiastici ordinis contemptor haberi sustineat? Convenit autem haec synodus non tantum ecclesiarum nomine, sed et summi in Federato Belgio magistratus authoritate coacta, approbata et pro supremo controversiarum in Belgio iudice agnita ipsiusque nobilissimis delegatis cohonestata et illustris facta. Quamobrem, nisi simul supremae potestatis authoritate contempta sperni et repudiari non potest. Urget etiam valde haec ratio Remonstrantes, quandoquidem ipsi authoritatem supremi magistratus hactenus mirifice extollere videri voluerint eique summam in rebus ecclesiasticis sub Deo potestatem adscripserint, quo nomine se etiam apud alios malam iniisse gratiam tum alibi saepe tum in sua de synodicis actionibus quaerela Ianuarii ad illustres dd. Ordines Generales transmissa conquesti sunt. Quapropter illa, quam magistratui supremo debent et debere se antehac fassi et praestare velle protestati sunt, obedientia hanc protestationem ab illis missam fieri omnino requirebat.

5

10

15

20

164 A 25

30

35

40

ii/2.162 second advice of north holland on the remonstrant protest

5

10

15

20

165 A

25

30

35

40

401

Nec intelligi certe potest quomodo iudicandi potestatem huic synodo detrahere Remonstrantes queant, quin simul dd. Ordinum Generalium authoritatem imminuant, cum ipsorum illustrium dominationum mandato non tantum haec synodus convocata sit, sed et Remonstrantes ad eam ut legitimum suum iudicem sint relegati et ab ipsorum illustrium Ordinum amplissimis delegatis serio iterum atque iterum iussi ut missis omnibus tergiversationibus ad rem praesentem, id est, doctrinae suae coram hac synodo propositionem atque explicationem accederent. Praeterea iniquum plane est rei cuiusque aut citati libidine iudicium vel infirmari vel aboleri. Rationes, quibus exceptionem suam citatus excipiens firmare conatur, iudicio supremi iudicis subiectae sunt atque ab illo examinari et iudicari debent. Secus enormis tum in rempublicam tum in ecclesiam inveheretur confusio, nec usitatum ullibi reperitur quod per exceptionem rei supremus iudex iudicii iure excidat. Si quid gratificandum reo quo minor conquerendi ratio supersit, solent interdum alii ab exceptione ipsius inmunes supremo iudici adiungi, qui simul cum supremo iudice eius causam cognoscant et iudicent et ne iniqui quid committatur prospiciant. Habemus hic, ut probatum nunc est, supremum in Belgio de controversiis ecclesiasticis iudicem, nec qui rationes Remonstrantium examinet et iudicet alius dari poterit. Adhibiti sunt huic viri omni exceptione maiores, theologi exteri et illustrium dd. Ordinum amplissimi delegati: illi ut simul iudicent, hi ut actiones moderentur, utrique ut, ne quid partium studio ex affectibus privatis secus quam Dei Verbum postulat agatur, curam gerant, ita ut totum illud, quod reo excipienti secundum ulla iura ad summum concedi potest, plenario hic concessum Remon strantibus videatur nec quid amplius ab illis iure desiderari possit. Singula etiam synodi membra si spectentur, excipiendi ratio nulla iusta apparet. Nam, cum de dogmatibus agitur, contra personas in synodo congregatas, nulla exceptio a personalibus petita admitti debet, nisi quae vel defectum ordinis arguat, utpote si quis compareat absque legitima missione vel vocatione, vel defectum requisitae habilitatis ostendat, utpote si quis malam eamque compertam conscientiam vel pravas de doctrina Christiana fovens sententias aut insigni aliqua infamiae nota, quae synodi dignitati manifeste deroget, notatus accedat. Horum vero nihil hic reperitur. Nemo enim ad hanc synodum ut membrum ipsius accessit, nisi a magistratu aut ecclesia sua aut ab utroque legitime delegatus, literis fidei debite instructus et publice hic agnitus atque receptus; nemo qui ulla ecclesiastica censura vel doctrinae vel morum ratione sit notatus; nemo cui non integra sua apud ecclesiam et magistratum suum fama atque existimatio constet, adeo ut omnes et singuli, quotquot hic adsunt, omni Remonstrantium exceptione superiores existant. (2–3) authoritatem] A: interl. add. – (3) mandato] A: interl. add. repl. iussu – (11) subiectae sunt] A: marg. add. – (16) adiungi] A: final 2 letters interl. add. repl. del. 3 letters

402

ii/2.162 second advice of north holland on the remonstrant protest

Et certe, si prophetarum et apostolorum exemplum imitari velint Remonstrantes, non est quod huiusmodi protestationum latibula quaerant aut doctrinae suae rationem reddere subterfugiant. Nunquam enim vel prophetae vel apostoli huiusmodi protestationibus usi, sed ad spei quae in ipsis erat coram omnibus, a quibus interrogabantur, etiam ethnicis rationem reddere parati semper et aliis ut idem facerent tum monitis tum exemplis suis authores fuisse inveniuntur. Conscientiam autem suam a synodo gravatum iri non est quod Remonstrantes timeant. In nullius enim conscientiam ius sibi sumit synodus, dum ex sua conscientia sententiam dicit, nec ad secum sentiendum vi ulla quempiam adigit, sed conscientias soli Deo iudici eiusque Verbo subiicit, veritatem ex Verbo eius inquirit, profert et exponit Deumque rogat ut eam in omnium animis persuasam faciat. Novit enim populum Christi debere esse voluntarium. Deinde non habet iudex in causa religionis defendendae eam potestatem, quam habet in rebus externis. In his enim iniqua iudicis sententia eripit alteri rem propriam, alteri tribuit vel ad se rapit rem alienam. At in causa religionis nec sibi adiudicare aut appropriare potest veritatem neque aliis eripere. Si ergo iniqua sit iudicis ecclesiastici sententia (quod hic, ubi ex solo Dei Verbo iudicium ferendum est, nequaquam futurum confidimus), servat sibi tamen qui condemnatur eam quam ex Verbo Dei didicit veritatem, quam nec iniquitas opprimere nec vis ulla extorquere potest.

5

10

15

20

Rationem protestationis priorem, quod scilicet synodus pars sit adversa, cui iudicium deferendum non sit, nullius esse ponderis hisce rationibus probatur Pars adversa dicendus non est qui, quod sui est officii, sedulo atque fideliter praestat. Quod etiam in regimine politico usitatum hactenus fuisse atque etiamnum usitari experientia communi notum est. Et recte quidem. Alioqui enim nulli unquam magistratui in scelerosos atque improbos homines animadvertere concessum foret. Quid vero ecclesiarum pastoribus ratione sui muneris competat ex sacra Scriptura manifestum est, nimirum non tantum erudire sana doctrina, sed et contradicentes arguere. Cum ergo id sedulo faciunt et novatoribus et falsas doctrinas introducentibus strenue se opponunt, non pro parte adversa haberi aut eo nomine iudicandi potestate privari debent. Quemadmodum id quoque in continua praxi ecclesiarum, tum priscis tum nostris temporibus, imo et apostolorum tempore observatum fuit. Nec enim Paulus et Barnabas eo quod se falsis apostolis opposuissent nec episcopi aut presbyteri ulli, quod subsecutis haeresibus restitissent in Synodo Hierosolymitana apostolica aut in sequentibus tam particularibus quam ge(5) reddere] A: sic; one would expect reddendam

166 A

25

30

35

ii/2.162 second advice of north holland on the remonstrant protest

5

10

15

20

25

167 A

30

35

40

403

neralibus synodis suffragii iure excidisse iudicati fuerunt. Cui praxi ut aequae omnino ac necessariae nostri aevi ecclesiae non paucae firmiter inhaeserunt, siquidem incolumitatem ac tranquillitatem suam secundum Deum se debere et reipsa expertae sunt et agnoscere non refugiunt. Quarum exempla multa atque insignia necessitate exigente proferre difficile non esset. Idem suadent incommoda quae admittere alioqui necessarium esset. Si enim obtineret ut, qui secus docentibus ex officio resistunt, tanquam pars adversa in synodo excludantur aut suffragii iure excidant, nemini unquam dogmata nova spargentibus vel viva voce vel scripto obviam ire tutum esset, ne ipso facto ius omne de iis postmodum iudicandi amitteret vel certe omnibus omnino novatoribus ac ecclesiae perturbatoribus oportuna admodum synodorum quarumcunque iudicia declinandi ansa subministrata esset. Deinde nullum unquam de dogmate controverso legitime ferri posset iudicium, nullae praeteritis temporibus iustae synodi ad controversias decidendas convocari potuissent, nulla iudicia ab ullis synodis contra haereticos lata pro aequis haberi deberent. Nec Arius nec Eutyches nec Nestorius nec ulli alii haeretici iuste damnati essent, nec in posterum ulla dari posset synodus quae motas in ecclesiis controversias debite iudicaret atque decideret. Theologi enim et pastores, qui ad synodos celebrandas accedunt, nec solent nec debent esse in negotio religionis aut tabulae rasae aut muti canes. Unde ad solos neutrales, id est, dubios et vacillantes vel controversiarum ignaros extra ecclesiam confugiendum semper esset, nullaque ecclesia ad lites suas dirimendas vel conponendas inveniri posset idonea. Atque ita omnia ecclesiae iudicia, ad quae ipse servator Christus nos remisit, plane subvertentur, quin et quibusvis factis ac haeresibus quam latissima in ecclesias irruendi aperta esset ianua atque ecclesia Christi, dilectissima ipsius sponsa, continuis maleferiatorum concertationibus perpetuo maneret exposita. Praeterea hac ratione Remonstrantes ipsi se confundunt atque explodunt. Non enim potest pro parte adversa declarari haec synodus quin simul pro parte adversa habeantur omnes et singulae ecclesiae Belgicae, a quibus pastores et seniores hic praesentes ad eam missi sunt. Repraesentant enim illi ecclesias, quarum credentialibus instructi in hac synodo comparent. Si autem omnes ecclesias Belgicas pro parte sibi adversa habent Remonstrantes, iam non amplius earundem ecclesiarum membra haberi poterunt, sed necesse est fateantur se ab iis exiisse et secessionem fecisse. Ex quo etiam liquido apparet nulla ratione niti, quod Remonstrantes hic praetexunt, pastores ecclesiarum in sua causa iudices sedere, quia non proprie, sed ecclesiarum nomine convenerunt nec de propria, sed de communi causa hic acturi sunt. Veritas enim communis ecclesiae thesaurus est, nec potest ullo pacto fieri peculium singularum personarum. Dei et ecclesiae (10) postmodum] A: prec. by del. iudicandi

404

ii/2.162 second advice of north holland on the remonstrant protest

publica causa est, quae in synodis agitur, non sua cuiusque. Nec quisquam hic suam propriam causam agnoscit aut vel huic vel illi sententiae defendendae adstrictus sedet, sed quotquot hic adsunt, a suis delegantibus in mandatis habent, ut bona conscientia ex solo Dei Verbo de motis controversiis sententiam ferant, uti et solenni iuramento publice obstricti sunt se tanquam de Dei causa sepositis omnibus pravis adfectibus ex sola sacra Scriptura in Dei timore iudicaturos. Unde et ipsa charitas (quam tantopere alias crepant Remonstrantes), quae teste apostolo nihil mali cogitat, omnia credit, omnia sperat, omnia suffert, mitius quid ab ipsis exigere videbatur, nimirum ut praeposteram mali suspicionem removentes, omnia vero bona sperantes, tot viros pios, tot fideles Christi servos non a doctrina tantum, sed et a pietate ac vitae sanctitate commendatos solennique iuramento etiam se praesentibus Deo, ecclesiae et supremo magistratui obstrictos non nisi bona cum conscientia in hoc negotio versari velle considerent.

5

10

15

Alteram quoque, qua dicunt synodum hanc esse schismaticam, nihil efficere hoc modo demonstratur Constat enim haec synodus ex personis piis, veritatis ac pacis amantibus, nulla censura ecclesiastica notatis nulloque publico aut legitimo iudicio de schismate convictis unquam aut condemnatis. Iniquum autem esset protestationi Remonstrantium, qui corpus iustum non conficiunt et authoritate publica coram hac synodo sunt citati, vim latae sententiae tribuere. Deinde, qui hic comparent provinciales, constituunt corpus repraesentativum totius ecclesiae Belgicae. A ratione autem plane alienum est, ut pars schismatica et ab integro corpore divulsa censeatur, quae authoritate et ordinatione legitima totum corpus repraesentat et virtute sua continet. Ex quo etiam patet ratione ista insignem iniuriam fieri toti huic reipublicae atque ecclesiae Belgicae. Cum enim suprema Ordinum potestate et communi Belgicarum ecclesiarum suffragio ad hanc synodum celebrandam prae aliis electi, approbati atque constituti sint, qui hic comparuerunt, schismatici sane appellari non possunt, quin eodem schismatis crimine ecclesia haec tota atque respublica involvatur. Praeter haec in confesso fuit apud omnes exteros principes et respublicas, qui suos theologos huc delegarunt, non conciliabulum schismaticorum, sed legitimam pastorum synodum suprema reipublicae atque ecclesiae Belgicae authoritate convocatam fuisse. Atque etiamsi schisma aliquod factum fuisset, eo tamen recessum non est ab ecclesia, sed a Remonstrantibus tantum, qui ecclesiarum Belgicarum cor(35) legitimam] A: legitimum

20

168 A 25

30

35

ii/2.163 zeeland advice on the remonstrant protest

5

10

405

pus constituere nequaquam possunt, fuitque id tantum provisionale et forte iustis de causis factum, ut veritati atque ecclesiis eo melius consuleretur de quibus synodus haec iam cognoscere et iudicare poterit. Si tamen huius separationis vera causa aperiri et, quod res est, dici debeat, ipsi Remonstrantes recedendo a doctrina communiter recepta et novos suos articulos inconsultis collegis, presbyteriis, classibus et synodis in ecclesias ingerendo initium et causa illius existimandi sunt. Nam veritas habetur quod a primordio in ecclesia aliqua traditum et receptum fuit, error deputatur quod postea inducitur, donec habito legitimo examine et iudicio contrarium concludatur. Quamobrem eos, qui cum omnibus simul ecclesiis, a quibus delegati sunt, doctrinam ab initio usque receptam ac traditam et formulis publicis, Confessione ac Catechesi, comprehensam professi fuerunt et adhuc profitentur, eosdem crimine gravare velle omnino foret iniquum.

II/2.163 Zeeland Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 171 (original) Summary: In this document, the delegates from Zeeland state in summary form (they do so because the main reasons had already been stated by other speakers) why they reject the Remonstrant protest against the synod’s judicial authority. Editor: Joseph Tipton

AD QUAESTIONEM UTRUM SIT ADMITTENDA REMONSTRANTIUM PROTESTATIO CONTRA HANC SYNODUM ET AN IUSTA SIT ILLIUS RATIO, RESPONSIO DEPUTATORUM SYNODI ZELANDIAE 25

30

Quoniam haec protestatio directe fit contra autoritatem supremi magistratus, qui huic synodo examen et iudicium de dogmatibus controversis commisit, illius esse iudicamus rationibus expensis pro autoritate iudicare utrum sit admittenda necne, in cuius sententia nos acquiescimus, et Remonstrantes acquiescere aequum est, si quam toties ore profitentur etiam factis obedientiam demonstrent, quam supremis potestatibus debent. Quod vero rationem illam attinet qua dicunt delegatos a synodis ecclesiarum Belgicarum non posse iudicare de hisce controversiis quia magna illorum pars sententiam Remonstrantium antehac reiecit, et contra eam aut

406

ii/2.164 utrecht advice on the remonstrant protest

docuit aut scripsit, respondemus ex Verbo Dei constare, qui pullulante aliqua haeresi ex officio ei sese opponunt, non privari suffragio suo, quando ad publicum illius examen vocati sunt. Confirmatur hoc exemplo ecclesiae apostolicae in Synodo Ierosolymitana,1 in qua Paulus et Barnabas sententiam dixerunt, etiamsi Antiochiae iis sese opposuerant, qui ritus Mosaicos in ecclesiam Christianam introducere conati erant. Sunt enim haereses initio plerunque apud paucos ut iudicio publico opus nondum sit, paulatim vero irrepunt in familias et fermento suo totam massam inficiunt, quibus nec ad momentum pastores cedere oportet, nec dormiendo permittere ut zizania in agro Domini seminentur. Accedit ecclesiae veteris praxis, in qua pastores, qui erroribus ortis in ecclesiis suis sese opposuerunt, non sunt exclusi ex iudiciis publicis, ubi haereticorum causa iudicata fuit, quod exemplis multis a clarissimis viris theologis, qui ante nos sententiam dixerunt, abunde probatum est. Denique, quum synodus haec nationalis legitime a magistratu summo sit indicta et qui hic adsunt legitime vocati veniant, missi etiam ab ecclesiis Foederatae Belgiae, et porro ei iudicium de controversiis tanquam iudici delegato et iurato competat, omnino videntur illi omne iudicium subterfugere et proprio suo iudicio velle stare in causa sua, qui contra hanc synodum protestantur. Quod vero dicunt synodum hanc constare ex schismaticis, qui in propria caussa non debeant sedere iudices, nullo nititur fundamento, quia convenerunt pastores non ut caussam suam agant, sed Dei aut veritatis illius in Verbo patefactae. Et quia quaestio de schismate peractis doctrinalibus suo loco post agetur, nos illius examen plenum differimus hoc tantum addentes in maxima parte provinciarum schisma nullum esse, et in quibus secessio plebis a pastoribus Remonstrantibus facta est, distinguendum dicimus inter eos, qui a recepta doctrina secessionem fecerunt et secessionis causam dederunt, et inter illos, qui vocem alieni audire noluerunt, sed ab eo fugerunt, cum vocem illius non novissent.

II/2.164 Utrecht Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 173–174 (original) Summary: The Contra-Remonstrant delegates from Utrecht state their reaction to the Remonstrants’ challenge of the synod’s competency to examine and pass sentence on 1

The Jerusalem Council in Acts 15.

5

10

15

20

25

30

ii/2.164 utrecht advice on the remonstrant protest

407

the Remonstrants’ Five Articles. The delegates underscore the absurdity of the Remonstrants’ protest by pointing out that there is no other group to judge the Remonstrants’ cause that is not at odds with both parties. Editor: Joseph Tipton

5

10

15

20

25

174 A 30

35

ULTRAIECTANI FRATRES QUOS VOCANT CONTRA-REMONSTRANTES De diserta et solenni Remonstrantium protestatione in scripti hesterna die exhibiti, conclusione expressa sententiam nostram scripto exponere iussi ita salvo meliore aliorum theologorum iudicio statuimus, illam longe omnium esse iniquissimam, ac rationes, quibus illa est munita, inanes atque nullas. Nam quod synodo huic scismatis aut facti aut foti crimen impingunt, confidimus evidentissimis solidissimisque suo tempore argumentis demonstratum iri non modo falsissimam esse illam accusationem, sed etiam hos ipsos Remonstrantes illius, cuius synodum hanc insimulant scismatis turbarumque in ecclesiis Belgii ortarum veros esse authores atque fautores, ac proinde impudentiam eorundem universae huic synodo manifestam futuram. Quod alterum argumentum attinet, quo synodus haec, aut longe maior illius pars, dicitur esse pars litis ac proinde minime idonea ad iudicium de his controversiis ferendum, respondemus ac 1) interrogatos Remonstrantes velimus quem igitur pro competente, ut vocant, aut legitimo iudice agnoscant. Sane iudicium de controversiis nostratibus aut Arianis aut Samosatenianis aut Anabaptistis aut Pontificiis aut Confessionis Augustanae doctoribus aut ullis aliis, quos Reformatarum ecclesiarum adversarios esse constat, deferri iniquissimum esse testabuntur omnes, quibus aut mens sana aut frons reliqua est. Necesse igitur est iudicium de iam dictis controversiis ad ecclesias Reformatas pertinere. Atqui praesentes hic esse ecclesiarum Reformatarum legatos sive deputatos negari non potest. 2) Huc accedit quod hi ipsi Remonstrantes synodi nationalis iudicium semper appellaverunt atque ad eam, ut sese adversus classium synodorumque particularium (quod se novis Quinque Articulis opposuerunt) iudicia censurasque munirent, inde ab eo tempore, quo praedictos articulos spargere coeperunt, provocaverunt. Aut igitur synodi nationalis ecclesiarum Belgicarum iudicium admittere necesse habent aut, si contra eam excipere aut protestari velint, quis non eos toties repetita appellatione ecclesiae Dei imo Deo ipsi illusisse iudicabit?

(8) conclusione] A: interl. add. repl. del. protestatione – (9) meliore] A: meliori

408

ii/2.165 friesland advice on the remonstrant protest

Agnoscimus complures in hac synodo esse praesentes qui voce scriptove novis sese Remonstrantium dogmatibus fortiter prudenterve opposuerunt. Eos autem si quis hanc ob caussam idoneos controversiarum harum iudices esse negare velit, nae ille non modo omnium retro habitarum synodorum aut conciliorum authoritates in dubium vocabit (Nullum enim sive ex scripturis sive ex universa antiquitate concilium proferri posse censemus, in quo non praesentes fuerint multi qui, antequam illud cogeretur, haereticorum aut falsorum doctorum placitis sive heterodoxiis restiterunt), sed etiam Dei falsis doctoribus obniti iubentis praecepto et tum Christi apostolorumque, tum patrum orthodoxorum praxi exemplisque reclamabit.

5

10

II/2.165 Friesland Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 177–178 (original) Summary: In this document the delegates from Friesland reject the Remonstrants’ challenge of the synod’s competency to pass verdict on their case. The delegates are succinct, but thorough, bringing up not only logical and logistical problems implied in the Remonstrant protest, but also citing scriptural passages and historical precedent for the legitimacy of the synod’s proceedings. Editor: Joseph Tipton

FRISII QUAERITER AN PROTESTATIO FRATRUM REMONSTRANTIUM QUAM POSTREMO SUO SCRIPTO ADDITAM HUIC REVERENDAE SYNODO PRAELEGERUNT ET EXHIBUERUNT SIT ADMITTENDA ET SUB TALI CONDITIONE AD EXAMEN DOCTRINAE EORUM SIT ACCEDENDUM. Respondemus neutiquam id nobis videri, et quidem propter rationes sequentes: 1. Quod pugnet cum iure divino, quo ab ipso Deo hoc muneris ecclesiae imponitur ut exactae doctrinae habeat rationem nec quidquam recipiat aut in domo Dei doceri permittat quod non prius examinatum a se secundum trutinam Verbi divini ei consentaneum deprehenderit: Act. 20:28,29,30, ubi Paulus presbyteros Asiae monet ut sibi ipsis et ecclesiae attendant propterea quod

20

25

30

ii/2.165 friesland advice on the remonstrant protest

5

10

15

20

25

30

178 A

35

409

graves lupi non parcentes gregi ingressuri essent et ex ipsis exorituri, homines loquentes perversa ut discipulos post se abstrahant; 1 Cor. 14:29, prophetae autem duo vel tres loquantur et alii diiudicent; item 32, et spiritus prophetarum prophetis subiiciuntur. 2. Quia evertat ordinem ecclesiasticum et exercitium disciplinae, quam Deus in ecclesia sua ad evitanda schismata et offendicula vult vigere eique omnes et singulos in ecclesia subiicit, tam ad doctrinam quam ad vitam et mores: 1 Cor. 5:2, nonne de iis qui intus sunt vos iudicatis? Et eodem cap., vers. 11, si quis, cum frater nominetur, sit idololatra, etc., cum eiusmodi, inquam, ne edatur quidem; Rom. 16:17, precor autem vos, fratres, ut observetis dissidiorum et scandalorum authores contra doctrinam quam vos didicistis et declinetis ab eis. 3. Quia pugnet cum praxi apostolicae et primitivae ecclesiae. De apostolis legimus, Act. cap. 15, v. 2–12, quod Paulus et Barnabas Antiochiae sese opposuerunt iis qui circumcisionem inter gentes urgebant et tamen cum aliis apostolis concilio Hierosolymitano super hac re interfuerunt. Alexander episcopus Arium deposuit et anathematizavit nec tamen suffragii ius in synodo perdidit, etc. Quae ratio etiam in modernis ecclesiis observatur ut apud nos diversa exempla edocent et hesterna sessione a clarissimis viris de praxi suarum ecclesiarum est declaratum. 4. Nec parum hac ratione supremi magistratus nostri laederetur authoritas, a quo legitime secundum ordinem ecclesiae haec synodus est indicta et convocata. 5. Minus etiam honori exterorum principum et ecclesiarum consuleretur, si ad illegitimam et schismaticam synodum eorum delegati magnis molestiis et longinquis itineribus essent evocati. Quod de parte adversa praetendunt, respondemus: 1. Id locum in iudiciis ecclesiasticis, ubi de veritate doctrinae agitur, non habere, cum causa ea non hominum, sed ipsius sit Dei. 2. Ecclesia eiusque pastores ex praescripto divino tenentur officii ratione adversari omnibus quatenus haereses aut dogmata falsa in ecclesia sua serere conantur. 3. Si hoc valeret, prompta semper foret haereticis ad iudicium ecclesiae exceptio, atque ita re ipsa omne iudicium de veritate vel falsitate doctrinae ex ecclesia eliminaretur. 4. Si presbyter aut pastor ecclesiae qui fratrem peccantem privatim aut coram testibus culpat, arguet, increpat, propterea ius suffragii in presbyterio non amittit, si haec causa propter peccatoris contumaciam eo deferatur, (15) circumcisionem] A: prec. by del. word – (17) nec] A: prec. by del. et – (19) Quae] A: Qua – (23) indicta] A: prec. by del. word

410

ii/2.166 overijssel advice on the remonstrant protest

etiam hic Remonstrantium exceptio non habet locum, sed prius ex praxi omnium ecclesiarum patet. Ergo. Nec pluris est momenti quod de schismate inferunt, cum hoc crimen merito impingatur iis, qui a via et recepta ecclesiae doctrina recedunt, novamque non praeeunte legitimo ecclesiae iudicio obtrudere conantur, ecclesiasque et pastores eam non admittentes premunt aut officio movent, atque ita ad secessionem faciendam coguntur. Quare insolentem hac in parte fratrum Remonstrantium proterviam, quae non tam ex inscitia quam pertinacia proficisci videtur, ex animo detestantes, protestationem hanc eorum reiicimus, censemusque synodum hanc ut legitimum harum controversiarum iudicem cum debita observantia et subiectione ab ipsis esse agnoscendam. Haec salvis melioribus iudiciis

5

10

II/2.166 Overijssel Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 179 (original) Summary: Here the delegates from Overijssel succinctly declare their opinion that the two complaints voiced in the Remonstrant protest are groundless and should not be allowed to detract from the authority of the synod. Editor: Joseph Tipton

TRANSISULANORUM FRATRUM SENTENTIA Cum fidorum pastorum sit os obturare vaniloquis et mentium seductoribus atque eosdem obiurgare et arguere tempestive ac intempestive, nihil ab officio suo alienum commiserunt illi, qui eiusmodi novatoribus in his regionibus se opposuerunt, neque propterea iudicis iure exciderunt, non magis quam Paulus et Barnabas in congregatione Hierosolymitana, quibus cum quibusdam ex haeresi Pharisaeorum repugnantia et disceptatio non parva intercesserat. Schismatici vero non sunt, qui doctrinam sanam, quae est secundum pietatem, sartam tectam volunt, sed illi qui novos articulos hactenus in ecclesia non auditos cudunt et obtrudunt, qui tolerari et ab omnibus censuris ecclesiasticis immunes esse cupiunt, antequam de doctrina ipsorum (3) schismate] A: prec. by del. sch – (6) pastores] A: prec. by del. pastores poorly written – (8) insolentem] A: prec. by del. inso – (12) esse] A: prec. by del. esse – (21) Transisulanorum] A: TransIsusalonorum – (22) obturare] A: obsturare

25

30

ii/2.167 groningen advice on the remonstrant protest

5

411

necessaria ab ecclesia sit instituta cognitio et diiudicatio, quique verae doctrinae patronos locis et sedibus suis pellunt. Quia vero veremur ut istiusmodi homines rationibus alioquin invictis parum moveantur, submisse rogandi sunt amplissimi et nobilissimi illustrissimorum Ordinum delegati, ut sua interposita authoritate synodum hanc legitime convocatam a suspicione partium et crimine schismatis liberent.

II/2.167 Groningen Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 181–182 (original) Summary: In this document the delegates from Groningen and Ommelanden state their reasons for rejecting the Remonstrants’ challenge of the synod’s competency. Their reasons are succinct, but thorough, ranging from those based on Scripture to historical precedent. They end their response by formally stating their suspicion that the Remonstrant protest is merely legal maneuvering motivated by a guilty conscience. Editor: Joseph Tipton

Ad primam quaestionem, qua quaeritur an illi, qui gliscentibus et nascentibus in ecclesia erroribus se opposuerunt, in synodo de iisdem iudicare debeant. 20

25

30

Respondemus posse et debere idque liquere: 1. Ex sacra Scriptura, quae utrumque a fidis pastoribus exigit: 1. ut falsam aut contrariam patefaciant et refutent: Acta 20, v. 30; Rom. 16, v. 17; 2 Tim. 3, v. 16–17 et cap. 4, v. 2, etc. 2. ut de notis controversiis iudicent: Isai. 8, v. 20; Mala. 2, v. 7; Mat. 7, v. 20; 1 Cor. 14, etc. 2. Ex praxi ecclesiarum. Nam Paulus et Barnabas detexerunt falsam doctrinam illorum, qui Pharisaeorum castris relictis religionem Christianam profitentes gratiam et opera coniungebant. Tamen de istorum doctrina in Concilio Hierosolymitano cum aliis iudicarunt, Act. 15. Alexander, Athanasius, Hosius Arrii haereses constanter impugnarunt et tamen Concilio Niceno ut iudices interfuerunt. (5–6) partium] A: interl. add. – (22) contrariam] A: foll. word, e.g., doctrinam, missing – (30) haereses] A: prec. by del. letters haes

412

ii/2.167 groningen advice on the remonstrant protest

Augustinus sese opposuit Donatistis et Pelagianis et tamen in Concilio Africano ut iudex subscripsit. Cyrillus Nestorii haeresim refutavit, attamen Ephesino Concilio, ubi damnata fuit Nestorii haeresis, non modo interfuit, sed etiam praefuit. Hilarius acerrime oppugnavit Arrianos, interfuit nihilominus ut iudex Concilio Seleuciano. Neque ex d. Parei vel aliorum orthodoxorum scriptis contrarium probare unquam poterunt.

5

Ad secundam quaestionem Non esse schismaticos, qui officio suo fideliter functi sunt et ab illis, qui a recepta doctrina primum secessionem fecerunt, secedere sunt coacti iuxta mandatum apostoli eorumque et ecclesiae Reformatae exemplum, Acta 20; Rom. 16; 2 Tim. 4; Tit. 3; Act. 14, v. 3–4 et 17, v. 4 et cap. 19, v. 9. Iudicamus ergo protestationem d. Remonstrantium impiam neque non iniuriosam ac contumeliosam esse in hanc synodum; 1. Impiam, ob sequentes rationes: 1. Quia contemtum non tam omnium Reformatarum ecclesiarum Belgicarum quam ipsius summi nostri magistratus sapit, utpote cuius authoritate et iussu synodus haec coacta est et ad cuius praescriptum hic omnia agenda sunt. 2. Cum eo processerit incendium schismatis in ecclesiis nostris, ut nullis hactenus tentatis rationibus potuerit restingui et in omnium conspectu sit quanta hinc ecclesiae inflicta sint vulnera, quanta hinc tam politica quam ecclesiastica pericula et mala exstiterint, sane hoc tempore, si ullo unquam fuit, necessariam esse ecclesiae synodum legitimam, omnes pii et ipsi Remonstrantes antehac statuerunt tanquam unicum et legitimum illud ad sananda ecclesiae nostrae vulnera remedium. Quod Spiritus Sanctus nobis monstravit per apostolorum concilium ac exemplum, quod omnis divini ac humani iuris ratio postulat, quod maximo cum veritatis ac pacis emolumento a Christianis magistratibus ad sopiendas controversias in ecclesiis obortas adhibitum fuisse in multis gravissimis dogmatum confusionibus experientia comprobavit, hoc tam salutare remedium piorum omnium votis expetitum et in praesentiarum singulari Dei beneficio concessum negligere, ne dicamus pedibus conculcare, contra illud protestari profecto impium est. 2. Iniuriosam dupliciter:

(12) eorumque] A: foll. word missing – (15) esse] A: interl. add.

10

15

20

25

30

35

ii/2.168 groningen delegate agricola’s advice on the remonstrant protest

5

10

15

20

413

1. Quia pastores illos, qui se erroribus gliscentibus et in ipsis ecclesiae nostrae visceribus exorientibus ex officio opposuerunt et Christo ecclesiisque suis fideles fuerunt, iure suo suffragii contra omnem aequitatem et praxin apostolicae et primitivae ecclesiae spoliare student; 2. Quia schismatis crimen impingere conantur iis, qui minime criminis istius rei sunt. 3. Contumeliosam, quia iudicium huius synodi, licet omnes ac singuli iuraverimus nos sepositis omnibus praeiudiciis ac susque deque habitis scriptis humanis, quorumcunque tandem sint doctorum, dicturos sententiam, quam Scripturae sacrae conformem esse dictet cuique propria conscientia, respuentes aliud nihil dicere videntur quam nos omnes tam impios, tam perversos iurisiurandi ac famae immemores fore ut, licet de veritate ipsorum sententiae in conscientiis nostris convicti fuerimus, veritatem tamen manifestam condemnaturi nec curaturi simus omnium viventium et posterorum de nobis iudicium. Tandem fatemur nos aliud ex eorum protestatione colligere non posse quam eos conscientia malae causae iudicium huius synodi subterfugere. Non enim metuit in tali synodo, qualis haec est, periculum, bona causa et bona conscientia, sed qui perverse agit, inquit Dominus, odit lucem, Ioan. 3.1 Quibus hoc est propositum, ut sua, sive bona sint sive mala, tueantur et nil turpius videtur quam errores abiicere, illos non mirum est omne legitimum iudicium detrectare. Deputati synodi Groningae et Omlandiorum

II/2.168 Groningen Delegate Agricola’s Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 185–187 (original) Summary: In private advice, Groningen delegate Wolfgang Agricola rejects the Remonstrant protest with reference to scriptural testimony (particularly Jeremiah), historical precedent (the Lateran Council), as well as to the judgments of previous authors, both sacred (Tertullian, Chrysostom) and pagan (Cicero), the latter to support the practical necessity of maintaining pure doctrine. Editor: Joseph Tipton

1

John 3:20.

414

ii/2.168 groningen delegate agricola’s advice on the remonstrant protest

PROTESTATIONEM REMONSTRANTIUM, QUA SE SUBDUCERE VOLUNT IUDICIO HUIUS SYNODI, VANAM ESSE PUTANS DICO.

Privatum iudicium

Si unquam alias, maxime nunc licere exclamare cum Chrysostomo, Hom. 6 “De Anathemate,” agente de viris doctis et ambitiosis, “Heu quam dura et dolens res est, quod in hoc uno audaces sunt, ut dogmata statuant et anathema declarent ea quae maxime ignorant. Hinc est quod exteris et fidei nostrae hostibus ludibrio simus et habeamur, quasi nulla cura honestatis in nobis sit et numquam didicerimus bene facere.”1 Certe hoc puriori confessioni in Reformata ecclesia hodie accidit per sparsas calumnias, quasi illa sit proditio pietatis, illique tam noxia, ut fidem, spem, timorem Dei ac religionem omnem ex animis hominum evellat. Annon harum calumniarum authores sint Remonstrantes et propterea ipsi schismatici, hoc est pacis ecclesiae turbatores, detractores et veritatis proditores, res ipsa loquitur. Non enim apud nos regula fidei a Christo instituta, ut Tertulliani verbis utar, habuit quaestiones, nisi quas haereses constituerunt et quae haereticos fecerunt,2 sed ipsi Remonstrantes doctrinam Reformatae ecclesiae in hoc Belgio conspurcare ausi sunt novis suis de Quinque Articulis disputationibus, quibus meritum Christi labefactare, vires liberi arbitrii extollere, solatium ex doctrina et gratia proveniens turbatis conscientiis eripere studuerunt. Nonne ab eiusmodi novatoribus et seductoribus secessionem instituere et docere iubemur cum excellenti promissione nos Dei concionatores mansuros eumque nobis adfuturum esse, Ier. 15, v. 19–20? Nonne exire Babylone, nonne sectarios vitare illisque os obturare iubemur? Certe hoc lex naturae, constitutiones ecclesiasticae et orthodoxorum patrum exempla et admonitiones exigunt. Cicero inquit, “proelium rectum est et fieri convenit, dimicare pro legibus.”3 Idem, “velis equisque certandum est cum Cyrenaicis,” hoc est Epicuri sententiae philosophis, “si honestatem tueri [ ... ];”4 ita nobis, si veritatem in ecclesia servare velimus. In Synodo Lateranensi olim decretum est, ut seponatur ab officio is episcopus, qui aut nolit aut nequeat impugnare haereses et substituatur alius, qui id et velit et possit praestare. Chrysostomus inquit, (1) Marg. Privatum iudicium] A: added by a later hand – (5) agente] A: agens – (11–12) religionem] A: relligionem 1 2 3

4

John Chrysostom, De non Anathematizandis Vivis vel Defunctis, 1–2 (PG, 48:947). Tertullian, De Praescriptione Haereticorum, 13,6 (CCSL, 1:198). Cf. Cicero, Tusculanae Disputationes, 4,43 (ed. O. Heine & M. Pohlenz, Amsterdam: Hakkert, 1965). A half-quotation from Cicero, De Officiis, 3,33 (ed. M. Winterbottom, Oxford: Clarendon Press, 1994). The passage in full reads: “Cum his viris equisque, ut dicitur, si honestatem tueri ac retinere sententia est, decertandum est.” If there is indeed a lacuna, as is indicated in the text, ac retinere sententia est is likely what should be supplied. The phrase velis equisque is a varia lectio for viris equisque.

5

10

15

20

186 A

25

30

ii/2.169 drenthe advice on the remonstrant protest

5

10 187 A

415

“dissidium habere cum haereticis non contentionis, sed pietatis est.” Epiphanius, “Maledicta concordia absque sinceritate fidei.” Hoc innuit etiam praeceptum Dei ad Moysem, ne balsamum illud, quo Aaron eiusque filii inungendi erant, ab aliis parari aut in alium usum transferri permittat.5 His et aliis constare potest inique harum ecclesiarum ministros vocabulo schismatis notari, propterea quod ad tempus secessionem iuxta Dei voluntatem fecerint, donec a magistratu aliter dispositum fuerit. Causa igitur primaria sublata, non iudex unde effectus, hoc est, protestatio ipsorum prodire possit iusta. Iniquum autem instituentes cum iniuria totius synodi, iusto iudici committo, addens admonitionem imperatoris Constantini Magni, ex eius epistola ad episcopos Alexandriae congregatos, ut omnem operam adhibeant exagitare eos, qui gratiam pacis ecclesiae tollere studuerint. Wolfg. Agricola ex synodo Groninga et Omlandiensi

II/2.169 Drenthe Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 189–190 (original) Summary: The delegation from Drenthe rejects the Remonstrant challenge to the synod’s competency by emphasizing the legitimacy of the persons authorized and persons authorizing. They even go so far as to invite the Remonstrants to name judges whom they would accept. They then use the definition of “schismatic” provided by the Remonstrants as a fit description of the Remonstrants themselves. Editor: Joseph Tipton

SUFFRAGIUM DRENTANORUM

25

30

Ad hanc fratrum Remonstrantium protestationem primum in genere respondemus vanam eam esse, quia superior iudex non dabitur, quo sese hinc conferant. Ad rationes duas quod attinet, quibus ista protestatio nititur, plane sunt ficulneae. Primum aiunt plerosque nostrum esse partem adversam. Respondemus: Nullus unquam haereticus in toto orbe fuit condemnatus, nisi a parte sibi adversa. Et cur se non submittant iudicio huius synodi tanquam legitime (3) illud] A: illum – (29) unquam] A: prec. by 2 del. words – (29) fuit] A: prec. by del. unquam 5

Exod 30:30–38.

Ier. 15, v. 19

416

ii/2.170 walloon advice on the remonstrant protest

conscripto convocatoque a magistratu legitimo, de consilio clementissimi regis Magnae Britanniae et aliis viris sapientibus? Adde quod singula eius membra iuramento sese devinxerunt ad unicam Verbi Dei normam usurpandam. Plura non addimus, nisi unicum hoc, quod nobis videtur remedium commodissimum eluctandi ex hisce malis, nimirum si synodus petat, instet, urgeat, imo serio iubeat, ut ipsi tandem fratres Remonstrantes nominent iudices alios magis idoneos, id quod hactenus pertinaciter recusant dicere neque id immerito. Norunt enim, si hoc dixerint, effugere se non posse, quum nobis multas solidas rationes porrigant, quibus ipsorum hanc sententiam refutare et hanc synodum defendere adversus ipsorum calumnias possimus. Quod denique dicunt nos esse schismaticos, mirum maximum, quod eo impudentiae devenerunt, ut nobis ausi sint impingere et affingere id, quod in ipsos longe melius quadrat, ut patet e syllogismo sequenti, cuius propositio ex iis, quae ipsi coram hac synodo dixere et scripsere, commodissime desumitur, nimirum haec: Qui sese separant delibuti novis opinionibus et subterfugiunt censuram ecclesiasticam et suas opiniones spargunt in vulgus, quantum possunt, non expectato legitimo synodi iudicio, illi sunt schismatici. Quis iam non videat, nisi talpa magis caecus, quid de utra parte debeat formari assumptio? Sane non nisi de fratribus Remonstrantibus. Hi enim ita egerunt, uti in propositione de schismaticis pronunciatum fuit. Nos si publice privatimque adversus ipsos Verbo Dei militavimus, schismatici increpandi non erimus. Neque enim committendum nobis erat, ut canes muti essemus, sed duximus Deo ita iubente faciendum nobis esse sedulo, ut in urbe Dei clangeremus tuba adventante gladio, uti vigiles fideles decet. Clanximus itaque tempestive intempestive et id Deus bene vertit et bene vertet.

II/2.170 Walloon Advice on the Remonstrant Protest Date: 12 December 1618 (Session 29) Main source: A: Utrecht OSA, M, 191–192 (original) Summary: The Walloon delegation here rejects the Remonstrant protest by affirming the legitimacy of the authorizing body, the oath sworn by the delegations, and by

(6) nominent] A: prec. by del. velint – (7) recusant] A: prec. by del. ref – (8) hoc] A: prec. by del. dixer – (8) quum] A: qum – (14) quae] A: prec. by del. q

5

10

15

190 A 20

25

ii/2.170 walloon advice on the remonstrant protest

417

reference to historical precedent. It also states that the issue of separation is a separate issue which should be examined after the issue of doctrine has been settled. Editor: Joseph Tipton

5

10

15

20

25

192 A

30

DE PROTESTATIONE REMONSTRANTIUM SENTENTIA DEPUTATORUM SYNODI GALLOBELGICAE Protestationem Remonstrantium vanam esse dicimus, nec ab hac synodo admittendam. Nam qui ad hanc synodum convenerunt pastores et seniores, ex authoritate supremi magistratus, praescripto et legitimo ordine ab ecclesiis electi et missi sunt literisque credentialibus, quas vocant, sufficienter instructi, quarum nomine pro membris huius venerandae synodi agniti et recepti sunt. Et cum eosdem supremus noster magistratus voluerit esse iudices harum controversiarum, non est aequum Remonstrantes praescriptum iudicium recusare. Rationes allatas inanes et frivolas esse asserimus. Personam enim omnem deposuimus et de controversiis propositis ex conscientia secundum Dei Verbum nos iudicaturos sancte promisimus. Itaque pro parte adversa haberi non possumus. Nec obstat quod aliqui una assideant, qui doctrinae Remonstrantium se opposuerint, quia hoc ex officio fecerunt. Quo ipso tamen non sunt privandi iure suo dicendi sententiam in synodo, prout patet ex praxi veteris et recentioris ecclesiae. Collationes huius synodi cum Concilio Tyrio aut Tridentino aliisve dicimus esse plane dissimiles et in hanc venerandam synodum iniuriosas. De schismate quod affertur, negamus ecclesias nostras iure schismaticas dici posse, (1) quia iisdem doctrinae vestigiis inhaeremus, quam ab omni tempore professi sumus, (2) quia ecclesiis Zelandicis, Frisiis, Groeningensibus multisque porro classibus per reliquas provincias sua semper constitit unitas. Et nos Gallobelgae synodos nostras sine ullo schismate hactenus celebravimus. Si alicubi facta est separatio, eius posthac synodo huic reddenda erit ratio, quod tunc commodissime fiet, quando de doctrina erit constitutum. Concludimus locum nostrum nobis esse tuendum nec Remonstrantes sub tali protestatione ad dicendam sententiam esse admittendos.

(30) separatio] A: marg. add.

SECTION 8: RESPONSE OF THE DELEGATIONS TO THE REMONSTRANT “SENTENTIAE”

II/2.171 Response of the Dutch Professors to the Remonstrant “Sententia” on Article One Date: 13 December 1618 (Session 31) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 691–692 (original) Summary: The same day that the Remonstrants submitted their Sententia on Article One, on 13 December, the five Dutch professors gave an initial response. They observe that most of the ten theses were either negative or not pertinent. Only thesis 7 presents the Remonstrants’ own view that can be examined by the synod. They suggest that this thesis can be examined by questions based on some of the Remonstrant writings. Original document in the hand of Johannes Polyander. Editor: Mans Raveling

IUDICIUM QUINQUE SACRAE THEOLOGICAE PROFESSORUM IN HIS PROVINCIIS BELGICIS FOEDERATIS DE SENTENTIA REMONSTRANTIUM1 CIRCA PRIMUM ARTICULUM DE PRAEDESTINATIONIS DECRETO DECEM THESIBUS COMPREHENSA Theses prima, secunda, tertia, quarta, sexta et decima sunt negativae, ac proinde ad sententiae Remonstrantium declarationem ab ipsis nomine synodi efflagitatam minime pertinentes. Ipsis enim a synodo iniunctum fuit, non ut alienam sed ut propriam suam sententiam synodo examinandam proponerent. (20) decem] A: prec. by del. illegible word 1

See the “Sententiae” on the Five Articles, ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1–2.

20

25

ii/2.172 british response to the remonstrant “sententiae”

5

692 A

10

15

419

Thesis quinta est priore sua parte affirmativa, posteriore negativa, et qua est affirmativa pertinet ad Secundum Articulum de gratia universali. Thesis octava de reprobatione est a proposito aliena. Non enim in publicam disputationem fuit admissa in Collatione Hagiensi. Thesis nona, praeterquam quod negativa, etiam aliena est. Quocirca septima tantum thesis superest a nostra synodo examinanda. Huius septimae thesis examen reverendus d. Praeses pro sua industria ac prudentia instituere poterit per interrogationes, secundum primam thesin ab ipsis Remonstrantibus positam in Collatione Hagiensi, et secundum explicationes, tum ex iam citata Collatione, tum ex aliis ipsorum scriptis, in eum finem excerptas ac domino Praesidi subministratas.2 Rogandos arbitramur generosos, nobilissimos et consultissimos illustrium ac praepotentum d. Ordinum deputatos ut sua auctoritate prohibeant ne Remonstrantes simili ratione in posterum tempore abutantur in sententiis alienis negandis aut oppugnandis, sed ut iuxta decretum sententiam tantum suam proponant, exponant, defendant. Datum 13 Decembris 1618

II/2.172 British Response to the Remonstrant “Sententiae” Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 547 (original) Other copy: Milton, 166–167 Summary: In their response to the Remonstrant Sententiae on the Five Articles (submitted by them on 13 and 17 December), the British theologians hope that the Remonstrants will present opinions to the synod that they teach affirmatively, avoid negative theses, and temporarily withhold their judgment of the doctrine of reprobation. If the Remonstrants judge it necessary to declare their opinions both negatively and affirmatively, the British hope they will not present negative theses that are not actually defended by Contra-Remonstrants in the Netherlands (not opinions of foreign theologians); if such negative theses are approved by Contra-Remonstrants, then these should be looked into. Editor: Mans Raveling

(10) iam] A: interl. add. prec. by del. illegible word 2

On 8 December 1618 the five Dutch professors had submitted to the President a summary of Remonstrant views on the Five Articles that they had drawn up from Remonstrant writings. See no. II/2.135.

420

ii/2.172 british response to the remonstrant “sententiae”

THEOLOGORUM ANGLORUM DE THESIBUS AD QUINQUE ARTICULOS SPECTANTIBUS ET EARUM APPENDICIBUS, SYNODO EXHIBITIS, IUDICIUM Optamus haec observari a fratribus Remonstrantibus in thesibus proponendis: 1. Primo, ut sententiam quam ipsi docent, affirmativis enuntiatis comprehensam synodo proponant, et a negativis tantisper abstineant donec ad examen contrariae sententiae veniatur. 2. Secundo, sententiam etiam suam de negotio reprobationis ad tempus seponant; quam etsi non primo loco, tamen esse suo loco expendendam arbitramur. 3. Tertio, ut decretum electionis et reprobationis atque media eorundem, in una et eadem thesi non commisceant, quia propter longe disparem efficiendi rationem, quae in praedestinatione et reprobatione invenitur, non possumus de illis coniunctim positis recte diiudicare et aliquid certi statuere. 4. Quarto, ut nolint unam aliquam thesin variis materiis distendere; quia de tot rebus in unam thesin coniectis, nec illi possunt commode argumenta, nec nos iudicia proferre. 5. Quinto, ut pronuntiata quae in confesso sunt apud omnes, non exhibeant pro sententia Remonstrantium. Nam de controversis spectat ad synodum iudicare, non de illis quae extra omnem dubitationis aleam posita sunt. 6. Sexto, ut ordo articulorum obsectetur in thesibus digerendis, et singulis articulis suae propriae theses assignentur, adeoque confusio omnis vitetur. Quod si Remonstrantes necessarium iudicant suam sententiam tam negative quam affirmative in aliquibus declarare, optandum tamen nobis videtur et hoc temperamento utantur. 1. Ne in theses distribuant qua possint loco argumentorum commodius afferri; nam qui per bonam et legitimam consequentiam potest aliquid absurdi contrariae sententiae impingere, is eadem opera suum putatur stabilire. 2. Ne nobis exhibeant negativas, quae nullos habent patronos; nam illud improbare quod nemo approbat est plane supervacaneum. 3. Ne negativas exhibeant quarum contradictoriae in hisce ecclesiis Belgicis, ab illis quos vocant Contra-Remonstrantes minime defenduntur. Nam de exterorum aut de particulari huius aut illius doctoris opinionibus iudicare est a praesenti proposito huius synodi alienum. 4. Denique si inter has negativas a Remonstrantibus propositas quaedam inveniantur quarum contradictoriae ecclesias turbarunt, conscientias multorum offenderunt atque probantur ab illis, quos vocant Contra-Remonstrantes, putamus et aequum et necessarium esse, et suo loco de illis dispiciatur. (4) haec] A: foll. by del. illegible word – (4) a] A: foll. by del. illegible word – (10) esse] A: foll. by del. illegible word – (31) supervacaneum] A: supervocaneum

5

10

15

20

25

30

35

ii/2.173 hessian response to the remonstrant “sententia” on art. i

421

II/2.173 Hessian Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 653–656 (original) Summary: The delegation of Hesse asserts that the Remonstrant view of predestination in their Sententia on Article One is presented more negatively than affirmatively, and their view is not stated clearly enough in their ten theses. Hence they ask a number of questions that they would like to see answered by the Remonstrants to clarify their view. Editor: Mans Raveling

IUDICIUM FRATRUM HASSIACORUM DE DECLARATIONE SENTENTIAE REMONSTRANTIUM SUPER PRIMO ARTICULO DE PRAEDESTINATIONE EXHIBITA SYNODO 3/13 DECEMBRIS1 15

20

Praeter ea quae nuper diximus nos desiderare in declaratione sententiae Remonstrantium circa Primum Articulum de praedestinatione, ut quod negative potius, quid non sentiant, quam affirmative quid statuant, declararint, et quaedam ad reliquos sequentes articulos pertinentia admiscuerint, insuper etiam parum perspicue sententiam suam nobis decem illis suis propositionibus videntur exposuisse. Quapropter, ut mens eorum eo plenius nobis constare possit, de sequentibus interrogandi fuerint. Ad primam propositionem

25

30

1. An discrimen faciant inter decretum electionis et reprobationis, et ipsam electionem ac reprobationem? Et si statuant discrimen, quid ipsis proprie sit electio et reprobatio? Et annon electionem et reprobationem statuant ab aeterno factam fuisse? 2. An obedientia, citra cuius intuitum negant quenquam a Deo ad vitam aeternam electum esse, sit electionis caussa? 3. Si sit, quamnam obedientiam intelligant? An fidei tantum, an vero etiam bonorum operum? (24–25) Et…reprobatio?] A: marg. add. 1

The Remonstrant Sententia on Article One was submitted on 13 December 1618.

422

ii/2.173 hessian response to the remonstrant “sententia” on art. i

4. An etiam in sensu diviso negent, Deum quenquam ad vitam aeternam eligere aut ab eadem reprobare decrevisse pro beneplacito suo? 5. An simpliciter negent, finem electionis et reprobationis esse demonstrationem misericordiae et iustitia Dei? 6. An absolute negent, Deum in electione et reprobatione voluisse demonstrare gloriam potestatis et dominii absoluti?

5

Ad 2 1. Quid intelligant per finem absolute intentum, et quod sit membrum huic fini absolute intento contradistinctum? 2. An etiam in sensu diviso negent, electionis et reprobationis decreto subordinata esse media, per quae ad finem destinatum tum electi tum reprobi perducantur? 3. Si sint, quaenam illa media? 4. Annon vocatio Dei efficax, iustificatio, regeneratio sint media subordinata, per quae electi perducantur ad vitam? 5. An negent simpliciter, electos per illa media efficaciter et inevitabiliter ad salutem aeternam perduci? 6. Si negent, an igitur quidam sint electi, qui per illa media non perducantur ad salutem? 7. An quibusdam illa media contingant, qui tamen electi non sunt? 8. An sint inter electos, qui ad salutem aeternam non perveniant, et contra inter reprobos, qui salventur?

10

654 A

15

20

Ad 3 1. An simpliciter negent Deum ordinasse lapsum eiusque permissionem? 2. Quid per gratiam sufficientem et necessariam intelligant, quam negant Adamo fuisse subtractam? An etiam gratia qua vellet cum posset perseverare? 3. An simpliciter etiam in sensu diviso negent, praedicationem evangelii et externam vocationem, donaque Spiritus Sanctus hominibus collata, esse media, per quae aliqui ad vitam perducantur? 4. An absolute negent, praedicationem evangelii esse medium, saltem per accidens, quo reproborum quorundam damnatio aggravetur? 5. Quo sensu Christum dicant esse fundamentum electionis? An quod decretum de mittendo filio et redimendo per eum genere humano statuant ordine prius decreto electionis? 6. An simpliciter negent electionem esse caussam efficacis vocationis, iustificationis, perseverantiae in fide, glorificationis? (20) quibusdam] A: quidam with interl. add. bus foll. by del. per – (33) filio] A: interl. add. – (35) vocationis] A: interl. add. repl. del. illegible word

25

30

35

ii/2.173 hessian response to the remonstrant “sententia” on art. i

423

7. An decretum de iustificando homine prius sit decreto electionis? 8. Si non, an decretum iustificationis ordine sit posterius decreto de conferendo dono perseverantiae in fide? Itemque, an homo non iustificetur prius quam in fide perseveret ad finem usque? 655 A

5

Ad 4 1. Quid statuant de infantibus infidelium extra ecclesiam? An existiment illas, si in infantia sua moriantur, aeternum salvari? Ad 5

10

15

1. An decretum de salvandis credentibus in Christum et condemnandis incredulis sit ipsum electionis et reprobationis decretum? Et an praeter hoc decretum nullum aliud sit praedestinationis decretum? 2. Quaenam sint illa media ad fidem necessaria et sufficientia, quae Deus omnibus hominibus administrat? 3. Quid per administrationem istorum mediorum intelligant? 4. Quo modo olim gentibus, de quibus apostolus affirmat quod fuerint in hic mundo sine Deo et Christo, ista media Deus administrarit? 5. An Deus decreverit etiam alios, quam electos, fide per efficacem vocationem donare, iustificare, in fide conservare et glorificare? Ad 6

20

1. An omnia Spiritus Sanctus dona ita sint comparata, homines ea sibi, eorundem abusu, in exitium vertant? 2. An Deus decreverit omnibus dare fidem, cum ea ex numero sufficientium mediorum ad vitam aeternam excludi nequeat? Ad 7

25

1. Quid per vocabulum “peremptoria” intelligant? Et quo sensu electio ab ipsis appelletur peremptoria? 2. Qualis conditio sit fides et perseverantia in fide necessario praerequisita in eligendo? An ea ipsum electionis decretum ordine antecedat? 3. An negent fidem esse electionis fructum, adeoque eam consequi?

(22) ea] foll. by del. sit – (22–23) ex…sufficientium] A: marg. add. – (23) mediorum] A: repl. del. medium – (23) excludi nequeat] A: interl. add. repl. del. obtinendam necessarium

424

ii/2.174 hessian response to “sententiae” on arts. iii–v

Ad 9 1. Quo sensu dicant omnes fidelium liberos in Christo esse sanctificatos? 2. An Esauus in sua infantia, antequam actuale peccatum committeret, fuerit in numero electorum? His interrogatis, et auditis ad ea Remonstrantium responsis, velimus recte formari statum quaestonis circa hunc de praedestinatione articulum, vel ex Collatione Hagiensi2 vel ex aliis Remonstrantium scriptis, si ipsi eundem aliter, quam in declaratione exhibita factum est, formare detrectent; ipsisque iniungi, ut sententiae suae de hoc articulo probationem ita instituant, ut singulorum argumentorum conclusiones et rationum quas afferent conclusiones sint ips[is] quaestionis status formatus. Hac enim ratione intra terminos continebuntur, et omnis ipsis evagandi occasio proscindetur.

656 A

5

10

II/2.174 Hessian Response to the Remonstrant “Sententiae” on Articles Three/Four and Five Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 79–86 (original) Summary: In their response to the Remonstrant Sententiae on Articles Three/Four and Five, the Hesse delegation has a long list of questions on a number of the theses. These questions probe in depth the details of the Remonstrant position. A major concern is whether the Remonstrants believe that human salvation is to be attributed partially to God’s grace and partially to the human will. Editors: Mans Raveling and Donald Sinnema

INTERROGATORIA AD ARTICULUM 3 REMONSTRANTIUM,1 QUAE FRATRES HASSIACI IUDICANT AD PLENIOREM SENTENTIAE IPSORUM DECLARATIONEM PERTINERE 1. Cum homo dicitur fidem salvificam non habere a se, neque ex liberi arbitrii viribus, an omnes omnino homini, eiusque libero arbitrio vires na(11) ipsis] A: final letters illegible 2 1

Brandius, Collatio. The Remonstrants submitted their Sententiae on Articles Two to Five on 17 December 1618.

25

ii/2.174 hessian response to “sententiae” on arts. iii–v

5

10

15

20

25 80 A

30

425

turales ad fidem aliaque bona spiritualia adimant? An vero statuant, esse in homine residuas quasdem vires naturales, quibus a Spiritu Dei per externam praedicationem evangelii excitatis, evangelio externe praedicato assentiri et gratiam Dei in eo oblatam amplecti, adeoque credere possit? 2. Si sint vires quaedam naturales in homine residuae, quaenam illae sint? Ubi resideant? An in intellectu, an in voluntate, an in utroque? 3. Si nullae sint homini in statu peccati vires naturales ad bonum spirituale et caeleste reliquae, an igitur homo ante regenerationis gratiam ita sit spiritualiter mortuus ut vita spiritualis penitus dicatur ab eius mente et voluntate separata? An vero aliquid adhuc vitae spiritualis in se habeat ante regenerationis et renovationis gratiam, adeoque tantum se immortuus sit? Et quae sint istius spiritualis vitae reliquiae? 4. Quid intelligant per bona salutaria, quae negant hominem nondum regenitum posse recte intelligere, meditari, velle atque perficere? 5. Quid ipsis sit, bona salutaria recte intelligere, meditari, velle atque perficere? Et an possit homo ex viribus naturalibus aliquo modo, licet non recte, bona salutaria intelligere, meditari, velle, perficere? 6. Quid per regenerationem et renovationem intellectus, affectuum, voluntatis et omnium virium intelligant? 7. Cum homo non possit salutaria bona recte intelligere, meditari, velle atque perficere, nisi a Deo in Christo per Spiritum ipsius Sanctum regeneretur atque renovetur intellectu, affectibus, voluntate et omnibus viribus, an igitur homo ante istam regenerationis et renovationis gratiam, modo iudicio mediocri polleat, non possit intelligere et percipere Scripturae sensus, qui ad salutem necessarii sunt scitu, creditu, speratu et factu? 8. An zelus, cura et studium ad obtinendam salutem adhibitum, ut sunt audire Verbum Dei, dolere de peccato commisso, expetere gratiam salutarem et spiritum renovationis (quae Remonstrantes propositione 3 tribuunt homini nondum regenito, utilissma esse dicunt ad obtinendam fidem et spiritum renovationis), non sint bona salutaria? Ad propositionem 2

35

1. Quid intelligant per gratiam Dei, quam dicunt esse initium, progressum et complementum omnis boni? An una sit et eadem Dei gratia, cui haec simul tribuantur, an diversa? 2. Si diversa, quid sit gratia Dei, a qua est initium omnis boni? 3. An per illam gratiam intelligant dona naturalia, quae sunt in homine ut lumen naturale intellectus, et vires naturales voluntatis ad bonum? An auxilium speciale, quo concurrit Deus ad rectum donorum naturalium usum? (5) naturales] A: interl. add. – (36) ut] A: interl. add.

426

ii/2.174 hessian response to “sententiae” on arts. iii–v

An externam evangelii praedicationem et factam in ea gratiae reconciliationis oblationem? An internam suasionem moralem, qua Spiritus Sanctus gratiam reconciliationis externe in evangelio praedicato oblatam, intus homini, ut suavem, proponat, commendet, et ad eam amplexandam invitet et alliciat? An vero intelligant per primam illam gratiam, ipsam voluntatis humanae, quae ex se non nisi ad spernendam et repudiandam Dei gratiam et ad eligendum malum aptanata est, immutationem, qua ex volente ipso actu volens, adeoque credens, et ex mala fit bona? 4. Quid sit gratia Dei, quam dicunt esse progressum omnis boni? 5. Quid sit gratia Dei, quam statuunt omnis boni esse complementum? 6. Quid intelligant per gratiam praecedentem sive praevenientem? An eam, qua voluntati, omnibus ad bonum spiritualem ac caeleste eligendum ac volendum viribus naturalibus destitutae, novae ac supernaturales vires induntur, quibus de [–––] sibi inditis viribus incipiat bonum salutare eligere et velle. 7. Quid per gratiam excitantem intelligant? An et quomodo eam distinguant a praeveniente? 8. An gratiam hanc dicant excitantem eo sensu, quod novas in homine vires supernaturales excitet et de novo creet, an vero hoc sensu, quod vires hominis naturales, quae ante hanc gratiam veluti sopitae fuerint et ut quidam loquuntur ligatae, excitet et solvat? 9. Quid per gratiam prosequentem intelligant? 10. An omnia bona opera actionesque in solidum Dei gratiae sint ascribendae, ita ut nihil ad eas volendas et proficiendas conferant vires hominis naturales? An vero partim Dei gratiae, partim vero naturalibus hominis viribus et facultatibus sint ascribendae?

5

10

15

81 A

20

25

Ad propositionem 3 1. An zelus, cura et studium ad obtinendam salutem adhibitum ante fidem et spiritum renovationis, proficiscantur ex viribus hominis naturalibus? 2. Quid per gratiam intelligant, cum dicunt hominem Verbum Dei audire, de peccato commisso dolere, gratiam salutarem et spiritum renovationis expetere, non posse citra gratiam? 3. Quo sensu dicunt, studium illud esse utilissimum et quam maxime necessarium ad obtinendam fidem et spiritum renovationis? An quod homo isto suo studio, conatu et desiderio Deum moveat ad maiorem ipsi gratiam, ipsamque adeo fidem et spiritum renovationis conferendum? 4. Quid statuant de merito congrui pontificiorum? An illud reiiciant necne?

(6–7) eligendum] A: prec. by del. illegible word

30

35

ii/2.174 hessian response to “sententiae” on arts. iii–v

427

Ad propositionem 4

5

82 A 10

15

20

25

30

1. Quid hic per vocationem intelligant? An externam, quae fit per praedicationem Verbi divini? An vero etiam internam, quae fit per efficacem Spiritus Sancti tractionem? 2. Si externam tantum intelligant, an igitur statuant voluntatem hominis, cum externe ei praedicatur Verbum Dei, posse isti Dei Verbo assentiri, adeoque bonum salutare velle? 3. Si etiam internam intelligant, an igitur statuant ante istam vocationem, voluntatem hominis omnibus viribus naturalibus ad bonum salutare volendum penitus esse destitutam, et per istam internam vocationem supernaturalibus et de novo veluti creatis viribus instrui? An vero existiment habere quidem voluntatem in statu peccati ante vocationem vires ad bonum, eas tamen non posse sese exerere, nisi interna vocatione veluti excitentur? 4. Quid per libertatem ad bonum salutare volendum intelligant, cum eam voluntati in statu peccati ante vocationem inesse negent? Et, cui rei ista libertas opponatur? Annon sensus horum verborum sit: voluntatem eiusque vires naturales ad bonum salutare in statu peccati non esse liberas, id est, solutas, sed esse veluti impeditas et ligatas, adeoque hominis voluntatem in statu peccati non habere libertatem ad salutare bonum volendum, quemadmodum homo catenis vinctus non habet libertatem ambulandi, non quod potentia ambulandi prorsus destitatur, sed quod propter externum impedimentum vinculorum potentia ambulandi, quam vere habet, in actum deduci nequeat. 5. Quid per potentiam ad bonum salutare volendum hic intelligant? An omnem omnino potentiam, etiam remotam et imperfectam, an vero proximam potentiam tantum, ita ut homo in statu peccati dicatur quidem habere potentiam ad bonum salutare volendum, sed remotam, imperfectam, et [–––] ligatam ac impeditam, quae per gratiam Dei praevenientem solvatur et expediatur; non secus ac homo absente omni specie visibili, habet potentiam et libertatem videndi, quae tamen potentia remota est et libertas ligata, donec accepta specie potentia perficiatur et in actum prodire possit? Bellarminus utitur isto simili, liber 6, de gratia et libero arbitrio, cap. 15.2

(28–29) quae…expediatur] A: interl. add. – (31–32) Bellarminus…15] A: marg. add. 2

Robert Bellarmine, Disputationes de Controversiis Christianae Fidei (Ingolstadt: Adam Sartorius, 1601), 4:916–929.

428

ii/2.174 hessian response to “sententiae” on arts. iii–v

Ad propositionem 5 1. Quid per gratiam efficacem intelligant? An eam statuant esse aliam a gratia sufficiente ad fidem, quam omnibus dicunt dari quibus evangelium praedicatur? 2. Si sit alia, quod discrimen ipsi statuant inter gratiam sufficientem et efficacem? 3. Unde gratiae efficacis vis dependeat, an a Dei eam conferentis efficacia, an ab assensu et cooperatione voluntatis hu mane, ita ut ideo sortiatur effectum et sit efficax, qua voluntas humana cooperatur? 4. Si a Dei efficacia eam dicant dependere, quid per illam efficaciam intelligant? An promissionum, quae homini proponuntur, excellentiam argumentorum, quibus persuadetur, praestantiam et internam moralem suasionem et invitationem, cui assentiri vel non assentiri in hominis sit potestate? An vero per eam intelligant potentem in ipsa hominis voluntate operationem, eius ex nolente in volentem immutationem, ipsaque fidei in voluntate eius productionem? 5. An, cum gratiam Dei dicunt esse resistibilem, existiment eam ab hominibus impediri et superari posse? 6. An homo, cum Deus vult eum convertere et ad eum convertendum in eo operatur, ita possit operationi Dei reluctari ut actu non convertatur? 7. An in iis qui actu convertuntur Deus efficacius operetur quam in iis qui audiunt quidem Verbum eoque afficiuntur intus, sed tamen non convertuntur? An vero in utrisque Deus pariter operetur? 8. Si prius, quae caussa sit, cur in illis quam in his efficacius operetur? 9. Si posterius, quae caussa sit quod illi convertantur, hi non convertantur? An quod illi gratiae Dei assentiantur, hi vero eidem non assentiantur? 10. Annon gratia prima seu praeveniens seu operans semper sit efficax et cordis duritiem auferat, an vero non corde duro quandoque respuatur? 11. An Deus dicatur ita conferre homini et vires supernaturales credendi et ipsam etiam fidem, quomodo a praeceptore discipulo confertur scientia et eruditio, et a divite pauperibus conferuntur eleemosynae, ita ut homo vires illas credendi ipsamque etiam fidem sibi oblatam accipiat innata quadam voluntatis vi?

5

83 A

10

15

20

25

30

Ad propositionem 6 1. Quid statuant de iis gentibus, quibus evangelium olim praedicatum non fuit, vel hodie non praedicatur? An iis etiam Deus contulerit et etiamnum conferat tantum gratiae, quantum ad promovendam suis gradibus ipsorum conversionem suffecit et sufficit?

35

ii/2.174 hessian response to “sententiae” on arts. iii–v

84 A 5

10

15

429

2. Quantum gratiae requiratur ad fidem et conversionem promovendam, et quid sit gratia illa sufficiens? 3. Quinam et quot sint gradus, quibus conversio hominis promovet? 4. Cum Deus omnibus quibus evangelium praedicatur, ut Remonstrantes volunt, paratus sit conferre gratiam sufficientem ad fidem et conversionem, qui fiat quod non omnibus gratia illa sufficiens conferatur? 5. Quae sit discriminis huius caussa, quod Deus inter eos quibus evangelium praedicatur, aliis gratiam sufficientem ipso actu conferat, aliis vero eandem actu non conferat? An quod illi gratiam illam sufficientem sibi oblatam amplectuntur, hi vero non? 6. Si hoc, quae caussa sit quod illi gratiam sufficientem sibi oblatam amplectuntur, hi vero eandem non amplectuntur? Sitne haec caussa tribuenda ipsi hominis voluntati eiusque naturalibus viribus, an nec Dei gratiae, quae gratiam illam sufficientem in illis antecedat? 7. Si hoc, eccur Deus istam gratiam illis tantum, et non etiam his conferat? Ad propositionem 7

20

25

1. An existiment hominem cui gratia renovationis confertur posse per illam gratiam, modo velit ea recte uti, perfectissimam legi obedientiam, quam Deus exigit praestare? 2. An plus minusve boni homo faciat, quam Deus ab aeterno decrevit, ut sua gratia adiuta faciat? 3. An plus minusve mali homo faciat, quam Deus ab aeterno decrevit permittere ut fiat. 4. Si hoc, an igitur plus minusve fiat in tempore, quam Deus ab aeterno decrevit vel efficere vel permittere. Ad propositionen 8

30

35 85 A

1. An agnoscant discrimen inter duas has enunciationes: Deus vult omnes homines salvos fieri, quae propositio est vera; et Deus vult omnes homines salvos facere, quae propositio est falsa, cum Deus velit tantum credentes salvos facere, incredules vero damnare? 2. An Deus omnibus quos externe vocat decreverit ab aeterno et promittat in tempore se daturum fidem et conversionem? 3. An hoc sit simulate agere, serio omnes per evangelii praedicationem vocare, et iis, qui vera fide verbum evangelii implexi erunt, aeternam salutem promittere, et tamen incredulis aeternam salutem denegare? 4. An, si Deus intendat ac velit hominem salvare, homo possit nolendo impedire, quominus potentissimus faciat quod facere intendit ac vult?

430

ii/2.174 hessian response to “sententiae” on arts. iii–v

5. Annon multi externe vocentur, quibus tamen Deus fidem dare haud decrevit? Ad propositionem 9 1. Annon Deus ea, quae ab aeterno decrevit, vere et proprie dicatur velle? 2. Annon omnia quae in tempore fiunt, Deus ab auterno decreverit aut facere aut permittere? 3. Annon maxima pars eorum, qui verbo evangelii vocantur ad fidem et conversionem, non credat nec convertatur? 4. An sint contradictoria: Deus ab aterno decrevit quibusdam tantum hominibus, qui per evangelii praedicationem vocantur, fidem et conversionem dare; et: Deus in verbo evangelii omnibus hominibus mandat, ut credunt et convertantur, et resipiscentibus ac credentibus vitam aeternam promittit? 5. An discrimen inter voluntatem Dei ac arcanam et revelatam prorsus tollant? 6. Annon multa, quae Deus vult voluntate revelata, non tamen fiant? 7. Annon omnia, quae Deus vult voluntate arcana, seu quae decrevit ab aeterno, fiant? Propositiones 11 et 12, cum non pertineant ad hanc doctrinam de hominis libero arbitrio, sed ad doctrinam de providentia Dei circa peccatum, hic praeteriri nostro iudicio commode poterunt, et in alium locum reiici.

5

10

15

20

Ad Articulum 5 de Perseverantia Ad propositionem 1 1. An perseverantia sit donum Dei? 2. Quibus Deus hoc donum largiatur? An pro suo beneplacito, quibus vult? An vero iis, qui illud merentur bono et recto gratiae prevenientis usu?

25

Ad propositionem 2 1. Cum ex sententia Remonstrantium quidam ex credentibus fidem prorsus amittant, quidam vero in fide perseverent, quaeritur: An Deus utrisque pares largiatur vires? An vero iis, qui perseverant, prae reliquis maiorem conferat gratiam? 2. Si parem utrisque gratiam largitur, an igitur ex sola hominis voluntate pendeat perseverantia in fide? 3. Si maiorem iis, qui perseverant, gratiam largitur, quid caussa sit huius discriminis?

86 A

30

ii/2.175 swiss response to the remonstrant “sententiae”

5

431

4. An homo instructus Deo viribus sufficientibus ad perseverandum, indigeat insuper peculiari Dei gratia ad hoc ut actu perseveret? 5. Si hoc, an illa peculiaris gratia una cum sufficientibus ad perseverandum viribus conferatur omnibus vere fidelibus, an quibusdam tantum? 6. Si omnibus, eccur igitur non omnes actu perseverent? 7. Si non omnibus, quae huius discriminis sit caussa? An Dei conferentis beneplacitum? An aliquid in ipsa huius voluntate? Ad propositionem 3

10

1. Quomodo fidem illam definiant, a qua dicunt credentes posse deficere totaliter et finaliter? 2. An ipsos etiam electos statuant totaliter et finaliter posse fidem amittere, et vero etiam ipso actu quandoque finaliter amittere? Ad propositionis 6 membrum 3

15

1. An statuant peccata hominum posse facere irritam electionem Dei? 2. An ex electo possit fieri reprobus? 3. An quidam electi aeternum pereant? Et contra quidam reprobi aeternum salventur?

II/2.175 Swiss Response to the Remonstrant “Sententiae” Date: Submitted 21 December 1618 (Session 38) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 631 (original) Other copies: Zurich ZB, Ms A 110, 422–426; Zurich ZB, Ms B 112, 622–624; Zurich ZB, Ms D 237, 354v–355r; Zurich ZB, Ms F 217, 43r–45r; Zurich ZB, Ms G 2, 298–299; Zurich ZB, Ms J 241, 519; Zurich ZB, Ms S 309, 215r–216r Summary: The Swiss delegation points out that the Remonstrant Sententiae opposed another view rather than presented their own. They also suggest that for the full Remonstrant doctrine affirmative theses should be extracted from their public writings and statements presented to the synod. Editor: Mans Raveling

432

ii/2.176 nassau-wetteravian response to the remonstrant “sententiae”

DE FORMANDIS INTERROGATORIIS, QUIBUS REMONSTRANTIUM MENS CIRCA QUINQUE ARTICULOS PLENIUS ERUI, PERCIPI AC IUDICARI POSSIT, SENTENTIA HELVETIORUM1 In aphorismis illis, quibus Remonstrantes sententiam suam de Quinque Articulis controversis comprehendisse et proposuisse videri volunt, agnoscimus ab illis sententiam alienam oppugnari potius quam suam ipsorum proponi. Unde synodo quidem potest constare, quid illi non sentiant, quid sentiant non item. Nobis igitur omnino utile, imo necessarium esse videtur, ut resectis prius non necessariis et ad verum controversiae statum non facientibus, tum ex aphorismis illis a Remonstrantibus exhibitis, tum ex actis publicis librisque eorum in lucem emissis, excerpantur theses affirmativae, quibus ipsorum doctrina, quoad eius potest fieri, comprehendatur tota et plena. Thesium autem istarum seu interrogatoriorum consignandorum provinciam nemo rectius feliciusve suscipere queat, quam fratres Belgae, qui multos iam annos sententiam Remonstrantium pro concionibus, scriptis item in lucem editis, nec non colloquiis authoritate publica institutis refutarunt, ac uni optime omnium norunt, quid ad plene istorum percipiendam mentem, sit necessarium. Interea recipimus nos ea industria et fide qua par est tum ad quaestiones tum ad responsiones omnes ac singulas animis et calamis fore intentos, et qua vel observaverimus vel desideraverimus, consignata mature d. Praesidi exhibituros, nec quicquam omissuros esse eorum, quae ad negotium dextre expediendum momenti quidquam afferre posse, videri poterunt.

II/2.176 Nassau-Wetteravian Response to the Remonstrant “Sententiae” Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 627–628 (original) Summary: The delegation of Nassau-Wetteravia has six questions on the Remonstrant Sententiae, to which they would like yes or no answers. Editor: Mans Raveling

1

Zurich ZB, Ms A 110, 422, adds: “exhibita 11/21 Decembris 1618.”

5

10

15

20

25

ii/2.176 nassau-wetteravian response to the remonstrant “sententiae”

5

433

Illustrium et generosissimorum dominorum comitum Wetteravicorum delegati, in fratrum Remonstrantium thesibus de Quinque illis Articulis, quoad modum dicendi ex proponendi paucula desiderant. Plene enim planeque satis pleraque omnia dixisse videntur. Ut rectius de singulis nobis constet, ad quaestiones subiectas eorum rotundas clarasque responsiones, per ita vel non, expetimus. Quaestio 1, ad thesin 7 de Articulo I

10

An omnes et singuli qui hic adsunt Remonstrantes statuant fidem praevisam esse electionis causam efficientem vel motivum? Dictio enim ista, “ex fidei consideratione,” varie considerari potest, et a variis varie solet accipi. Quaestio 2, ad 4 et 9 thesin de Articulo I An credant omnium omnino hominum peccata originalia per Christi mortem et meritum esse expiata? Quaestio 3, ad 9 et 10 thesin de Articulo I

15

An baptismi sacramentum, Dei gratiam, fidem et peccatorum remissionem conferre credant? Quaestio 4, ad thesin 2, 5 et cohaerentes de III et IV Articulis Num per Dei gratiam intelligant τηÁ ν χα ριν vel ταÁ χαρι σματα τουÄ ϑεουÄ ? Quaestio 5, ad 8 thesin de III et IV Articulo

628 A

20

An non habeat Deus ius et potestatem mandandi fidem et resipiscentiam, etsi homines obtemperandi et praestandi facultatem sua culpa amiserint? Quaestio 6, ad 3 thesin de V Articulo An per veram et iustificantem fidem intelligant noticiam firmam certamque fiduciam de speciali gratia Dei in Iesu Christo?

434

ii/2.177 genevan response to the remonstrant “sententiae”

II/2.177 Genevan Response to the Remonstrant “Sententiae” Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 625 (original) Other copy: RCP, 14:435–436 Summary: The Genevan delegation asserts that the Remonstrant theses are confusing, since they mix together topics, as well as negative with affirmative statements. They ought to disclose in an affirmative way what they believe. Their obscure theses hide their false teachings on foreseen faith and free will, which actually foster Semi-Pelagianism. Editors: Mans Raveling and Donald Sinnema

SENTENTIA GENEVENSIUM DE PROPOSITIS ARTICULIS A REMONSTRANTIBUS A limine farrago illa corrigatur, qua affirmationes cum negationibus, conclusiones cum probationibus, quaestio primaria cum πορι σμασι, Articulus Unus cum aliis, confunditur et permiscitur. Affirmatio vel κατασκευη est plane hic urgenda, quandoquidem dogmata ipsorum non sunt simpliciter destruentia, sed corrigentia, sententiam ecclesiarum commune; quare omnino requiritur ut rotunde expremant quid ipsi sentiant antequam moveatur doctrina recepta. In theologicis pestilens omnino est illa peripatetica ratio quam videntur sectari Remonstrantes per remotionem magis absurdorum, ut in magis probabilibus haereatur. Id enim solum opinionem nullam πληροϕορι αν parere potest. Idque in ipsa Aristotelis doctrina, a medicis et aliis convulsa satis patuit. Non debet admitti absurdi obtentus adversus Scripturam claram, vel propter absurdum δοξαστικο ν torqueri scriptum; alioquin omnia Christiana dogmata infirmarentur, sufficit post victoriam ex Scriptura partam, reliquias urgere, tanquam auctario quodam, absurdis et incommodis. Et revera ex sacra Scriptura debet deduci absurdorum examen, non ex carnis sensu, quae cum in tenebris micet, non potest ab absurdorum commentatione et obiectione unquam sibi temperare. Elidat fides absurda, non studium vitandorum absurdorum elidat fidem vana scientiae opinione. Inter articulos primus est involutissimus et subdole valde expositus; extrahantur ergo ex suis latebris, de fide praevisa et de electionis decreto pendulo. Impetrationis et applicationis toties iactata distinctio etiam exsculpatur ab ipsis, et quid illa intus coquant efferatur.

15

20

25

30

35

ii/2.178 emden response to the remonstrant “sententia” on art. i

5

435

Potissimum vero quid illi de liberi arbitrii viribus et effectu circa praeparationes, fidem, perseverantiam, resipiscentiam eorum qui plane, ex ipsorum sententia, fide exciderunt, intus condant, eliciantur; hac enim in parte videtur praecipuus cardo omnis difficultatis verti. Omnia sua tegunt vocibus falsis gratiae, spiritus, regenerationis, renovationis; interea Semipelagianismum merum fovent. Et invidia qua noverunt obrui liberum hominis arbitrium ex Scripturis, nos onerare satagunt quaesitis absurdis et impactis calumniis et blasphemiis.

II/2.178 Emden Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 601–603 (original) Summary: The delegation from Emden identifies twenty errors in the Remonstrant Sententia on Article One, some which are wrongly attributed to orthodox Reformed theologians. They refute some errors and call for a clearer explanation of others. The main theme throughout the errors is whether election is dependent on the faith of man or whether God is free to elect as he pleases. Editor: Mans Raveling

20

CONSIDERATIONES AD ARTICULUM I DE PRAEDESTINATIONE Errorum, ψευδομε νων, falso doctoribus nostrarum ecclesiarum adscriptorum, et eorum qua explicatione indigent accuratiore, brevis annotatio Ad thesin 1

25

Primus error, quod Deus non decreverit eligere aut reprobare antequam decreverit creare. Secundus error in verbis, “citra ullius obedientiae vel inobedientiae intuitum.” Contrarium docet Paulus, Rom. 9 v. 11. (1–2) praeparationes] A: interl. add. – (2) resipiscentiam] A: prec. by del. illegible word – (24) Ad…1] A: these headings are in the margin

436

ii/2.178 emden response to the remonstrant “sententia” on art. i

Hic explicandum, quomodo Deus hanc obedientiam vel inobedientiam intuitus sit. An ut causam qua motus fuit hos eligere, illos reprobare, an vero alio modo? Hoc enim inexplicatum relinquunt. Tertius error, quod negant Deum secundum beneplacitum suum elegisse, quod passim Scriptura testatur. Quartus error, quod negant finem decreti divini de electione et reprobatione esse demonstrationem gloriae Dei. Finem itaque suum hic exponant.

5

Ad thesin 2 Quintus error, quod “decretum Dei de cuiusque hominis salute et exitio non sit decretum finis absolute intenti.” Sic enim negatur Dei omnipotentia et sapientia, quasi incerto fine quidpiam decreverit Deus de tam nobili creatura. Ponant itaque hic suam contrariam affirmativam, aut quod in rationibus suis, quare negative sua proposuerint, promiserunt, explicent suam negativam. Sextis error, Deum non subordinasse decreto suo media, etc. Contrarium docet apostolus ad Rom. 8 v. 30. Explicent hic, quomodo reprobi per media a Deo subordinata ad finem destinatum efficaciter perducantur. De electis enim hoc verum est, qui per media a Deo subordinata efficaci Dei gratia ad salutem perducuntur; de reprobis falsum, ut qui sua culpa pereunt.

10

15

20

Ad thesin 3 Septimus error, Deum hoc consilio non creasse genus humanum, etc. Octavus, Deum non permisisse lapsum. Novus, Deum gratiam Adamo non subtraxisse. Fateor, nisi sponte et malitiose eam Adamus ipse abiecisset. Falso hic nostris imputatur, quasi doceant, Deum per media illa quosdam vitae beneficio destituere. Explicatione haec verba indigent, “Christus non solum est exequutor electionis.” Sic enim fateri videntur, Christum esse etiam executorem electionis, ac proinde medium quo ad salutem perducantur electi, quod tamen alias negant. Nam quando dicunt thesi quinta, Deum credentes elegisse, statuunt Christum et fidem in Christum electioni antecedanea esse. Decimus error, “quod aliqui vocantur efficaciter, iustificantur, etc., causa non est quod sint electi.” Contrarium docet apostolus ad Rom. 8:30. Falso hic nostris imputatur, quod doceant reprobationem esse causa damnationis.

25

30

602 A

35

ii/2.178 emden response to the remonstrant “sententia” on art. i

437

Ad thesin 4

5

Undecimus, “sine intervenientibus peccatis actualibus” a salute neminem excludi. Cum enim stipendium peccati mors sit, et originale peccatum sit vere et proprie dictum peccatum, sequitur eius stipendium mortem esse. Hic rursus Deum “sine intervenientibus peccatis actualibus multo maximam hominum partem omni spe salutis” exclusisse, falso nostris impingitur. Ad thesin 5

10

15

20

1. Illa huc non pertinent, sed ad sequentem articulum. 2. Pro thesi hic ponunt, quod adhuc κρινο μενον est. 3. Confundunt decretum electionis, iustificationis, glorificationis. 4. Falsum, quod Deus decreverit vi talis decreti quo credentes elegit, eosdem iustificare et salvare. 5. Falsum et 14 error, quod Deus non decreverit “solis electis Christum mediatorem dare, eosque fide donare, etc.” Ad thesin 6 Decimus quintus error, quod nullus “a vita aeterna absoluto aliquo antecedaneo decreto reiectus sit.” Ex Scriptura aliud probatur. 16 error, meritum Christi et dona Spiritus Sancti revera omnibus prodesse. Multi enim ne externe quidem vocantur; et ex vocatis externe multi sint hypocritae. Ad incredulitatem, impietatem et peccata, etc., quempiam praedestinatum esse, falso nostris adscribitur. Ad thesin 7

25

30

17 error, electionem peremptoriam esse (vocabula a foro mutuantur ac si Scriptura non haberet idonea) consideratione fidei et perseverantiae. Sic enim fides electione prior esset, imo et externa vocatione, quod absurdissimum. Explicent hic quomodo Deus consideravit fidem tanquam conditionem in electione praerequisitam. Hic enim suspensos nos relinquunt. Ad thesin 8 18 error, reprobationem factam esse “secundum considerationem antecedanea infidelitatis.” Scriptura Rom. 9 et alibi contrarium docet.

438

ii/2.179 gelderland response to the remonstrant “sententia” on art. i

Quod autem subiiciunt negative, “non autem citra considerationem antecedaneae infidelitatis, etc.” Hoc verum est de damnatione, non de reprobatione.

603 A

Ad thesin 9 19 error, nam 1. Homonymia est in vocibus “in Christo sanctificati.” Hanc explicent. 2. Bene speramus de omnibus fidelium infantibus, Deoque eos committimus. 3. Falso ecclesiis orthodoxis affirmativa tribuitur eius quam hic de fidelium liberis negative proponunt sententia. 20 error. Nullos fidelium liberos in numero reproborum censeri. Contrarium de Esauo Scriptura testatur, Rom. 9, cum nondum nati essent.1

5

10

Ad thesin 10 Hoc excogitatum est ut orthodoxa religio et doctrina apud inscitum vulgus odiosa reddatur. Non enim sic docemus. Nota Bene. Quod in clausula subiiciunt, “quantum possumus et necessarium iudicabimus.” His enim verbis aliquoties nunc abusi sunt et forte abutentur inposterum.

II/2.179 Gelderland Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 687–689 (original) Summary: The delegation of Gelderland asks questions about what is doubtful in each of the ten theses of the Remonstrants, and then identifies ten points that are omitted in the theses, which Remonstrants had openly expressed elsewhere at the Gelderland provincial synod. Editors: Mans Raveling and Donald Sinnema

1

Cf. Rom 9:11.

15

ii/2.179 gelderland response to the remonstrant “sententia” on art. i

439

OBSERVATIONES GELDRORUM IN PRIMUM REMONSTRANTIUM SENTENTIAE, QUAE EST DE AETERNA DEI PRAEDESTINATIONE, ARTICULUM

5

Duo potissimum per observanda statuimus, primum quod in hisce thesibus dubium videatur, alterum vero quod praeteritum. Videtur in thesi:

10

15

20

25

688 A

30

35

Ia. Quaerendum, cum Deus homines aliquot elegerit ad vitam aeternam ex intuitu obedientiae ipsorum, annon ex mere Dei beneplacito facta sic electio? Imo, an quisquam electus vel reprobatus esse possit, in infantia sua, cum ante usum rationis de alicuius obedientia vel inobedientia non feratur iudicium? IIa. Quaerendum, an inter electionem, quae mere positiva est et reprobationem quae non est mere positiva propterea non distinguant, ut inde concludant quemadmodum media, quae reprobis inserviant in damnationem, non sunt reprobationis effecta, ita quoque media, quae electis inserviant in salutem, negent effecta esse electionis? IIIa. Quaerendum, an cum electionem vocationis efficacis, iustificationis, perseverantiae et glorificationis causam negent, quomodo loca illa ad Rom. 8, v. 29, etc., et Ephes. 1, v. 4, etc., intelligant? IVa. Quaerendum, an statuant ethnicorum infantes promissionem salutis habere, eoque extra foedus gratiae sit salus; an potius universale foedus gratiae per mortem Christi cum singulis hominibus initum, donec se ea gratia auctualibus peccatis privent? Va. Quaerendum, cum Christum ut mediatorem solis electis, qui Remonstrantibus sint actu credentes, denegent, cumque mediatoris officium non tantum consistat in sui ipsius pro peccatis hominum oblatione, sed etiam apud Patrem suum intercessione, imo non tantum impetratione, sed etiam applicatione, an infidelibus Christus mediator quoque sit datus, isque pro iis apud Patrem suum intercedat, a peccatis absolvat, atque iisdem det vitam aeternam, quae omnia ad officium mediatoris spectant? VIa. Quaerendum, an igitur et iis meritum Christi prosit, quibus Christus nunquam annuntietur, atque proinde eius abusu id in suum exitium non vertant? Et si ita, qui in re utilitas illa consistat? VIIa. Quaerendum, cum singularium personarum electionem peremtoriam statuant, an igitur aliqua sit electio ad salutem omnibus hominibus communis, eaque conditionata? Et an electio singularium personarum illam conditionem non includat, nihilominus tamen illi vitae aeternae certi esse queant? VIIIa. Quaerendum, an per reprobationem intelligant decretum reprobandi, vel damnationem succedaneam, vel utrumque simul? Si utrumque, an

440

ii/2.179 gelderland response to the remonstrant “sententia” on art. i

inter reprobationis decretum et illius executionem non sit distinguendum? Si prius, cur non omnes sint reprobati, cum nemo non citra Dei gratiam in infidelitate perseveret? Si posterius, an Christus non perinde mortuus sit atque tam pro eorum peccatis, etiam ipsa in infidelitate perseverantia, iustitia Patris satisfecerit, quam eorum, qui non damnantur, et quomodo hoc cum Dei iustitia quadret? IXa. Quaerendum, cum fidelium liberos dicant in Christo sanctificatos, an exinde ethnicorum liberos excludant? Et si non, quid igitur Christus magis prosit fidelium liberis quam ethnicorum? Si ita, quare ergo statuant neminem damnari ob peccatum originale, nisi quis in Christo non sanctificatus aeque posset salvari? Xa. Quaerendum, annon reprobatio aeque ac electio sit facta ab aeterno? Quod si sic, an unquam quisquam reprobatus non sit rerobatus; et cum multi fidelium liberi, ubi adolescunt testatum faciant ut Cainus, Ismael, Esau, etc., quod sint reprobati, an in infantia sua quoque reprobati non fuerint?

5

10

15

Praeteritum videtur quod alias asseverant Remonstrantes, ut ex propationibus[?] nuper per nos reverendi d. Praesidi exhibitis1 videre est: I. Decretum electionis et iustificationis esse unum idemque. II. Electionem esse duplicem, scilicet completam et incompletam, ut et iustificationem. III. Subiectum electionis esse hominem fidelem, sanctificatum, fidei obedientem, et qui cursum pietatis absolvit. IV. Electionem esse factam cum intuitu alicuius praevisae, gratiosae, evangelicae et bonae qualitatis, qua qui eligitur dignior est eo, qui non eligitur; imo fidem esse caussam electionis. V. Non esse unum idemque decretum electionis, quo statuit Deus quibusdam hominibus dare gratiam, et quo statuit quibusdam hominibus dare gloriam; illud scilicet peremtorium, hoc autem non item. VI. Christum tam promeritum esse electionem quam sit promeritus salutem. VII. Omnia media ad salutem necessaria quibusdam hominibus concedi, qui tamen ad salutem non perveniant. VIII. Quod Deus eousque in intellectum et voluntatem quorundam, quibus Verbum annuniatur, operatur, ut fidem actu percipiant et convertantur, eius caussam non esse plenam et liberam Dei potentiam et voluntatem, sed 1

These points are drawn from the State of Differences document that was composed at the Gelderland synod of Arnhem in the summer of 1618, and submitted by the Gelderland delegation to President Bogerman. See no. II/2.217.

20

25

30

35

689 A

ii/2.180 response of lydius to “sententia” on art. i

5

441

aliud quid, quod in istis hominibus Deus considerat, fidemque ac conversionem antecedit. IX. Deum non discernere sua electione inter hunc qui electus est, et illum qui non eligitur, sed tantum praevidere quisnam seipsum discreturus sit, illumque in eo tanquam de suo gloriari posse. X. Fidem non esse fructum electionis, neque perseverantiam in ea, sed conditionem praerequisitam, Deumque ad eligendum moventem.

II/2.180 South Holland Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One: (1) Balthasar Lydius Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 669–672 (original) Summary: South Holland delegate Balthasar Lydius contends that in the Remonstrant theses some things about their view are evident, and some things are hidden and need to be elicited by questioning. He lists five points of the Remonstrant view that he considers evident in the theses, the main point being that God elected persons with a regard to their obedience. He then presents a confirmation of these points by quoting various testimonies from Remonstrant leader Nicolaas Grevinchoven, followed by several questions. Regarding things that remain hidden, Lydius also poses several questions. Editors: Mans Raveling and Donald Sinnema

OBSERVATIONES BALTHASARIS LYDII IN SENTENTIAM MINISTRORUM REMONSTRANTIUM, SYNODO VENERANDAE EXHIBITAM 13 DECEMBRIS ANNI MDCXVIII, DE PRIMO ARTICULO, QUI EST, DE AETERNA DEI PREDESTINATIONE

25

30

Quaedam in his thesibus patent, quadam vero latent, et interrogatoriis (salve meliore iudicio) elicienda erunt. Ex iis quae patent, colligo, Remonstrantes haec de praedestinatione ad salutem credere, videlicet, quod: 1. Deus homines elegat ad vitam aeternam, ex intuitu obedientiae ipsorum, non pro suo beneplacito. Thesin hanc colligo ex ipsorum prima thesi, quibus hoc, addo, Remonstrantes in Colloquio Hagiensi,1 pag. 78, in explicatione loci, 2 ad Timoth. 2:19, 1

Schriftelicke Conferentie. Cf. Bertius, Scripta Adversaria, 85.

442

ii/2.180 response of lydius to “sententia” on art. i

tantum operantes iustitiam, et in ea ambulantes, Deum novisse, id est, ex communi massa perditionis extraxisse Deum, confidenter asserere. 2. Item, quod decretum electionis sit conditionatum, non absolute a Deo intentum, sine respectu ad obedientiam hominis. Probatur ex thesi secunda et 7; nam in thesi 2 negant hoc decretum esse de fine absolute intento. Thesi autem septima, asserunt electionem singularium personarum peremptoriam esse, ex consideratione fidei in Iesum Christum et perseverantiae, non citra considerationem fidei et perseverantiae in vera fide, tanquam conditionis in eligendo praerequisitae. Cum autem ministri Remonstrantes aliquoties ingeminarint hanc sententiam, discipulum esse prioris, diem posteriorem, expendendum erit huic venerandae synodo, an Remonstrantes a tempore Collationis Hagiensis profecerint in melius, an contra, quod non oportebat, in prius. Nam fidem hic vocant conditionem in eligendo praerequisitam; illic, pag. 93, non tantum causae nomen repudiarunt, negantes fidem esse causam electionis, sed neque de condicionis voce se sollicitos esse pronunciarunt. 3. Ex eadem thesi secunda colligo, eos sentire, praedestinationem non esse decretum Dei, de fine et mediis et salutem; nam negant, finem esse absolute, id est, sine respectu ad obedientiam et perseverantiam humanam, intentum, eique decreto subordinata esse media talia, per quae ad finem destinatum electi perducantur efficaciter. Quod attinet vocem “inevitabiliter,” eam orthodoxae ecclesiae pro sua non agnoscunt, sed eam Remonstrantes, tanquam opus suum sibi habere iubentur. 4. Ex thesi 3 Remonstrantium hanc thesin colligo, eosque sentire dico absolutam electionem non esse causam vocationis efficacis, iustificationis, perseverantiae et glorificationis. Idem asserverunt, in Collatione Hagiensi, pag. lxxxiii et lxxxvi et sequenti. 5. Ex thesi 7 Remonstrantium, sequitur, neminem in hac vita posse esse certum de sua salute et electione; nam fingunt eam pendere a conditione mutabili, et totaliter ac finaliter aliquando deficiente, ut apparebit in Articulo V, thesi v et thesi 7 eiusdem articuli. Dubitationem papisticam ex parte tantum reiiciant, nempe quatenus, negant hominem de praesentia gratia posse esse certum; nam certitudinem illam qua quis scit se non defuturum officio suo, sed in fide perseveraturum. Thesi 8 negant esse necessariam, aut militiae Christianae convenire. Hanc esse de praedestinatione Remonstrantium sententiam, patet ex variorum inter ipsos testimoniis, sed quia d. Samuel Naeranus, d. Nicolaum Grevinkhovium vocavit primarium inter Remonstrantes, et omnes citati, apud hunc Aquilas suas stetisse professi sunt, dominusque Utenbogardus (1) Deum] A: interl. add. – (13) hic] A: interl. add. repl. del. illegible word – (24) thesin] A: foll. by del. word – (30) aliquando] A: interl. add.

5

10

15

20

25

30

670 A

35

ii/2.180 response of lydius to “sententia” on art. i

5

10

15

20

25

30

35

443

alicubi profitetur, Nicolaum suis libris sententiam Remonstrantium bene explicuisse, ex eo testimonia quaedam afferam, ad confirmationem praecedentium: Nicolaus Grevinkhovius, Dissertatione theologica contra d. Amesium,2 pag. 117: “Ego decretum de fide huic ingeneranda, illi vero deneganda, non absolutum, sed conditionatum statuo. Exempli causa, Paulum magis ordinavit ad fidem efficaciter ei conferendam, quam Caipham; quo decreto? Hoc nempe, quo fidei mysterium voluit revelare parvulis, sapientibus autem abscondere. Paulo ergo humili, parvulo, non resistenti gratiae oblatae, fidem confert, quam Caiphae sapienti, superbo, contumaci negat. Hoc primum esto decretum. Alterum est de Paulo ut iam fideli salvando, de Caipha, ut infideli, damnando.” Pag. 132: “Dices aliam esse voluntatem Dei praedestinantem, aliam exsequentem, et hanc quidem esse cum certo respectu fidei, illam vero minime. Sed non ita elaberis mi Amesi, haeres in ipso principio, quod petis; hoc enim quaerimus, sitne aliqua voluntas Dei, qua hunc aut illum in particulari praedestinavit ad gloriam, sine ullo respectu fidei praevisae? Hic vires tuas experire.” Pag. 137: “Electio in subiecto3 praerequirit totam consummatam fidei obedientiam, secundum illud,4 certamen certavi, cursum consummavi.” Ibidem: “Electio actu versatur circa fidelem in fide morientem.” Pag. 149: “Eligimur ex praevisa fide.” Thesi 3 confirmandae, haec faciunt. Nicolaus Grevinkhovius, libro citato, pag. 129: “Iterum nego decretum electionis particularis esse decretum finis et mediorum.” Pag. 133: Deus non potest uno actu volitionis eligere ad gratiam et ad gloriam. Thesin quartam Remonstrantium non affingi, docent haec verba Nicolai Grevinkhovii: Pag. 155: “Mens nostra haec est, Amesi, in iis a quibus Deus fidem postulat, fidem ut praerequisitum praevideri, ante ipsum electionis decretum particulare, et in quibuscunque illa praevidetur, illos salvandos Dei gratioso et liberrimo decreto.” Certitudinem salutis Remonstrantes non agnoscere, prout debebant, et insuper ab iis oppugnari, docent sequentia:

(5) 117] A: 17 2 3 4

Grevinchoven, Dissertatio. Here Grevinchoven has: obiecto. 2 Tim 4:7.

444

ii/2.180 response of lydius to “sententia” on art. i

Nicolaus Grevinkhovius, pag. 138: Electionis ad gloriam nullus est fructus, ante finem vitae. “Sensum etiam eius electionis, in hac vita, nullum agnosco, qui sit absolutae certitudinis, sed tantum conditionatae.” Pag. 139: “Absoluta electionis certitudo, quid nobis conferat ad pietatem, velim ex te cognoscere; nam mihi quidem ad consolationem abunde sufficere videtur sufficiens ac perpetua gratiae assistentia, quae in efficacem evadet, nisi nostro vitio impediatur.” Pag. 140: “Dices nos electionis nostrae certos esse ex fide, ut proprio eius effecto. At dicam ego, fidem non esse effectum electionis, sed conditionem praerequisitam in eligendo.” Pag. 141: “Sic salutis certitudinem asserimus, ut quanta est fide securitas, tantus sit in conversatione timor, ut et illa certantes foveat, haec torpentes pugant.” Haec, cum ita sint reverendi patres et fratres in Christo, expendendum vobis relinquo, an Adamus a Contzen in Defensione Bellarminiani libri De gratia primi hominis,5 pag. 25, frustra dicat de Remonstrantibus, quos pagina praecedente nominavit: “illos a nobis, ut nos a papistis descivisse, etsi non in omnibus cum papistis sentiant, in gravissimis tamen illos a nobis dissentire, ut progressum sperare papista fidenter audeant, cuius iam gradum fecerunt, habere dimidium facti, qui bene coepit. Iterum si incoeperint, rem perfecturos esse.” Quid dulcius doctrina de certitudine salutis? Cum ergo haec doctrina a Remonstrantibus oppugnaretur, an mirum est, hanc doctrinam, quae adeo perturbativa est conscientiarum, auditores Remonstrantium, ab ipsis abalienasse, eosque alios pastores et alia pascua quaesivisse? Cumque hae quaestiones (ut nunc ipsi fatentur) non sint de segmentis unguium, sed tangant animarum tranquillitatem et conscientiarum tot millium veram in Christo servatore securitatem, quaeritur, qua conscientia ministri Remonstrantes, cum a classe Dordracena anno MDCV gravamen quoddam ad synodum Zuythollandicam esset missum,6 quo indicabatur, Leidae tam in academia, quam in ecclesia, subnasci has controversias, magistratui Leydensis urbis persuaserint, ut ad amplissimum magistratum urbis Dordracenae scriberent, gravamen hoc esse revocandum, tanquam iniurium urbi Leydensi, et nullo subnixum fundamento?

(8) ut] A: interl. add. – (24) perturbativa] A: peturbativa – (34) fundamento] A: prec. by del. esse 5

6

Adam Contzen, Defensio Libri de Gratia Primi Hominis, a Reverendissimo atque Illustrissimo Roberto Bellarmino ... Conscripti contra Castigationes et Explanationes Davidis Parei (Mainz: Johann Albinus, 1613). Johanna Roelevink, ed., Classicale Acta 1573–1620, vol. 2: Particuliere Synode Zuid-Holland, Classis Dordrecht 1601–1620, Classis Breda 1616–1620 (The Hague: Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, 1991), 181, 189–191.

671 A 5

10

15

20

25

30

ii/2.180 response of lydius to “sententia” on art. i

5

10

672 A

15

20

25

445

An non ex verbis rem factam videmus? Sed haec in antecessum dicta velim, ut cognoscant auditores, non de lana caprina in Primo Articulo Remonstrantium inter nos et ipsos, esse controversiam, sed de ea re, qua tangit gloriam Dei et fiduciam in Deum ut quam maxime. Haec de iis, quae patent. Propter ea quae latent, uberioris explicationis gratia, haec quaerenda ex ipsis esse iudico, salvo aliorum iudicio. An decretum electionis, non includat extractionem e massa corrupta, et an in hoc statu, hominem ut fidelem a Deo considerari existiment? An praedestinationem putent proprie loquendo, genus esse ad electionem et reprobationem? Si aiunt, dent definitionem aliquam praedestinationis, quae non laedat actionem Dei gratiosam in salvandis. Si negant, cur huius distinctionis in his decem thesibus non meminerint? An eodem sensu iudicent salutem esse finem electionis, quo damnatio est finis praeteritionis? Nam thesi 2 hoc non obscure indicant. An infidelitas, qua quis reiicit Christum in evangelio oblatum, sit adaequata causa reprobationis? Quod si affirmant, quaeritur, an nulli sint reprobi inter illos, quibus non est praedicatum evangelium? Si negant, quid volunt sibi thesi octava? An Deus eadem efficacitate et potentia vocet, eos qui non veniunt, qua vocantur ii, qui veniunt? Annon omnes ipsorum Quinque Articuli ad unum reduci possint, videlicet: De gratiae divinae operatione? Fassi hoc sunt in Colloquio Hagiensi, pag. 272 et pag. 410. Quod si hoc verum sit, qua conscientia quatuor Campenses ministri, artic. x sui libelli de veteri veritate et nova falsitate,7 hoc negant? Qua conscientia quoque toties in scriptis suis Remonstrantes clament, tantum controversiam esse de absoluta reprobatione?

(4) re] A: interl. add. – (21) eos] A: interl. add. – (21–22) qua vocatur] A: interl. add. repl. del. illegible words – (28) quoque] A: interl. add. 7

Thomas Goswinius, Everardus Voscuyl, Johannes Schotlerus and Assuerus Matthisius, Oprecht ende claer bericht, waer in cortelijck teghens een ander ghestelt is, I. Wat de predicanten van Campen ... overt’ stuck van die praedestinatie ... voor die oude suyvere waerheijt nae Godts Woort gevoelen; II. Wat die selvige oock daer tegens als onwaerheijden ende niuwicheijden ... verwerpen ... (Campen: Willem Berendtss, 1617).

446

ii/2.181 response of arnoldi to “sententia” on art. i

II/2.181 South Holland Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One: (2) Henricus Arnoldi Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 567–568 (original) Summary: South Holland delegate Henricus Arnoldi responds to the Remonstrant Sententiae on predestination. His major complaint is that the Remonstrant statements are not explained in sufficient length, and so they raise many questions that must be addressed. He suggests that, if there is agreement between the cited Remonstrants and those who were present at the 1611 Hague Conference, the synod might use the Hague records to understand their position better. Editors: Joseph Tipton and Mans Raveling

IUDICIUM HENRICI ARNOLDI DE DECEM REMONSTRANTIUM THESIBUS DE PRAEDESTINATIONE Arbitror Remonstrantes neque literis citatoriis neque synodi postulato satis fecisse, quia nec dilucide nec plene suam sententiam proposuerunt. I. Id manifestum est primo ex ambiguis et obscuris, quibus utuntur, phrasibus: Thesi enim prima ludunt manifesta ambiguitate, cum dicunt, “Deus non decrevit quenquam ad vitam aeternam eligere, etc., citra ullius obedientiae antecedentis intuitum.”1 An ibi obedientiam Christi, an vero hominis eligendi intelligant, incertum est. Thesi II scribunt decretum Dei de cuiusque hominis salute non esse decretum finis absolute intenti. Hic duo quaerenda censeo: (1) An decretum de hominis salute non sit decretum finis? (2) Quid per decretum finis absolute intenti intelligant, utrum tale finis decretum, quod omnia media excludit, an vero certum finis decretum, cui media substernuntur? Thesi V mentionem faciunt decreti absoluti, potest autem duobus modis Dei decretum dici absolutum: (1) quatenus opponitur conditionato ex causis secundis dependenti; (2) quatenus excludit omnia media. Nostri doctores ea phrasi in prima significatione accepta utuntur, minime vero in secunda. Cum autem Remonstrantes eam phrasin repudient, explicent quo sensu id faciant. Thesi III dicunt Christum esse decreti electionis fundamentum. Explicent: (1) an hic tantum Christum a Deo Patre hominibus datum, an vero per fidem 1

For the Remonstrant Sententia on Article One, see ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1.

15

20

25

30

ii/2.181 response of arnoldi to “sententia” on art. i

5

447

apprehensum intelligant; (2) quid nomine fundamenti intelligant, an causam efficientem eamque vel agentem vel ad agendum impellentem, vel materialem et meritoriam, vel formalem, vel denique finalem. Thesi VII loquuntur de electione peremptoria, cui procul dubio aliam non peremptoriam opponunt. Has ergo duas species electionis explicent. II. Secundo idem probatur ex eo quod nusquam declarant se amplecti eam sententiam, quae istis negativis thesibus contraria est. Respondeant itaque an has suis negativis oppositas theses pro suis agnoscant: Primae ipsorum Thesi oppositas

10

15

1. Deus decrevit omnes homines ad vitam aeternam eligere iuxta antecedentis obedientiae illorum intuitum. 2. Deus non decrevit quenquam ad vitam aeternam eligere pro beneplacito suo, sed ad eligendum moveri nonnullis rebus hominibus eligendis inhaerentibus. II Thesi oppositam Decretum Dei de cuiusque hominis salute est decretum finis conditionaliter intenti, cui talia subordinata sunt media, per quae electi contingenter perducuntur ad salutem. III Thesi

20

568 A

25

Quod Adamo in recto statu condito, lapsu permisso, evangelio praedicato, Spiritus Sancti donis hominibus collatis, aliqui eorum servantur non consilio Dei, sed hominis libero arbitrio tribuendum esse. Quod aliqui efficaciter vocantur, iustificantur, in fide perseverantes glorificantur, causa est quod conditionaliter ex praevisione boni usus liberi arbitrii electi sunt. V Thesi Deus destinavit ex vi decreti conditionali electis et reprobis, vel omnibus hominibus, Christum mediatorem dare, fide per vocationem donare, iustificare, in fide conservare ac glorificare.

(1) apprehensum] A: appraehensum – (3) et meritoriam] A: marg. add. – (9) Primae] A: prec. by del. Responsi

448

ii/2.181 response of arnoldi to “sententia” on art. i

VI Thesi Ad vitam aeternam et media ad eam sufficientia omnes homines decreto conditionato ordinati sunt. Thesi X Omnes fidelium liberi baptisati electis adscribuntur. Homo potest esse in infantia sua electus et postea fieri reprobus. III. Argumentum: Denique idem evincitur, quia operae pretium imo necessarium est ut sic explicent: 1. An aliquod in Deo de salute huius vel illius hominis absolutum decretum agnoscant, an vero tantum conditionata omnia? 2. An plura statuant electionis decreta, quorum unum sit de danda vita aeterna, aliud de danda fide? 3. An electio alia sit completa, alia incompleta, alia definita, alia indefinita? 4. An nullum sit discrimen inter decretum electionis et eius executionem? 5. An electio idem sit atque iustificatio? 6. An electio facta sit ex intuitu praevisae gratiosae evangelicae dispositionis vel dignitatis hominis, ob quam is qui eligitur dignior sit eo qui non eligitur? 7. An fides salvifica sit fructus electionis? An vero conditio praerequisita in eligendo movens et incitans Deum ad eligendum? Postremo cum constet has decem theses ex declaratione Iacobi Arminii2 et Collatione Hagiensi3 descriptas esse, rogandos existimo Remonstrantes an sententiae Arminii et eorum Remonstrantium, qui in Collatione Hagiensi suam explicuerunt, subscribant. Si negant, doceant ubi et quatenus ab ea deflectunt. Si affirmant, ex istis scriptis eorum sententia plenius erui potest.

(14) discrimen inter] A: interl. add. 2 3

Arminius, Verclaringhe. Writings of the 1611 Hague Conference: Schriftelicke Conferentie (1612); Bertius, Scripta Adversaria (1615); Brandius, Collatio (1615).

5

10

15

20

25

ii/2.182 response of van holy and latius to “sententia” on art. i

449

II/2.182 South Holland Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One: (3) Arent Muys van Holy and Johannes Latius Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 679–681 (original) Summary: Arent Muys van Holy and Johannes Latius, elders from the South Holland delegation, offer two ways of handling the theses of the Remonstrants. The first is to reject their theses and draw up another document from their writings. The second way is pick out their view from the theses and require the Remonstrants to give a fuller and clearer explanation and proof of it from Scripture. Muys van Holy and Latius suggest ways of doing both approaches by showing how the ten theses can be reduced to two, or even one. Still, they think it is necessary to ask the Remonstrants questions for a fuller understanding of their view, so they present ten questions. Editors: Mans Raveling and Donald Sinnema

CONSIDERATIONES SUPER THESIBUS A CITATIS REMONSTRANTIBUS EXHIBITIS, ET MODO CUM IPSIS AGENDA, D. ARNOLDI MUSII ET IOANNIS LATII SENIORUM SYNODI SUYTHOLLANDICAE

15

20

25

30

Theses Remonstrantium citatorum eo artificio sunt compositae, ut quoniam praeter expectationem eorum accidit, quod ipsis est mandatum, suam tantum sententiam nunc defendere, vel nobis invitis possint omnes alias de praedestinatione sententias oppugnare et in consequentias et absurditates quas crepant, evagari; quare iudicamus hanc sententiae declarationem aut omnino reiiciendam, et ut temporis compendium fiat, aliam ex scriptis ipsorum verbotenus excerptam ipsis proponendam, aut ex hisce thesibus ipsorum sententiam seligendam, eiusque solius pleniorem et clariorem explicationem et probationem e Verbo Dei ab ipsis primo quoque tempore exigendam. Utrovis modo fiat parum putamus interesse, et existimamus commode fieri posse, si primo modo, priori thesi negativae supponatur affirmativa ex statu controversiae Collationi Hagiensi subiecto: I. “Deum singulares personas, quas ipsi placuit ad vitam aeternam eligere, in hac ipsa salutari electione secundum praescientiam suam considerasse, non simpliciter ut singulares, aut quae in Adamo peccaverint, sed ut Christo insitas inque Christum credentes.”1 Vel secundo modo, si thesis quam septimo loco ponunt, poneretur primo: “Elec1

Bertius, Scripta Adversaria, 139.

Prima thesis

450

Secunda thesis

Una thesis

Vorstius, Amica duplicatio, fol. 22

ii/2.182 response of van holy and latius to “sententia” on art. i

tio singularium personarum, etc.” Ad cuius pleniorem intelligentiam, peti posset ab ipsis an pro suo agnoscerent, quod a Remonstrantibus Geldriae.2 dictum, fol. 57: “Electionem esse factum cum consideratione cuiusdam praevisae gratiosae et evangelicae dispositionis aut dignitatis hominis, per quam hic qui eligitur dignior sit eo, qui non eligitur.” Secunda thesis, aut ita poni posset ut ab ipsis posita est, aut eius loco substitui haec: II. “Fidem ut quispiam antecedens electionem in mente Dei eligentis quamque ut praestitam praevidet consideramus; fructum vero consequentem et medium executioni prioris decreti de singularium electione subordinatum esse negamus.” Remonstrantes in responsione ad epistolam Walachrorum,3 fol. 92. Ad cuius pleniorem intelligentiam addi posset quod a Grevinchovio dicitur: “Decretum de fide huic ingeneranda, illi vero deneganda, non esse absolutum, sed ordinatum et condicionatum. Exempli causa, Paulum magis ordinavit ad fidem efficaciter ei conferendam, quam Caipham; quo decreto? Hoc nempe, quo fidei mysterium voluit revelare parvulis, sapientibus autem abscondere. Paulo igitur humili, parvulo, non resistenti gratiae oblatae, fidem confert, quam Caiphae sapienti, superbo et contumaci negat.”4 Atque ita decem illae theses, ad duas possent revocari, caetera enim sunt aliena, vel si lubet unam, ut bene monuit reverendus d. Theodatus: “Electio singularium personarum ad salutem et praeordinatio mediorum ad salutem consequendam necessariorum, non est absoluta sed condicionata; et quidem illa aliquatenus pendens a praescita fide tanquam a condicione in obiecto huius decreti specialiter praevisa et absolute requisita.” In hac enim thesi cardo rei vertitur. Necessarium tamen omnino ad pleniorem sententiae ipsorum declarationem per interrogationes quaedam elici, quae videntur studio dissimulasse: 1. An singulares personae, qua singulares personae, sint electae ab aeterno, an vero cum iam actu resipuerunt, crediderunt, perseverant? Posterius docet Vorstius, Amica duplicatio,5 fol. 61, 69. 2. An numerus tum salvandorum tum damnandorum augeri et minui possit? Id enim videtur velle Grevinchovius in dedicatione contra Amesium. 3. An Deus interdum hanc vel illam personam evangelii revelatione prae aliis dignetur, propter meliorem, gratiosa sua aestimatione, communioris gra-

(22) condicionata] A: condicianata 2 3 4 5

Gelderland, Schriftelicke Conferentie. Epistola Ecclesiastarum. Grevinchoven, Dissertatio, 117. Conradus Vorstius, Amica Duplicatio ad Iohannis Piscatoris, Theologi Herbornensis, Apologeticam Responsionem et Notas Eiusdem, Amicae Collationi Oppositas (Gouda: Andreas Burier, 1617).

5

10

15 680 A

20

25

30

ii/2.183 zeeland response to the remonstrant “sententia” on art. i

5

10

681 A

15

20

451

tiae usum? Affirmativam non obscure docent Remonstrantes in responsione ad epistolam Walachrorum, 94. 4. An ulla sit infantium electio? Et an alia quam adultorum? Negativam enim prioris videtur statuere Grevinchovium contra Amesium, 193; de posteriore se explicent ipsi. 5. An praestatio officii postulati sit causa in mente Dei decernendi homini praemium? Hoc videtur velle Vorstius, Amica duplicatio, 32. 6. An sit aliqua indefinita electio et qualis? Esto responsio Geldriae Remonstrantium, thesi xi.6 7. An Deus nullam partem hominum sine intervenientibus peccatis actualibus, ab omni spe salutis seclusam, decreverit in lapsu relinquere? Hoc enim videntur negare thesi iv. 8. An quidam participes fiant omnium mediorum necessariorum ad salutem, qui tamen non salvantur? Affirmant Remonstrantes Geldrici, thesi 7. 9. An eodem ordine causalitatis veniat fidelitas ad decretum electionis, quo infidelitas ad decretum reprobationis? Grevinchovius hoc videtur affirmare adversus Amesium, 191. 10. An Deus eodem modo consideraverit hominem in eligendo quo in iustificando? Affirmant Remonstrantes Geldrici, thesi x. Per has interrogationes, salvo meliore iudicio, sententia Remonstrantiam optime posset elici et intra limites suos contineri. Responsionum deinde probatio e Verbo Dei ipsis deberet imponi, ut exitus compendiosus ex hisce articulis inveniatur.

II/2.183 Zeeland Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 673 (original) Summary: Since the Remonstrants do not give a full explanation of their view in their theses, but rather express the view of others, the Zeeland delegation thinks they ought to explain and defend their view presented at the Hague Conference, or declare that they withdraw from it, so that the synod can make a judgment. Editor: Mans Raveling

(21) deinde] A: deindi 6

Gelderland, Schriftelicke Conferentie, 58.

452

ii/2.184 utrecht response to the remonstrant “sententia” on art. i

SENTENTIA DEPUTATORUM ZELANDIAE SUPER SCRIPTO REMONSTRANTIUM DE PRAEDESTINATIONE Cum Remonstrantes citati sint ut doctrinae suae qua ecclesias inquietarunt et in qua se tolerari et a censuris ecclesiasticis defendi ab illustris dd. Ordinibus Hollandiae petierunt, exhibita ad hanc rem Remonstrantia sua, existimamus ipsos conscriptis hisce thesibus omnino nec postulato synodi, nec decreto illustrissimorum dd. Ordinum satisfacere. Nam maxima pars thesium non quid illi sentiant, sed quae aliorum sit sententia exprimit, atque ita declinant sententiae suae planam et plenam explicationem. Iudicamus itaque debere ipsos sententiam suam de praedestinatione quam in Hagiensi Colloquio scripto tradiderunt,1 ipsis a Praeside propositam, explicare et quantum poterunt argumentis defendere, aut sicubi ab ea recesserunt aperte declarare, ut his auditis synodus de omnibus iudicare possit.

5

10

II/2.184 Utrecht Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 683–684 (original) Summary: Since many of the Remonstrant theses are negative, the Utrecht delegation considers it necessary to gather some questions from the theses and to command the Remonstrants to present their view of these points candidly. In seven questions posed, the main issue is whether they think God’s decree to elect is a sovereign act of his will or is conditional upon human free will. Editors: Mans Raveling and Donald Sinnema

DE THESIBUS REMONSTRANTIUM CITATORUM CIRCA PRIMUM ARTICULUM GENERALIS QUAEDAM ULTRAIECTINORUM, QUOS CONTRA-REMONSTRANTES VOCANT, FRATRUM CONSIDERATIO Quandoquidem praedictis thesibus, quarum pleraeque negativae sunt, ea reiiciantur de quibus hactenus nihil certi a synodalibus conventibus decretum fuit, nobis, salvis aliorum iudiciis melioribus, necessarium videtur ex eisdem 1

Schriftelicke Conferentie.

25

30

ii/2.184 utrecht response to the remonstrant “sententia” on art. i

5

10

15

684 A

20

25

30

35

453

problemata quaedam ut colligantur, eademque Remonstrantibus proponantur, atque candide suam super eis sententiam promere ipsi et respondere iubeantur. Ea autem haec sunto: 1. An aliquod Dei de electione ad salutem absolutum decretum agnoscant? An vero statuant Dei de praedicta electione decretum conditionaliter factum esse? 2. Si affirment Deum tantum conditionaliter elegisse quosdam, interrogandi nobis videntur, unde conditionis huius impletio dependeat, an a sola Dei sive pura puta gratia, an vero a libero hominis arbitrio, sive in totum sive ex parte? 3. Si conditionis illius ad electionem praerequisitae impletionem purae putae Dei gratiae singulari adscribendam esse confiteantur, quaerendum ex illis, an non huic necessario efficiatur, Deum non tantum ad aeternam salutem elegisse credentes, sed etiam eos quos eligit, ad fidem praedestinavisse, id est, eisdem fidem in Christum, nulla habita aut meritorum eorundem aut aptitudinis naturalis ad fidem (ea enim nulla esse potuerunt) consideratione, conferre decrevisse. 4. Si ad fidem praedestinavit quos voluit, et quia voluit, an non huic fini media ad eundem tendentia (cuiusmodi sunt praedicatio evangelii, externa vocatio) subordinarit, et an non huic sequatur, quod efficacis vocationis, resipiscentiae sive conversionis et iustificationis caussa sit gratuita Dei, tum ad salutem tum ad fidem tanquam medium ad salutem, electio? 5. Si electio ad vitam aeternam et ad fidem tanquam salutis medium non est prima salutis caussa, in Deo ne, an vero in homine illa caussa sit quaerenda, an denique in utroque? 6. Cum contrariorum contraria sit ratio, an non sicut electionis decretum absolutum est (nisi conditionis ad eam praerequisitae impletionem, ex parte saltem, a libertate humani arbitrii et viribus eiusdem naturalibus pendere dicamus), ita etiam non-electio sive praeteritio reliquorum a pura puta Dei voluntate dependeat? 7. Si enim praeteritionis caussa esse statuatur peccatum hominis actuale, an non, quotquot infantes annos sive metam excesserunt aut excessuri erant, omnes ac singuli praetereundi atque in miseria relinquendi fuerunt, nisi praevisa fides et perseverantia in eadem ab ipsis causa electionis esse statuatur? Quod particularis considerationis scripto nondum conceperimus temporis brevitati acceptum est ferendum.

(4) ad salutem] A: interl. add. – (21) caussa] A: prec. by del. sit

454

ii/2.185 overijssel advice on the remonstrant “sententia” on art. i

II/2.185 Overijssel Advice on the Remonstrant “Sententia” on Article One Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Sibelius, 35r (copy) Summary: The Overijssel delegation offers three suggestions about the Sententia of the Remonstrants on Article One: 1. The Remonstrants should explain the definition of predestination; 2. They should be required to offer proof of just three main points; 3. They should explain seven ambiguous points in their theses. Editor: Joohyun Hong

IUDICIUM DE PRIMO ARTICULO REMONSTRANTIUM Deputati synodi provincialis Transisulaniae tria in sententia Remonstrantium de primo praedestinationis articulo observarunt. I. Quod nullam praedestinationis definitionem praemiserint, nec eam per causas explicarint. II. Ne immisceamus nos disputationibus non necessariis et a scopo nostro alienis, ad trium sequentium probationem Remonstrantes astringendos esse iudicant: 1. Decretum Dei esse conditionale, non absolutum. 2. Deum elegisse qualitates in hominibus, non certas et singulares personas. 3. Fidem esse causam seu conditionem praerequisitam electionis, non vero fructum et effectum illius. III. Quia theses a Remonstrantibus propositae obscuritatibus et ambiguitatibus scatent, harum sequentium quaestionum explicationem ab ipsis requirendam esse aestimant: 1. An Deus in electione quorundam nihil absolute de illorum salute statuerit finemque sibi propositum saepius non assequatur? 2. An decretum Dei de hominum salute vel exitio sit aeternum et immutabile? 3. An fides per charitatem efficax sit numeranda inter salutaria decreti electionis eiusque executionis media?

(12) praedestinationis] A: interl. add. – (14) causas] A: foll. by 3 del. words – (15) Ne] A: prec. by del. Quod – (16) ad…probationem] A: interl. add. – (16) sequentium] A: marg. add. – (23–24) et ambiguitatibus] A: marg. add. – (26) quorundam] A: interl. add. repl. del. word – (27) sibi] A: foll. by del. interl. add. in electione – (27) saepius] A: interl. add.

10

15

20

25

30

ii/2.186 response of vogellius to “sententia” on art. i

5

10

455

4. An Christus omnibus detur et praedicetur hominibus, et an ad ipsum omnes efficaciter vocentur? 5. An Deus propter peccatum originale neminem ab aeterna salute secludat aut secludere possit? 6. Quomodo mediis sufficientibus decreto divino subordinatis in exitium suum abusi possent illi, quibus illa nunquam oblata sunt? 7. Cum fidem statuant conditionem electionis, quaeritur an infantes actu non credentes ab ea excludant, vel an peculiarem infantem eamque seorsam ab adultorum credentium electione statuant? Caeterum probant deputati et singula illa, quae ipsorum reverendus collega d. Vogelius notavit.1

II/2.186 Overijssel Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One: Hieronymus Vogellius Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 587 (original) Summary: Overijssel delegate Vogellius addresses certain problems he sees in the Remonstrant Sententia on Article One. He complains of obscurity in language and thought, and that the Remonstrant statements are mostly delivered in negative form. He calls for greater precision and a fuller presentation of the Remonstrant position. Editors: Joseph Tipton and Mans Raveling

IN PRIMI ARTICULI REMONSTRANTIUM PROPOSITIONEM

25

Remonstrantes in suo scripto nec sententiam eorum Remonstrantium, qui in Collatione Hagiensi disputarunt, nec suam pro ut debuerunt plane ac plene proposuerunt, quoad Primum de electione Articulum. Non Hagiensium Remonstrantium patet hoc ex Primi Articuli inspectione. Aut enim de aeternitate, nec de immutabilitate, decreti electionis hic meminerunt, quarum consideratio tamen magni hic est momenti. Si autem hi d.

(3–4) secludat] A: corr. from excludat – (9) eamque] A: interl. add. – (10) deputati] A: interl. add. foll. by illegible word 1

See no. II/2.186.

456

ii/2.186 response of vogellius to “sententia” on art. i

Remonstrantes advocati et patroni habendi sunt sententiae Hagiensis Remonstrantiae,1 non aliter ac illi sententiam debuerunt proponere. Nec etiam suam proposuerunt plane et plene. Non plane, planius enim (tamen non plene) quid non sentiant, quidque Contra-Remonstrantes sentire volunt credamus. Quid illi ipsi sentiant referunt thesibus negativis: prima, secunda, tertia, quarta, sexta, decima, quae quia non proponunt sententiam ipsorum Remonstrantium a debito proposito alienae sunt. Thesis quinta affirmativa quidem est, non agit tamen aperte de electione ad vitam aeternam, quum nihilominus Remonstrantibus iniunctum esset de hoc articulo sententiam suam proponere, sed complectitur triplex decretum aliud: (1) de ordinando mundi salvatore; (2) de iustificatione et salute per fidem in Christum obtinenda; (3) de mediis fidei cum negatione decreti absoluti et efficacis mediorum ad salutem. Thesis septima etiam ambigue proponitur. Nam primo, infertur ibi et praesupponitur ac si iam antea esset descripta electio singularium personarum, cuius nulla ipsis mentio facta. Deinde, dicitur haec electio peremptoria aeque obscure et ambigue. Nam hinc colligitur electio aliqua peremptoria, aliqua minus peremptoria, ut ita duplex esset electio, quarum tamen neutra hic describitur. Tertio, et consideratio fidei et perseverantiae in ea obscure adfertur. Nam an fides simpliciter praevisa a Deo, an vero simul fidei perseverantia praevisa seu considerata electionem faciant peremptoriam, et si fides simpliciter aliquid faciat, quousque faciat, quidque porro efficiat perseverantiae praevisio ut peremptoria fiat electio, ista omnia in dubio salutis relinquuntur. Eligendus autem ipsis videtur aliquis primo minus peremptorie, deinde peremptorie; quomodo autem conditio ista intelligenda quomodoque et quousque hoc vel illo modo eligendo applicetur, omnino sustinetur. Omnia igitur ista debent[?] explananda. Ut autem thesis una aliqua ex istis de electione affirmatis conficiatur certa, non video qui fieri possit. Duplex inde thesis mihi erui posse et debere videtur, nimirum (1) Deus decrevit in Christum credentes eligere non peremptorie ad vitam, et haec etiam negativa esset thesis; (2) Deus decrevit in fide perseverantes peremptorie ad salutem eligere. Non vere sit plene etiam sententiam suam proposuere. Nam thesis, quae de electione agit, nec causam efficientem, nec materialem seu subiectum, nec finalem electionis complectitur, quemadmodum nec gratuitatem, nec aeternitatem, nec immutabilitatem Remonstrantes meminere, uti supra monuimus. Sunt tamen ista maximi ponderis. Gratuitate omnis conditio, quae ex parte hominis ipsius viribus praestanda Deum movere censeretur, (8) alienae] A: aliena – (26) sustinetur] A: subtinetur – (38) ipsius…praestanda] A: interl. add. 1

The Remonstrance of 1610, which summarised the Remonstrant position in Five Articles.

5

10

15

20

25

30

35

ii/2.187 groningen response to “sententia” on art. i

5

10

457

excluditur; aeternitate dependentiam electionis ex operibus temporaneis sive incohandae sive dispensandae ac promovendae sive consummandae praetolli manifestum est; immutabilitate extinguitur illa distinctio de electione non peremptoria et peremptoria. De istis igitur vel ambiguitatibus explicandis vel defectibus supplendis interrogatoria instituenda. Quae theses de reprobatione agunt, ad rem nondum faciunt eoque etiamnum aliena a praesenti propositione reputanda. Refutanda tamen erunt, quidem et alia a Remonstrantibus hic allata, ubi pro ipsorum sententiae confirmatione adhibita fuerint, praesertim quae de Christo electionis fundamento dicuntur. Certum enim est, ipsos electionem incohandam, promovendam, consummandamque fundare in opere immediate hominis viribus praestando. Hieronymus Vogellius, Hasseltanus Ecclesiastes

II/2.187 Groningen Response to the Remonstrant “Sententia” on Article One Date: 20 December 1618 (Session 37) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 583–585 (original) Summary: The delegation from Groningen deems it necessary that the Remonstrants clearly exhibit what they believe. Their document consists of five points. First of all, they make clear that the decree of the Remonstrants on predestination is the fourfold decree of Arminius, and that it is the same as the decree of justification. Second, they show that for them the motivating cause in election is not God’s good pleasure, but some quality in man. Third, they point out that for the Remonstrants the object of election is those whom God knows will believe. Fourth, they ask the Remonstrants how Christ can be the foundation of election when they emphasize that God foresees faith in election. Fifth, they show that the Remonstrants deny that persevering faith is the fruit of election. Editors: Mans Raveling and Donald Sinnema

30

CONSIDERATIONES DEPUTATORUM SYNODI GRONINGANAE SUPER EXPOSITIONE SENTENTIAE PRIMI ARTICULI REMONSTRANTIUM Suam non exprimunt Remonstrantes sententiam, reiiciunt tantum, non sententiam Confessione nostra comprehensam, sed, ut ipsi dixerunt, quorundam (2) incohandae] A: incoandae – (11) incohandam] A: incoandam

458

ii/2.187 groningen response to “sententia” on art. i

doctorum placita; necesse ergo ut propriam nostrae oppositam aperte proferant confessionem. An Primo vero de praedestinatione Articulo consideranda: 1. Decretum; 2. Causa movens in Deo; 3. Obiectum; 4. Subiectum in quo; et 5. Media. 1. Decretum Quoad decretum, quatuor ponit ad salutem decreta Arminius, Declaratio,1 pag. 200, 201, et Remonstrantes in Responsione ad Walachros, pag. 35.2 2. Decretum praedestinationis illis est ipsa hominis iustificatio. Grevinchovius contra Amesium,3 pag. 111: “Uniformia et conformia mihi sunt electionis et iustificationis decreta.” Item Iohannes Arnoldi contra Tilenum,4 pag. 53. Remonstrantes in Collatione Hagiensi, Brant5 pag. 41: “Non aliam praedestinationem ad salutem in evangelio revelatam agnoscimus quam hanc ipsam, etc.” Et pag. 66: “Voluntas Dei de hominum salute et int[er]itu evangelio manifestata est totum decretum praedestinationis.” 3. Illudque decretum non esse immutabile. Arminius contra Perkinsum,6 pag. 195: “Deus vult serio ut omnes homines salventur; at compulsus pertinaci et incorrigibili malitia nonnullorum, vult illos iacturam facere salutis, hoc est, condemnari.”

5

10

15

2. Causa movens aut impellens Statuunt non Dei beneplacitum, sed obedientiae vel inobedientiae antecedentis, ut hi loquuntur, intuitum: thesis 1, 7, 8; Arminius, Declaratio,7 pag. 47. Episcopius, Theses privatae,8 disputatio 8, thesis 1, 4, 6, pag. 26. Remonstrantes negant “electionem pertinere ad singulares homines, id est, consideratos sine ulla qualitate.” Collatio Hagiensi, Brant, pag. 89. Item, “fidem in eligendo ad salutem praecedere.” Collatio Hagiensi, Brant, pag. 42, et 96, 101, 104, 112, 127, et alii Remonstrantium. Sic et fidei praescientiam infallibilem, Remonstrantes, Collatio Hagiensi, Brant, pag. 104: “Quando sacra Scriptura aliquos Christi oves et populum nominat, qui illud nondum sunt actu, quia nondum credunt, loquitur se(13) interitu] A: intuitu 1 2 3 4 5 6 7 8

Arminius, Declaratio Sententiae. Epistola Ecclesiastarum. Grevinchoven, Dissertatio. Corvinus, Defensio. Brandius, Collatio. Arminius, Examen. Arminius, Declaratio Sententiae. Episcopius, Collegium.

20

25

ii/2.187 groningen response to “sententia” on art. i

584 A

5

10

459

cundum suam praescientiam infallibilem, secundum quam novit, qui in illum sint credituri, eius oves et populus futuri, qui secus, qua et electio ad salutem nititur, etc.,” et postea, “ita tamen nominantur respectu certae Dei praescientiae, etc., ac proinde verum est quod dicimus, electionis ad salutem obiectum esse eos, quos novit credituros.” Tandem sub fide comprehendunt fidei effectus. Responsio ad Walachros, pag. 35: “Decrevit (Deus) actu ipso in gratiam recipere et salute donare, quotquot in Christum vera et per charitatem efficace fide ad vitae usque finem essent credituri.” Item Collatio Hagiensi, Brant, pag. 89 ad locum Mat.20:16. Item Arminius, Declaratio, pag. 201; Collatio Geldrensi,9 pag. 45. 3. Obiectum

15

20

25

Non obscure innuunt electionis ut et salvationis (quae ipsis sunt conformia ut supra dictum est) obiectum esse totam genus humanum, Remonstrantes citati, thesis 6; Episcopius, disputatio privata 9, thesis 3. Verum ex eo non personas qua personae singulares, sed fideles aut qualitatibus praeditas, atque ita qualitates, Deum eligisse, hoc est, eligere fideles et in fide et obedientia ad vitae finem perseverantes, Remonstrantes citati, thesis 7; Collatio Hagensi, Brant, pag. 89; item, pag. 104: “Electionis ad salutem” dicunt “obiectum esse eos quos Deus novit credituros,” et pag. 66: “Perseverantes fideles servare, sed iram in infideles et converti nescios velle relinquere, est totum decretum praedestinationis.” Arminius contra Perkinsum, pag. 32 et 35, et Declaratio, pag. 201. Hinc patet: 1. Infantes a numero electorum removeri, etiamsi aliter dicant in thesibus, thesis 9. 2. Nullum hominem in hac vita de electione sua certum esse posse, nam in fide ad ultimum vitae terminum perseverantes sunt electi, immo tum ipsi demum revera eliguntur cum in fide perseverantes mortui fuerint. 4. Subiectum in quo

30

Christum statuunt fundamentum electionis, Remonstrantes citati, thesis 3, etc. Quo tamen sensu Christus nusquam in Verbo Dei electionis, verum salutis aut doctrinae salutis, fundamentum dicitur, sed ita loquuntur ut probent fidem in Christum electionem praecedere, iuxta illorum interpretationem in Collatio Hagiensi, Brant, pag. 91, Arminius contra Perkinsum, pag. 32. (23) etiamsi] A: prec. by del. illegible word – (23) aliter] A: interl. add. – (24) in] A: interl. add. – (29) citati] A: foll. by del. illegible word 9

Gelderland, Schriftelicke Conferentie.

460

ii/2.187 groningen response to “sententia” on art. i

At quomodo Christus fundamentum erit hac significatione, cum ex fide praevisa sit electio, aut illam Deus praeviderit? Quod etiam Arminius videtur observasse, contra Perkinsum, pag. 32. Eadem quoque pagina, Christum dicit electionis meritoriam causam. “Christo” inquit, “notat causam meritoriam qua gratia et gloria est parata, et electorum in illo existentiam, citra quam eligi in illo non potuerunt.”

5

5. Media Media seu gradus, quibus Deus electos ad salutem perducit, de quibus Paulus, Rom.8 v. 10; 1 Cor.1, aut suum decretum exequatur, negant citati, thesis 2, 3, 5. Item, epistola ad Walachros, pag. 44, quod tamen Remonstrantes Geldriae agnoscunt, Collatio Geldrensi, pag. 44, et Responsio Walachros, pag. 44 in fine. Negant etiam fidem perseverantem esse fructum electionis, Collatio Hagiensi, Brant, pag. 111. Qua dicunt de Christi propitiatione pro totius mundi peccatis pertinent ad Secundum Articulum. Tandem satis aperte peccatum originis extenuant, thesis 9, ut et aliis verbis Arminii, Responsio ad 9 quaestionem,10 pag. 174; Wtenbogardus, Defensio decreti,11 pag. 192. Episcopius, privata disputatio 9, thesis 2: “Deus neminem ob solum peccatum originale reiecit aut aeternis poenis destinavit.”

(4) causam] A: foll. by del. illegible words – (4) inquit] A: interl. add. – (17) peccatum] A: pecatum 10

11

Jacobus Arminius, Quaestiones Novem cum Responsionibus, in his Orationes, itemque Tractatus Insigniores Aliquot (Leiden: Thomas Basson, 1611). Johannes Uytenbogaert, Verdedigingh vande resolutie der Mog. Heeren Staten van Hollant ende West-Vrieslant, totten vrede der kercken (The Hague: Hillebrandt Jacobsz, 1615).

10

15

20

585 A

ii/2.188 anonymous questions about the remonstrant “sententiae”

461

II/2.188 Anonymous Questions about the Remonstrant “Sententiae” Date: Uncertain Main source: A: Utrecht OSA, 5, 621–623 (original) Summary: This anonymous document seems to be a list of questions to be posed to the cited Remonstrants about their Sententiae on the Five Articles. The authors, date and occasion for the document are unknown. Editor: Mans Raveling

QUAESITA 10

15

20

25

30

Circa Articulum Primum An hoc sit totum decretum praedestinationis, nec detur aliud tum quoad electionem, tum quoad reprobationem? Loquatur ne de hominibus certis in individuo, sive de personis singularibus, an vero de non certis eventualiter credituris, vel non credituris, in genere tantum? An utroque modo sit decretum immutabile, ut non minus hic, ille credens servetur immutabiliter, quam credens absolute? Quibus peccatis obnoxium intelligatur genus humanum, actualibus ne solum, an etiam originali? An Christus mediator sit causa impulsiva et meritoria huius decreti adeoque beneplaciti divini, quod est de salute electorum? An hoc decreto Deus finem tantum praestituerit in salute vel exitio, an vero etiam subordinarit media? Gratia Spiritus Sancti an illa ipsa sit, cuius descriptio est Articulis III et IV? Sit ne fides effectum consequens electionem, an vero causa sive conditio eam antecedens? An hic sit obedientia praeestita evangelio ex tenore novi foederis? Num ad electionem et iustificationem se habeat pari modo? An infidelitatis ea conditio sit in reprobatione, quae est fidei in electione? An infidelitas sit reiectio evangelii et gratiae evangelicae contemtus? An qui nec credentes, nec increduli, nec perseverantes, nec deficientes dici possunt, ad praedestinationem divinam nullatenus pertineant?

462

ii/2.188 anonymous questions about the remonstrant “sententiae”

Circa Articulum Secundum An Christus mortuus sit pro omnibus et singulis hominibus ex decreto et consilio Dei Patris, quo universos redimere ac servare intendit? An mortuus sit pro omnibus indefinite, an definite, puta pro Petro, Paulo, Iuda, Simone Mago, citra omnem intuitum fidei vel infidelitatis, perseverantiae vel αÆ ποστασι ας? An eodem plane modo ac sensu impetraverit omnibus reconciliationem cum Deo, ac remissionem peccatorum? An omnes et singuli reconciliati sint Deo ac restituti in gratiam quoad acceptationem λυ τρου pro omnibus, et propter illud salvandi intentionem, licet non quoad eventum? An non fructum mortis Christi saltem eatenus omnes et singuli percipiant, quatenus nullis imputatur peccatum originale, omnibus vero aliqua salutis media obtingunt? Circa Articulum Tertium An homo fidem nullo modo habeat a se ipso, ne quidem quoad specificationem gratiae et rectum eius usum? An in statu defectionis et peccati ineptus sit ad omne bonum, proclivis ad omne malum, adeoque natura propensus ad odium Dei et proximi? An adeo boni nihil praestare possit eo in statu, ut quisquid agit, peccatum sit vel per se vel per accidens? An recto usu bonorum naturalium paret sibi, gradatimque obtineat dona gratiae? An regeneratio, qua fit per Spiritum Sanctum, sit actus indifferens, determinabilis pro placito arbitrii humani? An primo conversionis momento homo se habeat mere passive?

5

10

622 A

15

20

25

Circa Articulum Quartum An gratia Dei sit initium, progressus et perfectio omnis boni indifferenter et remote, an differenter et proxime? An gratia praecedens, excitans, consequens sit doctrina gratiae? An illuminatio mentis, aut moralis et apta suasio? An gratia resistibilis sit indifferens pendula ab assensu voluntatis humanae, ut efficax sit si homo velit, inefficax si nolit? An quem Deus efficaci sua gratia convertit, possit etiam non converti, si quidem gratiae nolit assentiri?

30

35

ii/2.188 anonymous questions about the remonstrant “sententiae”

463

An gratiae convertentis nulla detur circa voluntatem operatio, qua ipsa non modo determinetur ad bonum, verum etiam ex mala bona, ex immorigera morigera efficiatur? Circa Articulum Quintum 5

623 A

10

An αÆ ποστασι α vere fidelium sit absolute possibilis, etiam quod Deum, Christum et Spiritum Sanctum attinet? An perseverandi facultas quidem detur, non item voluntas? An homo fidelis non minus de gratia futura, quam de praesente certus esse possit? An certitudo illa pendeat ex sollicitudine studio conatu et opera ipsius hominis, tanquam propria et proxima causa?

SECTION 9: SERMONS AT THE SYNOD

II/2.189 Sermon of Joseph Hall to the Synod Date: 29 November 1618 (Session 16) Main source: A: Heyngius, 295–305 (copy) Collated source: AL: Acta, 1:39–46 Other copies: Geneva AT, 17, 42r–47r; John Jones, Bishop Hall, His Life and Times … with … an Appendix Containing Some of His Unpublished Writings, His Funeral Sermon, etc. (London: L.B. Seeley, 1826), 475–492; Joseph Hall, The Works of Joseph Hall, D.D. … (Oxford: D.A. Talboys, 1839), 11:464–487 (Latin text with English translation); Milton, 123–133 (English translation) Summary: British delegate Joseph Hall preached this sermon before the Synod of Dordt using Ecclesiastes 7:16 as his base text. Hall begins the sermon by providing an overview of the various types of righteousness discussed in Ecclesiastes 7 as a whole and arguing that contemporary society lacks righteousness. He then shifts his focus to the portion of Ecclesiastes 7:16 about not being overly wise. The attempt to obtain too much knowledge is another problem plaguing the seventeenth-century world, Hall argues. Debates about the most obtruse points of the doctrine of predestination are one prominent example of this turning away from the original simplicity of Christian teaching and instead prying into the secret councils of God. Since Romans 9 most clearly expresses biblical teaching about predestination, both sides should provide the synod with a short, clear paraphrase of it. Hall ends his sermon with a call for Christian unity, although his appeal that both sides should adhere to the received doctrines and confessions of the Dutch Reformed Church show his support for the Contra-Remonstrants. Editor: Eric Platt

EXHORTATIO REVERENDISSIMI ET CLARISSIMI VIRI D. IOSEPHI HALLI AD SYNODUM DORDRACENUM, EX ECCLESIASTE SALOMONIS EX CAPITE SEPTIMO, VERSO DECIMO SEXTO

(27–30) Exhortatio… sexto] AL: Eccles. 7:16

30

ii/2.189 sermon of joseph hall to the synod

465

Ne sis iustus nimis, neque sis nimium sapiens.

5

10

15

20

296 A

25

30

De iusticia mihi hodie cum bono Deo, et de sapientia sermo erit. Quid vero occurrere potuit opportunius? De iusticia coram aequissimis reipublicae moderatoribus de sapientia coram amplissima doctissimorum theologorum synodo, et vice versa, de sapientia in prudentissimorum ordinum vicariorum consessu, de iusticia in sanctissima corona prophetarum. Nec est quod dubitem ne non aure bibula, lubentique animo excipiantur ista ab utroque vestrum ordine (nobilissimi Ordinum deputati, theologi gravissimi) quae utrumque ex equo spectare videbuntur. Iusticia se vobis, offert primulum, deque illa tres mirae profecto clausulae convenere istic, seque oculis auribusque vestris sponte ingerunt: Iustus perit, vers. 15;1 Ne sis iustus nimis, verso 16;2 Non est iustus, verso 20.3 Euge concionatrix anima, quid meditaris, quod ex sacro illo ore pugnantes effluant sententiae, seque uti Cadmaea proles mutuo perimant?4 Dum negat ultima, quod prima asseruit; secunda vetat fieri, quod ultima fieri posse negat. Si non sit iustus, qui potest perire? Qui potest esse quis iustus nimis, si iustus nemo est? Mi homo amicae sunt semper scripturarum lites; utinam tales semper fuissent nostrae. Neque hic opus est Mose aliquo mediatore, qui fraternitatem inculcet. Pulcherrime, scilicet, his in se ultro convenit, ubi tribus clausulis, tria iusticiae genera accommodare libuerit. Iusticia absoluta est, sic nemo iustus. Iusticia inchoata, inque suo genere. Sic iustus perit iusticia aequivoca, sic ne sis iustus nimis. Ita facile et nimium iustus est, qui iustus non est, et qui iustus est perit. Non ergo vel animum adimit iusticiae asseclis summum iusticiae exemplar dum iustum perire ait, vel veram iusticiam deprimit dum nimietatem vetat. Facile quidem omnes deterremur a bono, qui vix ullis seu monitorum seu minarum frenis nos a malo divelli patimur. Quam avide alacriterque omnes accipimus hoc quicquid est consilii, nempe hoc aegre nobis est. Ac si quis febricitanti amico, iamque merum ignem spiranti, poculum frigidae pleniusculum propinaverit. Perplacet naturae nostrae libertas, et quicquid hanc sapit cordi est. Nos quidem onagrorum more (Iobi verbum agnoscitis) per haec mundi deserta soluti discurrimus, nec iugo

(1) nimium] AL: nimis – (2) iusticia] A: iuscia – (3) opportunius] A: oportunius – (4) amplissima] A: amplissimo – (5) synodo] AL: foll. by sed – (8) nobilissimi] A: nobillissimi – (12) verso] AL: om. – (12) verso] AL: om. – (13) quod ex] AL: ut e – (27) accipimus] AL: arripimus 1 2 3 4

Eccl 7:15. Eccl 7:16. Eccl 7:20. According to Greek mythology, a large number of warriors sprang from the ground where Cadmus had sown dragon’s teeth. After Cadmus induced them to fight, only the five most powerful warriors emerged from the melee.

466

ii/2.189 sermon of joseph hall to the synod

assueti nec freno.5 Tota religio ligat nobis et mentem et manum. Unde et nomen indidit illi vetustas et frenum appinxit in manu inter theologos nostri seculi poeta maximus. Nullum non mandatum hami instar est et retinaculi, quo vaga haec et in scelus omne solutissima mens coarcetur σκληροÁ ς λο γος est quicquid iubet. Illud vero imprimis, Estote perfecti sicut Pater vester.6 Quod Petrus olim de rituum lege, idem caro et sanguis de lege morum; iugum impar cervicibus et patrum et nostris.7 Laxare nunc habenas hasce videtur Salomon, et pro blandis alicuius Mitionis8 more indulgere aliquid parum flagitiosae licentiae. Ne sis iustus nimis.9 Falleris et hic quisquis es, parasitae tui perditissimae huic naturae, ut obblandiri velit sanctus concionator, ut modum imperet verae sanctimoniae, improbulum ut esse sinat, ut iubeat! Apage blasphemiam! Dixisset modo noli iustus esse, haberes profecto quo petulantem hunc animum demulceres. Sed cum ait, Noli iustus esse nimis,10 iusticiam praecipit, damnat excessum. Excessus iusticiae iusticia non est. Ut desit vocabulum, quo hoc exprimatur, res constat. Satis iustus nemo potest esse, nedum nimis etiam dum servat iusticiae modum. Molesta quaedam animi pendentis anxietas et δαιμο νια nomen hoc fortean induit aut opinio iusticiae. Quot vitia virtutum titulis insignita vulgo prodeunt, praesertim ubi nota additur excessus! Nimis liberalis prodigus est; nimium fortis audax; frugi nimis avarus. Potius istic probatur μεσο της dum υë περβοληÁ prohibetur. Ut ubi Paulus immoderatum pro mortuis luctum vetat, moderatum iubet.11 Imprimis ergo iustus esto. Da operam ut in te iustus sis, ut in Christo. Regula iusticiae lex est, summa legis iusticia. Oportet impleri omnem iusticiam, inquit verus αÆ ρχε τυπος Melchisedechi.12 Suum cuique iustus. Vis igitur iustus esse? Da Deo timorem amorem fidem; proximo et suum semper, et aliquando etiam ipsius tuum. Illi enim et tuum cedit, ubi tibi superfluit, ipsi desit. Tibi quantum et naturae sufficiat et personae. Utinam enim hoc unum addiscere possemus aliquando. Utinam hac in parte haud parum peccaretur gravius! Non satis iusti sumus qui iusticiam profitemur. Quisque sibi fere totum tribuit proximo parum, minimum Deo utrique; certe horum quantulum expediat sibi. Vos appello, viri fratres, testes communis hominum vitae

(2) indidit illi] AL: illi indidit – (9) licentiae] A: sententiae – (13) petulantem] A: petulant – (18) Quot] A: Quod – (24) cuique] A: quique – (27) enim] AL: vero – (30) proximo] A: proxmo 5 6 7 8

9 10 11 12

Job 24:5. Matt 5:48. Acts 15:10. In Terence’s play Adelphoe, Mitio was a parent who chose to raise his child in a very gentle and rather permissive way. Eccl 7:16. Eccl 7:16. Cf. 1 Thess 4:13. Matt 3:15.

5

10

15

297 A 20

25

30

ii/2.189 sermon of joseph hall to the synod

5

10

298 A

15

20

25

30

467

ac morum, quam perierint penitissime iusticia et veritas a filiis hominum. Quippini et vos aeque provocem, viri magnates, censores iudicesque facinorum quae oculos plebeculae vel spectando fatigarint? Conqueremini licet omnes, cum beato martyre Cypriano: “Flagrant ubique delicta, et passim multiformi genere peccandi, per improbas mentes nocens virus operatur.”13 Quin et innocentia ne illic ubi defenditur reservatur. Consensere iura peccatis, et coepit esse licitum quod publicum est. Sed, O, si possitis in illa sublimi specula constituti oculos vestros inserere secretis, recludere cubiculorum obductas fores, et ad conscientiam luminum penetralia occulta reserare, aspiceretis profecto ab impudicis geri, quod aspicere non possit frons pudica. Videretis, quod crimen sit et videre turpes Aretinismos14 libidinum, crudas nauseabundae ebrietatis reliquias. Filii hominum usque quo gravi corde, quousque diligitis vanitatem et quaeritis mendacium? Estote iusti satis. Succurrite vos interim laboranti reipublicae qui sedetis ad clavum et date operam sedulo, ut grassantibus hominum vitiis, tempestivis aliquando tandem censuris occurratur. Quin claves manu exerit exercetque ecclesia, quae gladium oris libere usque vibraverit? Quin fulminum spiritualium vim ac horrorem sacrum redintegratis, facitisque ut qui Dei ministros flocci fecerint, ad lictorum vestrorum fasces contremiscant? Supponitur hoc primum, Iustus esto.15 Sequitur quod vetatur postmodum, Ne quid nimis,16 seu opinione seu vero reipsa. Non opinione. Facile qui pauxillum in se habent iusticiae, intestino quodam fermento suae ϕιλαυτι ας efferuntur, iamque se plus satis abundare autumant. Ita iustus erat iactator sui Pharisaeus, Gratias tibi Domine, non sum ut alii.17 Non ait, “ut aliqui,” modestiae fuisset istud humique repentis ταπεινοϕροσυ νης. Sunt enim aliqui profecto daemones, humana specie larvati ut vere Hieronymus,18 sed ut alii universalis naturam sortitur indefinitus enunciandi modus. Parem cum Pompeio ferre non vult, nedum cum Cesare superiorem. Iungant vero huic manus pontificii Thrasones, homines sacerrimi, qui legem ex amussi servari, et supererogare demum aliquid se Deo posse iactitant. Ilicet hi veri sunt horum temporum, (quos exprobrare solent aliis) Puritani. Ingenue quod solet Espenseus,19 sunt qui hodie status et homines in (3) plebeculae] A: plebeculo – (5) improbas] A: improbos – (6) ne] AL: nec – (17) vim] AL: foll. by omnem – (17) horrorem] A: honorem – (20) esto] AL: est – (22) pauxillum] A: paucillum – (23) suae] A: sua – (23) satis] AL: nimio – (29) manus] AL: foll. by (si volunt) – (30) legem] AL: foll. by se 13 14 15 16 17 18 19

Cyprian of Carthage, Epistolae, Epistola Prima ad Donatum, 10 (PL, 4:214A). Pietro Aretino. Eccl 7:15. Eccl 7:16. Luke 18:11. Jerome. Claudius Espencaeus.

468

ii/2.189 sermon of joseph hall to the synod

perfectione iusticiae tantum non aequent angelis, novae veteris Pelagianismi reliquiae. Qua haeresi, ut nulla vel periculosior, aut perpetuae gratiae Christi necessitati magis contraria, ita nulla vel minus exstincta vel plus rediviva. Sed et suus denique Gratianus20 istos probe sugillat, qui nomen suum, inquit, cognoscere vellent, mundanos se potius quam mundos appellarent. Erigant isti sibi cum Acesio scalam qua in coelum ascendant, monitore Hieronymo, ab irato interim omnis superbiae vindice, in imum barathrum precipitandi. Mittamus opinionem. Sunt qui reapse nimium ambiant iusticiae, idque vel publice vel privatim. Publice, vel qui ipsum legis rigorem sectantur paulo severius in iudicando, neglecta interim omnis εÆ πιεικει ας ratione, pessimi amanuenses, qui leges etiam lacteas sanguine transscribunt. Carnifices plane legales, qui dum non tam in mentem legislatoris quam in iuris apices intendunt, magistram vitae, matrem pacis saluberrimam νομοϑεσι αν in ministram mortis inique convertunt! Quo referri dicerem, qui sic poenis frui solent, ut in aliorum delicta atrocius animadvertant, nisi illud palam esset, nullo graviore morbo seculum hoc quam lenitate nimia laborare. Neque tam lenientibus, cutimve blande reducentibus linimentis indiget commune improbitatis ulcus, quam igne et ferro. Etiam virtus ipsa nimia licentia languescit, quae moderata coercione vires perennat imo reduplicat. Animosissimus equorum, si semper laxantur freni, medio itinere deficit, neque iam virgae respondet satis nec calcaribus. Siquidem vobis publicae rei salus curae sit, eritis quidem hac in parte iustiores. Vel qui sacrae legis interpretes ita se literis ac syllabis mancipio dare solent, ac si (contra quod olim Tertullianus) ratio divina non in medulla esset sed in superficie. Ita scribae olim et Pharisaei, censore Christo. Ita Origines, poenas dando merito tot allegoriarum, eunuchatum plane allegoricum21 ad literam paulo servilius interpretatus sibi vim tulit, qui non minus vim intulerat Scripturae. Virque esse desiit, qui non desiit esse malus interpres. Ita et monachus ille olim evangelium ipsum vendidit, a quo iussus est omnia vendere.22 Utinam vero doctores pontificii immunes se praestarent ab hoc crimine, quibus nimis solenne est coelum terrae miscere humanitatem Christi in monstrum, in nihilum redigere potius, quam in sacramentali loquendi forma figuram nobiscum admittere velint, qui tamen multas inibi fateri coguntur. Non infimum est apophthegmatum sapientissimi regis, quod tamen Vulgata papicolarum versio ridiculum facit: Emulsor lactis educit butyrum, (3) exstincta] A: extincta – (20) si] A, AL: ni – (25) Pharisaei] A: Pharasaei – (25) poenas] AL: foll. by dans – (33) tamen] AL: foll. by ipsi – (34) apophthegmatum] A: apophthecmatum – (35) educit butyrum] A: adducit butirum 20 21 22

Gratian, twelfth-century author of the Decretum Gratiani. Cf. Matt 19:12. Cf. Matt 19:21; Luke 18:22.

5

10

15

20

25

30

35

299 A

ii/2.189 sermon of joseph hall to the synod

300 A

5

10

15

20

25

469

emunctor nasis educit sanguinem.23 Et quid est hoc aliud quam γα λα αÍ δολον sincerum lac veritatis, ita nimis agitare ut in butyrum congelescat, naresque scripturarum adeo graviter comprimere, ut sanguis demum eliciatur? Et horum quidem uterque nimis iustus est,24 in sententiis seu ferendis seu interpretandis. Quin et huc revocamus illos male cautos iusticiae divinae vindices, qui causam Dei non aliter agendam censent quam suam. Quasi ipse ille omnis iusticia ac bonitatis fons ac scaturigo immundum fluat, nisi ab ipsorum puteis humorem petat ilicet. Vel qui ex altera parte prodigiosam iusticiam, piisque ne ferendam quidem Deo adfingunt. O homo, O lutum, sat est: Sis tu illi, quem te esse voluit; sit tibi ille quem se fore revelavit. Privatus iusticiae excessus. Sequitur vel εÆ ν τωÄì αÆ πε χειν vel υë πε χειν, ut imitemur Epictetum. Sive in evitandis rebus legitimis, quarum nobis usum libere concessit Deus, sive in agendis suscipiendisque quae Deus nusquam praescripserit. Illud meticulosae cuiusdam est ac rigidiusculae anxietatis; hoc vero superstitiosae nimiumque affectatae sanctimoniae. Quae de utroque horum meditatus eram, quam multa prudens omitto, ne nimius sim. Cum instituto nostro coniunctior est paulo quae de sapientia sequitur oratio. Ne sis sapiens nimis.25 Qui data occasione sapientiam sibi elegit et supra quam mortales solent, sortitus est, nimium damnat sapientiae? Ecquid melle dulcius? vere Sampson.26 Ne nimium tamen mellis comedito, prudenter Salomon.27 Ipse rationis morbus est curiositas, quo vel ad mortem usque laborarunt primi generis humani parentes; nobis quidem haereditarius cognatusque. Esdras ille supposititius aliud profitetur, aliud praestat. Non proposui mihi, inquit, interrogare de superioribus tuis.28 Et tamen eodem loci. Nunquid plus futurum est quam praeteriit?29 Sed bonus ille Dionysius30 ita de angelorum ordinibus (ut nostis) disserit, quasi cum Paulo raptus fuisset in coelum.31 Imo quae beatus apostolus vidit et conticuit, iste non minus profecto conticuit quam videt. Neque defuit alter, qui coelestium spirituum numerum aeque

(2) butyrum] A: butirum – (3) sanguis] A: sangus – (5) revocamus] A: revocemus – (6) agendam] A: agendi – (6–7) ipse ille] AL: ille ipse – (9) piisque] AL: foll. by auribus – (12) vel] A: om. – (13) evitandis] A: imitandis – (17) nimius] A: nimis – (19) occasione] AL: optione – (23) quidem] AL: foll. by ideo – (25) superioribus] A: superibus – (26) Sed] AL: foll. by et – (27) ut] AL: uti 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Prov 30:33. Eccl 7:20. Eccl 7:16. Judg 14:18. Prov 25:27. 2 Esd 4:23. 2 Esd 4:45. Pseudo-Dionysius the Areopagite. Cf. Pseudo-Dionysius the Areopagite, De Coelesti Hierarchia.

470

ii/2.189 sermon of joseph hall to the synod

certo designavit. Quin et Matilda,32 una ex minorum gentium divis, fratris cuiusdam rogatu ausa est nimis quidem familiariter sciscitari, quid de anima Sampsonis, quid de Salomonis, Traiani, Origenis demum fieret. Qui ad pedes Christi diutule sederunt apostoli, ubi de fidei mysteriis sermo inciderat, audiunt ilico, Vobis datum est nosse;33 sed ubi de rebus parum necessariis, percontantur, ΟυÆ χ’ υë μωÄ ν γνωÄ ναι.34 Absorptus est ab illa voragine Plinius, quam propius penitiusque voluit intueri.35 Et Bethsemitae dum sacrum Dei sedem laeti perlustrant oculis suis periere.36 Scio me iam ulcus tangere huius aevi, quod tamen faciam levi manu. Liceat mihi, fratres reverendi, coram vobis merito quaeri, saeculum illud prius nimium ignorantiae perdidisse. O crudeles plane illorum temporum scribas et Pharisaeos, qui claves coelorum sibi servantes, nec intrarint, ipsi nec alios discupientes sustinuerint. Nostrum vero hoc nimio perire sapientiae. Generosior quidem paulo est iste morbus sed nihilominus lethalis. Omnes omnia scire volumus, et ne quid forte lateat, etiam in arcanissima Dei consilia temere irruimus ac praecipitamur. Date veniam huic parrhesiae. Et plebem et doctores reos perago huius mali. Est sane, ne quis nesciat, theologia duplex, scholastica et popularis. Haec religionis basin spectare videtur, illa tectorii ipsius formam et ornamentum respicit. Haec quae sciri debent, illa quae sciri possunt. Huius cognitio Christianum facit, illius disceptatorem, vel, si quis mavult, et haec theologum facere solet, illa polire. Ut omnes utriusque scientiam ex aequo ambiant periculi plena res est, et quae vulgo in summa rerum omnium confusione desinat. Nulla profecto ars est, cuius intima ac secretiora mysteria non soleant, peculiari quadam ratione, solis artificibus relinqui. Nemo est qui sibi tantum patrii iuris notum esse velit quantum hereditati suae, sive adeunde sive tutandae inservire posse putet, qui tamen summos iuris apiculos sibi parum disquirendos autumet. Hos vero potius consultissimis legum doctoribus remittat. Pari modo fit in medicina. Ecquis est qui non eousque se Aesculapio37 in disciplinam tradere velit, ut quid corpori suo noxium, quid valetudini accommodum esse soleat satis intelligat? Qui tamen interim omnes pharmacopolae pixides, herbarum vires, morborum rationes medendique (1) ex] AL: e – (3) Origenis] A: Originis – (5) ilico] AL: illico – (13) alios] AL: foll. by intrare – (17) huius] AL: huiusce – (18) Est] A: Et – (22) scientiam] A: sententiam – (25) qui] AL: quin – (25–26) sibi tantum] AL: tantum sibi – (28–29) doctoribus] AL: foll. by lubentissime – (32) pharmacopolae] A: pharmocopolae 32 33 34 35 36 37

Matilda of Ringelheim. Luke 8:10. Acts 1:7. Pliny the Elder died as a result of the eruption of Mount Vesuvius in 79. Cf. 1 Sam 6:19. Asclepius, a Greek god of medicine.

301 A

5

10

15

20

25

30

302 A

ii/2.189 sermon of joseph hall to the synod

5

10

15

20

25

303 A

30

35

471

methodos susque deque habeat. Quin et hoc idem in artium omnium domina ac regina animae cum iurisprudentia tum medicina, sacrosanctissima theologia usu venit. Scitu ad salutem necessaria quaeque imbibant omnes, et licet et iuvat. Saturate animas vestras, quotquot estis ecclesiae filii sacris hisce deliciis, subtiliores scholarum argutias alio ablegaturi. Τι υë μιÄν καιÁ μακροιÄς αυÆ λοιÄς. Quanto minus expedit, ut plebeium quodque ingenium summas coeli arces scandat profano pede, ibique sacra Dei penetralia audaci oculo perlustret, deque profundissimis consilii divini arcanis iudicium ferat. Ut quivis e plebe nautarum baiulorumve de abditissima praedestinationis ratione ratiocinari praesumat! Regulam cossicam in arithmetica, dixit non nemo praedestinationem in theologia, de qua doctam quandam ignorantiam fateri non puduit illuminatissimos ecclesiae doctores. Etiam rapta in coelum anima clamavit, ÆΩ βα ϑος!38 Nos vero, brevicula intellectus nostri ulnula, decreti divini abyssum metiri audebimus? Quaeque si angeli stupent, nos conculcabimus? Neque tam plebem incuso istic quam doctores ipsos, qui haec tam parum tempestive populi auribus animisque oggesserint. Imprudenter sane factum ita haec abstrusissima mysteria e suggestis palam sonuisse, quasi in iis solis Christianorum res unica constitisset. Quanquam ut vere dicam, etiam in causis religionis nemo tenetur secundum ictum expectare. Ferire non licuit, licuit impetum hosticum propulsare. Sed neque tam imprudentiae peccatus istic, quam nimio forsan sapientiae. Duo sunt, si quid ego animadverti, huic ecclesiae admodum infesta, nihil enim mihi est cum malis quorundam politicorum artibus negotii, nimium acumen, et hinc orta nimia prophetandi libertas. O mutata haud parum Batavorum ingenia, quibus hebescit iam plane orbis reliquus dignus ilicet qui vulgaria consectetur. Hinc fit ut spreta communi principiorum via, altiores quasdam speculationum semitas de ordine de numero, de subiecto decreti divini, de physica moralive inclinatione, de actuum habituumque methodo ac discrimine tanto cum strepitu inire maluistis. Paulo aliter magnus ille gentium doctor Paulus, qui profecto si revivisceret, spinosam Iesuitarum ac Dominicanorum theologiam prorsus non intelligeret. Nihil ille inter suos scire curavit, praeter Iesum Christum eumque crucifixum. Figendae hic sunt scholis ipsis suae metae, quas nefas fuerit transiliisse. Quantum nos, mei fratres, a primigenia illa Christianorum simplicitate defleximus! Sex tantum capitibus, constabat Cathechismus Apostolicus. Theologia vero hodierna, quae hominum curiosa mens est, se habet instar quanti, seu mathematici seu physici, (3) Scitu] A: Scita – (5) deliciis] A: delitiis – (5) subtiliores] A: subtiliorum – (6) αυÆ λοιÄς] A: om. – (9–10) ratiocinari] A: rationari – (14) Quaeque…conculcabimus] A: marg. add. – (14) si] AL: ipsi – (26) vulgaria] A: contraria – (32) hic sunt] AL: sunt hic – (34) primigenia] A: primogenia – (35) Cathechismus] AL: Catechismus 38

Rom 11:33.

472

ii/2.189 sermon of joseph hall to the synod

divisibilis in semper divisibilia. Illud quidem vere Erasmus, hanc vix finitam questionem subinde emergentium decisionumque farraginem, hoc quicquid est turbarum in ecclesia Dei concitasse. Neque dubitarim ego non neminem scholasticorum, verbis Festi39 compellare, unaque ad Anticyras40 relegare. Quos nimium eruditionis ad pessimum usque insaniae genus redegerit. At nos, mei fratres, edocti melius, sobrie sapiamus; hoc est uno verbo, non supra scriptum, non supra Patres. Nos homines ut progrediamur, ubi pedem fixerit Deus! Audi caro et sanguis: Scrutator maiestatis, supprimetur a gloria.41 Quindecim sunt, ut Iudaei observant, in tota Scriptura loci, singularibus quibusdam intentionis notulis insigniti, quorum ille unus et primus est: Secreta Deo.42 Si nihil quicquam consilii sui nobis innotescere voluisset Deus, prorsus siluisset; si totum dilucidius profecto ac plenius rationem illius omnem explicuisset, iam scire nos ista voluit, sed parcius. Quantum scilicet nostrae tenuitatis modulo, suaeque gloriae expedire iudicavit. Huc usque sapere et sanum et tutum est. Et certe ut liceat mihi hac de re paulo liberius loqui (quandoquidem nullarum partium homo sum ego, neque adversarium ago, sed monitorem benevolum) iudicem esse debere controversiarum omnium, Spiritum Sanctum in sacra Scriptura loquentem nemo est qui ambigat. Quo nempe recurrant fratres de iure haereditatis contendentes, nisi ad patris testamentum? Gratulabor vero hoc consilii illustrissimis Ordinibus quorum nos decretum huc pie prudenterque duxerit. Neque minus illud constat, ea Scripturae loca, quae quid obscurius, vel transeundo enunciare videntur, ad illustriora, quaeque studio rem ipsam tractant exigenda. Sed neque hoc denique a quoquam negari potest, nullum esse paginae utriusque locum, qui aegre plene perspicue, deditave opera disquisierit hoc praedestinationis caput, ac celeberrimus ille, qui habetur ad Romanos nono. Agite ergo, viri iudices, si me auditis, iubete, ut pars utraque litigantium, brevem, claram apertamque sine fuco, sine ambagibus, illius loci paraphrasin sanctae synodo, fraterna manu exhibeat. Fieri non potest quin praeeunte hac face divina se veritas, piis ingeniusque oculis conspiciendam sit praebitura. Non supra Patres, fidissimos Scripturae interpretes, lucidissima ecclesiae sidera. Sed et rex noster serenissimus, noster Rex Iacobus,43 cuius nomine exultare mihi videtur tota ecclesia (7) homines] AL: homuli – (7) progrediamur] AL: foll. by porro – (8) supprimetur] AL: opprimetur – (10) notulis] A: notuli – (10) ille] AL: foll. by et – (22) prudenterque] AL: foll. by manu – (25) utriusque] AL: utriusvis – (31) supra] A: super 39 40

41 42 43

Cf. Acts 26:24. A Greek city renowned in ancient times for its hellebore, an herb that was thought to cure insanity. Prov 25:27. Deut 29:29. James I, King of England.

5

10

15

20

25

30

304 A

ii/2.189 sermon of joseph hall to the synod

5

10

305 A 15

20

25

30

473

Dei, regum quos sol unquam vidit, post unum Salomonem ϑεοδι δακτον sapientissimus, in sua illa aurea epistola, monuit illustrissimos Ordines, nobisque in mandatis dedit, illud totis viribus urgere, illud unum inculcare, ut receptae hactenus fidei communique et vestrae et aliarum ecclesiarum confessioni adhaerere usque velitis omnes.44 Quod si feceritis. O foelicem Belgicam! O intemeratam Christi sponsam! O rempublicam florentissimam. Navigabit profecto in portu demum haec afflictata opinionum undis ecclesia, tempestatesque a maligno illo excitatas tuto ridebit ac contemnet. Illud vero ut iam tandem fiat ϕιλοτιμειÄσϑε ηë συχα ζειν.45 Fratres sumus, simus et collegae. Quid nobis cum illo Remonstrantium, Contra-Remonstrantium, Calvinianorum, Arminianorum titulo? Christiani sumus, simus et ιÆ σο ψυχοι. Unum corpus sumus, simus et unanimes. Per tremendum illud omnipotentis Dei nomen, per pium blandumque communis matris nostrae gremium, per vestras ipsorum animas, perque sanctissima Iesu Christri servatoris nostri viscera, pacem ambite, fratres, pacem inite. Et ita vos componite, ut seposito omni praeiudicio, partiumque studio ac malo affectu, in eadem omnes veritate foeliciter conspiremus. Apage vero vesanam illam prophetandi libertatem, imo licentiam blasphemandi; ut liceat male feriato cuique tyroni prodigiosissima cerebri sui phantasmata in apricum producere, et populo commendare et praelo, ridente Mauro nec dolente Iudaeo. Quidvis licet, modo hoc liceat. In scholis quidem philosophicus indultum hoc semper fuit, luxuriantibus adolescentum ingeniis, ut liceret se thesibus, paradoxis docasticisque argutationibus exercere. Sed ut in sacrosanctae theologicae veritatis negotio istud obtineat moliri, audaciae est plane diabolicae; et quod merito nobis obtorqueat illud prophetae: Obstupescite coeli, confundere O terra! Populus meus deseruit me, fontem verum, et effodit sibi cisternas, imo puteos immundos, lutulentos.46 Nobilissimi viri, vosque sancta synodus, si quis pudor, si qua pietas, reprimite hanc petulantissimam insaniendi libidinem, modum imperate hominum et linguis et calamis. Et facite ut qui vera sentire nolunt, falsa divulgare non ausint. Ut error haeresisve, si denasci non potest, discat tamen latere, et invisum coelo caput tenebris occultare. Ita ut sola veritas lucem aspiciat, regnet sola, vobis salutem, gloriam ecclesiae, reipublicae pacem allatura.

(1) Salomonem] A: Salomonen – (8) excitatas] A: exitatas – (11) illo] AL: foll. by infami – (24) sacrosanctae] AL: sacrosancto – (26) obtorqueat] AL: extorqueat – (26) terra] A: ter – (27) verum] AL: vivum 44

45 46

Cf. King James I to the States General, 20/30 March 1617, in Milton, 6–8. See ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 3. 1 Thess 4:11. Jer 2:12–13.

474

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

Quod utique efficiat pacis ille author, veritatis Deus, rex gloriae; cui tri-uni Deo Patri, Filio et Spiritu Sancto sit omnis laus, honor, gloria, in secula seculorum. Amen.

II/2.190 Abraham Scultetus’ Sermon on Peace Date: 15 December 1618 (Session 33) Main source: A: Utrecht OSA, K, 11 fols. (original) Collated source: AL: Acta, 1:352–360 Other copies: Utrecht BRU, Ms 457, 281–294; Zurich ZB, Ms A 110, 117–147 Summary: After the Remonstrants were admonished to write their opinions about predestination in an ‘affirmative’ rather than a ‘negative’ way, Abraham Scultetus of Heidelberg gave an oration on Psalm 122 (Saturday, 15 December, session 33). The delegates of the Palatinate were instructed explicitly to prevent a schism in the Dutch church. They should strive for peace and concord, although the authority of the Heidelberg Catechism remained untouchable. As a result, in Dordrecht, the Heidelberg delegates stressed that the Remonstrants should be treated mildly. This sermon on Psalm 122 is an exhortation that truth and concord be united in the churches. Scultetus raises three questions: what is the greatest joy, the greatest wish, and the greatest endeavor of a Christian? Namely, that he rejoices if the church is flourishing, that he wishes that the church will continue to flourish, and that he contributes to the preservation of this status. – Eventually, Scultetus came to the conclusion that the Remonstrants were, regrettably, unreformable. Also in conformity with their instructions, the delegates of the Palatinate sided with the Contra-Remonstrants. Scultetus would even participate in the synodal committee to draft the Canons. Editors: Christiaan Bremmer and Christian Moser

PARAENESIS AD SYNODUM DORDRACENAM EX PSALMO CXXII, DICTA 15 DECEMBRIS, SESSIONE 33.1 Illustrissimorum ac praepotentum Foederati Belgii Ordinum, illustres, nobilissimi, consultissimi delegati, venerande synodi Praeses, reverendissime praesul, celeberrimi ecclesiarum antistites, acade-

(1) pacis ille] AL: ille pacis – (25) Paraenesis] AL: Paraenesis reverendissimi et clarissimi viri d. Abrahami Schulteti 1

An analysis of this sermon can be found in Wilhelm Holtmann, Die pfälzische Irenik im Zeitalter der Gegenreformation (Göttingen: s.n., 1960), 265–268.

25

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

5

10

1v A

15

20

25

30

475

miarum professores, vosque reliqui auditores omnium ordinum spectatissimi, ornatissimi. Quod unicum erat votum serenissimi et potentissimi Magnae Britanniae regis Iacobi, serenissimi et celsissimi Imperii electoris Friderici V comitis Palatini, ducis Bavariae, domini mei clementissimi, multorum item aliorum piorum principum, comitum, baronum, equitum, civium, in Germania, extra Germaniam, ut quae ecclesias Belgicas aliquot annos fatigarunt controversiae, de iis in legitima plurimarum ecclesiarum Reformatarum synodo pie cognosceretur, eius et illos et nos sub anni huius decursum damnari, non possum, quin publica voce profitear, me in domino Deo meo animitus laetari. Itaque ad te conversus, aeterne, vere, vive Deus, qui te patefecisti immensa bonitate, misso Filio et effuso Spiritu Sancto in apostolos, gratias tibi ardenti pectore ago, quod illustrissimorum et praepotentum Foederati Belgii Ordinum, illustrissimi item fortissimique herois Mauritii Principis Auraici consiliis ex alto benedicens, ad bene de afflictae reipublicae, ad bene de afflictae ecclesiae Belgicae tranquillitate sperandum, tam illustre signum sustulisti, idemque te supplicibus votis veneror, quam beneficiorum tuorum telam clementer exorsus es, eam gratiose pertexas, ut exultent coeli et laetetur terra, et dicat omnis populus, Belgarum Deus aeternum laudetur, celebretur. Quoniam autem cum pastore illo Maroniano2 frustra hic sessuri essemus, meliora Deum omnia poscentes, nisi ad sauciae ecclesiae vulnera medicas manus ipsi adhiberemus, et vero post clarissimum theologum, doctorem Iosephum Hallum,3 decanum Wigorniensem meritissimum, dicendi in hoc loco partes publica venerandi Praesidis authoritate ad me sunt devolutae, decretum mihi est exsuscitare animos nostros ad sanctum hoc opus, quod agimus, strenue peragendum, idque enarratione eius Psalmi, qui in ordine centesimus vigesimus secundus numeratur. Hoc ut fructuose fiat, coelestis Patris gratiam iis implorabimus verbis, quae dilectus ipsius Filius, servator noster unicus, nobis praeivit. Pater noster, etc.4 Textus Ps. CXXII5

2r A

1. Laetatus sum cum his, qui dicunt mihi, in domum Iehovae ibimus. 2. Stantes erunt pedes nostri in atriis tuis Ierusalem. 3. Ierusalem aedificata est ut civitas, quae consociata est simul. (4) Friderici] AL: Frederici – (18) exorsus es] AL: exorsu ses – (24) authoritate] AL: autoritate 2 3 4 5

Virgil (Publius Vergilius Maro). Joseph Hall preached to the synod in session 16 on Eccl 7:16; see no. II/2.189. Matt 6:9–13; Luke 11:2–4. Ps 122:1–9 (Vulg. Ps 121:1–9).

476

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

4. Ut illuc ascendant tribus, tribus Dei, in testimonium Israelis ad celebrandum nomen Iehovae. 5. Quia illic sedent solia ad iudicium, solia domus David. 6. Precamini pacem Ierusalem, prosperentur diligentes te. 7. Sit pax in munitione tua, prosperitas in turribus tuis. 8. Propter fratres meos et propinquos meos, loquar nunc pacem in te. 9. Propter domum Iehovae Dei nostri quaeram bonum tibi.

5

Explicatio M. Tullius,6 auditores, sapientissimus librorum censor, cum Euripidis, poetae Graeci, versus legisset, mirifice illos commendaturus, singuli, scribit ad Tyronem,7 versus sunt singula oracula.8 Hoc ego elogium, si ab Euripide ad Davidem, a versibus illius ad canticum hoc Psalmicum transtulero, nullius me credo reprehensionem incursurum, qui pauculis verbis praelectis, quanta rerum subsit magnitudo, perspexerit. Nam ut summam eorum animis subiiciam vestris, docet hic Psaltes: Quod hominis Christiani summum in hac vita debeat esse gaudium? Nempe si videat florere ecclesiam et verum Dei cultum in illa. Docet: Quod summum hominis Christiani votum esse debeat in hac vita? Nempe ut maneat ecclesia in illo flore et in eodem verus Dei cultus. Docet: Quod summum hominis Christiani studium esse debeat in hac vita? Nempe ut et ipse suo loco, sive maximis, sive minimis, sive medioxumis accenseatur, procuret ea, quae ad ecclesiam ornandam, ad verum Dei cultum conservandum pertinere videntur. De his magnis rebus agit rex9 noster. De his magnis rebus acturus sum ego. Te sancte Deus rogo, quae ago insono auribus, ea imprime cordibus, ut Davidis gaudium fiat nostrum gaudium, ut Davidis votum fiat nostrum votum, ut Davidis studium fiat nostrum studium. Quod ubi obtinuerimus, nae ego nos in ipsis huius vitae miseriis, tamen terque quaterque beatos pronunciare non dubitabo.

(5) turribus] A: turibus – (15) animis] A: foll. by del. eorum 6 7 8 9

Marcus Tullius Cicero. Marcus Tullius Tiro. Cf. Cicero, Epistulae ad Familiares, XVI,8,2 (BSGRT, ed. David R. Shackleton Bailey). I.e., David.

10

15

20

25

30

2v A

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

477

I. Summum hominis gaudium 3r A

5

10

15

20

3v A

25

30

Ergo tripudium cordis sui aperturus Psaltes: Laetatus sum, inquit, in his, quae dicta sunt mihi, in domum Domini ibimus. Stantes erunt pedes nostri in atriis tuis, Ierusalem.10 Sanctissimum hunc et viro Dei dignissimum affectum historia reddit lucidiorem. Arca foederis divinum illud gratiosae Dei in populo praesentiae monumentum nullo certo loco constiterat hactenus, quin et ab hostibus sub Heli fuerat capta.11 Territi isto casu et arcae peregrinationibus Iudaei, nihil aeque in votis habebant, quam ut fixa in terra sua sedes illi destinaretur. Ecce autem dum ista secreto cogitant, publice optant, Hierosolymam illa deportatur, in monte Sione collocatur,12 editurque a Deo memorabile illud oraculum: “Elegi Sionem, in Sione aeternum habitabo.”13 Perfusi ob id spirituali gaudio Iudaei, in mutuos amplexus irruunt iunctisque dextris soror sororem, frater fratrem alloquens, agite, inquiunt, in domum Domini eamus. Venite, ascendamus in montem Iehovae, in domum Dei Iacobi, ut doceat nos de viis suis, et ambulemus in itineribus eius.14 Tandem passer invenit domum et hirundo nidum, in quo reponat pullos. O dilecta tabernacula Iehovae! In his stabimus nos, in his consistent liberi nostri, et nati natorum et qui nascentur ab illis. Verum omnia omnium gaudia superabat laetitia Davidis, qui dum videt, sincerum Dei cultum esse restitutum, dum subditorum ad sacra se cohortantium audit voces, non potest sibi temperare, quin iubilum animi sui et ipse prodat, dicens: Laetatus sum in his, quae dicta sunt mihi, in domum Domini ibimus.15 Beatam diem, exoptatam horam, qua concentum hunc animorum musicum audio de adeunda domo Domini, de celebrando nomine mei Dei. Erant regi uxores venustissimae, erant liberi pulcherrimi, affluebat opibus, affluebat honoribus. At nec in opibus, nec in honoribus, nec in liberis, nec in uxoribus, sed in eo, unice laetabatur, quod Deus in populo suo recte agnosceretur et pie coleretur. Et nimirum hoc illud est, quod a Psalte nostro primo loco diximus hic doceri, summum hominis gaudium fluere ex intuitu floridae ecclesiae et incontaminati Dei cultus in illa. Hoc gaudio delibutus rex noster, diem unam in atriis Domini meliorem esse praedicat, quam vel mille alias extra illa atria.16 10 11 12 13 14 15 16

Ps 122:1–2. Cf. 1 Sam 4:11. Cf. 2 Sam 6:12; 1 Chron 15. Cf. Ps 132:13. Isa 2:3. Ps 122:1. Cf. Ps 84:11.

478

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

Hoc gaudio exhilaratus subditorum amicas ad summi numinis venerationem invitationes pluris facit, quam omnes totius regni delitias. Gaudeant igitur huius mundi cives, alii super frumenti, alii super vini, alii super olei copia. Nos coeli cives tum laetemur, quando Hierosolymae nostrae muros salvos esse cernimus. Neque id vero sine causa. Vix enim verbis expresserim, quantis coronetur bonis is populus, cuius aures incorrupta vox evangelii quotidie personat. Viget apud illum, concordia in domo, pietas in templo, iustitia in foro. Testem omni fide digniorem, cito regium nostrum vatem, qui Hierosolymam, veram tum ecclesiae sedem, his decoratam virtutibus celebrat: Ierusalem aedificata est ut civitas, quae consociata est simul, vel ut alii, quae plane coagmentata est inter se pariter.17 O amabile bonum! Civitatem, provinciam, regionem consociatam esse simul, coagmentatam esse pariter. Hoc bonum fluit ex rivulis benedictae illius congregationis, quae intemeratam orthodoxae fidei regulam tuetur. Apostolorum mihi coetum vide. Manent in unitate fidei, manent et in unitate animorum. Multitudinis enim eorum, qui crediderunt, erat cor et anima una, referente d. Luca.18 Rumpe unitatem fidei, rumpes et unitatem animorum. Hinc primo simultates, mox obtrectationes, postremo odia, et tanto quidem illa acerbiora, quanto animi primo fuerunt coniunctiores. Ut enim ex corrupto generosissimo vino acerbissimum nascitur acetum, ita ubi fratrum dirimuntur amores acerba odia subsequuntur. Vultis exempla vetera? Israelitae et Moabitae ab eodem sanguine descenderant. At ubi hi ad idolorum cultum disciverant, nullos Israelitae infestiores hostes habuerunt, quam hos ipsos. Donatistae in ecclesiae orthodoxae gremio delituerant. Hoc ubi deseruere, tanta animorum facta est dissociatio, ut in nonnullis omnes non dico pietatis, sed congenitae etiam nobis humanitatis venae vi derentur exaruisse. Nolim mihi fidem habeatis, auditores, Optato Milevitano clarissimo veteris ecclesiae scriptori habete. Sic enim ille ad Donatistas: “Nullus vestrum est, qui non convitia nostra suis tractatibus misceat. Lectiones dominicas incipitis, et tractatus vestros ad nostras iniurias explicatis. Profertis evangelium et facitis absenti fratri convitium. Auditorum animis infigitis odia, inimicitias suadendo, docendo suadetis.” Et paulo post: “Aliqui vestrum in perfunctoria salutatione oscula denegatis solita, et docentur multi, ne ‘ave’ dicant cuiquam nostrum.”19 Vultis exempla nupera? In superiorem Germaniam mecum ite, schisma ubiquitarium quot in ecclesiam importarit detrimenta, considerate.20 Tristis est querela Isaiae vatis: Singuli carnem brachii sui comedunt, (24) disciverant] AL: desciverant 17 18 19

Ps 122:3. Cf. Acts 4:32. Optatus of Milevis, De Schismate Donatistarum, 4,5 (CSEL, 26:107–108).

5

4r A

10

15

20

25

4v A

30

35

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

5

10 5r A

15

20

25

30 5v A

35

479

Manasse Ephraim, Ephraim Manassen.21 Quibus verbis Iudaicum populum comparat iis, quos horrendorum scelerum reos peractos magistratus fame necandos carceri includit. Hi post aliquot dierum ieiunia tandem quasi in rabiem acti, in sua ipsorum viscera dentium morsu grassantur. Hanc querelam ingeminant, qui orta ex schismate ubiquitario in ecclesiis Germanicis dissidia non sine gemitu intuentur. Officinae librariae scriptis eristicis, scripta eristica venenatis fratrum morsibus, sarcasmis, convitiis sunt referta. Stant in pulpitis hinc inde, qui licet cum Reformatis habeant unum et eundem generationis spiritualis patrem Spiritum Sanctum, unam et eandem matrem ecclesiam evangelicam, unum et eundem servatorem Iesum, unum et idem animae pabulum, carnem Christi in mortem traditam, unam et eandem spem beatae immortalitatis, tamen ita reproborum causam agunt in negotio eucharistico, ut propter infideles fideles reiiciant, et Pontificiorum potius idololatrica quam Reformatorum purissima sacra adeunda clamitent. Sunt alii, quos nulla unquam amoris divini scintilla calefecit, qui audacter tamen et petulanter eos aeternae morti adiudicant, qui pro veritate evangelica vitam profundere et hostium filii Dei crudelitatem vel sanguine suo abluere non sunt veriti. Rident salse adversarii communes, dolent acriter, quotquot contritionem Iosephi lugent. Et hi scilicet sunt fructus disruptae fidei unitatis. Felices igitur vos Belgas, iterum dico, felices vos Belgas, quibus consimile quid hactenus expertis, desideratum mali remedium Deus commonstravit, venerandam hanc synodum, a qua tota ecclesia ea expectat, quae a tam augusta clarissimorum theologorum corona expectari et possunt et debent, nimirum ut nullis praepedita carnis affectibus, nulliusque hominis, solius autem Dei astricta imperio de controversiis motis secundum Scripturas sanctas liberrime pronunciet, et instar fidissimae matris membra ecclesiae disiecta colligat, depressa erigat, languida refocillet, putrida resecet, saucia sanet, sana a futuris morbis praeservet. Ut totum hoc Belgium sit consociatum simul et florentissimae hae provinciae sint coagmentatae pariter, in fide, veritate et unitate, quod praesentibus videre, absentibus audire, summum utique erit gaudium, praesertim cum amabili nexu concordiae in domo pietas quoque in templo erit necessario copulata. Dico necessario. Vera enim et sincera religio ubi ubi instauratur, ibi fieri non potest, quin verus Dei cultus quasi de novo efflorescat. Docet hoc porro Psaltes, aiens: Illuc ascendunt tribus, tribus Domini, ad testimonium Israelitarum, ut celebrent nomen Domini.22 (4–5) querelam] AL: querelem – (29) florentissimae] AL: florentissmae 20

21 22

I.e., the intra-Lutheran controversies about the ubiquity of Christ’s body. Cf. e.g., Ulrich Wiedenroth, Krypsis und Kenosis: Studien zu Thema und Genese der Tübinger Christologie im 17. Jahrhundert (Tübingen: Mohr Siebeck, 2011). Isa 9:19–20. Ps 122:4.

480

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

Mens prophetae: Posteaquam domino Deo placuit Hierosolymis ecclesiae suae sedem erigere, confluit omnis caro ad arcam testimonii (quae hic testimonium Israelitarum dicitur) invocatura, laudatura et celebratura Deum vivum. Non sic, non sic temporibus Saulis, quando ad reipublicae clavum sedebant homines αÍ ϑεοι, quibus omnis religio ludus erat et iocus, qui sincerum Dei cultorem Davidem sannis excipiebant, et ex ipsa religionum confusione turpem quaerebant quaestum. Quam deplorandam Israeliticae ecclesiae sortem miseratus regius propheta Deum fidenter adit Psalmo 7, v. 7. 8: Et exurge, ait, Iehova in ira tua, et exaltare contra furores inimicorum meorum, et restitue mihi iudicium, quod mandasti. Ut synagoga populorum circundet te, et propter hanc in altum regredere. Verum non concordia solum in domo, non pietas tantum in templo, sed iustitia quoque in foro dominatur, ubi vera dominatur religio. Illic enim sedent solia ad iudicandum, solia domus David,23 hoc est, eriguntur ibi solia, in quibus sedent iustitiae praesides, qui ius ex aequo, pauperi, diviti, honorato, inhonorato dicunt, et virtuti praemia, sceleribus poenas decernunt. Ubi enim Deus recte agnoscitur, ibi et propter Deum iudicia ut plurimum recte administrantur, instaurat veram religionem Samuel, instaurat idem et iustitiae civilis cultum.24 Purgat ecclesiam Iosaphatus, idem mox constitutis per singulas civitates iudicibus edicit, in oculis Iehovae ut iudicent.25 Et non laetabimur, auditores, super flore ecclesiae, quandoquidem illius flos florem concordiae in domos privatas, florem pietatis in templa et coetus publicos, florem iustitiae in regum aulas, iudicum consiliariorumque subsellia infert. Anni sunt centum vigintitres quando in comitiis Wormatiensibus,26 quae Maximilianus27 Caroli V avus prima celebravit, Saxoniae duces ad coenam vocarunt Palatinum, Bavarum, Wirtebergicum duces, et cum singuli suarum regionum ornamenta, adeoque summa animorum suorum gaudia praedicarent. Erant qui venis metallicis, erant qui splendidis urbibus, erant qui proventu generosissimi vini et frumenti se iactarent. At Wirtenbergicus28 ornamentum suum maximum hoc esse profitebatur, quod securus in medio aestu in campo, et solus in gremio cuiuslibet suorum civium dormire posset.29 Magna quidem haec erat gloriatio Wirtenbergici, sed nihil ad gloriationem regis Davidis, qui urbes, qui arces, qui palatia, qui subditos suos hoc nomine commendat, Psalmo quadragesimo octavo, quod Deus in iis notus esset. Nihil ad gloriationem imperatoris Theodosii,30 qui moriturus beato 23 24 25 26 27 28 29

30

Ps 122:5. Cf. 1 Sam 7. Cf. 2 Chron 17. Diet of Worms 1495 AD. Maximilian I. Eberhard I. This episode is reported in Philipp Melanchthon’s 1552 speech about Duke Eberhard I; see MO, 11:1021. Theodosius I.

5

10

6r A 15

20

25

30

6v A

35

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

481

Ambrosio fassus est magis se gaudere, quod ecclesiae verae civis, quam quod imperator esset.31 Haec igitur, fratres, et nostra sit gloriatio summa, hoc et nostrum gaudium sit summum in hac vita. II. Summum hominis votum 5

10

15

7r A

20

25

30

Iam votum summum hominis Christiani quod erit? Si carnem et sanguinem consuluerimus,32 obiicient nobis ab una parte honorum dignitates, ab altera carnis voluptates, ab alia splendidas huius mundi divitias, et haec optanda, ad haec omnibus aspirandum votis suadebunt. Sed apage carnem et sanguinem, loquentem in Davide Spiritum Dei audiamus. Quid ille? Precamini pacem Ierusalem. Sit pax in munitione tua, prosperitas in turribus tuis.33 Hoc, hoc sit omnium Christi amantium unum et summum votum, ut ecclesia denuo instaurata in flore et honore maneat. Ut coniunctis manibus et cordibus Deus vivus invocetur, praedicetur, ut munitiones nostras pax, palatia nostra tranquillitas circundet, ut denique a coetibus nostris exulent, quotquot oderunt pacem Ierusalem. Hoc fuit votum piorum Israelitarum. Hoc fuit votum sanctorum apostolorum, qui toties pacem ecclesiis suis precati sunt. Et quid dico de Israelitis, de apostolis? Ipse Israelitarum et apostolorum Dominus hoc voto vitam suam in his terris clausit, quando paulo ante agonem Patri supplex factus oravit, ut omnes sibi a Patre dati unum essent.34 Vel hinc ergo intelligitis, quae animorum nostrorum desideria, quae vota esse debeant hodie. Non alia, quam ut Deus sanctos coetus, quos sibi per vocem Verbi et Spiritum Sanctum in diversis mundi locis colligit, pacis suae bonis et donis beet, ut mittat ad eos fidos operarios, ut abigat ab alveolis eorum omnes fucos, denique diversarum gentium animos glutine fidei salvificae et sincerae charitatis compactos ita aduniat, ut quam credimus vere sit sanctorum per orbem terrarum communio. Inprimis autem Belgicae ecclesiae pacem et tranquillitatem precibus nostris Deo commendemus, ut quae per Dei gratiam nunc quasi reflorescit, per eiusdem bonitatem nova deinceps luce splendescat. Salva enim ecclesia, salva erit respublica, salva republica, salus totius populi erit salva.

(13) instaurata] AL: instraurata 31

32 33 34

Presumably a reference to the so-called “penance at Milan” of 390, when Ambrose forced Emperor Theodosius I to do public penance; cf. Ambrose, De Obitu Theodosii Oratio, 34 (PL, 16:1396). Cf. Gal 1:16. Ps 122:6–7. Cf. John 17.

482

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

Neque vero frustra precabimur pacem nostrae Hierosolymae, sed quam nos ei votis nostris impetrabimus benedictionem, in eius societatem et ipsi veniemus. Hoc enim et non aliud sibi cordialia illa verba: Pro sperentur diligentes.35 Qui rem tuam strenue agunt, O ecclesia, qui pro te vigilant, pro te orant, omnibus postremo studiis et officiis conservationem verae doctrinae iuvant, illorum causam vicissim aget Deus, pro iis vicissim vigilabit Deus, audiet eos orantes, allevabit afflictos, solabitur anxios facietque, ut iis feliciter et prospere omnia succedant, in hac vita ornatis coelesti gratia, in futura decorandis coelesti gloria.

5

III. Summum hominis studium

10

Audivimus de summo hominis Christiani gaudio, de summo item eiusdem voto. Restat expediendum illud, ecquodnam summum Christiani studium esse debeat in hac vita? Non praeterit Psaltes, sed, procurabo, inquit, bonum tibi.36 Perinde mihi vir sanctus videtur agere, ac strenuus aliquis militiae dux, qui arcem occupaturus, ubi ad virtutem suos est cohortatus, scalas primus conscendit exemploque alios ad insequendum animat. Ita noster et ego, ait, procurabo bonum tibi, O ecclesia. Quo ipso innuit, non solum gaudendum super ecclesiae flore, non solum Deo commendandam votis nostris constantem ecclesiae prosperitatem, sed cuique etiam suo loco in eo esse laborandum, ut et ipse aliqua et dicat et faciat, quae Deo grata, ecclesiae sint salutaria. Scire vultis, auditores, quae tacita cordis mei sint desideria? Libere dicam: Huc feruntur vota mea, ut quotquot Christum sincere amant et pie invocant, Davidica haec verba: et ego procurabo bonum Hierosolymae,37 intimis cordium suorum fibris infixa ubique secum locorum circumferant. Erit igitur illustrissimorum Foederati Belgii Ordinum quotidianum hoc propositum, nos procurabimus bonum Hierosolymae Belgicae. Erit hoc illustrissimi et fortissimi herois, Mauritii Principis Auraici meditatio quotidiana, ego procurabo bonum tibi, Hierosolyma.38 Erunt hae nobilissimorum, amplissimorum, consultissimorum delegatorum voces quotidianae: Et nos iuvabimus, ornabimus, promovebimus studia orthodoxiam docentium, discentium, in ecclesiis, in scholis. Quanquam non est, cur vel in illustrissimis Ordinibus, vel in fortissimo heroe Mauritio, vel in nobilissimis delegatis hic aliquid desideremus. Illustrissimi Ordines et fortissimus Princeps Mauritius, quanto zelo rem Christi cupiant promotam, tam luculentis aliis argumentis, tum vene(3) sibi] AL: sibi volunt – (21) tacita] A: marg. add. repl. del. tanta 35 36 37 38

Ps 122:6. Ps 122:9. Cf. Ps 122:9. Cf. Ps 122:9.

7v A

15

20

8r A

25

30

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

5

8v A

10

15

20

25 9r A

30

35

483

randae huius synodi convocatione orbi Christiano demonstrarunt. Nec aliud loquitur honorifica nobilissimorum dominorum delegatorum eaque quotidiana in hac synodo praesentia, quam studium insigne veritatis coelestis, et ex hac profluentis amabilis concordiae in ecclesiis Belgicis firmandae: Me, me, et vos, patres et fratres, quotquot vel ab exteris regnis, principatibus, rebuspublicis vel a florentissimis harum regionum provinciis missi hic convenistis, me inquam, et vos exsuscito, exhor tor, exstimulo, operam demus, hac optata occasione, ut recte utamur, Dei gratiam precibus advocando, fratres dubitantes confirmando, errantes in viam reducendo, quaestiones inutiles praescindendo, denique meditando, dicendo, sanciendo, quae ad veram Dei agnitionem mentibus, ad verum Dei cultum cordibus ingenerandum, omnium sanctorum consensu iudicantur esse utilia. Postulant hoc a nobis fratres in terris, postulat Deus in coelis. Propter fratres et propinquos meos loquar nunc pacem in te,39 ait rex noster. Sensus est: Dicam et faciam, quae Hierosolymae bene cedant, nullus dubitans, pacem huius urbis redundaturam in fratres et amicos, hoc est, in reliquas urbes, in quibus habitant fratres et cognati nostri, eiusdem sanguinis, fidei et religionis socii. Non sum vates, auditores. Ita tamen voveo, pacem ecclesiae Belgicae plurimarum ecclesiarum aliarum pacem futuram. Firmata orthodoxia in Belgio eandem in pluribus aliis locis caput exerturam. Itaque propter fratres, propter amicos, in orbe terrarum dispersos, enitamur, ut veritas et concordia in omnibus Belgii locis se mutuo amplexentur, quandoquidem in unius ecclesiae salute tot ecclesiarum salus inclusa est. Atque esto, fratres in terris hanc operam et curam a nobis non postulare, postulat tamen eam a nobis habitans in coelis Deus. Psalten audite: Propter domum Iehovae Dei nostri, procurabo bonum tibi.40 Tu sancte Deus, inquit vates, dignatus nos es hac gratia, ut praeteritis tot gentibus nos tibi in peculium selegeris, et inter nos domicilium quodammodo praesentis tuae gratiae fixeris. Video igitur, quid a me gratitudo exigat, hoc videlicet, ut quicquid ad domus huius ornatum, quicquid ad Domini domus huius laudem pertinent, id omni studio procurem. Et vero procurabo. Avertite, auditores, mentem ab Hierosolyma, convertite eandem in Belgium. In clarissima evangelii luce se Deus Belgio patefecit, ministerio sanctorum martyrum et clarissimorum theologorum, quorum animae sunt in fasciculo viventium. Habitavit hic gratiose per Spiritum, Verbum et sacramenta possumusque paucis immutatis de Belgio quoque dicere, quod olim Iudaeae accinebatur. Non fecit taliter pluribus aliis nationibus, et iudicia sua tam clare non manifestavit eis.41 Agnoscimus impensam gratiam? Agnosca(23) salute] A: marg. add. 39 40 41

Ps 122:8. Ps 122:9. Cf. Ps 147:20.

484

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

mus et debitam gratiae gratitudinem. Igitur propter gloriam domus Dei, imo vero propter gloriam ipsius Dei curam in eo omnem locemus, ut in vera pietate instituantur iuniores, in eadem confirmentur seniores. Sic erit et manebit, ut olim super Hierosolymam Davidicam, ita super ecclesiam Belgicam miseratio Patris, benedictio Filii, et gratia Spiritus Sancti. Habetis, auditores, brevem et succinctam Psalmi centesimi vigesimi secundi enarrationem. Documenta pauca sunt, sed illustria, de summo hominis gaudio, voto, studio. Gaudium in orthodoxae ecclesiae flore, votum in continuato floris honore, studium in conservando perpetuo eius virore occupatur. Agite ergo, patres et fratres, hunc Dei virum ad imitandum nobis proponamus. Gaudia mundi, vota mundi, studia mundi, mundo immundo relinquamus. Gaudium Davidis, votum Davidis, studium Davidis sit nostrum gaudium, votum, studium, in hoc praesertim tempore, quo ad deliberationes quam Deo gratas tam diabolo et ministris eius invisas quotidie convenimus. Confirmo vobis, si non defuerimus ecclesiae nostra cura, Deum non defuturum nobis sua gratia. Si dictis factis et consiliis veritatis ac pacis glorificaverimus Deum in hac synodo, ipsum vicissim nos glorificaturum in magna et illustri illa synodo, quando amabilis ille sanctorum patriarcharum, regum, prophetarum, apostolorum omniumque credentium chorus in amoenissimis Dordrechti coelestis spaciis conveniet, et post primam contemplationem aeternae gloriae, post primum gustum aeterni gaudii exultabundus canet: Laetatus sum, laetatus sum super his, quae a domino Iesu nobis dicta sunt: Ite in domum Patris mei a seculis vobis paratam.42 Quae concupivimus in terra, ea sentimus in coelo, plenam Dei agnitionem in mente, perfectum Dei et proximi amorem in corde. De quibus mortales audivimus, ea immortales facti videmus, Patrem in Filio, Filium in Patre, Spiritum Sanctum in utroque, lu cem in luce, vitam in vita, gaudium in gaudio, gloriam in gloria. Luce irradiati et ipsi aeterna, vita donati et ipsi aeterna, gaudio perfusi et ipsi aeterno, gloria decorati et ipsi aeterna. O atria domus Dei adamata!43 Quam dulce hic vivere, quam iucundum morari! In his atriis stabimus, in his atriis sedebimus, in his atriis deambulabimus, glorificaturi Patrem, qui pro nobis dedit Filium suum, glorificaturi Filium, qui pro nobis dedit vitam suam, glorificaturi Spiritum Sanctum, qui spei nostrae et salutis indubitatum fuit pignus. Omnes coeli pleni sint gloria creatoris Patris, gloria redemptoris Filii, gloria sanctificatoris Spiritus Sancti in aeternitatum aeternitates. Amen, Amen.

42 43

Cf. Matt 25:34; John 14:2. Cf. Ps 84:2, 3, 11.

5

9v A

10

15

20

25 10r A

30

35

ii/2.190 abraham scultetus’ sermon on peace

485

Precatio

5

10

10v A 15

20

25

30

Aeterne, vere, vive Deus, qui te patefecisti immensa bonitate, misso Filio et effuso Spiritu Sancto in apostolos. Gratias tibi agimus, quod nos non tantum ad brevem usuram lucis huius vitae ex parentibus nostris nasci, sed etiam ad spem beatae immortalitatis Spiritum Sanctum renasci volueris. Inprimis glorificamus nomen tuum, quod hanc nobis gratiam largiris, ut sub umbra alarum tuarum in celebri hac urbe quotidie convenire, et de tranquillandis ecclesiis afflictis consultare possumus. Rogamus te, sancte Deus, rege, guberna, dirige Spiritu Sancto tuo quotquot hic adsumus, ut puris et defecatis animis haec subsellia occupemus, et quasi in oculis tuis sedentes, ea cogitemus, dicamus, faciamus, statuamus, quae ad firmandam in Verbo tuo revelatam veritatem, ad eliminandam exosam tibi falsitatem, adeoque ad amplificandam nominis tui venerandi laudem unice spectant. Dirige oculo gratiae, defende manu potentiae tuae, illustres Foederati Belgii Ordines, ut quod agunt, diu agant, et qui nunc sunt, etiam post mortem audiant, sincerae religionis in ecclesia et iustitiae in republica constantes patroni. Tuere ut pupillam oculi tui, carum coelo et terrae caput illustrissimum et fortissimum Mauritium Principem Auraicum, cohibe manus sanguinariorum, ne animam turturis tui unquam attingant.44 Benedic illustribus provinciarum singularum Ordinibus ad hanc synodum delegatis, praetori item consuli, senatui civibus reipublicae. Denique inclytae huic urbi Dordrechto, quae synodi huius membris tam grata praebet hospitia, largire hanc gratiam, ut quemadmodum olim sancti Hierosolymam vel praetereuntes vel ingredientes canebant. Sit pax in muris tuis, et tranquillitas in palatiis tuis, ita quotquot boni deinceps Dordrechtum vel praetervehentur, vel ingredientur, iis eam vocibus salutent, quae portae novae insculptae leguntur: O flos nobilis urbium, semper te bona pax amet, et te semper amantibus cedant omnia recte.45

(2) Aeterne] A: text from here marked as direct speech; AL: highl. – (5) Inprimis] AL: Imprimis – (8) possumus] AL: possimus – (17) carum] AL: charum – (25) vel] AL: velt – (26) insculptae] AL: inscupltae 44 45

Cf. Ps 74:19. The original text contains another two lines: “Pax civium et concordia / tutissime urbem muniunt.” In 1618, the ‘Groothoofdspoort’ city gate of Dordrecht was renewed, and decorated with artistic sculptures. On the side facing the Merwede river, this epigraph was placed. Before that time, the city still being Catholic, a statue of Saint Christopher was standing in this place, with the following epigraph: “Christofore sancte / virtutes sunt tibi tantae / qui te mane videt / nocturno tempore ridet / illa namque die / mala morte non

486

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

Renova ut aquilae annos46 serenissimi et potentissimi regis Magnae Britanniae, conserva in flore et honore ocellum Germaniae, Fridericum V electorem, comitem Palatinum, ducem Bavariae, literatissimum item principem Mauritium, Hassiae landgravium, et florentissimas respublicas Helvetiam, Genevensem, Bremensem, Embdanam. Illumina etiam, coelestis Pater, mentes fratrum nostrorum, qui fidei suae confessionem huic synodo examinandam offerunt,47 ut pari nobiscum studio quaerant bonum ecclesiae Belgicae, ut tot hominum conscientiae, quae inter istos disputationum theologicarum motus fluctuarunt vel tandem tranquillentur. Denique da, ut quotquot in hac synodo concordibus animis sumus congregati, in beata et optata illa synodo laeti rursum coniungamur, te benignum Patrem cum Filio et Spiritu Sancto aeternum laudaturi, celebraturi.

II/2.191 Polyander’s Sermon on Isaiah 52 Date: 31 December 1618 (Session 44) Main source: A: Utrecht OSA, K.9, 1r–10v (original) Collated sources: AL: Acta, 1:153–162; P: Johannes Polyander, Syntagma Excercitationum Theologicarum (Leiden: Isaac Elzevier, 1621), 103–127 Other copy: Zurich ZB, Ms A 110, 150–172 Summary: Johannes Polyander, professor of theology in Leiden and academic delegate from Holland, preached to the synod on 31 December 1618, from Isaiah 52:7: “How beautiful on the mountains are the feet of those who bring good news, who proclaim peace, who bring good tidings, who proclaim salvation, who say to Zion, ‘Your God reigns!’” (NIV). In the application of the text, Polyander is quite clear about his views on the Remonstrants, who would be expelled from the synod only two weeks later. He speaks of the lamentable state of the Dutch church. Not all the feet of the ministers are beautiful; many “black and deformed feet are seen, those which are not sent of God,” of those who “much prefer their corrupt disputes than the beneficial peace of Christ.” Polyander exhorts the synod to get rid of the weeds of errors and remove the doctrinal differences: “The synod must chase away these three armorbearers sent from hell by the prince of darkness; namely, false human tradition, discord, and the freedom of all to teach and present God’s Word as everyone sees fit, by which they have disturbed (2) ocellum] AL: no highl. – (6) fratrum] AL: fratum – (13) celebraturi] AL: foll. by Finis

46 47

morietur.” Matthys Balen Jansz., Beschryvinge der stad Dordrecht (Dordrecht: S. onder de Linde, 1677), 4:873–874. Cf. Ps 103:5. I.e., the Remonstrants.

5 11r A

10

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

487

and almost overthrown the churches till now.” – A comparison of the printed versions with the original manuscript (A) shows quite a few differences, some of which seem to be occasioned by the desire to avoid doctrinal misunderstanding. Editors: Henk van den Belt and Dagmar Bronner

5

CONCIO D. IOHANNIS POLYANDRI SACRAE THEOLOGIAE DOCTORIS, PROFESSORIS AC PRO TEMPORE RECTORIS IN ACADEMIA LEYDENSI, HABITA IN SYNODO NATIONALI DORDRACI, 31 DECEMBRIS, 1618

10

Illustres, generosi, nobilissimi, amplissimi ac consultissimi illustrissimorum ac praepotentum d. Ordinum deputati, Praeses nostrae synodi venerande, praesul ordinis nostri theologici reverendissime caeterique omnes doctores, pastores ac presbyteri clarissimi, doctissimi, vigilantissimi. Cum reverendo d. Praesidi nuper mihi iniungere placuerit, ut clarissimorum virorum, d. Halli ac d. Sculteti vestigiis insistens, concionem ex hoc loco haberem adversus eos, qui memorias fortassis confidentiae ac temeritatis accusabunt, quod coram tanta gravissimorum atque exercitatissimorum theologorum corona meas quoque in aliquem sacri codicis contextum meditationes expromere non dubitaverim, adversus eos nulla alia utar excusatione, quam quod Praesidis nostri autoritati obtemperare, officii mei esse duxerim vosque pro singulari vestra erga me benevolentia animique benignitate, qua Deus Optimus Maximus inter tot dotes praeclaras vos exornavit, hoc meum institutum ac publicum meae obedientiae testimonium annutu vestro esse approbaturos, certo mihi persuaserim. Qua fretus fiducia, priusquam concionem meam exordiar, auxilium Domini, qui fecit coelum et terram, hac mea precatione implorabo: vos unice rogans, ut me voce praeeuntem porrecta ad Deum mente sequamini. Omnipotens ac clementissime Deus, Pater domini ac salvatoris nostri Iesu Christi, qui fons es omnis sapientiae ac doctrinae, quandoquidem hic in tuo ac Filii tui dilecti nomine congregati sumus, ut de sacrosanctis, arduis atque abstrusis regni tui mysteriis nobis in Verbo tuo revelatis, pie, placide sanc-

15

20

25

1v A

30

(5–9) Concio…1618] P: Oratio septima, habita in Synodo Nationali Dordrechtana xxxi Decembris die Lunae ante meridiem ex Esaiae cap. 52, vers. 7: Quam amoeni sunt super istis montibus pedes. etc. – (10) nobilissimi] AL, P: om. – (11) ac praepotentum] A: interl. add. – (11) d.…deputati] AL, P: dd. Ordinum Generalium delegati – (12) omnes] AL, P: om. – (15) d.] AL, P: doctoris – (15) d.] AL, P: doctoris – (16–20) adversus…excusatione] AL, P: measque in aliquem sacri codicis contextum meditationes expromerem, non alia in limine excusatione utar – (20) nostri] AL, P: om. – (23) institutum] A: institum – (23) meae…annutu] AL, P: obedientiae meae testimonium iudicio – (26–27) praeeuntem] A: praeuntem – (28–p. 488.8) Omnipotens…Amen] AL: paragraph set in italics – (28) Omnipotens] A: Onipotens

488

1. Tim. 3:1

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

teque disseramus, rogamus te, ut in hoc sacrosancto exercitio, maiestati tuae divinae gratissimo, nobisque inprimis salutari, non tantum linguas, sed etiam aures ac singulas nostras cogitationes ad solam legis tuae divinae normam dirigas, oculos mentis nostrae summa ac tristissima caligine laborantes Spiritus tui radiis illumines, animos nostros magis ac magis in omnem veritatem introducas, nostraque pectora sincero pietatis ac charitatis fraternae studio accendas, ad nominis tui gloriam, ecclesiae tuae aedificationem et animarum nostrarum salutem. Amen. Verbum Domini, qua decet reverentia atque animi demissione, mecum audite, olim per prophetam Esaiam pronunciatum ac literis consignatum oraculorum ipsius cap. 52 vers. 7: Quam speciosi sunt super istos montes pedes evangelizantis, pronunciantis pacem, evangelizantis bonum, pronunciantis salutem, dicentis Tsioni: regnat Deus tuus. Quod in genere de praeclaris scientiis, heroicis conatibus et amplis muneribus trito Graecorum proverbio dicitur, ταÁ καλαÁ δυ σκολα, id est, difficilia quae pulchra, id ipsum speciatim ad munus ecclesiasticum posse accommodari, tum sacra Scriptura, tum ipsa experientia abunde attestatur. Scripturam sacram si inspicimus, apostolus Paulus docet 1. Tim. 3, illos, qui episcopatum appetunt, opus praeclarum desiderare:1 opus, ob functionis istius difficultatem, praeclarum, ob eius dignitatem. Experientiam si consulimus, haec variis ab omni aevo exemplis demonstrat, non minus arduam ac laboriosam quam laudabilem atque honorificam esse Verbi Divini administrationem, qua universa populi multitudo unius hominis lingua in communi sacrae religionis vinculo atque in mutuo veritatis pacisque studio leniter fovetur ac retinetur. Quo respiciens propheta Esaias merito exclamat: Quam speciosi sunt super istos montes pedes evangelizantis, pronunciantis salutem, dicentis Tsioni: regnat Deus tuus!2 Quo epiphonemate vates ille eximius asseverat, nullos illustriore apud Dei populum legatione defungi, nullos piis suis laboribus de populo Dei melius mereri quam Verbi Divini praecones, qui nomine Dei regis omnium supremi pacem inquietis, bonum miseris, salutem perditis, libertatem captivis annunciant. Occasionem huius epiphonematis ex versibus praecedentibus quilibet mecum facile animadvertet, in quibus Esaias ipsam Dei promissionem de Messiae venturi redemptione et praecursorum eius missione priscae ecclesiae sub typo liberationis ex servitute Babylonica adumbrare voluit, ut in hanc laetissimam exclamatio-

(11) oraculorum] AL, P: prophetiae – (13) Tsioni] AL, P: Sioni – (15) difficilia] A: deficilia – (15) difficilia…pulchra] AL: highl. – (17) Scripturam sacram] AL, P: sacram Scripturam – (18) opus] AL: highl. – (19) praeclarum] AL: highl. – (25–26) pronunciantis] AL, P: foll. by pacem, evangelizantis bonum, pronunciantis – (26) Tsioni] AL, P: Sioni – (30) Occasionem] AL: highl. – (31) ex…quilibet] AL, P: quilibet ex versibus praecedentibus – (32) Esaias] A: as interl. add. 1 2

Cf. 1 Tim 3:1. Cf. Isa 52:7.

5

10

15

2r A

20

25

30

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

5 2v A

10

15

20

25

3r A

30

489

nem erumperet, qua partim legatis pacem Sioni nunciaturis spiritu prophetico acclamat, partim Sioni de exoptato illorum adventu gratulatur. Qua gratulatione praecones istos triplici nomine commendat, ab ipsorum, scilicet, dignitate, industria et doctrinae suavitate. Dignitatem ipsorum designat figurata locutione a pedum speciosorum rectitudine et pulchritudine deducta. Qua et splendidam ipsorum legationem et honestam coram hominibus conversationem denotat, ut eos a pseudo-prophetis non tam ex vultu atque oris professione quam ex legitima vocatione morumque elegantia dignosci posse ostendat. Eorum industriam non solum ab antiquis prophetarum moribus describit, qui olim a Deo ad Iudaeos missi montes regionis Palestinae conscendere atque ex iis apud populum concionari solebant, ut ab omnibus clarius longiusque exaudirentur, sed etiam similitudine, vel a pastoribus, ut nonnulli volunt, vel, ut alii malunt, a speculatoribus montanis desumpta; quorum illi ovibus montes oberrantibus pascendis ac deducendis, hi ex loco aliquo edito excubantes vicinis suis aut de hostium aut de praedonum adventu aut de alio aliquo periculo praemonendis invigilabant. Nos, utramque similitudinem, evangelii praeconibus adaptari posse arbitramur, propterea quod utroque pastorum et speculatorum titulo passim in sacris literis insigniantur. Ut pauca e multis eligam: Quis nescit Verbi divini administros apud Ezechielem cap. 34, pastores vocari, quorum fidei ac curae Deus oves suas commisit, ut pereuntes requirant, depulsas reducant, fractas obligent et aegrotas confirment?3 Quis nescit eosdem Ezechielis 3 speculatores4 nominari, a Deo quasi in monte vel turri collocatos, ut tanquam ex loco eminentiore populum sibi concreditum intuentes singulas ipsius actiones observent et de periculis ipsi, si officio suo desit, imminentibus mature ac tempestive commonefaciant? Id certe Deus Ezechieli hoc suo alloquio expresse declarat: Fili hominis, speculatorem te dedi domui Israelis, ut audias ex ore meo verbum et admoneas eos a me. Quum dixero improbo, utique moriturus es, tu autem non admonueris eum neque allocutus fueris, ut admoneas impium, revocans eum a via sua improbissima, ut serves eum; iste improbus in sua iniquitate morietur, sed sanguinem eius e manu tua reposcam. Tu vero cum admonueris improbum et non reversus fuerit ab improbitate sua et a via illa sua pessima, iste in iniquitate sua morietur, et tu animam tuam eripies.5 Idem apostolus Paulus (1) nunciaturis] AL, P: annunciaturis – (4) Dignitatem] AL: highl. – (5) rectitudine…deducta] AL, P: pulchritudine et rectitudine desumpta – (7) pseudo-prophetis] A: pseudo- interl. add., repl. several del. illegible letters – (7) tam] A: m interl. add., repl. del. illegible letters – (9) Eorum industriam] AL, P: Industriam eorum; Industriam highl. – (16) alio] A: interl. add. – (21) commisit] AL, P: commiserit – (22) eosdem] A: interl. add. – (26) declarat] AL, P: foll. by cap. 3 et 33 – (29) eum] AL, P: ipsum – (30) iniquitate] A: nequitate – (32) iste] A: partly illegible – (33) Idem] AL, P: om. 3 4 5

Cf. Ezek 34:2,4. Cf. Ezek 3:17. Ezek 3:17–19; 33:7–9.

Ezech. 34:4

Ezech. 3:17 et 33:7

490 Act. 20:28

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

presbyteris ecclesiae Ephesinae hac sua gravissima exhortatione, Act. 20, inculcat, ut animum et sibimet ipsis attendant et toti gregi in quo Spiritus Sanctus ipsos constituerat episcopos ad ecclesiam Dei pascendam et lupos ab ea arcendos.6 Ad Esaiam nostrum ut revertamur, pedes, ait, pastorum super montes ac proinde quasi in medio inter Deum et homines loco esse positos. Unde tota ipsorum conversatio ab omnibus illinc, nempe, a Deo altissimo, hinc a gentilibus ad Sionem confluentibus facile conspici possit. Atque haec de legatorum evangelicorum dignitate et industria dicta sufficiant. Ad ipsorum doctrinam progredior, cuius suavitas tum ex evangelii notatione, tum ex eius fructibus cognosci potest. Illorum etenim doctrina hic evangelium nuncupatur, quod κατ’ εÆ ξοχη ν significat bonam, laetam ac faustam annunciationem de Deo Patre nobiscum in Christo reconciliato et de Christo Immanuele, nobis nato et a Patre dato, ut sit omnia nobis omnibus, sapientia ignorantibus, via errantibus, veritas dubitantibus, iustitia reis, sanctificatio peccato pollutis, redemptio carni, mundo ac principi huius mundi mancipatis, vita aeterna mortalibus, panis vitae esurientibus. Fructus huius dulcissimae doctrinae quatuor a nostro vate enumerantur, nimirum, pax, bonum, salus et regnum Dei, qui fructus tanquam nexu individuo sibi invicem annexi et innexi, hoc loco inter se recte copulantur. Ubi enim ex singulari Dei benedictione semen evangelii disseminatur, ibi pax viget; ubi pax viget, ibi pariter et bonum et salus animarum et regnum Dei efflorescit. Ideo pax Dei ab apostolis in salutationibus epistolicis perpetuo vel cum Dei gratia vel cum eius misericordia vel cum utraque coniungitur. Ideo eadem pax ab angelis in cantico gratulatorio, quod in honorem infantis nobis nati ac Filii nobis dati coram pastoribus Bethlehemiticis decantarunt, media inter Dei gloriam ac benevolentiam erga homines collocatur. Pacis huius nomine propheta omne genus benedictionum, tam corporalium quam spiritualium, complectitur, quae omnibus hominibus evangelium fidei obedientia recipientibus in sacris literis promittuntur. Hae multiplices Dei benedictiones pacis nomine designatae, tum in mutua Dei nobiscum in Christo et nostri cum proximo nostro ob Christum coniunctione, tum in conscientiae tranquillitate, ex utraque illa coniunctione in cordibus nostris nascente atque accrescente, praecipue consistunt. Hac pace tanquam arcta quadam catena, reges, principes et magistratus cum suis subditis, pastores cum suis ecclesiis, patresfamiliae cum suis domesticis, Deus in coelis cum angelis, in terris cum hominibus, homines (1–2) inculcat] AL, P: prec. by idem – (7) gentilibus] A: gentenlibus; AL, P: gentibus – (8–10) Ad… fructibus] AL, P: Ad suavitatem doctrinae ipsorum ut progrediamur, ea tum ex notatione, tum ex fructibus evangelii – (12) in…de] AL, P: reconciliato in – (15) principi] A: principis – (16) Fructus] AL: highl. – (18) et] AL, P: ac – (20) ubi] AL, P: et ubi – (21) et] AL, P: om. – (25) Bethlehemiticis] A: Bethlemiticis – (26) Pacis] AL: highl. – (34) suis] A: foll. by del. subditis 6

Cf. Acts 20:28–29.

5

10

15

3v A

20

25

30

4r A 35

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

5

10

15

4v A

20

25

30

491

cum Deo in Christo per Spiritum Sanctum devinciuntur. Unde prophetae spiritu suo prophetico rapti in coelum, angeli missi in terram, Christus e terra in coelum ad Patrem suum revertens hanc pacem ecclesiae promisit, promulgavit, dedit, reliquit atque unice commendavit. Bonum, quod ex hac pace proficiscitur, hic idem denotat, quod apud philosophos Graecos ευÆ δαιμονι α et Latinos beatitudo. Quicquid enim est rectum, iucundum, pulchrum, perfectum et omnibus modis expetendum, illud in sacra pagina bonum appellatur. Quamvis philosophi hoc bonum diversis vestigiis indagaverint, nunquam tamen illud invenire potuerunt, quoniam luce evangelii atque oculis fidei destituti nec summum bonum haereditatis aeternae Christi sanguine acquisitum, nec lepram suam originalem, nec reatum mortis aeternae, duo praecipua mala isti summo bono opposita in se agnoscere, nec verum utriusque mali remedium extra se in Christi sacrificio expiatorio pro nostris peccatis investigare nedum reperire potuerunt. Quocirca cum Christus sit unicum verae sapientiae, virtutis, pacis et beatitatis fundamentum ac complementum, non mirum nobis videri debet, quod insulsi de sapientia, vitiosi de virtutibus, perturbati de pace ac miseri de beatitate tam inepte disputaverint. Sed illis valere iussis ad prophetam nostrum Esaiam redeamus, qui bonum supremum in his tribus constituit: nempe, primum in pace, de qua disseruimus; secundo, in animarum nostrarum salute; tertio, in regni Dei in nobis instauratione; de quibus paucis est agendum. Salus hic soli Deo regnanti tanquam suo auctori attribuitur, ut ex eo colligamus salutem esse ex solo Deo, perditionem vero ab hominibus, hosque omnes in ista perditione immersos permanere, donec praedicatione evangelica, quae est potentia Dei ad salutem omni credenti, ex regno tenebrarum in regnum lucis translati, sub salutare obedientiae Deo praestandae iugum redigantur. Haec salus cum pace et bono coniuncta regno Dei subordinatur, ut tria haec dona coelestia, tanquam varia unius caussae supremae effecta, ab uno rege supremo ac capite ecclesiae universali Iesu Christo in omnia et singula ipsius membra profluere persuasum habeamus. Et sane, nulla extra Dei regnum pax certa, nullum bonum solidum ac perfectum proprie sic dictum, nulla vera salus animarum esse aut percipi potest. Hinc apostolus Paulus haec et consimilia beneficia salutaria solius regni divini finibus includit Rom. 14, ubi docet, regnum Dei esse iustitiam et pacem et gaudium per Spiritum Sanctum.7 Nec omittendum (2) suo] AL, P: om. – (3) ecclesiae] AL, P: foll. by suae – (4) Bonum] AL: highl. – (7) pagina] AL, P: Scriptura – (7) bonum] AL: highl. – (10) haereditatis] A: haeredatis – (11) lepram] A: interl. add., repl. del. laborem – (12) summo] A: interl. add. – (16) vitiosi] A: viosi – (17) beatitate] AL, P: beatitudine – (19) nempe, primum] AL, P: primo, scilicet – (19) qua] AL, P: foll. by iam – (20) Dei] A: corr. from Deo – (21) Salus] AL: highl. – (22) suo] AL, P: prec. by proprio – (27) regno Dei] AL: highl. – (27) tria] A: interl. add. repl. del. illegible word – (28) caussae] AL, P: causae – (31) sic] A: interl. add. – (34–p. 492.1) Nec…regni] AL: highl. 7

Cf. Rom 14:17.

Rom. 14:17

492

Ps. 105:6,7

Rom. 9:4

Rom. 10:15

Ierem. 23:21 Ioh. 10:1,2

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

est, quod evangelium regni divini, tantummodo Sioni, id est, coetui eorum, cum quibus Deus foedus suum gratuitum sancivit, a propheta promittatur, cum asserit, Dei legatos Sioni nunciaturos, regnat Deus tuus,8 ut statum foederatorum Dei ab alienorum statu secernat. Utrosque Deus quidem electos, scilicet, et reprobos vel fideles et infideles communi providentiae suae regimine potenter gubernat. At inter solos Sionis filios, secundum peculiarem gratiae suae οιÆ κονομι αν seu dispensationem, regnum erigit suae salutis ac beatitatis aeternae. Ideo vere dictum a Davide Psalmo 105: O semen Abrahami, servi Iehovae! O electi eius! O filii Iacobi! Hic Iehova est Deus noster, tametsi iudicia eius sint in tota terra.9 Et ab apostolo Paulo ad Rom. 9 Israelitarum fuisse adoptionem et gloriam et foedera et legis constitutionem et promissiones.10 Ob quae singularia privilegia, licet Deus rex coeli et terrae inter ipsos Israelitas sub Vetere Testamento regnasse verissime dicatur, huius tamen vaticinii complementum ad Christianos Novi Testamenti potissimum spectat. In Vetere siquidem Testamento Deus populo suo per suos tantum subditos ac meros homines, Mosem, scilicet, et prophetas, naturae humanae infirmitatibus aliis pares imperavit; in Novo autem Deus ecclesiae suae per proprium suum Filium in carne manifestatum, verum Deum, sibi ratione divinitatis coaequalem, regni sui statuta praescripsit ac revelavit. Non permittit horae brevitas, nec singularis vestra eruditio, ut operosiore huius argumenti explicatione vos diutius detineam; cui unicum tantummodo porisma de tribus sincerorum pastorum notis adiungam, quibus a mercenariis discerni possint. Harum prima ex diversa vocationis eorum forma internoscitur. Fidi enim pastores, non nisi a Deo missi, evangelium salutis ac pacis aliis praedicant, sicuti apostolus Paulus Rom. 10 ex hoc loco argumentatur.11 Mercenarii vero nequaquam a Deo missi sponte currunt. Quemadmodum Deus de iis conqueritur apud Ieremiam, cap. 23,12 vel, ut Christus utrosque graphice depingit, Ioh. 10, illi per rectam ianuam in caulam ovium, hi aliunde in eam ingrediuntur.13 Secunda nota ex diverso conversationis ipsorum in(1) evangelium…divini] AL, P: regni divini evangelium – (4–5) Utrosque…infideles] AL, P: Utrosque electos, scilicet, et reprobos, Deus quidem – (5) communi] A: foll. by del. suae – (6) solos] AL, P: om. – (7) suae] AL, P: om. – (7) salutis] A: corr. from sanctitatis – (9) Iehovae] A: Iohovae – (9) filii] A: foll. by del. filii – (10) ad Rom.] AL, P: in epistola ad Romanos cap. – (13) Testamento] AL, P: foll. by peculiariter – (15) siquidem] AL, P: etenim – (16) scilicet] AL, P: nimirum – (17) infirmitatibus] A: infirmatitibus – (18–19) sibi…divinitatis] AL, P: ipsi ratione deitatis – (22) adiungam] A: adirungam – (28) rectam ianuam] AL, P: ianuam rectam – (28) caulam] A: caulem 8 9 10 11 12 13

Isa 52:7. Cf. Ps 105:6–7. Cf. Rom 9:4. Cf. Rom 10:15. Cf. Jer 23:21. Cf. John 10:1–2.

5r A

5

10

15

5v A 20

25

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

5

6r A

10

15

20

25

6v A

30

35

493

dicio eruitur. Probi enim pastores, pedibus speciosis, rectis ac candidis ambulantes, digne suo evangelio suaeque vocationi congruenter in hac vita versantur ac proinde duplici face, purae, scilicet, doctrinae ac vitae inculpatae populo Dei praeeunt. Improbi vero, pedibus atris, obliquis et indecoris incedentes, speciosam suam institutionem improbis atque impuris suis moribus deturpant. Tertia nota ex dissimili docendi modo colligitur. Boni enim pastores unum idemque evangelium a primariis Dei legatis, prophetis et apostolis sibi traditum ex ore Dei ac mente sacrae Scripturae enarrant. Mali autem aut aliud evangelium ecclesiae proponunt aut idem ex proprio suo corde ac sensu exponunt. Hactenus me, verba Esaiae explicantem atque unum ex iis porisma elicientem, audivistis. Quae ut ad nostros ecclesiastas nunc breviter applicem, quemadmodum Quintilianus olim a sui saeculi praeceptoribus desiderabat, ut aut plane eruditi essent aut se non esse eruditos scirent,14 sic hodie opto, ut ecclesiarum nostrarum pastores aut plane sint evangelistae, aut se non esse evangelistas agnoscant. Utinam nonnulli ecclesiastarum titulo gaudentes hac mente se esse affectos ostenderent. Minus profecto errorum, contentionum ac perturbationum, plus veritatis, concordiae ac tranquillitatis in nostris ecclesiis haberemus. Ast nunc, quorundam vitio, qui partes potius agunt male disputantium quam bene evangelizantium, iustissimoque Dei iudicio adversus communem nostram αÆ χαριστι αν seu ingratitudinem ac nauseam puri evangelii nobis ab annis quadraginta fideliter praedicati, res nostrae sunt adeo perturbatae ac permutatae, ut nostrae ecclesiae, quae domus quondam fuerunt quietis, pacis ac libertatis, ad quas peregrini atque exteri, tam remoti quam vicini, ab hostibus veritatis sua statione expulsi, tanquam ad tutissimum asylum adversus irruentes exterorum inimicorum oppressiones confugerunt, iam sint domus tempestatum, motuum ac dissidiorum intestinorum et quidem maximorum theatra nimiaeque licentiae quaelibet dogmata asserendi spectacula. Pastores, vero, qui ante has concertationes Madianiticas pacem, bonum, salutem et regnum Dei florentissimum magno cum bonorum gaudio et applausu annunciarunt, nunc, proh dolor! iurgia, schismata, animorum divortia et scandala recensent, non sine gravi infirmorum offendiculo, nec sine summo amicorum nostrorum moerore et inimicorum oblectamento. Quis vestrum, fratres venerandi, ob hanc tristissimam ecclesiarum nostrarum faciem, vel potius faciei earum metamorphosin, mecum non ingemiscat, ob quam totus orbis Christianus (2) suaeque] AL, P: ac suae – (3) proinde] A: proimde – (8) ore Dei] A: interl. add., repl. del. ordine – (9) proponunt…ex] A: interl. add. – (10) me] A: ne – (23) quondam] A: quorundam – (26) iam] A: interl. add. repl. del. Iam – (26–27) motuum ac] AL, P: publica – (28) licentiae… asserendi] AL, P: quaelibet dogmata asserendi licentiae – (28) vero] AL, P: om. – (34) nostrarum] P: om. – (34) potius] AL, P: foll. by horrendam 14

Cf. Quintilianus, Institutio Oratoria 1,1.

Quintilianus, lib. 1, c. 2

494

Rom. 10:15

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

nobiscum Reformatus obstupescit, ob quam coelum et terra horrescunt, ob quam angeli de coelo ad nos assidue descendentes summa tristitia afficiuntur, ob quam nostrarum denique ecclesiarum atque academiarum suggesta, pulpita et scamna contremiscunt ac vehementer desolantur? Quis vestrum hoc Esaiae oraculum de legatis pacis ac salutis ad populum Sionis mittendis, quod apostolus Paulus Rom. 10 ad Novi Testamenti praecones referendum esse affirmat,15 quis, inquam, hoc oraculum mecum animo suo perpendens in hanc lamentationem non erumpat? Ubi est Esaiae pollicitatio de iucundissimo pastorum pacem, bonum, salutem et regnum Dei evangelizantium adventu? Ubinam sunt pedes eorum candidi, recti, decori, radiis evangelicae veritatis, perspicua legitimae vocationis demonstratione inculpataeque conversationis splendore coram Deo ac populo ipsius resplendentes? Nonne e contrario nonnullorum pedes atri, obliqui et indecori conspiciuntur, qui non missi a Deo, sed in Christi ovile aliunde quam per veram ianuam ingressi pravisque moribus contaminati, sua potius placita quam Christi evangelium, suas potius disceptationes perniciosas quam Christi pacem salutarem, suaque potius vel aliorum hominum decreta quam Dei statuta ipsius ecclesiae proponunt? Haec nostra tempora, hos mores, quotiescunque cum superiobus apud me confero, non possum eorum deplorationem intra animi mei praecordia continere, sed toties exclamo: O tempora exitialia, quae praestantissimos nostros doctores ac pastores veritatis ac pacis studiosissimos praematura morte nobis eripuistis aliosque in eorum locum theologos, alios mores, alia studia, alia consilia nobis produxistis! Quam beatae sunt animae Iunii, Trelcatiorum16 et aliorum nostrorum antecessorum, quorum nomina nunc silentio praetereo, quos Deus ex hac valle miseriarum in requiem suam aeternam transtulit, ne fundi nostri calamitatem nobiscum intuerentur! Nos vero miseros, qui segetes purae doctrinae continuis controversiarum nimbis procellisque, proh dolor! depressas ac prostratas quotidie contemplamur, quique ob nostras divisiones turbulentas inimicorum nostrorum sannas at(4) contremiscunt ac] A: interl. add. – (6) Rom. 10] AL, P: om. – (7) affirmat] AL, P: foll. by Rom. 10 – (7) hoc] AL, P: prec. by vestrum – (8) Esaiae pollicitatio] AL, P: O Esaia, tua pollicitatio – (13) nonnullorum] AL, P: quam plurimorum – (17) ipsius ecclesiae] AL, P: ecclesiae ipsius – (18–19) superiobus…me] AL, P: praecedentium annorum moribus mecum – (18–19) moribus… animi] AL: ribus mecum confero, non possum eorum deplorationem intra animi printed again at beginning of p. 159 – (19) mei] A: interl. add.; P: om. – (20) sed…exclamo] AL, P: quin totus exclamem – (21) nostros] AL, P: foll. by quondam – (28) procellisque] AL, P: ac procellis – (28) ac …quotidie] AL, P: prostratasque indies – (28) prostratas quotidie] A: prostatas quotitidie – (29–p. 495.1) nostras…indies] AL, P: turbulentas nostras divisiones quotidie acerbissimas inimicorum nostrorum sannas et exprobrationes 15 16

Cf. Rom 10:15. The plural refers to Lucas Trelcatius the Elder (1542–1602), professor of theology in Leiden from 1587 until his death in a plague epidemic, and Lucas Trelcatius the Younger (1573– 1607), his son and successor as professor of theology in Leiden from 1602 until his death.

5

10

15

7r A

20

25

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

5

10

7v A

15

20

25

30

495

que exprobationes acerbas indies exaudimus! Quam meam lamentationem in eam partem arripi nolim, quasi aliorum mores observans meos non animadvertam. Non sum adeo mearum infirmitatum ignarus, ut me ex eorum numero eximere audeam, qui suis peccatis iram Dei adversus nostram rempublicam provocarunt. Nec adeo duro sum corde, ut publicas easque gravissimas peccatorum nostrorum poenas ac castigationes passim in nostris ecclesiis percipiens, mihi possim temperare, quin meas quaerimonias pectore meo erumpentes in sinum vestrum fraternum effundam vosque orem, ut miseranda haec dissertationum nostrarum incommoda mecum apud Deum Patrem misericordiarum deplorantes, ardentissimas nostrarum contentionum, ipsam etiam Dei iram accendentium flammas, lachrymarum vestrarum undis ad coelum usque surgentibus mecum extinguere festinetis, ne nostra procrastinatione haec Dei vinea, propriis vestris manibus plantata aquisque saluberrimis ex signato sacrae Scripturae fonte deductis, toties rigata, tot tantisque ex peculiari Dei benedictione ramis aucta atque exornata, ut eos in ultimas terrae marisque oras extenderit, ne haec, inquam, Dei vinea hoc continuo dissidiorum incendio tandem in fumum et cineres vertatur, moestaque nostra posteritas, infaelicissimas huius vineae ruinas aspiciens, eas nobis quoque ex parte hac sua querela merito exprobret: O vinea Deo quondam dilecta ac florentissima, quonam nunc maiorum nostrorum vitio ac torpore cecidisti? Cuius periculi vos, symmystae honorandi, nunc commonefacio, non quod de vestra sedulitate ac sollicitudine res nostras collapsas in pristinum statum restituendi aut de prospero huius synodi successu addubitem, nequaquam, domini ac fratres in Christo venerandi. Quotiescunque enim candelabrum purae veritatis in plerisque nostrarum ecclesiarum cathedris singulari Dei erga nos favore hactenus conservatum, quotiescunque hanc synodum vix a nobis expectatam extraordinario atque admirabili Dei beneficio in hac urbe congregatam, tanquam duo salutaris Dei gratiae symbola ac bonae spei signa intueor, quotiescunque praecedentium vestrarum vigiliarum ac curarum recordor, quibus unitatem fidei in Deum per charitatem erga homines operantis in vestris ecclesiis alere studuistis, quotiescunque clarissimos ac reverendos theologos exteros Europae nostrae sydera spectatissima, nostraeque inprimis synodi decus atque auxilium non vulgare as(2) mores] AL, P: naevos – (4–5) nostram rempublicam] AL, P: rempublicam nostram – (7) quaerimonias] AL, P: querimonias – (9) dissertationum] A: dissertatiorium – (12) extinguere] A: extingere – (12) ne] AL, P: foll. by nimia – (15) eos] AL, P: ipsos – (16) ultimas] AL, P: foll. by quoque – (17) dissidiorum] AL, P: foll. by nostrorum – (18) infaelicissimas] AL, P: infelicissimas – (18) aspiciens] AL, P: adspiciens – (19) ex parte] AL, P: om. – (19) querela] A: interl. add. – (20) dilecta…nunc] AL, P: dilecta! O rami dulcissimorum quondam racemorum feraces! Quonam – (20) vitio] A: interl. add., repl. del. viti[–] – (21) cecidisti] AL, P: cecidistis – (21) honorandi] AL, P: venerandi – (22) sedulitate] AL, P: industria – (23) huius] AL, P: foll. by nostrae – (23) successu] A: interl. add., repl. del. suc[–]ss[–] – (24) venerandi] AL, P: plurimum observandi – (26) quotiescunque] AL, P: atque – (33–p. 496.1) aspicio] AL, P: adspicio

496

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

picio et suspicio, quotiescunque nobilissimos atque amplissimos viros deputatos politicos nullis ad nos excitandos monitis, nullis ad nos iuvandos consiliis ac subsidiis parcentes contemplor, toties magna ac praeclara beneficia ab hac synodo mihi polliceor eosdemque ab ea fructus exopto, spero, expecto, quos omnes Christiani nobiscum Reformati, per totum orbem terrarum dispersi, ab ipsa exoptant, sperant et expectant. Quos omnes ac singulos in hoc loco tanquam in specula divinitus constitutus, hic animis suis praesentes considerans, videor mihi videre reges, principes, magistratus, ecclesiastas ac fidei nostrae domesticos (praesertim eos, quorum deputatos hic praesentes habemus) ob synodi huius convocationem eximio gaudio gestientes, sua monita, suffragia, consilia per suos deputatos nobiscum assidue communicantes, suaque praeterea vota, suspiria ac preces pro felici huius synodi eventu ad Deum effundentes. Quorum pio exemplo instigatus, vos quoque pro meo officio non possum non exhortari ne mora longiore zizania errorum, litium ac divisionum nostro bono semini evangelico furtivis ac clandestinis Satanae artificiis paulatim adspersa longius latiusque per nostras provincias propagari patiamini, sed de apto remedio nostrarum ecclesiarum vulneribus adhibendo mature ac serio mecum cogitantes in hoc, quibuscunque poteritis rationibus, incumbatis, ut tantae omnium bonorum nobiscum eandem religionem profitentium expectationi, tot dominorum ac delegantium vestrorum mandatis ac postulatis, tot denique omnium sanctorum votis, commonitionibus ac comprecationibus vos pares exhibeatis, ac sanam nostrarum ecclesiarum Reformatarum doctrinam, superiorum temporum iniquitate in his praesertim oris contumeliose accusatam ac prope ream, ab iniquis nonnullorum criminationibus quam primum liberetis et quaestiones has propositas non ex proprio vestro iudicio humano, sed ex mente Spiritus Sancti nobis in Verbo ipsius sacrosancto revelata, absque ullo praeiudicio aut sinistro affectu diiudicetis ac dirimatis. Non possum denique, auditores praestantissimi, vos non obtestari per nomen venerandum sacrosanctae

(1) quotiescunque] AL, P: foll. by denique generosos – (1–2) deputatos politicos] AL, P: politicos illustrissimorum dd. Ordinum delegatos – (2) iuvandos] A: interl. add., repl. del. suadendos – (3) ac] AL, P: et – (3) ac] AL, P: et – (4) exopto] A: interl. add., repl. del. expeto – (6) omnes] A: interl. add., repl. del. omnis – (7) divinitus] A: corr. from divinitatis; AL, P: om. – (8) praesentes] AL, P: foll. by apud me – (8) videre] AL, P: foll. by ipsos – (8) magistratus] A: magristatus – (9) ac …nostrae] AL, P: caeterosque eiusdem nobiscum fidei – (9) deputatos] AL, P: delegatos – (11) deputatos] AL, P: delegatos – (14) exhortari] AL, P: adhortari – (14) zizania] A: corr. from zizannia – (15–16) divisionum…artificiis] AL, P: dissidiorum furtivis ac clandestinis Satanae artificiis, bono semini evangelico in nostro Belgio – (16–17) per…provincias] AL, P: om. – (18) cogitantes] A: interl. add., repl. del. incumbentes – (18) in] A: foll. by del. eum – (19) ut tantae] A: interl. add. – (19) bonorum] AL, P: piarum animarum – (25) nonnullorum] AL, P: foll. by ipsi contradicentium – (25–26) liberetis…humano] AL, P: vindicetis motasque controversias, non ex proprio vestro cerebro – (27–28) ullo…sinistro] AL, P: praeiudicio sinistrove – (29) sacrosanctae] P: om.

8r A 5

10

15

20

25

8v A

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

5

10

15

9r A

20

25

497

Trinitatis, quod indies mecum adoratis, per communem nostram fidem in salvatorem nostrum Iesum Christum ac per communem ecclesiarum curae nostrae commissarum procurationem, ut, qua estis erga Deum pietate atque erga ecclesias vestras misere laceratas dilectione ac commiseratione, expulsis vestra industria tribus principis Averni administris atque emissariis, quibus regnum Christi turbare atque evertere conatur, falsa, scilicet, hominum traditione, discordia ac proterva, quidlibet pro cuiuslibet arbitratu docendi, dicendi, scribendi, statuendi ac faciendi licentia, has tres sacrae religionis sorores atque alumnas, veritatem, nimirum, concordiam ac modestam prophetandi libertatem legibus veritatis ac pietatis astrictam, in omnes nostras ecclesias introducere atque in pristinum suum honorem et statum restituere conemini. Quo vestro studio ac conatu, praeterquam quod vos Deo, magistratibus atque ecclesiis vestris, quorum nomine hic estis congregati, vestram fidem ac conscientiam ipsis solenni iuramento obstrictam apud omnes aequos actionum vestrarum aestimatores liberabitis, magnam quoque laudem ac gratiam apud totam ecclesiam catholicam, tam triumphantem quam militantem, tam in futura quam in hac vita, invenietis. Vobis enim ab hac synodo ad sedes vestras redeuntibus, tum universa huius senatus et plebis Dordracenae multitudo, tum vestri proceres et eorum subditi, vestri collegae caeterique omnes amici ac fratres in Christo de re tantae molis tantique momenti tam bene gesta, magno cum gaudio ac communi applausu gratulabuntur, vobisque per varias urbes ac regiones transeuntibus pacem regis nostri Iesu Christi in fidei unitate consistentem vestra opera in hac nostra Batavia instauratam esse annunciantibus, undique occurrentes, his verbis Esaiae acclamabunt: Quam speciosi sunt pedes pacem, salutem ac beatam tranquillitatem regni Iesu Christi in Foederato Belgio restitutam nobis evangelizantium! Benedictus sit hoc nomine rex noster Iesus Christus, nunc in Belgio triumphans. Benedicti sint Iesu Christi legati ac praecones cum hoc evangelio ac nuntio exoptato ad nos

(2) salvatorem] A: salvatorum – (2) curae] AL, P: fidei – (5) vestra industria] AL, P: hisce – (6) regnum…scilicet] AL, P: hactenus eas perturbavit ac pene evertit, nimirum, falsa – (7) ac proterva] AL, P: et – (7–8) dicendi…sacrae] AL, P: ac statuendi licentia, tres – (9–11) nimirum… statum] AL, P: scilicet pacem et libertatem, sacris Verbi Divini legibus adstrictam, in pristinam suam dignitatem passim – (9) ac] A: prec. by del. atque – (12) studio ac] AL, P: om. – (14) fidem… ipsis] AL: om. – (14) ac…ipsis] P: om. – (14) omnes] AL, P: foll. by pios atque – (16–17) totam… vita] AL, P: omnes sanctos, tam triumphantes in coelis, quam in his terris militantes – (18) vestras] A: corr. from vesteras – (19) vestri] A: corr. from vesteri – (19–20) et…ac] AL, P: collegae, concives et – (19) collegae] A: collegiae – (20) fratres] AL: fatres – (21–24) bene…annunciantibus] AL, P: praeclare gesta communi applausu gratulabuntur; vobis ecclesiarum Batavicarum fautores, vestri officii ad eas restaurandas in hac synodo praestiti, probe conscii – (24–25) verbis Esaiae] AL, P: Esaiae verbis – (26) in…Belgio] AL, P: Belgicis ecclesiis – (27–p. 498.1) Benedictus… revertentes] AL, P: no highl. – (28–p. 498.1) sint…revertentes] AL, P: estote, Iesu Christi legati, huius evangelii praecones exoptati

498

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

revertentes. Vos denique ex hac synodo militante in triumphantem post hanc vitam commigrantes, dominus noster Iesus Christus, pastorum princeps atque huius synodi praeses supremus, coram angelis suis coelestibus atque assessoribus, prophetis et apostolis, osculo amplexuque suo gratulabundus excipiet, atque in alteram synodum, quam expectamus, (in qua nulla erit disputatio, nulla dubitatio, nulla aemulatio, nulla accusatio, nulla replicatio ac nulla condemnatio) manu sua propria introducturus, vos in perpetuum functionis vestrae laudabiliter defunctae testimonium, te, domine Praeses, una cum assessoribus et scribis, vos inprimis, domini politici delegati, nec non vos, doctores ac pastores venerandi, hac voce incomparabilis recreationis plena singulatim beabit: Bene est serve bone et fidelis, in exiguo fuisti fidelis, super multa te constituam. Ingredere in gaudium Domini tui.17 Quod, Iesu Christe, in extremo iudicii tui die nobis omnibus ac singulis, hic coram facie tua sedentibus, laborantibus ac lachrymantibus, largire huiusque tuae gratuitae remunerationis certitudinem Spiritus tui digito imis nostris sensibus ad aeternam animarum nostrarum consolationem ac tranquillitatem inscribe. Quod te una cum hac selectissima servorum tuorum corona supplex precor hac oratione, qua et Patrem tuum, cum quo unus es Deus, in tuo nomine sic invoco: Omnipotens, clementissime Deus, Pater Domini ac salvatoris nostri Iesu Christi, Pater luminum, a quo omnis bona donatio et omne donum perfectum proficiscitur, pastor noster in Filio tuo dilecto nobis secundum gratiosam tuam dispensationem nato ac dato, nos servi tui genua nostra coram tua maiestate flectentes, te rogamus, ut ovilis tui misertus preces nostras auribus tuis recipias, potentiam tuam excites, ad plenam nobis salutem adferendam (1–2) militante…vitam] AL, P: post hanc vitam ad conventum universalem primogenitorum, qui conscripti sunt in caelis – (3) atque…synodi] AL, P: huiusque congregationis – (3–4) coelestibus… apostolis] AL, P: delegatis, prophetis et apostolis, suis assessoribus – (4) amplexuque] A: amplexusque – (5) in…expectamus] AL, P: in aeternam iustorum consummatorum concionem – (6) nulla dubitatio] AL, P: om. – (6–7) nulla…ac] AL, P: om. – (7) introducturus] AL, P: deducturus – (7) vos] AL, P: foll. by omnes ac singulos – (8) defunctae] AL, P: peractae – (8–10) te… venerandi] AL, P: om. – (10) recreationis] A: interl. add.; AL, P: consolationis – (11) singulatim] AL, P: om. – (12) super] AL, P: supra – (12) tui] AL, P: om. – (12–13) Quod…die] AL, P: Idipsum, Iesu Christe – (14) lachrymantibus] AL, P: lacrymantibus, in extremo tui iudicii die – (14–15) gratuitae] A: gratuita; AL, P: om. – (15) remunerationis] A: renumerationis – (16) aeternam] AL, P: sempiternam – (16) consolationem…tranquillitatem] AL, P: pacem – (17) una cum] AL, P: cum tota – (18) hac] AL, P: foll. by mea – (18) nomine] AL, P: foll. by per Spiritum [AL: Spirirum] tuum – (20) Omnipotens] AL: entire final paragraph set in italics – (20) clementissime] AL, P: prec. by ac – (21) quo] A: foll. by del. omne donum et – (21–22) et…perfectum] A: interl. add. – (22) pastor] AL, P: Pater – (22–23) tuo…dispensationem] AL, P: tuae dilectionis nobis ex immensa tua misericordia – (23) dispensationem] A: dispensasionem – (23) tua] AL, P: prec. by adoranda – (24) preces] A: precas – (25) ad] AL, P: prec. by et – (25) nobis salutem] AL, P: salutem nobis 17

Matt 25:21,23.

5

10

9v A 15

20

25

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

5

10

10r A

15

20

25

30

499

ad nos accedas. O Deus! restitue nos et fac, ut super nos luceat facies tua atque ita servabimur. Iehova Deus exercituum, quousque excandesces ac fumaturus es contra populi tui supplicationes? Nos vicinis nostris exponis contentioni, ideoque nostri inimici nos subsannant. Vitem tuam ex vicinis regionibus in nostram transtulisti! Eam per tuos servos excultam rore ac pluvia tua caelesti rigasti, ut profundas ageret radices ac ramos suos usque ad ipsos Indos et ultimas terrae marisque oras extenderet. In hac turrim speculatoribus tui populi extruxisti. Torcular quoque disciplinae in ea excidisti. Eandem protectionis tuae macerie vestivisti ac lapidibus purgasti. Ast haec vinea loco uvarum dulcissimarum, acerbissimas labruscas rixae invidiaeque produxit. Nosque illius cultores triste inter te et nos iniquitatibus nostris divortium fecimus. Hinc nostrae lachrymae sunt nobis pani ac potui quotidiano. Restitue nos, O Deus, nosque non amplius irae, sed benignitatis oculis intuere, atque ita servabimur. Adsis filiis tuae dexterae, quorum praesidio hanc nostram vineam in mediis nimbis ac tempestatibus miraculose conservasti ac maceriae tuae ruptiones multis in locis consolidasti. Adsis imprimis spiritu consilii ac fortitudinis illustrissimis ac praepotentibus dominis Ordinibus Generalibus harum Provinciarum Confoederatarum, dominis nostris clementissimis. Adsis illustrissimo principi ac magnanimo heroi Mauritio Principi Auraico, nec non illustribus, generosis ac nobilissimis illustrium ac praepotentum dominorum Ordinum ad hanc synodum delegatis, amplissimo ac prudentissimo senatui huius benedictae civitatis Dordracenae. Adsis quoque exteris regibus, principibus ac magistratibus, nominatim iis, qui praestantissimos suos theologos ad nostri subsidium huc transmiserunt. Commendamus tibi speciatim serenissimum ac magnum Magnae Britanniae regem, Iacobum, fidei defensorem; illustrissimum principem atque electorem Palatinum, Fridericum V, praecedentium Fridericorum atque inprimis Friderici pii,18 nunquam sine caussa ab orthodoxis laudati, sed sine fine laudandi, legitimum haeredem ac verum successorem; illustrissimum ac prudentissimum lantgravium Hessiae, principum Germanorum ocellum; prudentissimos ac maxime cordatos Helvetiae proceres; generosissimos ac fortissimos heroes, comites Nassovicos ac Weteravicos; magnificos ac constantissimos orthodoxae religionis defensores, dominos syndicos ac senatores reipublicae Gene(5) in] A: interl. add., repl. del. ad – (5) tuos servos] AL, P: servos tuos – (8) tui] AL, P: om. – (8) extruxisti] A: extraxisti; AL, P: exstruxisti – (12) lachrymae] AL, P: lacrymae – (15) tempestatibus] AL, P: procellis – (20) Auraico] AL, P: Arausicano – (20–21) ac…synodum] AL, P: dd. Ordinum – (26) fidei] AL, P: prec. by verae – (26) illustrissimum] AL, P: foll. by ac serenissimum – (27) V] AL, P: Quintum – (27–28) Fridericorum ... pii] AL, P: atque inprimis Friderici Tertii, principis vere pii – (28) caussa] AL, P: causa – (28) laudati] P: laudato – (30) Hessiae] AL, P: Hassiae – (31) heroes] AL, P: om. – (32) ac constantissimos] AL, P: om. – (33) dominos] AL, P: om. – (33–p. 500.1) Genevensis] A: Genuensis 18

Elector Friedrich III, who adopted the Heidelberg Catechism in 1563 and was also called “the pious.”

500

ii/2.191 polyander’s sermon on isaiah 52

vensis; amplissimos nobisque coniunctissimos magistratus, Bremensem et Emdensem. Adsis nobis etiam hic in nomine tuo congregatis, nostris consultis, conatibus ac laboribus salutifera gratiae tuae aura sic aspira, ut regni tui coelestis pax beata et tranquillitas salutaris in nostris ecclesiis iterum vigeant atque efflorescant, ad nominis tui gloriam et sanctorum coagmentationem. Audi nos et exaudi, per et propter salvatorem nostrum atque Immanuelem Iesum Christum, cui tecum et cum Spiritu Sancto sit laus et gloria in secula seculorum. Amen.

(1) amplissimos] AL, P: foll. by consultissimos – (2) etiam] AL, P: quoque – (2–3) nostris… conatibus] A: interl. add. – (2–3) nostris…laboribus] AL, P: Spiritus tui praesidio nostrisque coeptis ac consultis – (3) aspira] AL, P: adspira – (4) pax…salutaris] AL, P: veritas salutaris et tranquillitas beata – (5) sanctorum] AL, P: foll. by tuorum – (7) laus] AL, P: honos – (8) secula seculorum] AL, P: aeternum

10v A

5

SECTION 10: RESPONSES TO THE REMONSTRANT OBSERVATIONS ON THE CONFESSION AND CATECHISM

II/2.192 State Delegates Resolution regarding the Remonstrant Observations on the Confession and Catechism Date: 21 December 1618 (Session 38) Main source: A: Utrecht OSA, O, 50v–51v (copy) Collated sources: B: Utrecht OSA, P, 49v–50r; C: Rotterdam BRG, 50.IV; AL: Acta, 1:127 Other copies: ADSND, 1:66–67, 249, 396 Summary: It was decided on 17 December (session 34) that the Remonstrants should each present their individual observations on the Belgic Confession and Heidelberg Catechism within four days. After the four days, the Remonstrants presented a joint document only on the Belgic Confession on 21 December (session 38). Hence, the state delegates admonished the Remonstrants to obedience and ordered them to present their observations on the Heidelberg Catechism the following Thursday (27 December), and to do so individually. Editor: Christian Moser

20

Cum citatis atque publica authoritate advocatis fratribus Remonstrantibus ab illustrium et praepotentum dd. Ordinum delegatis, iniunctum, imperatum atque mandatum sit nuper,1 primo, ut considerationes super Catechesi et Confessione suas intra diem quartum exhiberent, quam tempestatem ipsis

(20) Cum] C: prec. by Decretum dd. delegatorum de Considerationibus a Remonstrantibus exhibitis – (20) atque] C: atque huc – (20) authoritate] C, AL: autoritate – (20) fratribus] C: om. – (21) et] C, AL: ac – (22) atque] B, AL: ac – (22) Catechesi] B: highl. – (23) Confessione] B: highl. – (23) quam] AL: quam quidem – (23–p. 502.1) ipsis ... iudicarunt] AL: ipsi sufficere tum iudicabant 1

On 17 December 1618, session 34, cf. ADSND, 1:61.

502

ii/2.192 resolution on observations on confession and catechism

praescriptam sufficere ipsi iudicarunt; serio praeterea atque graviter sint moniti, ut singuli exhiberent suas, cum praeterea omnes meminerint, fuisse inter illos qui habere nullas sese testarentur; nunc autem praeter promissum, et contra expectationem omnium bonorum suas tantum ad Confessionem exhibuerint,2 iisque omnes pariter,3 etiam qui nullas se habere fuerant testati, subscripserint;4 ea in re cum sine dubio ipsi intelligant quod neque promissis suis, neque authoritati eorum, qui supremum hoc in loco repraesentant magistratum, factum sit satis; mandant, coram toto hoc conventu tam illustri tam venerando, iniungunt, praescribunt, atque imperant illustrium ac praepotentum dd. Ordinum delegati, ut in posterum maiorem sui, maximam illorum rationem habeant, quos suprema potestate armavit Deus immortalis, quique contemptum suum, ut meretur, vindicare et possunt, et iudicio omnium, tam saepe provocati, debent. Cumque praeterea iterum in scripto hodie exhibito observarint delegati amplissimi, provocare eos iterum ad conceptum dd. Ordinum, et citatoriarum verba literarum, monitos volunt, ut in posterum id genus cavillationibus, et dictarum formularum interpretationibus abstineant, cum hoc minime ipsis, verum solummodo illustribus ac praepotentibus Ordinibus eorumque delegatis competat. Itaque hoc eorum amplitudinibus videtur, ut quas olim iidem reverendi fratres Remonstrantes dd. Ordinibus Hollandiae super Catechesi exhibuerunt considerationes,5 eas nunc

(1) serio ... graviter] AL: cum praeterea serio graviterque – (2) ut singuli] AL: singuli ut – (2–3) cum ... illos] AL: quanquam inter eos essent, – (3) sese] B: se – (3) et] C: om. – (3–4) et ... bonorum] AL: et bonorum ac piorum expectationem – (4) Confessionem] B: highl. – (5) iisque] AL: non etiam ad Catechesin, iisque – (6) quod] A: interl. add.; C, AL: om. quod – (6) neque] AL: sese nec – (7) neque authoritati] AL: nec – (7) authoritati] B: auctoritati; C: autoritati – (7) hoc in loco] AL: in hoc loco – (8) factum ... satis] AL: dignitati atque autoritati fecisse satis – (8) sit] C: om. – (8) satis] A: interl. add. – (8) toto] B: om. – (9) ac] B: et – (10) Ordinum] B: interl. add.; C: corr. from Orddinum – (10) maximam] B: maiorem – (11) Deus] B, C, AL: no highl. – (12) contemptum suum] C: contemtum sui – (13) provocati] C: irritati – (14–15) observarint ... volunt] AL: nobilissimi ac generosi delegati observarint, eos more suo ad mandatum dd. Ordinum atque ad citatoriarum verba literarum provocare, monitos eos pro autoritate sua volunt – (14) delegati amplissimi] C: illustres atque amplissimi dd. delegati – (15) et] C: et ad – (15) monitos] C: monitos eosdem – (16) id] B: ab id – (16–17) et ... interpretationibus] B: om. – (17) ipsis] C: illis – (17) verum solummodo] AL: sed – (17) illustribus] C: illustrissimis – (18) Ordinibus] C: dd. Ordinibus – (18) eorumque ... competat] AL: dominis suis eorumque competat delegatis – (18–19) Itaque ... videtur] AL: Quare iubent dicti delegati atque imperant – (19) reverendi] B: highl.; C: om. – (20) Catechesi] B: highl. 2

3

4

5

For the Remonstrant observations on the Belgic Confession, see Acta et Scripta, 1:83–99, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 5. The decision in session 34 was that each Remonstrant should submit his own observations, cf. ADSND, 1:61. The Remonstrant observations on the Belgic Confession were also signed by Henricus Leo and Bernerus Vezekius, who earlier in session 34 had declared that they had nothing to remark, cf. ADSND, 1:61. Cf. ADSND, 1:67, line 13 and 22–23.

51r A 5

10

15

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

51v A 5

503

iterum, cum aliis si praeterea quas habent, coram toto venerando hoc conventu, et quidem singuli, die Iovis proximo,6 tanquam coram facie ipsius Dei, examinandas atque excutiendas proponant. Praeterea, quod toties iam monitum, ut singuli considerationes tradant suas, cum praesertim amplissimi delegati extra Reformatam ecclesiam nullum inter illos, nullum alibi, corpus ecclesiae agnoscant.

II/2.193 Palatine Response to the Remonstrant Observations on the Heidelberg Catechism Date: Submitted after 4 February 1619 Main source: A: Utrecht OSA, C, 41r–82v (original) Collated source: P: Johann Heinrich Alting, Explicatio Catecheseos Palatinae, cum Vindiciis a Considerationibus Novatorum et Antithesibus Socinianorum in Scriptorum Theologicorum Heidelbergensium Tomus Tertius (Amsterdam: Johannes Janssonius, 1646) Summary: The cited Remonstrants had been asked on 11 December 1618 (session 27) if they had their “Sententiae” on the Five Articles, together with their observations on the Belgic Confession and the Heidelberg Catechism, ready to present. They responded with a protest against the authority of the synod. On 17 December (session 34), the Remonstrants were asked to present their observations on the Confession and the Catechism the next day. But they were not ready, since they wanted to have the Five Articles discussed first (ADSND, 1:60). The synod gave them four days to meet the demand (ADSND, 1:61). On 21 December (session 38) the Remonstrants submitted their observations on the Belgic Confession, and on 27 December (session 39) their observations on the Heidelberg Catechism followed (ADSND, 1:69; for these observations see ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 5). The Palatine delegation pointed to their mandate from Elector Friedrich V to protect their catechism and church and asked for a copy of the Remonstrant observations in order to prepare a response (ADSND, 1:69). On 4 February 1619, the synod still awaited the Palatine response in written form (ADSND, 1:123). When done, the Palatine delegates expected to send their response to Heidelberg for approval before presenting it to the synod. After the response was finally submitted, it was not actually examined by the synod, which was too occupied with other matters. – The original response, including both the Remonstrant observations and the Palatine “responsiones,” is preserved in Utrecht OSA, vol. C. Much of it was published by Johann Heinrich Alting, a member of the Palatine delegation, who (1) praeterea quas] C: quas praeter eas – (1) venerando hoc] AL: hoc venerando – (2) et ... proximo] C: proximo Iovis die – (2) Iovis] B: highl. – (2) Dei] C, AL: no highl. – (3–4) Praeterea ... monitum] C: Postremo, quod iam toties sunt moniti – (4) singuli] AL: om. – (4) tradant suas] C: manu sua consignatas tradant – (4) amplissimi] C: illustres atque amplissimi – (6) agnoscant] C: foll. by Dordrechti, 21 Decembr., anni 1618 6

I.e., 27 December 1618 (session 39).

504

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

integrated the response in his Explicatio Catecheseos Palatinae (lectures delivered at Heidelberg from 1619 to 1622, and first printed posthumously in 1646). He included all the Remonstrant observations as “Considerationes catecheticae Novatorum.” The corresponding Palatine “responsiones” are reproduced completely in his treatment of part one of the Catechism, in parts two and three only partially. In the apparatus below, only those passages of Alting’s work are included that are based on the Palatine writing. – The Remonstrant observations, often formulated as doubtful questions, closely follow the structure of the Catechism. 75 of the 129 questions of the Heidelberg Catechism are the subject of Remonstrant observations. The following questions are treated: 1–13, 17, 19–22, 27–29, 32, 34, 36–37, 42–45, 50, 53–56, 60–62, 64–67, 69–71, 74–75, 77, 84–85, 88–90, 94, 96, 103, 105, 107, 110–111, 113–118, 120, 122, 124–125 and 129. Right from the beginning, the Remonstrants make it clear that they have a basic resentment against any normative catechism, which they play off against the canonical Scriptures. For the most part, their criticism is raised against ambiguous and inconsistent phrasing or missing aspects in the Catechism. But often the reason for contradictions is simply different theological viewpoints. The observation-response-pattern in this document clearly exhibits the contrast between the two theological perspectives. Editors: Pierrick Hildebrand and Christian Moser

RESPONSIO DD. PALATINORUM

20

In titulum1 Consideratio I Consideratione dignum videtur, sit-ne instituendi ratio in Catechesi hac usurpata apta satis erudiendae iuventuti pro captu eius in religione Christiana, cum rerum ipsarum respectu, quae in ea tractantur et plurimae et gravissimae ac difficillimae, cum ratione modi, qui iisdem explicandis ac pertractandis adhibetur; cum is talis videri possit, qui ad captum iuniorum et rudiorum non sit satis accommodatus, neque ab iis facile percipi aut retineri queat. Si vero etiam ad adultos illam referre et adhibere velimus, a prima illius institutione et usu recedere et homines a Verbo Dei ad scripta humana nimium avocare videmur.

(20) Responsio dd. Palatinorum] A: marg. add. by a diff. hand – (21) In] A: following text by hand A – (23–31) Consideratione ... videmur] P: p. 6 – (23) sit-ne] P: sitne – (25–26) gravissimae] P: gravissmae – (26) cum] P: tum – (26) ac] P: et – (29) illam] P: eam 1

Concerning the title of the Heidelberg Catechism: “Catechesis Religionis Christianae.”

25

30

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

505

Responsio

5

10 41v A

15

Catechesis, quae Heidelbergensis vulgo dicitur, conscripta est in usum ecclesiarum et scholarum Palatinarum,2 in quibus cum non modo iuniores, sed etiam adulti informandi sint in agnitione veritatis, quae est secundum pietatem. Ita omnino fuit adornanda, ut et illi lac elementorum Christianismi et isti solidum cibum in ea reperirent.3 Modus explicationis naturae rei et rectae παιδει ας τρο πωì convenientissimus est, ab apostolo Paulo praemonstratus in aurea illa ad Romanos epistola. In cuius tamen subsidium non solum quaestiones difficiliores a facilioribus asteriscis discretae sunt in multis editionibus,4 verum etiam tota Catechesis in epitomen redacta.5 Qui vero catechizationem adultorum praeposteram censent, ii nec praxin prophetarum et apostolorum nec priscae ecclesiae circa catechumenos iam grandes consuetudinem multis locis hodieque receptam attendunt. Oblitique videntur communis infirmitatis, qua saepenumero accidit, ut quos oportuit pro temporis ratione doctores esse, rursum opus sit doceri, quae sint elementa initii eloquiorum Dei, prout de Hebraeis suis conqueritur apostolus, cap. 5, v. 12. Neque hoc est a Verbo Dei abducere homines, sed ad illud quasi manu ducere ac facilioris intelligentiae facem ipsis accendere et praeferre.

(2–18) Catechesis ... praeferre] P: p. 6–7 – (4) sint] A: corr. from sunt – (6) naturae] A: prec. by del. et – (11–12) ii ... apostolorum] P: om. – (13) locis hodieque] P: hodieque locis – (15) rursum] P: rursus – (16) cap.] P: Heb. – (17) ac] A: interl. add.; P: adeoque – (18) facilioris] A: corr. from faciliorem 2

3 4

5

Friedrich III (1515–1576), Elector of the Palatinate from 1559 to 1576, commissioned and adopted in 1563 the Heidelberg Catechism (RB, 2/2:167–212) for the entire state of the Electoral Palatinate to answer the needs of the catechetical situation, which he describes in the preface of the Latin edition of the catechism as follows: “Iacebant scholae, tenera iuventus negligebatur, nulla erat in religione Christiana certa et consentiens institutio. Itaque vel male vel ad nullam certam normam, sed ad cuiusque arbitrium iuventus erudiebatur vel omnino non informabatur, sed rudis prorsus et impolita relinquebatur.” Catechesis Religionis Christianae, quae Traditur in Ecclesiis et Scholis Palatinatus (Heidelberg: Michael Schirat and Johann Mayer, 1563), biiir–v. See also: Lyle D. Bierma, “The Purpose and Authorship of the Heidelberg Catechism,” in Bierma, 49–74. Cf. Heb 5:13–14. The following 84 questions of the unabridged Heidelberg Catechism appeared with an asterisk in the Palatinate Church Order of 1601: 1–18, 20–26, 29, 31, 33–35, 38, 40–41, 44–45, 49–61, 66, 68–69, 71, 75, 77, 81, 83, 86–87, 92–96, 99, 103–105, 108, 110, 112–113, 116, 118–129. Cf. EKO, 14:561. This shortened version of the Heidelberg Catechism in 22 questions appeared in the Palatinate Church Order of 1601 under the title, “Kurtze summa des catechismi sampt den texten der hauptstücken christlicher religion” (EKO, 14:561–563).

506

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Consideratio II Considerandum quoque videtur, an Catechesis, quantum fieri potest, verbis et phrasibus sacrae Scripturae constare non debeat. Responsio Alicubi constat verbis et phrasibus Scripturae. Ut ubique constaret continuo quasi dictionis filo ex iis contexta, id vero necesse non fuit, partim quia praecipua capita religionis6 ex Scriptura et secundum analogiam eius breviter et populariter debuit declarare, partim etiam glossis et corruptelis haereticorum viam obstruere, qui sub generaliore Scripturae phraseologia latere et simplicioribus imponere solent.

5

10

Consideratio III An catechesin publice pro concione populo sine textu sacrae Scripturae aperto capite praelegi et proponi deceat et an honor ille soli Verbo Dei deferendus non sit, cum neque ex libris apocryphis7 textum aliquem publice praelegere aut explicare ministris Verbi Dei liceat.

15

Responsio Catechesis est brevis explicatio capitum religionis ex Scriptura petita et ecclesiae iudicio approbata. Quidni ergo praelegere eam liceat et conventibus publicis populo proponere? Sive autem id fiat praemisso textu sacro, sive omisso, sive aperto, sive operto capite, nos quidem parum interesse arbitramur. In Palatinatu tamen textus sacer rei conveniens praemitti solet, populus etiam tecto capite quaestionum explicandarum recitationem audire. Iniqua vero et plena calumniae comparatio est, quae inter catechesin et libros apocryphos instituitur. Nam libris illis fabulosa multa et falsa inesse certo con(2–3) Considerandum ... debeat] P: p. 7 – (3) et] P: ac – (5–10) Alicubi ... solent] P: p. 7 – (5) constaret] A: corr. from constet – (7) analogiam] P: αÆ ναλογι αν – (12–15) An ... liceat] P: p. 7 – (12) catechesin] P: catechesim – (13) et] P: ac – (14) publice] P: om. – (15) Verbi] A: prec. by del. Dei – (17–p. 507.2) Catechesis ... confidant] P: p. 7 – (17) ex] P: ex ipsa – (18) Quidni] P: Quid ni – (18) conventibus] P: in convenientibus – (19) populo] P: populo fideli 6

7

The “praecipua capita religionis” are: the Apostle’s Creed, Baptism, Eucharist, Decalogue and Lord’s Prayer. The “Apocrypha” are the books of the Greek Old Testament which are not part of the Hebrew canon and were therefore considered by the magisterial reformers as not having canonical authority, following Jerome. They had been declared as such by the Council of Trent in 1546.

42r A

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

507

stat. Cuiusmodi catechesin quoque continere ipsi ne profiteri quidem audent; tantum abest, ut demonstrare se posse confidant. Consideratio IIII

5

An circumspecte satis sit dictum Catechesin esse parva biblia, ad cuius capita omnis doctrina atque conciones possunt examinari. Constat enim bibliorum scriptoribus tribui, quod errare non potuerunt, at non idem dici de Catechismi autoribus. Responsio

10

Cuius id dictum sit, nos quidem latet. Nobis parva biblia sunt quinque capita religionis christianae, ad quae omnis doctrina atque conciones possunt et debent examinari. Catechesis vero illorum bibliorum sive capitum brevis et popularis explicatio est, ex bibliis maioribus Veteris et Novi Testamenti collecta humana opera. Unde etiam capita illa distinctis locis in Catechesi verbatim proponuntur.8 Consideratio V

15

42v A 20

Cum etiam metuendum sit, ne progressu temporis multi Catechesin pro Verbo Dei et libro aliquo canonico habeant et reputent, considerandum est, an isti errori occurri iam aliqua ratione non deceat, ut omnes Catechesin non cano nicum librum, sed scriptum humanum esse intelligant. Praecipue cum in hac synodo, ut tali errori quoad libros apocryphos occurreretur, multis modis prospectum sit. Responsio

25

Inanis ille metus est, obtensus potius in odium Catecheseos quam ex praesenti aut futuro periculo conceptus. Ubi et quando vel fando auditum Catechesin haberi pro Verbo Dei aut libro aliquo canonico? Abunde cautum ei rei in ipsa Catechesi. De iniqua comparatione inter ipsam et libros apocryphos modo diximus. (4–7) An ... autoribus] P: p. 8 – (9–14) Cuius ... proponuntur] P: p. 8 – (13–14) verbatim] A, P: verbotim – (16–21) Cum ... sit] P: p. 7–8 – (17) reputent] A: reputant – (23–27) Inanis ... diximus] P: p. 8 – (23) Catecheseos] P: Catchesεως – (23–24) praesenti ... periculo] P: periculo aliquo, sive praesenti sive futuro 8

Cf. Question 23 of the Heidelberg Catechism (Apostle’s Creed); Question 71 (Baptism); Question 77 (Eucharist); Question 92 (Decalogue); Question 119 (Lord’s Prayer).

508

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Consideratio VI An omnes articuli sive responsiones in Catechesi ad salutem necessariae sunt. Responsio Ipsa capita religionis quaestionibus catecheticis explicata ad salutem necessaria sunt, dispari licet necessitatis gradu. De modo explicationis id nemo affirmat.

5

Consideratio VII An ministri Verbi Dei tantum ad dogmata catholica et substantiam doctrinae Catecheseos, an vero etiam ad singula verba, phrases et circumstantias obligati et obstricti sint.

10

Responsio Utinam vero definirent aliquando illa toties decantata catholica dogmata. Si ea esse volunt, quae omnes Christi nomen et evangelium professi concorditer agnoscunt, nos ad illa solum docenda obligari ministros ecclesiae negamus. Sin ista, quae secundum capita religionis ordine in Catechesi pertractantur, distinguimus. Nam ad ipsa quidem capita obligantur tanquam ad normam sensus, ad explicationem vero eorundem non aliter quam ad formam consensus ecclesiastici, in ecclesia ad servandam doctrinae puritatem summe necessarii. Consideratio VIII Annon duobus hisce modis potissimum mutila ac imperfecta sit huius scripti tractatio, quod scilicet haec duo praecipua dogmata: I. de Sacrae Scripturae autoritate, perfectione et perspicuitate, II. de natura Dei eiusque proprietatibus, ex professo et debite nuspiam in ea proponantur.

(2) An ... sunt] P: p. 8 – (2) sunt] P: sint – (4–6) Ipsa ... affirmat] P: p. 8 – (8–10) An ... sint] P: p. 8 – (9) Catecheseos] P: Catechesεως – (12–19) Utinam ... necessarii] P: p. 8 – (16) quidem capita] P: capita quidem – (17) sensus] A: prec. by del. illegible letter – (17) eorundem] P: eorum – (21–24) Annon ... proponantur] P: p. 8–9 – (21) ac] P: et – (22) I.] P: Primum – (23) II.] P: alterum

15

43r A

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

509

Responsio

5

Ne illa quidem desunt, quatenus requiruntur ad catecheticae institutionis modum. Nam de autoritate, perfectione et perspicuitate Scripturae non obscure agitur quaestionibus 22, 25, 65, 103 et aliis nonnullis; de natura et proprietatibus Dei quaestionibus 25, 26, 27, 35, 53. Meminisse etiam debebant Catechesin esse explicationem parvorum bibliorum sive quinque capitum religionis, quae cum ex professo aut fuse de dogmatis illis non disserant, nihil mirum, si in Catechesi brevius aut incidenter solum attingantur. Ad Quaestionem I9

10

Consideratio I

15

Annon finis doctrinae catecheticae latius extendi debeat, quam in hac quaestione factum videmus. Nempe non modo ad consolationem in vita pariter et in morte, sed et ad institutionem veri et praestationem boni iuxta id, quod 2 Tim. 310 dicitur. Et annon omnia, quae in Catechesi hac pertractantur ad solam consolationem commode satis referri possint. Responsio

43v A

20

Finis summus institutionis catecheticae quoad nos est consolatio in vita et morte, qui attentionis conciliandae gra tia primo loco merito ponitur. Fines subordinati sunt institutio veri et praestatio boni, absque quibus firma et solida consolatio obtineri nequit. Quod pulchre docet apostolus Rom. 15:4 his verbis: Quae ante scripta sunt, ad nostram doctrinam ante scripta sunt, ut per tolerantiam et consolationem Scripturarum spem habeamus. Atque huc etiam suo ordine et gradu commode referri possunt, quaecunque tribus partibus Catecheseos distincte pertractantur.

(2–8) Ne ... attingantur] P: p. 9, followed by two additional considerations, no. IX and X – (4) 22 ... 103] P: XXII, XXV, LXV, CIII – (5) 25 ... 53] P: XI, XXV, XXVI, XXVII, XXXV, LIII – (11–15) Annon ... possint] P: p. 16 – (11) Annon] P: An non – (13) et] P: etiam – (14) 3] P: 4 – (14) annon] P: an – (17–24) Finis ... pertractantur] P: p. 16 – (17) summus] P: adaequatus – (18–19) Fines subordinati] P: Media ei subordinata – (20) 15:4] P: 15, v. 4 – (21) sunt, ad] P: ad – (23) quaecunque] P: quae – (24) Catecheseos] P: Catechesεως 9

10

Catechesis Religionis Christianae, quae Traditur in Ecclesiis et Scholis Palatinatus (Heidelberg: Michael Schirat and Johann Mayer, 1563), 1: “1. Quae est unica tua consolatio in vita et in morte?” The following quotations of the questions and answers of the Heidelberg Catechism in footnotes are all taken from this first edition of the Catechism in Latin. Cf. 2 Tim 3:10.

510

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Consideratio II Num praestet quaestionem hoc modo proponere: “quae est unica consolatio hominis fidelis” etc. Consolatio enim non debetur homini qua homini, sed qua fideli. Responsio Naturam ac indolem verae fidei non intelligunt vel saltem non attendunt, qui talia movent. Annon tua, mea etc. voces sunt animae fidelis, sibi speciatim applicantis promissiones evangelii, ex quibus pendet Christiana consolatio? Et in ecclesiis Reformatis annon fidelibus eorumque liberis catechesis proponitur? Infidelium sive gentilium, qui in India, Brasilia et aliis locis permixti Christianis degunt, alia ratio est. Qui tamen hoc tam suavi prooemio invitantur ad fidem Christi et quales esse debeant, si tantae consolationis participes fieri velint, praemonentur.

5

10

Ad Responsionem [I]11 Consideratio I

15

An verba Catecheseos, quibus certitudo consolationis exprimitur, nempe: “Quocirca me quoque suo Spiritu” etc., satis apte priori consolationi subiungantur ac si ex illa sequeretur hoc tanquam consequens, cum videatur consolationis omnis causa efficiens12 esse Spiritus Sanctus. Responsio Consolatio est certitudo sive firma persuasio animi de redemtione nostri per Christum et gratiosa eius conservatione. Priore igitur loco recte ponitur ob-

(2–4) Num ... fideli] P: p. 16 – (2) consolatio] A: consolationis – (6–13) Naturam ... praemonentur] P: p. 16 – (16–19) An ... Sanctus] P: p. 16–17 – (16) Catecheseos] P: Catechesεως – (21–p. 511.3) Consolatio ... subiicitur] P: p. 17 – (22) conservatione] A: corr. from del. [–]atione 11

12

“Quod animo pariter et corpore, sive vivam sive moriar, non meus, sed fidissimi Domini et servatoris mei Iesu Christi sum proprius, qui pretioso sanguine suo pro omnibus peccatis meis plenissime satisfaciens, me ab omni potestate diaboli liberavit, meque ita conservat, ut sine voluntate Patris mei coelestis, ne pilus quidem de meo capite possit cadere, imo vero etiam omnia saluti meae servire oporteat. Quocirca me quoque suo sancto Spiritu de vita aeterna certum facit, utque ipsi deinceps vivam promtum ac paratum reddit.” The “causa efficiens” or efficient cause is one of the four distinguished causes in the Aristotelian theory of causality. See Aristotle, Physics, 2,3, 194b (LCL 228:128–131).

44r A

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

511

iectum sive fundamentum ac basis consolationis de nostri redemtione ac conservatione. Inde certitudo huius consolationis eiusque causa efficiens commode subiicitur. Consideratio II 5

Annon verba illa “imo vero omnia saluti meae servire oporteat” occasionem cuiquam praebere possint cogitandi et statuendi nec peccata quidem saluti ipsius officere posse. Praesertim cum non desint commentatores,13 qui in hunc ipsum locum ita scribere non vereantur, eoque praestet verba illa aliquo modo restringi, ne securitati fenestram aperiant.

10

Responsio

15

20 44v A

Verba illa expressa sunt ex Paulo Rom. 8, v. 28 nec alio sensu intelliguntur, quam quo ibi dicta sunt, nimirum de calamitatibus et afflictionibus piorum in hac vita. De peccato autem cum idem quandoque affirmant commentatores amplificationis causa, sic intelligendum est, quod ea per accidens, ex gratuita Dei condonatione per et propter Christum eatenus serviant saluti credentium, quatenus eos tum in praedicanda et imploranda Dei misericordia ardentiores, tum in custodiendis viis domini cautiores et constantiores reddunt, licet per se suaque natura non possint non officere saluti ipsorum, plane quemadmodum ex serpentibus venenatis antidota fiunt et medicamenta contra venena serpentum. Hoc vero qui ad peccandi licentiam et lasciviam transferunt, ii profecto vivide consolationis huius gustum nunquam percepere. Nec illud magis vitio Catecheseos quam ipsius Scripturae accidit, cuius dulcissimis promissionibus homines profani similiter abutuntur, Iuda teste v. 4. Consideratio III

25

Sit-ne servatus ordo verus, dum certitudo vitae aeternae promtitudini ad vivendum Christo praemittitur, cum passim sacra Scriptura alium ordinem videatur inculcare, Rom. 8:13, 14, 15; I Ioh. 3:21 (1) de] A: interl. add.; P: in – (5–9) Annon ... aperiant] P: p. 17 – (5) Annon] P: An – (6) nec] P: ne – (8) ita] P: ista – (11–23) Verba ... 4] P: p. 17 – (13) peccato] P: peccatis – (13) cum] A: interl. add. – (16) praedicanda ... imploranda] P: imploranda et praedicanda – (19) antidota] A: corr. from del. [–]dota – (21) consolationis huius] P: huius consolationis – (22) illud] P: istud – (22) Catecheseos] P: Catechesεως – (23) profani] P: proprofani – (25–27) Sit-ne ... 21] P: p. 17 – (25) Sit-ne] P: Sitne – (26) vivendum] A: prec. by del. vid – (27) 8:13] P: 8, v. 13 – (27) 3:21] P: 2, v. 24. 13

See e.g., Abraham Scultetus and Johann Bockstad, In Epistolam ad Romanos Concionum Ideae, ed. Nicolas Eck (Heidelberg: Jonas Rosa and Johann Lancellot, 1619), 338: “Etiam peccata prosunt electis. Exemp[lum]: Abnegatio in Petro humilitatem effecit.”

512

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Responsio Nulla hic ordinis perturbatio est. Certitudo de vita aeterna est πληροϕορι α fidei,14 Rom. 8:38,39: Mihi persuasum est: neque mortem neque vitam etc. neque ullam rem aliam creatam posse nos separare a charitate Dei, quae est in Christo Iesu, domino nostro; 2 Tim 1:12: Mihi persuasum est eum posse depositum meum in diem illum servare. Sicut igitur fides natura prior est sanctitate, utpote quae purificare dicitur corda nostra, Act. 15:9, et per charitatem efficax esse, Gal. 5:6, ita certitudo de vita aeterna promtitudine ad vivum Christo antecedit, sed ordine causalitatis, non tempore, quem pulchre exprimit apostolus 2 Cor. 5, v. 14,15. Nec quicquam his contrarium locis allegatis reperitur.

5

10

Consideratio IIII Sufficiat-ne dixisse: “Ut ipsi deinceps vivam, promptum ac paratum reddit.” An vero praestet nonnulla addere, quae insuper ipsam actualem obedientiam exprimant sine qua conscientia non potest non accusare christianum. Responsio Promtitudo ad vivendum Christo actualem obedientiam non excludit, sed includit et efficit, ut est Ier. 32, v. 39, 40, Ezech. 36:26; Tit. 2:14. Videri tamen posset verba illa prudenter accommodata esse ad condicionem eorum, qui Spiritum regenerationis minore etiam mensura acceperunt, vel saltem ad eos, qui in lucta constituti velle quidem sentiunt cum apostolo, sed, ut efficiant, non assequuntur. In quibus manet et victrix emergit vivida haec consolatio, sicut scriptum est: Gratias ago Deo meo per Iesum Christum, item: Nulla est condemnatio iis, qui sunt in Christo Iesu, Rom. 7:25 et 8:1.

(2–10) Nulla ... reperitur] P: p. 17–18 – (3) 8:38] P: 8, v. 38 – (3) Mihi] A: -hi interl. add. – (4) rem aliam] P: aliam rem – (4) creatam] A: interl. add. – (5) 1:12] P: 1, v. 12 – (7) 15:9] P: 15, v. 9 – (8) 5:6] P: 5, v. 6 – (12–14) Sufficiat-ne ... christianum] P: p. 18 – (12) Sufficiat-ne] P: Sufficiatne – (12) promptum] P: promtum – (16–23) Promtitudo ... 1] P: p. 18 – (17) 36:26] P: 36, v. 26 – (17) 2:14] P: 2, v. 14 – (18) condicionem] P: conditionem – (23) iis] P: in iis – (23) Rom. 7:25 et 8:1] P: om. 14

Cf. Heb 10:22.

15

45r A

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

513

Ad secundam Quaestionem et Responsionem15 Consideratio I

5

Cum, quantum fieri potest, ordo in omnibus optimus servari debeat et iusta rerum tractandarum inter se connexio, forte non erit inutile hoc loco expendere, num quaestio haec satis apte cum praecedente cohaereat, cumque supra consolatio statuatur tanquam finis ultimus, annon praestet hoc modo quaestione hanc proponi: “quae sunt tibi necessaria ad fruitionem solatii istius?” Responsio

10

Quaestio haec aptissime cohaeret cum priore. Ut enim illa finem proposuit in consolatione hominis, ita haec media ad finem illum assequendum subiungit, prout in tractatione analytica fieri consuevit. Verba quoque quaestionis convenientissima sunt, sensu eadem cum iis, quae substitui vellent Remonstrantes, at significatu tum clariora tum penetrantiora. Consideratio II

15

45v A

Annon pro verbis hisce: “quanta sit peccati mei et miseriae meae magnitudo,” substitui possint haec: “quo statu et conditione a Deo creatus sim et quomodo ab illo statu per peccatum deciderim,” vel “in quem statum me ipse mea culpa coniecerim,” ut plenior ac perfectior sit sententia. Responsio

20

Haec ita distincta commodius dicuntur in ipsa explicatione partis primae quam in eiusdem propositione. Nec quicquam causae est, cur id magis fieri debeat in parte prima Catecheseos quam in partibus reliquis.

(3–7) Cum ... istius] P: p. 20 – (9–13) Quaestio ... penetrantiora] P: p. 20 – (10) consolatione] A: prec. by del. illegible word – (12–13) Remonstrantes] P: Consideratores – (15–18) Annon ... sententia] P: p. 20 – (17) statu] P: statu et conditione – (20–22) Haec ... reliquis] P: p. 20 – (22) Catecheseos] P: Catechesεως 15

“2. Quot sunt tibi scitu necessaria, ut ista consolatione fruens, beate vivas et moriaris? Tria. Primum, quanta sit peccati mei et miseriae meae magnitudo. Secundum, quo pacto ab omni peccato et miseria liberer. Tertium, quam gratiam Deo pro tanta liberatione debeam.”

514

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

AD PRIMAM PARTEM “DE AGNITIONE MISERIAE”16 In genere Consideratio I Annon paucis verbis significandum fuerit alium hic indui respectum illi, cui respondentis partes assignantur, quam gessit prima quaestione. Istic enim consideratus est, ut Christianus liberatus a miseria hic consideratur ut miser.

5

Responsio Huic abunde cautum est ipso titulo partis primae. Si enim de miseria sua interrogatur catechumenus, de se ut natura misero respondet. Consideratio II

10

Sit-ne res haec eo ordine pertractata, quo decet, cum ante miseriae definitionem quaeritur, unde illa cognoscatur. Responsio Ordo tractationis optimus est et rei maxime conveniens. Cum enim recte cognosci miseria non possit nisi ex lege, ante omnia mentio legis facienda fuit et ex doctrina eius miseriae definitio per partes postmodum constituenda.

15

Consideratio III Sit-ne miseriae descriptio perfecta vel saltem partes miseriae sic propositae, ut satis plane intelligi queant. Cum non reatus modo, sed et servitus peccati ex actuali peccato perpetrato existat, cuius tamen servitutis sub peccato an satis aperta mentio hac prima parte fiat, considerandum venit.

(4–6) Annon ... miser] P: p. 22 – (4) Annon] P: An non – (8–9) Huic ... respondet] P: p. 22 – (11–12) Sit-ne ... cognoscatur] P: p. 22 – (11) Sit-ne] P: Sitne – (14–16) Ordo ... constituenda] P: p. 22 – (15) cognosci] P: agnosci – (15) legis] A: foll. by del. illegible letter – (18–21) Sit-ne ... venit] P: p. 22 – (18) Sit-ne] P: Sitne – (20) existat] P: exsistat 16

The first part of the Heidelberg Catechism spans questions 3–11.

46r A

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

515

Responsio

5

10

Descriptio miseriae perfecta traditur non una aliqua, sed pluribus quaestionibus et responsionibus catecheticis partis primae. Insuper omnes partes miseriae iisdem plene et plane explicantur ad captum populi, quae peccato et poena, non reatu et servitute peccati, adaequate continentur. Reatus quoque et servitus peccati non ex actuali peccato a nobismet ipsis perpetrato primum existunt, quod Remonstrantes volunt, sed inde ab Adamo cum natura corrupta in nos propagantur et actuali culpa nostra aggravantur. Postremo servitus illa non solum mentis est excaecatae tenebris aut affectuum αÆ ταξι α depravatorum, sed imprimis ipsius voluntatis aversae a bono et proclivis ad malum omni tempore inde a pueritia, Gen. 6, v. 5 et 8, v. 21. Vide etiam quaestiones V et VIII. Quod dum negant Remonstrantes, Pelagianismum17 suum aperte produnt. Ad Responsiones III, IIII, V18

15

Consideratio I

20

Num plene satis ad quaestionem tertiam respondeatur his verbis: “Ex lege Dei,” an vero ei praestet addere propriae nostrae conscientiae et potentiae ad legem praestandam examinationem, cumque ex illa legis recitatione, quae solum Dei postulatum continet, citra annexionem poenae miseriam nostram plene cognoscere vix posse videamur. Annon ad responsum quartae quaes-

46v A

(2–13) Descriptio ... produnt] P: p. 22 – (4) et] P: ac – (7) existunt] P: exsistunt – (7) Remonstrantes] P: Consideratores – (10) imprimis] P: inprimis – (11) 8] P: cap. 8 – (11–12) Vide ... VIII.] A: marg. add.; P: om. – (12) negant Remonstrantes] P: Consideratores negant – (13) produnt] P: add. Sed an prima hac parte satis aperta mentio fiat servitutis peccati, id vero ex quaestione VIII eiusque exegesi liquebit. – (16–p. 516.2) Num ... ea] P: p. 27 – (16) tertiam] A: IIIam – (18) examinationem] P: examinatione – (18) legis] P: legis Dei – (20) quartae] A: IIae 17

18

Pelagianism as a theological movement goes back to the British monk Pelagius (350–420) and his followers (e.g., Caelestius), who held a high view on free will, that is man’s uncorrupted natural ability to fulfill God’s law for meriting salvation, denying original sin and the need of (super-)added grace, as it is evident in Pelagius’ famous letter to Demetrias (see B. R. Rees, The Letters of Pelagius and His Followers [Woodbridge: Boydell, 1991], 29–70). His strongest opponents were Augustine and Jerome. Pelagius was condemned by the African synods of Mileve and Carthage in 416 and excommunicated by Pope Innocent I in 417. His teachings were declared as heretical by the Council of Ephesus in 431. “3. Unde tuam miseriam cognoscis? Ex lege Dei;” “4. Quid a nobis postulat lex Dei? Id docet nos Christus summatim Matth. 22: ‘Diliges dominum Deum tuum, ex toto corde tuo, ex tota anima tua, ex tota cogitatione tua et ex omnibus viribus tuis. Istud est primum et maximum mandatum. Secundum autem simile est huic. Diliges proximum tuum sicut te ipsum. Ab istis duobus mandatis tota lex et prophetae pendent;’” “5. Num haec omnia perfecte servare potes? Minime. Natura enim propensus sum ad odium Dei et proximi.”

516

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

tionis addenda fuerit comminatio haec: Et maledictus, qui non manserit in omnibus et fecerit ea.19 Responsio Plenissime respondetur idque verbis apostoli aliquoties repetitis Rom. 3, v. 20 et 5:20 et 7:7; Gal. 3:19. Quod addendum putant de examine conscientiae et virium nostrarum ad praestandam legem, id commode sequitur quaestione V atque ex generali sententia legis sumitur. Similiter sequitur altera pars miseriae de poena peccati quaestione X, qua etiam formula comminationis exprimitur. Non omnia dici debuerunt uno loco nec in populari institutione perpetuo definitionum et divisionum nexu singula coniungi.

5

10

Consideratio II Annon commodius quaestio quinta sic posset proponi: “Num servasti haec omnia et etiamnum ita comparatus es, ut ea praestare possis?” cui tunc responsio itidem aptari queat; saltem annon praestet voculam “perfecte” in quaestione hac omittere, utpote quae ad rem facere non videatur. Etsi enim post legis transgressionem perfecte quis praestaret, miser tamen esse non desinet.

15

Responsio Quaestio haec nascitur ex responsione ad priorem. Ut istic perfectam obedientiam in lege requiri docetur, ita hic num talis a nobis praestari possit quaeritur. Ad rem igitur maxime facit. Nam quo rigor et αÆ κρι βεια le gis20 plenius intelligitur, hoc ipsum peccatum rectius cognoscitur.

20 47r A

Consideratio III Num verba haec: “Natura propensus sum”, omitti vel saltem in gratiam infirmorum aliqua ratione emolliri praestet, aut Scripturae phrases substitui, (4–10) Plenissime ... coniungi] P: p. 27 – (5) et ... 19] P: cap. 5, v. 20, cap. 7, v. 7, Gal. 3, v. 19 – (6) V] P: quinta – (7) sumitur] P: subsumitur – (8) X] P: decima – (12–17) Annon ... desinet] P: p. 27 – (12) quinta] A: Va – (16) quis] P: quis ea – (19–22) Quaestio ... cognoscitur] P: p. 27–28 – (22) cognoscitur] P: add. Equidem verum est, si post legis transgressionem perfecte quis praestaret legem, nihilominus fore miserum, sed liberatio a miseria, a qua homo miser denominatur, non tantum est immunitas a culpa praesente, verum etiam a poena culpae praeteritae. – (24–p. 517.2) Num ... possint] P: p. 28 – (24) sum] P: om. 19 20

Deut 27:26. See also Gal 3:10. Cf. Acts 22:3.

25

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

517

licet haec ipsa commode explicata, nihil in se falsitatis contineant, utut duriuscula nonnullis videri possint. Responsio

5

10

15

Qui horum verborum inductionem aut emollitionem urgent, nae illi latens Pelagianismi ulcus detegunt. Petita sunt ex ipsa Scriptura, quae de corruptione hominis eundem in modum pronunciat, Eph. 2:3: Eramus natura filii irae; Rom. 8:7: Sensus carnis inimicitia est adversus Deum, legi enim Dei non subiicitur, nam ne potest quidem; cap. 5:10: Quum inimici essemus, reconciliati fuimus Deo per mortem filii eius; Gen. 6:5 et 8:21: Omne figmentum et cogitationes cordis humani tantum ad malum sunt omni tempore, inde a pueritia. Infirmorum autem vel ideo hic habenda ratio non est, quod imprimis expediat eos convinci pravitatis suae, ex sensu eius humiliari coram Deo atque ita ad participandam liberationis gratiam praeparari. Sicut scriptum est, Matth. 11:28: Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos; Es. 66:2: In spiritu contrito habitabo.21 Ad Quaestionem et Responsionem sextam22 Consideratio I Annon verba haec: “In vera iustitia et sanctitate,” respiciant ad locum Pauli Eph. 423 et an locus ille satis commode ad primam creationem referri possit.

47v A

Responsio

20

Omnino respiciunt locum illum, qui propterea ad primam creationem recte refertur, quod ad imaginem Dei in ea acceptam in Christo instauramur.24 Quo sensu etiam alibi “factura” Dei et “nova creatura” dicimur, Eph. 2:10; Gal. 6:15. (4–15) Qui ... habitabo] P: p. 28 – (6) pronunciat] P: loquitur – (6–10) Eph ... pueritia] P: om. – (11) imprimis] P: inprimis – (13) gratiam] P: gratiam digne – (14) 11:28] P: 11, v. 28 – (14–15) et ... vos] P: etc. – (15) Es. 66:2] P: et Esa. 57, v. 15 – (16) sextam] A: VItam – (18–19) Annon ... possit] P: p. 30 – (18) Annon] P: An non – (21–24) Omnino ... 15] P: p. 30–31 – (23) 2:10] P: 2, v. 10 – (24) 6:15] P: 6, v. 15 21 22

23 24

Cf. also Isa 57:15. “6. Num ergo Deus hominem ita pravum et perversum condidit? Nequaquam. Imo vero bonum, et ad imaginem sui condidit eum, hoc est, vera iustitia et sanctitate praeditum, ut Deum creatorem suum recte cognosceret, ex animo diligeret, cum eo beatus in aeternum viveret, idque ad eum laudandum et celebrandum.” Eph 4:24. Cf. Eph 4:23.

518

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Consideratio II Annon Catechesis, cum docet hominem, ut cum Deo beatus in aeternum viveret, a Deo conditum esse, contradicat quam plurimis ecclesiae doctoribus. Responsio Non contradicit, quia usum tantum et finem imaginis Dei in creatione homini collatae indicat. Is certe fuit vita beata, sacramento arboris vitae ipsi obsignata. Neque hoc quisquam doctorum reformatae ecclesiae negat.

5

Consideratio III Cum Catechesis inquit hominem a Deo conditum, ut “cum eo beatus in aeternum viveret,” considerandum venit, num haec de duobus individuis tantum Adamo et Eva dicantur, an vero referantur ad universum genus humanum in ipsis consideratum. Et si postremum hoc conceditur, quomodo cum illo consistere possit sententia illorum, qui docent Deum maximam hominum partem ad exitium creasse et Adamum hoc fine condidisse, ut laberetur.25

10

15

Responsio Referuntur verba illa ad totum genus humanum ex primis illis duobus individuis tunc propagandum, nunc propagatum, ut vel series responsionis docet. Nec tamen evertitur, imo ne attingitur quidem praedictorum doctorum sententia. Quia non de mysterio praedestinationis, verum de usu et fine imaginis Dei agitur, quem sicut in vitae aeternae beatitudine Deus propo suerat, ita homo eundem adepturus fuisset, siquidem imaginem Dei constanter retinuisset inque obsequio et cultu creatoris sui perseverasset.

(2–3) Annon ... doctoribus] P: p. 31 – (2) Annon] P: An non – (3) quam plurimis] P: quamplurimis – (3) ecclesiae] P: Reformatae ecclesiae – (5–7) Non ... negat] P: p. 31 – (5–6) in creatione homini] P: homini in creatione – (9–15) Cum ... laberetur] P: p. 31 – (12) postremum] A: prec. by del. posterius[?] – (13) maximam] P: multo maximam – (17–23) Referuntur ... perseverasset] P: p. 31 – (19) praedictorum] P: istorum – (20) non] P: non agitur – (20) verum] P: sed – (21) agitur] P: om. – (21) sicut] P: Deus – (21) Deus] P: om. – (22) ita ... eundem] P: homo autem – (22) siquidem] P: si quidem – (23) inque] P: et in – (23) cultu] A: foll. by del. s 25

The reference is to supralapsarianism, the theological position on the logical order of God’s decrees (decreta), which places God’s decree to save and reprobate prior to the decrees on creation and fall, as opposed to infralapsarianism, which logically places God’s decree to save and reprobate after the fall. Prominent Reformed theologians who held a supralapsarian position were Theodore Beza and Franciscus Gomarus.

20

48r A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

519

Consideratio IIII

5

Quin et hoc consideratione dignum videtur, num Deus hominem ad hunc finem absolute creaverit, an vero sub conditione. Si absolute, quaeritur, quomodo id fieri potuerit, ut Deus fine hoc suo frustraretur et maxime partis respectu eo excideret irritumque Dei decretum fieret. Sin vero dicatur sub conditione hominem ad eum finem condidisse, quaeritur, num ergo Deus hominem incerto fine condiderit. Responsio

10

15

20

Extra oleas procurrit26 hoc dilemma ex falsa hypothesi, quod mysterium praedestinationis hic explicetur. Id alibi loco convenientiore et quidem paucissimis fit.27 Respondemus tamen ad membrum posterius dilemmatis per inficiationem consequentiae. Licet Deus sub condicione perseverantiae in primigenia integritate hominem ad salutem condiderit et homo conditionem illam non praestiterit, non tamen propterea dici potest Deum vel fine suo excidisse vel incerto fine hominem condidisse. Ratio est, quia consilium Dei de homine non terminatur prima eius creatione, sed ad omnia eventa creationem secuta se extendit. De quibus pulchre Augustinus libro “De Correptione et Gratia,” cap. X: “Sic,” inquit, “Deus ordinavit angelorum et hominum naturam, ut primum in ea ostenderet, quid posset liberum arbitrium, deinde quid posset suae gratiae beneficium iustitiaeque iudicium.”28 Consideratio V

48v A

Recte-ne dicatur Deum hominem condidisse vera iustitia et sanctitate praeditum, ut Deum recte cognosceret, cum cognitio Dei aut praecedat iustitiam et sanctitatem, aut iustitiam et sanctitatem sub se complectatur.

(2–7) Quin ... condiderit] P: p. 31 – (9–20) Extra ... iudicium] P: p. 31–32 – (10) explicetur] P: explicetur vel saltem attingatur – (14–15) dici ... condidisse] P: incerto fine ipsum condidit – (15) fine] A: prec. by del. fid – (16) omnia] A: foll. by del. illegible word – (17) extendit] P: extendit, alioqui dicendum esset et lapsum et reparationem hominis evenisse homine praeter consilium Dei, quod absurdum. – (17) quibus pulchre] P: his pulcre – (18) X] P: 10 – (19) liberum arbitrium] P: librum arbeitrium – (22–24) Recte-ne ... complectatur] P: p. 32 – (22) Recte-ne] P: Rectene 26

27 28

Cf. Erasmus of Rotterdam, Adagia, 1100 (ASD 2/3:136, 2–3): “‘Extra oleas fertur.’ Vbi quis terminos praescriptos transgreditur aut aliena nec ad rem pertinentia facit dicitue.” Cf. below quaestio 21, consideratio/responsio 4. Cf. Augustine, De Correptione et Gratia, 10,27 (CSEL, 92:251, 5–8): “... sic ordinasse angelorum et hominum vitam, ut in ea prius ostenderet quid posset eorum liberum arbitrium, deinde quid posset suae gratiae beneficium iustitiaeque iudicium.”

520

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Responsio Recte id dicitur. Nam iustitia et sanctitas synecdochice29 hic considerantur ut bonae qualitates animae sive ut virtutes homini in creatione inditae. Ex quibus promanare debuit atque etiam in statu integritatis promanavit verus Dei cultus in agnitione eius ac dilectione positus. Sed Remonstrantes, qui cum Socino tales qualitates homini concreatas fuisse negant, cognitionem Dei, iustitiam et sanctitatem tantum inter acquisita bona numerant;30 et illam istarum causam faciunt contra Scripturam, Eccles. 7:29; Gen. 5:1, 3, inter se collatis. Ad Quaestionem et Responsionem VII31

5

10

Consideratio I Annon iis, quae hic dicuntur: “ex lapsu et inobedientia” etc., addi commode possit: “iustitia Dei puniens homines primaevos et posteros in ipsis privatione illius iustitiae et sanctimoniae, ex quarum carentia existit illa depravatio naturae,” cuius hic fit mentio.

15

Responsio Fons et scaturigo pravitatis humanae est lapsus et inobedientia primorum parentum Adami et Evae in paradiso, Gen. 3; Rom. 5:12 et seqq. Quem lapsum punivit quidem Deus privatione iustitiae et sanctimoniae, sed quas homo prior abiecerat, cum sorte sua non contentus affectaret aequalitatem cum Deo, Gen. 3:5,6. Praeterea hic non de poena peccati, sed ipso peccato ac propria eius causa quaeritur.

(2–9) Recte ... collatis] P: p. 32 – (2) hic] P: om. – (3) ut] P: om. – (5–9) Sed ... collatis] P: Quam recte igitur actio dicitur finis et effectus qualitatis, quae est propter actionem, eamque causatur. Tam recte affirmatur hominem propter agnitionem Dei, iustitia et sanctitate, quae sapientiam praesupponunt, praeditum fuisse. – (12–15) Annon ... mentio] P: p. 51 – (12) commode] P: om. – (17–22) Fons ... quaeritur] P: p. 51 – (18) Rom. 5:12 et seqq.] P: Rom. 5, vers. 12 seqq. – (21) 3:5,6] P: 3, vers. 5, 6 – (21) ipso] P: de ipso – (21) ac] P: eiusque 29

30 31

Trope in which a quantitative shift between the intentioned and the actual expressed concept exists (pars pro toto; totum pro parte); cf. Quintilianus, Institutionis Oratoriae Libri Duodecim, VIII,6, 19–22 (ed. Michael Winterbottom [Oxford: Clarendon, 1970], 2:465–466). Cf. Faustus Socinus, Praelectiones Theologicae (Rako´w: Sebastian Sternacki, 1609), 3–10. “7. Unde igitur existit haec naturae humanae pravitas? Ex lapsu et inobedientia primorum parentum Adami et Evae. Hinc natura nostra ita est depravata, ut omnes in peccatis concipiamur et nascamur.”

20 49r A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

521

Consideratio II Annon praestet verba illa: “in peccatis concipiamur”, numero singulari efferri, prout locus psalmi habet in peccato.32 Responsio 5

10

Scriptura de peccato originali fere loquitur numero singulari. Caeterum cum peccati huius sive inhaerentis pravitatis variae sint partes respectu diversorum subiectorum, puta caecitas mentis, malitia cordis, affectuum rebellio etc., prout distincte satis recensentur Rom. 3, v. 11, 12, 13 etc., Eph. 2:3, Tit. 3:3, nihil impedit, quominus ad exaggerandam hominis miseriam etiam de eo loquamur numero plurali. Imprimis cum apostolus nos natura irae filios, in peccatis mortuos pronunciet Eph. 2, v. 1, 3; Col. 2:13. Alibi quoque asserat, nos ante reconciliationem nullis ad bonum viribus fuisse, omnes igitur vires nostrae propendebant et conspirabant in malum, corruptae peccatis, Rom. 5:6. Ad Quaestionem et Responsionem VIII33 Consideratio

15

20

49v A 25

An hisce: “ad omne vitium proclives,” idem significetur, quod quaestione 60 istis “ad omne malum propensus.” Id si ita habet, quaeritur, annon frustra addantur hoc loco ista: “nisi per Spiritum Sanctum regeneremur,” cum regeneratio propensionem ad malum non auferat ex mente quaestionis 60. Eoque considerandum venit, num quis simul et eodem tempore esse possit ad omne vitium proclivis et ad omne malum propensus, et tamen ad bene agendum idoneus; et num in eodem homine possit esse propensio ad odium Dei et proximi, et aptitudo ad bene agendum, cum odium Dei et proximi species sint propensionis ad malum. Quin et illud expendi meretur, num et quinta quaestio una responsione tam ad credentem et regenitum referri possit quam ad irregenitum, eoque videri possit miseriam hominis non satis

(2–3) Annon ... peccato] P: p. 51 – (2) Annon] P: An non – (5) Scriptura ... singulari] P: p. 51 – (5) fere] P: usitate – (6) sint] A: corr. from sunt – (9) exaggerandam] A: corr. from exaggerandum – (11–13) Alibi ... 6] P: p. 51 – (11) Alibi ... nos] P: Sic Rom. 5, v. 6 – (12) fuisse] P: fuisse dicimur – (13) Rom. 5:6] P: om. – (16–p. 522.2) An ... exprimunt] P: p. 63 – (16) hisce] P: verbis hisce – (16) 60] P: LX – (19) propensionem] A: interl. add. -nem – (19) 60] P: LX – (24) sint] P: sit – (24) ad] P: ad omne – (26) eoque] P: ideoque 32 33

Ps 51:7. “8. An vero adeo corrupti sumus, ut ad bene agendum prorsus non simus idonei, et ad omne vitium proclives? Certe, nisi per Spiritum Sanctum regeneremur.”

522

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

exprimi istis phrasibus, quae simul etiam ad regenitos applicari queant eorumque statum non minus quam irregenitorum exprimunt. Responsio Verbis illis diversis locis repetitis idem significatur, at non eodem modo et gradu. In homine misero nondum regenito, de quo hic, est totalis propensio ad omne malum et peccati inhabitantis plenum dominium. In homine liberato, hoc est iustificato et regenerato, de quo quaestione 60 sermo est, sunt propensionis illius reliquiae, in aliis maiores, in aliis minores, ex peccato non quidem plene regnante, nondum tamen edomito aut plane abolito, ut est Rom. 6 et 7 capp. Adduntur ergo verba illa de regeneratione Spiritus non solum discriminis causa, verum imprimis, ut αÆ δυναμι α hominis ad sui conversionem ostendatur. Quibus observatis per se claret, quid ad porismata Remonstrantium respondendum sit. Primum affirmatur de homine regenito, in quo caro et Spiritus, Gal. 5:16, 17, lex membrorum et lex mentis, Rom. 7:23, de irregenito negatur. Alterum eadem distinctione dissolvitur. Et quia in renatis non est perfecta Dei dilectio ex toto corde, ex tota anima etc.,34 superesse oportet reliquias affectus contrarii, qui in Scriptura odii nomine venire solet.35 Tertium negatur, quia variat subiectum quaestionis 5 et 60, quod illic homo miser, irregenitus, hic liberatus et regenitus. Talia autem sunt praedicata, qualia permittuntur esse a suis subiectis. Et tamen eadem praedicata de diversis subiectis usitate enunciantur respectu et modo diverso. Ita apostolus irregenitos et regenitos carnales vocat Rom. 7:14, 1 Cor. 3:3, et Iohannes utrosque peccare, sed diversimode, affirmat 1 Ioh. 2:1 et cap. 3:8, 9.

(2) exprimunt] P: exprimant – (4–24) Verbis ... 9] P: p. 64 – (7) 60] P: LX – (9) plene] P: plane – (9) ut est] P: om. – (10–11) non solum] P: partim faciendi – (11) verum imprimis] P: partim – (12) ostendatur] P: plenius ostendatur – (13) Remonstrantium] P: Consideratorum – (14) Primum] P: no highl. – (15) 5:16, 17] P: 5, v. 17 – (15) 7:23] P: 7, v. 23, 25 – (16) Alterum] P: no highl. – (19) Tertium] P: no highl. – (19) 5 et 60] P: V et LX – (20) hic] P: hic autem – (20) autem] P: vero – (23) 7:14, 1 Cor. 3:3] P: 7, v. 14, 1 Cor. 3, v. 3 – (23) et] A: foll. by del. homines[?] – (23) Iohannes] A: interl. add. – (24) sed diversimode] P: om. – (24) 2:1] P: 2, v. 1 – (24) 3:8, 9] P: 3, v. 8, 9 34 35

Matt 22:37. Cf. Questions 4 and 5 of the Heidelberg Catechism.

5

10

15

20 50r A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

523

Ad Quaestionem et Responsionem IX36 Consideratio I

5

Num Deus ab Adamo lapso et defectionis reo porro obedientiam postulaverit, antequam novum cum illo foedus iniverit. Cum lex non videatur simul et ad obedientiam et ad poenam obligare neque Deus legem praescribere credatur iis, qui foederis omnis prorsus expertes sunt. Responsio

10

15

50v A

20

Ante promissionem de semine mulieris37 Deus non quidem postulavit obedientiam novo aliquo mandato in sacris expresso. Adamus tamen obedientiam illam debuit, non minus lapsus quam integer, cum utroque in statu fuerit creatura Dei, ad eius obsequium obligatus. Quod dicitur, legem non simul obligare ad obedientiam et poenam, de homine integro verum fuit, de corrupto falsum est. Hunc enim ad utramque obligat, ad poenam propter inobedientiam praeteritam, ad obedientiam vero praesentem et futuram propter officium et obsequium Deo creatori et conservatori perpetuo debitum. Praeterea populi foederati haec quidem praerogativa est, quod Deus legem suam in normam cultus ei dignatus fuit promulgare et praescribere. Interim etiam ii, qui a foedere alieni sunt, Eph. 2:12, opus legis gerunt in cordibus suis, cuius magisterio intelligunt se non modo debere Deo obedientiam, verum etiam, si non praestent, inexcusabiles esse, Rom. 1 et 2 capp. Consideratio II

25

Num causa illa iniuriam excuset: “quod Deus hominem talem condiderit” etc., cum privatio donorum sit poena propter peccatum admissum ab ipso Deo hominibus inflicta, propter quam num homo possit alterius criminis reus peragi a Deo, nisi ipsius alia culpa interveniat, perpendendum videtur.

(3–6) Num ... sunt] P: p. 70 – (8–20) Ante ... capp.] P: p. 70 – (9) sacris] P: Scripturis – (11) obligatus] P: obligata – (12) verum] A: foll. by del. illegible word – (16) Praeterea] P: Praeterea etsi – (16) quidem] P: om. – (16) est] P: fuit – (17) praescribere] P: praescribere, Rom. 3, v. 2 et cap. 9, v. 4 – (17–18) Interim etiam] P: Nihilominus – (18) 2:12] P: 2, v. 12 – (18) legis] P: legis scriptum – (20) si] P: si eam – (22–25) Num ... videtur] P: p. 70 36

37

“9. An non igitur Deus homini iniuriam facit, qui ab eo in lege flagitet, quae praestare non queat? Minime. Nam Deus hominem talem condiderat, ut ea praestare posset. Verum homo, impulsore diabolo, sua ipsius contumacia, se et omnem posteritatem divinis illis donis orbavit.” Cf. Gen 3:15.

524

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Responsio Causa in responsione catechetica expressa sufficientissime et evidentissime excusat iniuriam, quin imo omnem eius speciem diluit. Si homo potentiam seu facultate praestandi legem a Deo acceptam propria sua culpa amisit, quomodo iniurius Deus, qui observationem legis etiam post facultatis illius amissionem ab ipso exigit? An etiam iniurius creditor, qui debitum postulat ab eo, qui intemperantia et prodigalitate ad paupertatem redactus solvendo non est? Est sane privatio donorum Dei poena antegressae inobedientiae Adae, simul vero eiusdem Adae culpa est, quatenus est carentia iustitiae inesse debitae et contrariae iniustitiae habitus debitae abesse, sicut unum idemque in Scriptura saepe culpae et poenae rationem sustinet, quoties nimirum Deum peccata peccatis iuste punire docetur. Ideoque ex peccato originali laxius sumpto geminus reatus proponitur, unus ex actuali transgressione Adae nobis imputata, Rom. 5, v. 12 et seq., 1 Cor. 15, v. 22, alter ex eam secuta depravatione et vitiositate naturae, quae singulis inhaeret, de qua est Eph. 2, v. 3 et alibi. Tertius, qui ex peccato actuali accedit, cum ipso multiplicatur, ut quoties peccatur, toties novus reatus contrahatur. Sicut scriptum est Gen. 15, v. 16: Nondum completae sunt iniquitates Amorraeorum etc., et Matth. 23, v. 35: Ut veniat super vos omnis sanguis iustus etc. Consideratio III Num verba haec: “homo semetipsum divinis illis donis orbavit”, significent id eum fecisse meritorie, sic nempe, ut statuatur Deum homines illis donis orbasse, hominem autem id meritum esse, ut istis a Deo privaretur. Id si ita habet, videndum, quo loco habenda sit illorum sententia, qui statuunt Deum ante perpetratum peccatum homini vel subtraxisse vel denegasse dona nonnulla necessaria, ut stare posset.38

(2–19) Causa ... etc.] P: p. 70–71 – (3–8) Si ... non est] P: ut modo fuit ostensum – (9–10) quatenus ... abesse] P: partim quatenus dona illa contemsit et abiecit, partim quatenus iis ornatus esse debuit – (13) sumpto] P: sumto – (13) proponitur] P: in nos dimanavit – (14) et seq.] P: seqq. – (14) eam] A: prec. by del. eam – (16) cum] A: prec. by del. illegible words – (18) Amorraeorum] P: Amorrhaeorum – (21–26) Num ... posset] P: p. 71 – (22) homines] P: hominem 38

The Remonstrants allude to the scholastic teaching on the donum superadditum, an infused grace into Adam and Eve as a superadded gift to their original creaturely state, cf. Thomas Aquinas, Summa Theologiae, Ia, q. 95, a. 1, ad 4 (STO, 2:326).

5

10

15

20

25

51r A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

525

Responsio

5

Expositionem illam verborum admittimus. Cui minime repugnat, quod de subtractione καταχρηστικωÄ ς sic dicta sive novorum donorum denegatione obiicitur. Nec enim poenae fuit, sed explorationis; nec donorum ante collatorum privatio, sed dilatio novorum et omissio succedaneae gratiae, qua homo factus confirmatior etiam constanter vellet permanere in suo statu, sicut prioris gratiae beneficio permanere poterat. Consideratio IIII

10 51v A

Annon praestet pro voce “moetwilligheit,” id est “contumaciae,” substituere vocem defectionis voluntariae “vrywillige afvall” cum Scriptura peccatum Adami nusquam contumaciae, sed plerumque inobedientiae nomine insigniat.39 Responsio

15

Editio Germanica Catecheseos, quae sola authentica est, habet “mutwillige ungehorsam”.40 Qua voce utitur apostolus Rom. 5, vers. 19. Ad eam levi mutatione hic et alibi versio Belgica potest revocari, si operae precium videbitur. Consideratio V

20

Cum Catechesis dicat Adamum peccasse “impulsore diabolo”, quaeritur, annon huic contradicant, qui dicunt Deum hominem ad peccandum occulta ratione impellere.

(2–7) Expositionem ... poterat] P: p. 71 – (3) novorum donorum] P: donorum novorum – (4) enim] P: enim illa – (4) nec] P: non etiam – (6) etiam] P: om. – (7) sicut] P: quemadmodum – (9–12) Annon ... insigniat] P: p. 71 – (9) Annon] P: An non – (9) moetwilligheit] P: moetwilligheyt – (10) vrywillige afvall] P: vrywilligen afval – (14–17) Editio ... videbitur] P: p. 71–72 – (14) mutwillige] P: mutwilligen – (15) Rom. 5, vers. 19] A: Rom. 5:18 – (19–21) Cum ... impellere] P: p. 72 – (19–20) annon] P: an non 39

40

The Dutch edition of the Heidelberg Catechism (first published in Emden, 1563) reads “moetwillighe onghehoorsaemheyt,” Catechismus oft Onderwijsinghe in de Christelicke Leere ..., in De Psalmen Davids ende ander lofsanghen ... (Emden: Sybout Aysma, 1574) (Heijting, no. B 12.33), a2r. Cf. RB, 2/2:177.29.

526

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Responsio Calumnia atrox est et palpabilis doctores orthodoxos affirmare Deum ea ratione impellere ad peccandum, qua impellit diabolus. Nam diabolus impellit ad peccatum qua peccatum, suggerendo illud, suadendo, instillando. Deus vero impellit sive movet creaturam corruptam ad exsequendum iudicium suum, quod creaturae respectu peccatum est, sicut impulit Davidem ad numerandum populum iusta ira, quae tamen numeratio respectu Davidis peccatum erat ex insolentia animi et propriarum virium fiducia profecta, 2 Sam 24, v. 1.41 Ad Quaestionem et Responsionem X42

5

10

Consideratio I Quomodo sint accipiendae voces istae “contumacia et defectio”? Num defectionem et inobedientiam primorum nostrorum parentum in paradiso adversus legem tum temporis ipsis datam, an vero proprium uniuscuiusque peccatum actuale, an utrumque simul designent? Si primum asseritur, expendendum est, num recte tunc quaeratur, an Deus illam inobedientiam dimittat impunitam, cum iam ante dictum sit Adamum cum omni sua posteritate propter illam punitum privatione donorum divinorum, posteros vero insuper conceptione et nativitate in peccato. Secundum si dicitur, videndum, num satis oportune et convenienter ista hoc loco dicantur, cum huc usque nulla actualium cuiusquam peccatorum et propriae defectionis facta sit mentio. Utrumque si asseritur, cogitandum, num praestet alio modo quaestionem hanc proponi, hoc nempe: num Deus hominis inobedientiam alio etiam modo puniat, quam supra dictum est.

(2–9) Calumnia ... v. 1] P: p. 72 – (2–3) ea ... impellere] P: impellere hominem – (3) qua] P: sicut – (5) vero ... sive] P: vero neutiquam impellit ad peccatum qua peccatum, sed – (6) creaturae respectu] P: per accidens vitio ac culpa creaturae – (6) sicut] P: ita – (7) iusta] P: ex iusta – (7) tamen] P: om. – (7) respectu Davidis] P: Davidis respectu – (8) profecta] A: corr. from profectum – (9) 1] P: 1 seqq. – (12–24) Quomodo ... est] P: p. 76 – (13) primorum] A: foll. by p – (15) asseritur] P: asseratur – (16) tunc] P: tum 41 42

See also 2 Sam 24:10. “10. Num Deus hanc contumaciam et defectionem hominis dimittit impunitam? Imo vero horrendis modis irascitur, tum ob innata nobis peccata, tum ob ea, quae ipsi committimus, eaque iustissimo iudicio praesentibus et aeternis suppliciis punit, quemadmodum ipse pronunciat: ‘Maledictus omnis, qui non permanet in omnibus, quae scripta sunt in libro legis, ut ea faciat.’” Cf. Deut 27:26.

52r A 15

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

527

Responsio

5

52v A

10

Vocum illarum significatio manifesta est ex praecedente responsione, ubi de primorum nostrorum parentum peccato in paradiso admisso explicantur, sic tamen, ut non excludant primi illius peccati effecta, quae in depravatione naturae et actionum cernuntur. Nihilominus recte quaeritur de contumaciae illius et defectionis poena, quia, quae ante dicta sunt de privatione donorum divinorum et corruptione naturae inde ab utero ad culpam hominis, non ad iustam Dei poenam pertinent, sicut Catechetes tractationem de culpa et poena accurate distinxit. Peccati autem actualis quod hic commoda mentio fiat, facile intelliget, quisquis quaestionem V et VIII cum hac ipsa diligenter contulerit, ut nulla prorsus mutatione sit opus. Consideratio II

15

An in responsione pravitas et corruptio, quae nobis ex inobedientia primorum parentum est annata, recte plurali numero dicatur: “peccata nobis innata.” Responsio De hac consideratione dictum, quod satis est responsum ad considerationem secundam quaestionis septimae. Consideratio III

20

Cum nullibi antea mentio facta sit peccatorum ullorum, quae in propriis personis praeter peccatum hoc primum Adami perpetraverimus, quaeritur, num apte satis hoc loco eorundem fiat mentio in illis vocibus: “tum quae ipsi committimus.”

(2–11) Vocum ... opus] P: p. 76–77 – (3–4) sic ... excludant] P: non exclusis tamen – (4–5) effecta ... et] P: effectis, quae in vitiositate naturae et pravitate – (6) quia ... sunt] P: nam, quae – (7) utero] P: utero ante dicta sunt – (7) hominis] P: hominis referuntur – (8) Dei] P: eius – (8) Catechetes] P: Catechesis – (9) distinxit] P: dispescuit – (9) autem actualis] P: actualis vero – (9) hic ... fiat] P: commoda hic fiat mentio – (10) facile] A: prec. by del. quisquis – (10) V] A: corr. from del. IIII; P: quintam – (10) VIII] A: corr. from VII; P: octavam – (11) contulerit] A: contuberit – (13–15) An ... innata] P: p. 77 – (17–18) De ... septimae] P: p. 77 – (17) responsum] P: om. – (20–23) Cum ... committimus] P: p. 77

528

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Responsio Consideratio haec asserere videtur, etiam primum peccatum a nobis in propriis personis patratum fuisse. Apostolus contra docet omnes nos in Adamo peccasse, in quo eramus δυνα μει sive originaliter, Rom. 5:12. Caeterum, quod peccatorum actualium hic oportune meminerit Catechetes, ex ante dictis clarum est. Et proclivitas ad omne malum, de qua quaestione VIII, est inclinatio ad quodvis actuale peccatum, propensio item ad odium Dei et proximi, de qua quaestione V talis est, quae subinde exit in actum, imo quae in perpetuo quasi actu occupatur. Consideratio IV

5

10

Cum haec omnia eo tendant, ut miseriae nostrae magnitudo quam maxime nobis innotescat, consideran dum venit, num ad id sufficiat agnitio transgressionis nostrae in Adamo, quae solummodo adversus legem et foedus legale perpetrata est, an vero ad hoc potissimum etiam requiratur agnitio peccatorum, quae nos singuli perpetravimus, partim adversus evangelium gratiae, ut sunt infidelitas et impoenitentia, partim adversus legem, sed sub novo et evangelico foedere nobis propositam, cum miserior certe sit, quicunque adversus gratiam evangelicam, quam qui adversus legem, peccaverit, Heb. 6 et 10.

15

Responsio

20

Parte prima Catecheseos traditur agnitio miseriae et peccatorum, quae vocationem hominis ad Christum per evangelium et statum regenerationis antecedunt, qualis nobis describitur Rom. 1, 2, 3 capp.; Eph. 2; Tit. 3. De caeteris peccatis, quae vocationem eius et regenerationem consequuntur, agitur parte secunda et tertia. Interim falsum est ad magnitudinem miseriae nostrae cognoscendam ex mente Catecheseos et nostra sufficere agnitionem transgressionis nostrae in Adamo, cum ea distincte proponatur primo quidem in peccato, tum primo, tum originali, et fructibus eius, inde vero in poenis peccati temporalibus iuxta et aeternis.

25

(2–9) Consideratio ... occupatur] P: p. 77 – (3) Apostolus ... docet] P: Contra docet Apostolus – (4) 5:12] P: 5, v. 12, 1 Cor. 15, v. 22 – (5) hic] P: hoc loco – (5) Catechetes] P: Catechesis – (5) ante dictis] P: antedictis – (8) quae] A: foll. by del. quae – (11–19) Cum ... 10] P: p. 77 – (19) 10] P: 10 capp. – (21–29) Parte ... aeternis] P: p. 77–78 – (21) Catecheseos] P: Catcheseωs – (23) Eph. 2] P: Eph. 2, 4 capp. – (23) Tit. 3] P: Tit. 3 cap. – (24) consequuntur] A: con- interl. add. – (24) agitur] P: agetur – (25) ad] P: ad cognoscendam – (25–26) cognoscendam] P: om. – (26) Catecheseos] P: Catcheseωs – (26) et nostra] P: om. – (27) primo] P: initio – (28–29) originali ... aeternis] P: originali, tum actuali, post vero in temporalibus et aeternis poenis omnium et singulorum peccatorum

53r A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

529

Consideratio V

53v A

5

Num partes miseriae nostrae ordine recto satis sint dispositae, cum peccatum Adami et Evae primo promeruerit iram Dei et inde ablationem Spiritus sanctimoniae, qui est signaculum favoris divini et sine bona conscientia consistere nequit, qua per peccatum amissa etiam ipse Spiritus inhabitans, regens, testificans et consolans amittitur et excutitur. Responsio

10

Optimo ordine dispositae sunt partes miseriae nostrae, ad captum populi singulari prudentia accommodatae, prout ante ostendimus. Ab hoc ordine simul et a veritate desciscit is, quem hic fingunt et praescribunt Remonstrantes, quatenus privationem Spiritus sanctimoniae et donorum Dei pro nuda poena reputant, corruptionem naturae peccatum proprie dictum esse tacite negant, denique homini integro, necdum ulli miseriae obnoxio, Spiritum consolationis attribuunt. Consideratio VI

15

An locus Scripturae: “Maledictus, qui non” etc. peccato innato accommodari possit, an vero peccatis tantum actualibus, quae ipsi comittimus, aptari debeat. Responsio 20

25

Utriusque generis peccatis rite potest accommodari. Ratio est, quia non permanemus in lege non solum αÆ νομι αì actionum, sed etiam αÆ ταξι αì naturae et potentiarum ac inclinationum eius, ut patet ex sententia praecepti X. Et transgressores inde ab utero vocamur, Es. 48, v. 8. Atqui non illo modo; ergo isto et sic in lege inde ab utero non permansimus. Sed demus locum intelligendum esse de peccatis actualibus propter sequentia: “ut faciat ea;” tamen innatum illud peccatum non excluditur, sed includitur per metonymiam43 (1) V] A: VI – (2–6) Num ... excutitur] P: p. 78 – (4) divini] A: corr. from di[–]ni – (8–14) Optimo ... attribuunt] P: p. 78 – (9) prout] P: ut – (10) a] P: ab ipsa – (10) desciscit] A: corr. from [–]desciscit – (10–11) hic ... Remonstrantes] P: Consideratores fingunt ac praescribunt – (15) VI] A: del. I – (16–18) An ... debeat] P: p. 78 – (20–p. 530.2) Utriusque ... 19] P: p. 78 – (22) X] P: decimi 43

A metonymy is a rethorical figure used to refer to a thing or concept by way of calling it by a contiguous thing or concept, e.g., referring to the effect by its cause, as it is here the case: actual sins (effect) are taken to refer to original sin (cause). Cf. Quintilianus, Institutionis Oratoriae Libri Duodecim VIII,6, 23 (ed. Michael Winterbottom [Oxford: Clarendon, 1970], 2:466): “μετωνυμι α, quae est nominis pro nomine positio.”

530

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

effecti, quia ex eo tanquam fonte omnia peccata actualia scaturiunt et profluunt, Matth. 15:19. Ad Quaestionem et Responsionem XI44

54r A

Consideratio I An iustitia et misericordia recte satis hic opponantur, cum iustitia proprie significet rectitudinem et aequitatem, secundum quam omnia administrat, quo sensu eius misericordia etiam iusta est, hic vero iustitiae nomine severitas intelligatur.

5

Responsio Nodum, quem nectunt, solvunt ipsi. Si iustitia hic est severitas sive iustitia particularis distributiva puniens et vindicans peccata, certe non est iustitia universalis, quae tum particularem hanc, tum misericordiam, tum reliquas Dei virtutes complectitur. Opponuntur autem iustitia puniens et misericordia parcens eo modo, quo in sanctione secundi praecepti, Exod. 20, v. 4, 5, 6, hoc est contrariorum effectorum respectu, non autem quasi sint contrariae qualitates in Deo. Quod vero Remonstrantes hic et insequentibus, ubi agunt de iustitia Dei, Socinianismi45 semina spargant, nemini rerum intelligenti obscurum aut dubium esse potest.

10

15

Consideratio II Num peccatum simpliciter et absolute summum supplicium mereatur eo, quod adversus summam maiestatem Dei commissum sit et an Scriptura hanc causam ullibi alleget. Quo-ve modo ex eo non sequatur peccata omnia esse paria, iuxta stoicorum axioma.46 Quod vel eo nomine Christianis maxime reiiciendum videtur, quod sacra Scriptura aperte satis poenarum gradus con(1) quia ... eo] P: utpote ex quo – (1) fonte] P: impuro fonte – (2) 15:19] P: 15, v. 19 – (5–8) An ... intelligatur] P: p. 83 – (5) opponantur] A: corr. from oppugnantur – (6) quam] P: quam Deus – (10–18) Nodum ... potest] P: p. 83 – (10) hic est] P: est hic – (14) secundi praecepti] P: praecepti secundi – (14) 4, 5, 6] P: 4, 5 – (14–15) hoc est] P: nimirum – (16–18) Quod ... potest] P: om. – (20–p. 531.2) Num ... testetur] P: p. 83 – (21) maiestatem Dei] P: Dei maiestatem – (22) Quo-ve] P: Quove 44

45

“11. An non igitur Deus etiam est misericors? Est ille quidem misericors, verum ita, ut etiam sit iustus. Quapropter postulat eius iustitia, quod adversus summam Dei maiestatem commissum est, id quoque ut summis, hoc est, sempiternis cum animi tum corporis suppliciis luatur.” Anti-Trinitarian theological movement, initiated by Lelio and Faustus Socinus, which inter alia rejected the Reformers’ satisfaction theory of atonement.

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

531

stituat, graviores quibusdam poenas denunciet et mensuram peccatorum impleri interdum testetur. Responsio

54v A

5

Imo simpliciter meretur tale supplicium, quia Dei summi illius boni dedecoratio est, quam causam allegat apostolus Rom. 2, v. 23, 24 et alibi. Inde vero nec sequitur nec stabilitur παρα δοξον stoicorum de aequalitate poenarum,47 quia etiam summi illius et sempiterni supplicii gradus sunt, ut docet servator noster Matth. 11, v. 22, 24 et alibi. Sophisticantur igitur in terminis simpliciter summi supplicii. Consideratio III

10

Num Scriptura doceat iustitiam Dei absolute et simpliciter postulare, ut peccatum puniatur ea poena, quam secundum sui gravitatem est commeritum, sic ut Deus non possit illud condonare nisi illata vel peccatori ipsi vel alteri aliqui poena condigna. Responsio

15

20

Docet Scriptura Deum non modo odisse et aversari omne peccatum, Psal. 5, v. 5, 6 et 45:8, sed etiam hoc esse δικαι ωμα, ius, ipsius, ut qui faciunt peccatum, digni sint morte, Rom. 1:32; item iustum esse apud ipsum afflictionem reddere iis, qui pios affligunt, 2 Thess. 1, v. 6. Est igitur haec iustitia ipsi naturalis, quam tamen non nisi liberrima voluntate exserit et ostendit, sicut homo, cui maxime naturalis ratio est, actus rationis non nisi volens exercet.

(4–9) Imo ... supplicii] P: p. 83 – (11–14) Num ... condigna] P: p. 83 – (16–21) Docet ... exercet] P: p. 83–84 – (17) 45:8] P: Psal. 45, v. 8 – (17) hoc] A: interl. add. repl. del. illegible word – (18) 1:32] P: 1, v. 32 – (19) 2 Thess. 1, v. 6] A: 2 Thess. 2:6 – (20) tamen] A: interl. add. – (21) maxime] A: interl. add. – (21) exercet] P: foll. by Sed de naturali iustitia Dei quam hic obiter attingunt Novatores, Sociniani autem aperte oppugnant, infra articulo de morte ac satisfactione Christi agetur 46

47

Stoics assumed an egalitarian view of sin or vice (parallel to their view on the equality of virtue), which was generally defined as acting irrationally without any gradation. The “aequalitas poenarum” held by the Stoics logically follows from the equality of sin or vice. See Cicero, Paradoxa Stoicorum, 20–26 (LCL, 349:270–277).

532

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

CONSIDERATIONES IN SECUNDAM PARTEM CATECHISMI “DE LIBERATIONE HOMINIS”48

55r A

Consideratio Cum duplex sit nostra miseria, tum reatus condemnationis, tum servitus sub tyrannide peccati, videndum, annon utriusque facienda fuerit mentio, cum hic unius tantum fiat mentio et nullibi postea alterius eo, quod id fieri modo fas est et aequum.

5

Responsio Falsum est hic unius tantum partis miseriae, nempe reatus condemnationis, fieri mentionem et nullibi postea alterius eo, quo id fieri aequum est, modo nempe servitutis sub tyrannide peccati. Nam: 1. Liberatio a temporalibus et aeternis poenis, de qua quaestio 12, quae ex proxime praecedenti deducitur, agit, includit liberationem a servitute et tyrannide peccati. Neque enim potuit Christus plene tollere effectum, hoc est poenam, nisi sublata causa nempe peccato. Quocirca Paulus Tit. 2:14 beneficium redemptionis cum beneficio sanctificationis coniungit, dicens: Qui (Christus) dedit semetipsum pro nobis, ut redimeret nos ab omni iniquitate, et purificaret sibi ipsi populum peculiarem, studiosum bonorum operum. Sic Petrus 1 Pet. 1:19. 2. Quaestio haec duodecima nominatim has duas partes exprimit, an aliqua sit ratio aut via, qua 1. ab his poenis, de quibus quaestione proxime praecedenti, liberemur, 2. et Deo reconciliemur. Quomodo possemus Deo plene reconciliari, si peccatum etiam quoad ipsius dominium et tyrannidem in nobis non simul aboleretur et si fraena laxando nostris pravis cupiditatibus Deum perpetuo offenderemus? 3. Verum quidem est in responsione ad hanc 12 quaestionem fieri tantum mentionem satisfactionis, quae Dei iustitiae satisfiat, quandoquidem ante omnia talis satisfactio requiritur. Sed hic non subsistit catechesis. Nam statim quaestione 17 docetur tali nobis opus fuisse mediatore et liberatore, qui non modo posset onus irae divinae adversus peccatum sustinere, sed etiam amissam iustitiam ac vitam restituere, quod Christum plenissime praestitisse quaestio proxime sequens, nempe 18, declarat, quando ait Christum a Deo nobis factum iustitiam, sapientiam, sanctificationem et redemptionem.49 Sic (1) Considerationes] A: following text by hand B – (4–7) Cum ... aequum] P: p. 88 – (4) servitus] P: servitutis – (5) annon] P: an non – (6) quod] P: quo 48 49

The second part of the Heidelberg Catechism spans questions 12–85. “18. Quis autem est ille mediator, qui simul est vere Deus et verus ac perfecte iustus homo?

10

15

20

25 55v A

30

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

5

10

15 56r A

20

533

quaestio 29 Christum esse Iesum, hoc est servatorem nostrum, dicitur, quia nos liberat ab omnibus peccatis nostris,50 quod non tantum facit satisfaciendo pro nostris peccatis, sed etiam peccatum et tyrannidem diaboli in nobis destruendo, iuxta loca Hebr. 2:14, Col. 1:13, Rom. 5:19, 2 Cor. 5:21. Et quaestio 31, ubi nomen Christi explicatur, dicitur Christum esse regem nostrum, quia nos suo verbo et spiritu gubernat,51 ut non amplius in nobis regnet peccatum, et sublata est servitus illa, qua peccato serviebat. Idem clare ac diserte explicatur quaestio sequens, nempe 32, ubi docetur nos Christianos appellari, quia per fidem membra sumus Christi et unctionis ipsius participes, ut et nomen ipsius confiteamur nosque sistamus ipsi vivam gratitudinis hostiam et in hac vita libera conscientia contra peccatum et diabolum pugnemus.52 Quaestione 34 dicimur liberati ab omni potestate diaboli, ergo etiam tyrannide peccati, quae est maxima diaboli potestas. Christus dicitur esse dominus noster, qui nos sibi proprios vindicavit, ergo non amplius sumus sub servitute peccati.53 Quid clarius, quam, cum quaestio 40 et 43 de effectis et fructibus mortis Christi agitur, Catechesis docet non modo Christum sua morte pro nobis satisfecisse, sed etiam virtute mortis ipsius veterem nostrum hominem una cum eo crucifigi, interimi et sepeliri, ne pravae cupiditates et desideria carnis posthac in nobis regnent, etc.54 Rursus quaestio 45, cum quaeritur de fructibus resurrectionis Christi, secundus illius fructus hic esse dicitur, quod eius potentia ad novam vitam excitamur, iuxta dictum Rom. 6:4.55 Si hic modus (2) facit] A: corr. from facis – (6) ut] A: interl. add. – (19) quaeritur] A: corr. from quaestitur[?]

50

51

52

53

54

55

Dominus noster Iesus Christus, qui factus est nobis sapientia a Deo, iustitia, sanctificatio et redemptio.” Cf. 1 Cor 1:30. “29. Quare Filius Dei appellatur Iesus, hoc est salvator? Quia nos salvat ab omnibus peccatis nostris, nec ulla salus aliunde peti debet, nec alibi reperiri potest.” “31. Quare appellatur Christus, hoc est unctus? ... et rex, qui nos suo verbo et Spiritu gubernat et partam nobis salutem tuetur ac conservat.” “32. Cur vero tu Christianus appellaris? Quod per fidem membrem sum Iesu Christi et unctionis ipsius particeps, ut et nomen eius confitear, meque sistam ipsi vivam gratitudinis hostiam, et in hac vita contra peccatum et Satanam libera et bona conscientia pugnem, et postea aeternum cum Christo regnum in omnes creaturas teneam.” “34. Qua de causa appellas eum Dominum nostrum? Quia corpus et animam nostram a peccatis, non auro nec argento, sed pretioso suo sanguine redimens et ab omni potestate diaboli liberans nos sibi proprios vindicavit.” “40. Cur necesse fuit, ut Christus ad mortem usque se demitteret? Propterea quod iustitiae et veritati Dei nullo alio pacto pro nostris peccatis potuit satisfieri, quam ipsa morte Filii Dei.” “43. Quid praeterea capimus commodi ex sacrificio et morte Christi? Quod virtute eius mortis vetus noster homo, una eum eo crucifigitur, interimitur ac sepelitur, ne pravae cupiditates et desideria carnis posthac in nobis regnent, sed nos ipsos ei hostiam gratitudinis offeramus.” “45. Quid nobis prodest resurrectio Christi? Primum, sua resurrectione mortem devicit, ut nos posset eius iustitiae, quam nobis sua morte pepererat, participes facere. Deinde, nos iam quoque eius potentia ad novam vitam excitamur. Postremo, resurrectio Christi nobis gloriosae resurrectionis nostrae pignus est.”

534

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

tam clare et perspicue de nostri liberatione a servitute et tyrannide peccati locis iis, quibus maxime conveniebat, tradendi Remonstrantibus non sufficit, non video, quid ipsis sufficere possit. Ad Quaestionem et Responsionem 1256 Consideratio prima

5

Num in quaestione hac ordo verborum sit inversus, cum primo videamur Deo reconciliari debere quam a poenis, quas meriti sumus et quae nobis iusto Dei iudicio debentur liberari etc. Responsio Quaeritur, annon quaestione 12 videatur ordo verborum inversus, cum primo videamur Deo reconciliari debere, quam a poenis liberari. Ad id iam supra est responsum poenarum hic fieri primo loco mentionem. 1. Quia haec quaestio ex praecedenti, in qua de poenis, quas per peccatum promeriti sumus, actum fuit, deducitur; 2. quia prima via Deo nos reconciliandi fuit, ut iustitiae ipsius satisfieret, quae ante omnia poenas ab homine propter peccatum exigebat.

10

15

Consideratio secunda Cum necessitas satisfactionis huius fundetur in voluntate ipsa divina citra ullam mentionem, an Deus secundum naturae necessitatem id velle debeat, nec ne quaeritur, num necessario statuenda sit et agnoscenda eiusmodi naturalis necessitas. Et annon illa imminuat nonnihil de summa ac liberrima Dei potestate, sapientia at ϕιλανϑρωπι αì .

56v A

20

Responsio Respondetur: 1. Cum nihil hic sit, quod in Catechesi carpant aut desiderent Remonstrantes, sed tantum ex hac responsione eorum sententiam arguere velint, qui docent eiusmodi naturalem necessitatem, ista consideratio vel quaestio huc non pertinet nec Catechesin ullo pacto laedit.

(6–8) Num ... etc.] P: p. 88 – (8) Dei] P: om. – (8) etc.] P: om. – (17–21) Cum...ϕιλανϑρωπι αì ] P: p. 88 – (20) annon] P: an non – (21) at] P: atque 56

“12. Quoniam igitur iusto Dei iudicio temporalibus et aeternis poenis obnoxii sumus, estne reliqua ulla ratio aut via, qua his poenis liberemur et Deo reconciliemur? Vult Deus suae iustitiae satisfieri, quocirca necesse est vel per nos, vel per alium satisfaciamus.”

25

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

5

535

2. Cum necessitas satisfactionis ex doctrina Catecheseos fundetur in iusta Dei voluntate, etiam in ipsius natura seu essentia fundatur. Natura Dei ita nobis describitur Psal. 119:13:57 Iustus es, Iehova, et rectum est iudicium tuum. Quapropter Deus per naturam non posset iustificare impium, quod ipse abominari dicitur, Prov. 17:15, nisi plena et perfecta satisfactio interveniat. Libertas et ϕιλανϑρωπι α Dei nihil potest derogare ipsius iustitiae et veritati, iuxta dictum 2 Tim. 2:13: Deus se ipsum abnegare non potest. Ad Quaestionem [et Responsionem] 1358 Consideratio 1

10

57r A 15

Si haec intelligantur de hominibus propter peccatum Deo inimicis et poenae obnoxiis consideratis eo momento et puncto, quo adhuc iacent in peccato, liberatore tum actu ipso nondum dato, tum ne promisso, imo ne destinato quidem ipsis, perpendendum esse, an de istis recte dicatur, quod debitum in singulos dies augeant. Cum inter peccatum et liberatoris destinationem promissionemque nullum extitisse videatur Dei iusti et irati cum hominibus peccatoribus foedus, adversus quod peccando debitum augere potuerint. Responsio

20

25

Putant Remonstrantes non posse dici hominem debitum in dies augere, ante novum foedus cum ipso initum, cuius violatione peccatum augeat. Respondetur homo etiam ante considerationem illius novi foederis potest dici debitum augere, non quidem nova specie peccati, sed novis et iteratis eiusdem peccati actibus. Qui semel extra viam cucurrit, quo magis currit, eo magis a vera via aberrat. Sic homo corruptus et depravatus semel excusso Dei iugo et semita mandatorum ipsius relicta non modo nihil boni facit, sed etiam indies peccata peccatis cumulat, quod est debitum augere, quandoquidem peccata in Scripturis debita appellantur.59

(1) 2.] A: foll. by del. illegible sentence – (1) Cum] A: foll. by del. illegible word – (1) iusta] A: interl. add. – (10–16) Si ... potuerint] P: p. 89–90 – (10) propter ... Deo] P: Deo propter peccatum – (12) ne] P: nec – (13) esse] P: est – (15) extitisse] P: exstitisse 57 58

59

I.e., Ps 119:137 (Vulg. 118:137). “13. Possumne ipsi per nos satisfacere? Nulla ex parte, quin etiam debitum in singulos dies augemus.” Cf. e.g., Matt 6:12.

536

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Consideratio 2 Num verba haec: “debitum in singulos dies augemus,” rite confirment responsionem datam, cum certum sit, etiam si homo debitum in singulos dies non augeret, sed Deum perfecta obedientia coleret, debitum iam ante contractum persolvere tamen ista ratione non posse.

5

Responsio Verba haec: “debitum in singulos dies augemus”, omnino confirmant responsionem datam, quia nostra impotentia ad satisfaciendum pro nostris peccatis tanto magis inde patescit atque evincitur. Tale enim est argumentum: Qui non modo ipsi non habent, quo debitum iam contractum exsolvant, sed etiam illud debitum indies augent, omni facultate solvendi istud debitum destituuntur; nos tales; ergo, etc.

10

Ad Quaestionem et Responsionem 1760

57v A

Consideratio 1 Cum dicitur: “ut Christus onus irae divinae carne sua sustineret,” quaeritur, num hoc onus dicatur onus irae divinae, quatenus id Christo a Patre est impositum, cum Pater semper dicatur amasse Filium; an vero, quatenus id ipsum ex iustitia est debitum peccatoribus et ex ira adversus peccatum illis ipsis, qui perpetrarunt, erat inferendum.

15

Responsio

20

Quaeritur, quatenus onus irae divinae Christo a Patre sit impositum, cum Pater semper dicatur amasse Filium. Respondetur: 1. Christus illud onus ultro in se suscepit. 2. Pater Filio irascitur, non qua Filio dilecto et innocenti, sed qua personae partes nostras sustinenti. Esaias clare satis hoc explicat cap. 53:4, 5.

25

(2–5) Num ... posse] P: p. 90 – (15–19) Cum ... inferendum] P: p. 96 – (16) hoc onus] P: hoc – (19) qui] P: qui peccatum 60

“17. Quare oportet eum simul etiam vere Deus esse? Ut potentia suae divinitatis, onus irae divinae, carne sua sustinere nobisque amissam iustitiam et vitam reparare ac restituere possit.”

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

537

Consideratio 2

5

Cum dicatur, quod tolerantia istius oneris amissae iustitiae et vitae recuperandae et restituendae serviat, videndum, num hinc sequatur ex mente Catecheseos per iustitiam Christi activam seu vitae, quae a iustitia mortis et crucis distingui solet, remissionem peccatorum et vitam impetratam non esse, sed redemptionis opus passioni domini nostri Iesu Christi tantum adscribi. Responsio

10

Ad quaestionem de iustitia activa et passiva paucis respondetur: etsi haec ab illa distinguatur, tamen unam ab altera in negotio nostrae liberationis et redemptionis non separari. Neque sequitur tolerantia istius oneris serviit amissae iustitiae et vitae recuperandae. Ergo nihil serviit obedientia activa seu vitae.61 Ad Quaestionem et Responsionem 1962 Consideratio

15

Annon paulo clarius annotandum atque exprimendum videri possit discrimen inter εÆ παγγελι αν et ευÆ αγγε λιον? Responsio

58r A

20

25

Respondetur: evangelium hic accipitur generaliori significatione pro doctrina e sinu Patris prolata, qua promittitur et annunciatur ex gratuita Dei misericordia liberatio a peccato, morte et maledictione Dei propter Christum mediatorem. Specialiori enim significatione ευÆ αγγε λιον est doctrina de Christo iam nato et in carne exhibito, qua ratione omnino a promissione differt. Etsi autem doctrina salutis in Vetero et Novo Testamento circumstantiis differat, tamen quoad substantiam est una et eadem. Hic substantia doctrinae consideratur, non circumstantiae. (2–7) Cum ... adscribi] P: p. 97 – (3–4) Catecheseos] P: Catecheseωs – (6) redemptionis] P: redemtionis – (16–17) Annon...ευÆ αγγε λιον] P: p. 101 61

62

For the controversy over iustitia, resp. obedientia activa and passiva, see Alister E. McGrath, Iustitia Dei: A History of the Christian Doctrine of Justification, 3rd ed. (Cambridge: Cambridge University Press, 2005), 272–275. “19. Unde id scis? Ex evangelio, quod Deus primum in paradiso patefecit, ac deinceps per patriarchas et prophetas propagavit, sacrificiis reliquisque ceremoniis legis adumbravit, ad extremum vero per Filium suum unigenitum complevit.”

538

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Ad Quaestionem et Responsionem 2063 Consideratio Annon videatur hoc loco exprimendum discrimen inter impetrationem salutis, quae ad universum genus humanum pertinet, et applicationem salutis impetratae, quae ad solos vere credentes pertinet. Quo facilius intelligatur oppositio inter Adamum et Christum.

5

Responsio Respondetur: 1. Nusquam dicit Scriptura aut Catechesis Christum impetrasse salutem universo generi humano. Ergo isthoc discrimine hic non fuit opus. 2. Phrasis haec, Christum salutem omnibus impetrasse, est ambigua. Potest enim Christus dici salutem impetrasse meriti amplitudine vel efficacia. Meriti amplitudo ad universum genus humanam extendi potest, efficacia ad solos credentes. Nemo enim reconciliatione per mortem Christi parta fruitur nisi fidelis. 3. Cum quaeratur hac quaestione 20, non quibus salutem Christus impetrarit, sed qui per Christum serventur, otiosa esset distinctio illa inter impetrationem et applicationem salutis.

10

15

Ad Quaestionem et Responsionem 2164

58v A

Consideratio 1 Rectene explicatum sit hoc loco obiectum fidei his verbis: “Non solum aliis, sed mihi quoque remissionem peccatorum, aeternam iustitiam et vitam donatam esse,” cum remissio peccatorum, iustitia et vita promittantur fideli in evangelio eoque fidem vi promissionis sequantur.

(3–6) Annon ... Christum] P: p. 118 – (3) Annon] P: An non – (4) humanum] P: hominum – (5) Quo] P: Quo ita – (8) aut] A: interl. add. repl. del. illegible characters – (20–23) Rectene ... sequantur] P: p. 130 63

64

“20. Num igitur omnibus hominibus, qui in Adamo perierant, per Christum salus redditur? Non omnibus, verum iis tantum, qui vera fide ipsi inseruntur eiusque beneficia amplectuntur.” “21. Quid est fides? Est non tantum notitia, qua firmiter assentior omnibus, quae Deo nobis in verbo suo patefecit, sed etiam certa fiducia a Spiritu Sancto per evangelium in corde meo accensa, qua in Deo acquiesco, certo statuens, non solum aliis, sed mihi quoque remissionem peccatorum, aeternam iustitiam et vitam donatam esse, idque gratis ex Dei misericordia, propter unius Christi meritum.”

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

539

Responsio Respondetur: 1. Ex Hebr. 11:1 fidei praesentia sunt etiam futura. Deus fideli, quod promittit, simul dat, nempe remissionem peccatorum, iustitiam et vitae aeternae auspicium. 5

10

Consideratio 2 An fidei forma recte in eo constituatur: “quod certo statuo non solum aliis, sed mihi quoque remissionem peccatorum donatam esse,” cum videri possit merito distinguendum esse inter fidem iustificantem, quam Deus in evangelio postulat ab omnibus et singulis, quibus Verbum Dei annunciatur, et applicationem specialem, quae tum demum existit in nobis, cum ex generali mandato credimus et credere nos sentimus. Responsio

15

20

Ad quaestionem hanc respondetur male distingui inter fidem iustificantem, quam Deus postulat ab omnibus et singulis, et specialem applicationem. Quia fides iustificans est illa ipsa applicatio. Quandoquidem nemo iustificatur, si saltem in genere credat omnibus fidelibus dari remissionem peccatorum et vitam aeternam, quod etiam multi hypocritae et diaboli sciunt et credunt; sed haec applicatio discernit vere fideles et iustificatos ab iis, qui revera tales non sunt. Neque Deus in evangelio hoc solum requirit, ut credamus in genere omnibus fidelibus dari remissionem, sed etiam ut id ad nos applicemus, vide Rom. 4:23, 24 et c. 15:4, 1 Tim. 1:15, Philip. 1:21, 2 Tim. 1:12. Consideratio 3

59r A

Annon verba illa: “non solum aliis,” tanquam superflua omitti praestet? Responsio 25

Verba illa: “non solum aliis,” nequaquam sunt superflua, sed serviunt ad maiorem emphasin et verae fidei declarationem.

(6–11) An ... sentimus] P: p. 130–131 – (9) Dei] P: om. – (9–10) applicationem specialem] P: specialem applicationem – (10) existit] P: exsistit – (23) Annon ... praestet] P: p. 131 – (23) Annon] P: An non – (23) illa] P: haec

540

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Consideratio 4 Annon ex hisce verbis: “remissionem peccatorum, aeternam iustitiam et vitam mihi donatam esse propter unius Christi meritum,” sequatur Christum non tantum esse instrumentum pertinens ad exsecutionem decreti electionis seu praedestinationis ad salutem, sed et inter causas recensendum esse ipsius praedestinationis seu electionis ad salutem.

5

Responsio Ex hisce verbis: “remissionem peccatorum, aeternam iustitiam” etc., nequaquam sequitur Christum seu ipsius meritum (nam de eo hic agitur) esse recensendum inter causas ipsius praedestinationis seu electionis. Etsi enim haec duo, Dei misericordia et Christi meritum, in fine responsionis coniunguntur, non tamen sequitur utrumque ad idem genus causae pertinere vel utriusque eandem esse rationem. Sola Dei misericordia est prima ac suprema causa omnium beneficiorum, quae a Deo nobis conferuntur et ex ea sola fluit nostra electio. Christi meritum est causa subordinata, non ipsius electionis, de qua hic non agitur, sed illorum beneficiorum, quae hic commemorantur: “remissionis peccatorum, aeternae iustitiae” etc.

10

15

Ad Quaestionem et Responsionem 2265 Consideratio 1 Annon plura homini christiano credenda sint, quam ea, quae in evangelio promittuntur. Annon etiam, quae praecipiuntur in evangelio, credenda quoque sint, et quae Deus in Verbo suo revelavit de natura sua, proprietatibus, operibus, minis, quatenus ista ad religionem promovendam necessaria et utilia sunt.

20

Responsio

25

Respondetur: obiectum fidei est duplex, commune et proprium. Illud consideratur, quatenus fides est notitia et assensus et comprehendit omnia, quae

(2–6) Annon ... salutem] P: p. 131 – (2) Annon] P: An non – (2) hisce] P: his – (20–24) Annon ... sunt] P: p. 137 – (21) credenda] P: credenda sint et credenda – (22) et] P: om. – (22) suo] P: om. 65

“22. Quaenam sunt illa, quae necesse est hominem Christianum credere? Omnia, quae nobis in evangelio promittuntur, quorum summa in Symbolo Apostolico seu in capitibus catholicae et indubitatae omnium Christianorum fidei breviter comprehenditur.”

59v A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

5

541

Verbo Dei sunt revelata, quemadmodum quaestione 21 in definitione fidei est explicatum, fidem esse partim notitiam et assensum omnium, quae Deus nobis in Verbo suo patefecit. Proprium consideratur, quatenus fides est certa fiducia, quod Deus sit nobis propitius propter reconciliationem factum per Iesum Christum et quod omnium ipsius beneficiorum, quae Christus nobis acquisivit, participes erimus. Hoc respectu fides proprie respicit promissiones evangelii et de hoc obiecto hac quaestio 22 agitur. Consideratio 2

10

An Symbolo Apostolico66 omnes articuli necessarii conprehendantur, cum in eo neque praeceptorum Iesu Christi, neque sacramentorum, neque bonorum operum, neque precationis aperta fiat mentio? Responsio

15

Praecepta Christi et bona opera non tam credenda quam facienda sunt; sacramenta non tam ad fidem quam fidei confirmationem pertinent; precatio non est fides, sed fidei exercitium. Hic de proprio et adaequato obiecto fidei, quatenus fides est certa in Deum fiducia, agitur. Ad Quaestionem et Responsionem 2767 Consideratio 1

60r A 20

An haec descriptio providentiae non sit inconcinna, quandoquidem videatur extendi tantum ad ea, quae ad temporalem hanc vitam pertinent. Annon potius et inprimis quidem ea extendi debeat ad ea, quae spectant ad vitam spiritualem et supernaturalem. Responsio

25

Negatur providentiam hic tantum extendi ad ea, quae ad temporalem hanc vitam pertinent. Etsi enim illa exemplis quibusdam earum rerum, quae ad (9–11) An ... mentio] P: p. 137 – (19–22) An ... supernaturalem] P: p. 162 – (21) ea] P: om. – (22) et] P: ac 66 67

DH, 30. “27. Quid est providentia Dei? Omnipotens et ubique praesens Dei vis, qua coelum ac terram cum omnibus creaturis tanquam manu sustinet ac gubernat, ut omnia, quae terra nascuntur, pluvia item et siccitas, fertilitas et sterilitas, cibus et potus, bona et adversa valetudo, divitiae et paupertas, omnia denique non temere aut fortuito, sed paterno eius consilio et voluntate contingant.”

542

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

hanc vitam pertinent, velut maxime conspicuis et ob oculos positis explicatur, tamen ad eas nequaquam restringitur imo contra dicitur esse omnipotentem et ubique praesentem Dei vim, quae utique etiam ad spiritualia et supernaturalia se extendit et in fine clare additur omnia paterno Dei consilio et voluntate fieri.

5

Consideratio 2 Annon haec descriptio manca sit et mutila, cum in ea nulla fiat mentio punitionis impiorum et miseriarum ac calamitatum tam corporalium quam spiritualium, quas Deus in hac vita peccatoribus saepenumero immittit, quam providentiae et gubernationis divinae partem non minus tenemur credere quam eam, quae versatur circa bona, quibus Deus nos afficit.

10

Responsio Non sequitur descriptionem hanc providentiae esse mancam, quia non continet enumerationem eorum omnium, quae providentiae Dei subsunt et ab ea reguntur aut fiunt, quae sunt infinita. Satis fuit ista exemplis quibusdam declarasse et postea subiecisse genus: “omnia”, quo etiam punitio impiorum et miseriae ac calamitates tum corporales tum spirituales comprehenduntur.

15

Consideratio 3 An omnipotentia Dei recte describatur ac declaretur, cum ea ad solos pios et fideles extenditur. Annon cum nos in Deum omnipotentem credere profitemur simul et illius omnipotentiae consideratio ob oculos versari nobis debeat, qua Deus impios et incredulos punire potest.

60v A 20

Responsio Providentia Dei hic describitur, quatenus a fideli considerari debet, quia hic de fide et fidei articulis agitur; verae autem fidei proprium est generalem de Dei providentia doctrinam ad suam consolationem applicare atque accommodare. Cum autem in hac descriptione diserte omnia providentiae divinae subiiciuntur, non excluduntur poenae impiorum et incredulorum.

(7–11) Annon ... afficit] P: p. 162–163 – (7) fiat mentio] P: mentio fiat – (19–22) An ... potest] P: p. 163 – (21) nobis] P: in nobis

25

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

543

Consideratio 4 An sufficiat in descriptione gubernationis divinae meminisse eiusdem omnipotentiae, praeterita eiusdem iustitiae, sapientiae etc. mentione? Responsio 5

10

61r A

15

In descriptione providentiae Dei nequaquam praeterita eiusdem iustitia et sapientia. Vocabulum enim “vis” complectitur omnia id, quod in Deo est efficax et operans. Iam vero Deus efficax est et operatur non tantum per suam potentiam, sed etiam iustitiam et sapientiam, cumque omnia Dei attributa unum sint in Deo et nunquam a se mutuo divellantur, unum alterum ponit atque includit. Deinde, cum dicitur Deum omnia ita regere, ut nihil fiat fortuito, sed paterno ipsius consilio et voluntate omnia eveniant, satis perspicue ipsius sapientia asseritur. Tertio, cum et voluntatis divinae fit mentio, quae est norma omnis iustitiae, quis dicat iustitiam in hac descriptione praeteritam aut a Dei providentia exclusam? Consideratio 5 An providentia sit solummodo “omnipotens Dei vis”. Et si id concedatur, quomodo providentiae huic etiam peccata subiiciantur. Si negetur, quomodo providentia recte describatur et an peccata providentiae Dei non subsint. Responsio

20

25

Nihil impedit, providentiam esse omnipotentem Dei vim et tamen peccata eidem subiici. Nam peccata ita subiiciuntur Dei providentiae, non quasi illa Deus efficiat aut procreet, sed quia Deus illa ad suam gloriam et electorum suorum salutem gubernat et dirigit. In eo se omnipotens Dei vis, quoad peccata, quae non sunt positivum quid, sed defectus et privatio rectitudinis, quae debebat inesse, exserit atque ostendit. Nam in Deo duplex est vis, alia procreans, alia gubernans. Illa ad creaturas et ad ea, quae bona sunt, solummodo pertinet, haec etiam ad mala et peccata.

(2–3) An ... mentione] P: p. 163 – (16–18) An ... subsint] P: p. 163

544

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Ad Quaestionem et Responsionem 2868 Consideratio 1 An sufficiat dicere, qua “firmiter credimus Deum omnia creasse et adhuc providentia sua gubernare”, eos nobis usus praebere, qui hic recitantur. Annon necesse sit addere horsum illam fidem servire nobis debere, ut omnipotentem illum Deum colamus, timeamus et mandatis eius cum timore et tremore obtemperemus, ne in omnipotentis Dei ultrices manus incidamus.

5

Responsio Quaeritur 1., an ea, quae hic de utilitate doctrinae de creatione et providentia Dei traduntur, sufficiant. Annon haec doctrina eo quoque nobis serviat, ut Deum colamus timeamus ipsi obtemperemus. Respondetur: 1. Utilitas doctrinae de creatione et providentia Dei constare potest, si praecipui usus indicentur, etiamsi non omnes commemorentur. 2. Patientem esse ex praescripto et voluntate Dei gratum esse optimam in Deo spem reponere, Deum pro fidissimo patre agnoscere, annon hoc est Deum colere revereri et ipsius mandatis obedire? Quid aliud praecipit nobis Deus, quam ut hoc faciamus? Timor noster non debet esse timor servilis, sed filialis.69 Quando ergo Deum agnoscimus fidissimum nostrum patrem, utique timemus, ne tam benignum et fidum patrem offendamus. Consideratio 2 Cum dicitur nullam creaturam sine voluntate Dei movere se posse, annon per voluntatem Dei intelligenda sit tum ea voluntas, qua Deus ipse aliquid vult facere, tum ea, qua quid vult permittere in damnum et detrimentum piorum. Quandoquidem absone videatur istis verbis praeterea hoc complecti nullam creaturam sese movere posse ad libere peccandum adversus voluntatem Dei. (3–7) An ... incidamus] P: p. 165 – (3) dicere] P: dicere fidem illam – (5) horsum] P: horsum nobis – (5) nobis] P: om. – (10) quoque] A: foll. by del. eo – (21–26) Cum ... Dei] P: p. 165–166 – (24) absone] P: absonum 68

69

“28. Quid nobis prodest haec cognitio creationis et providentiae divinae? Ut in adversis patientes, in secundis grati simus, in futurum vero optimam in Deo fidissimo Patre spem repositam habeamus, certo scientes, nihil esse, quod nos ab eius amore abstrahat, quandoquidem omnes creaturae ita sunt in eius potestate, ut sine eius arbitrio, non modo nihil agere, sed ne moveri quidem possint.” For the distinction between the two timores, see Thomas Aquinas, Summa Theologiae, IIa IIae, q. 19, a. 4–5 (STO, 2:548).

10 61v A

15

20

25

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

545

Responsio

5

62r A

10

Respondetur: ipsum motum creaturae fieri voluntate Dei simul agente et operante iuxta dicta Act. 17:28; Iob. 12:9,10; Psal. 37:23. Quod ad peccatum, fit illud voluntate Dei permittente, non approbante. Libere quidem peccant creaturae, quia peccatum, quod committunt, liberrima voluntate committunt. Interim Deus illos peccantes aut peccare volentes, prout ipsi placet, fraenare et inhibere potest neque illae possunt quicquam facere ultra illud, quod ipsis a Deo permittitur. Satan non po tuit affligere Iobum, nisi venia impetrata, neque potuit ultra illum affligere, quam Deus ipsi permiserat, Iob. 1:12 et cap. 2:5. Abimelech voluit peccare comprimendo Saram, sed Deus prohibuit neque permisit ipsi hoc facere, Gen. 20:2 etc. Ad Quaestionem et Responsionem 2970 Consideratio

15

An Christus tantum vocetur “servator” vel “Iesus”, quia nos actu servat et liberat a peccatis. Annon et servator vocandus sit, quia salutem peccatoribus impetravit, quanquam salutis ipsius propter incredulitatem suam non fiant participes et actu non serventur nec a peccatis liberentur. Responsio

20

Quare Christus vocetur Iesus, hoc est “servator”, nemo melius nos docere potest, quam angelus domini, Matth. 1:21: Pariet Maria filium et vocabis nomen eius Iesum, ipse enim servabit populum suum ex peccatis ipsius. De salute infidelibus impetrata nihil docet Scriptura. Ad Quaestionem et Responsionem 3271 Consideratio 1

25

An vera et propria causa, ob quam christiani vocamur, sit haec, quae hic adsignatur, “quod per fidem membra sumus Christi et unctionis ipsius par-

(14–17) An ... liberentur] P: p. 168 – (16) ipsius] P: illius – (16) suam] P: om. – (25–p. 546.2) An ... 26] P: p. 175–176 – (26) adsignatur] P: assignatur – (26) Christi] P: Iesu Christi 70

71

“29. Quare Filius Dei appellatur Iesus, hoc est salvator? Quia nos salvat ab omnibus peccatis nostris, nec ulla salus aliunde peti debet, nec alibi reperiri potest.” “32. Cur vero tu Christianus appellaris? Quod per fidem membrum sum Iesu Christi et

546

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

ticipes”, et non potius, quia publice profitemur nos esse Iesu Christi discipulos et sectatores, iuxta illud Act. 11, v. 26. Responsio Dicitur quidem Act. 11, v. 26 discipulos, qui doctrinam apostolorum receperant Antiochia, primum vocatos christianos, sed non dicitur, quare ita vocati fuerint aut quare ista appellatio fidelibus competat. Hoc autem in hac quaestione optime explicatur, ubi a convenientia reali, quae inter nos est et Christum, deducitur convenientia nominis.

5

Consideratio 2 Quid significetur per illas creaturas, in quas cum Christo in aeternum regnaturi dicimur?

62v A

10

Responsio Per creaturas, in quas imperium cum Christo tenebimus, intelligimus: 1. Omnia illa, de quibus Paulus 1. Cor. 3:21,22 dicens: Omnia vestra sunt etc. et Ps. 37:9 dicitur, qui expectant dominum, haereditario iure possidebunt terram. Apoc. 5:10 dicimur regnaturi super terram. 2. Omnes infideles et hostes ecclesiae, ut et diabolos omnes, in quibus condemnandis iudicio Christi, cuius velut assessores erimus, subscribemus iuxta dicta Matth. 19:28; Luc. 22:29,30; 1 Cor. 6:2, 3. Ad Quaestionem et Responsionem 3472 Consideratio 1 An nullam aliam ob causam, quam ob eas, quae hic commemorantur, Christus vocetur “dominus noster,” cum ut dominus ius potestatemque habeat leges nobis praescribendi et incredulos vel a fide deficientes temporali et

(10–11) Quid ... dicimur] P: p. 176 – (22–p. 547.2) An ... orbandi] P: p. 190 – (23) dominus noster] P: noster dominus

72

unctionis ipsius particeps, ut et nomen eius confitear, meque sistam ipsi vivam gratitudinis hostiam, et in hac vita, contra peccatum et Satanam, libera et bona conscientia pugnem, et postea aeternum cum Christo regnum in omnes creaturas teneam.” “34. Qua de causa appellas eum Dominum nostrum? Quia corpus et animam nostram a peccatis, non auro nec argento, sed pretioso suo sanguine redimens et ab omni potestate diaboli liberans, nos sibi proprios vindicavit.”

15

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

547

aeterna morte puniendi, gratiosa sua beneficia iis subtrahendi et benevolentia gratiaque sua eosdem vel in totum vel ex parte orbandi. Responsio

5

10

Quod Christus ut dominus noster potestatem habeat leges nobis praescribendi, hac quaestione non modo non negatur, sed etiam asseritur. Nam si nos sibi proprios vindicavit, ut habet hoc loco Catechesis, certe omne ius in nos habet ac propterea potestatem quoque habet leges nobis praescribendi. De incredulis hic non agitur. Non enim quaeritur simpliciter, quare Christus sit aut appelletur dominus, sed qua de causa sit aut appelletur dominus noster. Symboli enim explicatio dirigitur (idque rectissime) ad rationem et formam verae fidei, cuius definitio supra quaestione 21 tradita fuit. Consideratio 2

63r A

15

An Christus Iesus “dominus noster” vocetur eam solummodo ob causam, quia nos actu, quoad corpus et animam, ab omnibus peccatis nostris liberat, an potius quia ius et potestatem in nos habet, sive actu a peccatis liberemur, sive in iis obstinate perseveremus atque ab ipso liberari nolimus. Responsio

20

25

Non agitur hic de dominio, quod Christus in nos habet ut Deus, quod illi cum Deo Patre commune est et primo articulo fuit explicatum, sed de dominio, quod in nos habet ut servator et redemptor, quod dominium opponitur dominio et potestati, quam diabolus prius in nos exercuit ideoque recte in nostra Catechesi explicatur per illam liberationem corporis et animae nostrae a peccato et potestate diaboli. Etsi vere fideles simus (ut hic praesupponitur), fieri nequit, ut in peccatis obstinate perseveremus aut a Christo liberari nolimus. Ad Quaestionem et Responsionem 3673 Consideratio 1 Quis Scripturae locus vel quae ratio inde desumpta probet Iesum Christum “innocentia sua et perfecta sanctitate,” in qua nimirum conceptus et natus sit, (13–16) An ... nolimus] P: p. 191 – (28–p. 548.3) Quis ... quis] P: p. 200 – (28) desumpta] P: desumta 73

“36. Quem fructum percipis ex sancta conceptione et nativitate Christi? Quod is noster sit

548

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

uti habet haec interrogatio: “peccata nostra, in quibus concipimur et nascimur in conspectu Dei tegere;” an ullus eorum locorum, quae in margine notantur74 id adstruat et quis? Responsio Christum sua innocentia et perfecta sanctitate, in qua conceptus et natus est, peccata nostra tegere, in quibus concipimur et nascimur, probatur omnibus illis locis, in quibus Christus vocatur “sancta victima,” “innocens,” “iustus:” 1 Pet. 1:18;75 Esa. 53:9; Luc. 1:35; Matth. 27:4 et versu 18, 19. Ut enim peccata nostra tegantur, ne in conspectum Dei veniant, hoc est, ut nobis remittantur, non tantum mors Christi fuit necessaria, sed etiam sanctitas ipsius naturae humanae, quae pro nobis mortua est. Quomodo enim pro peccatis nostris satisfacere potuisset, qui ipse peccator fuisset? Vide quaestionem 16 Catecheseos nostrae.

5

10

Consideratio 2 An recte dicatur pluraliter “nos esse conceptos in peccatis?”

15

Responsio Recte dicitur pluraliter nos esse conceptos in peccatis, quia concipimur miseri peccatores, prout supra declaratum est ad considerationem 2, quaestione 7. Ad Quaestionem et Responsionem 3776 Consideratio 1 An verisimile sit ullo modo vocem: “passus est,” complecti omnem passionem, quam toto vitae suae tempore dominus Christus Iesus sustinuit et (2) ullus] P: nullus – (15) An ... peccatis] P: p. 201 – (18) prout ... 7] A: marg. add. repl. del. illegible words – (21–p. 549.3) An ... est] P: p. 204 – (22) Christus Iesus] P: Iesus Christus

74

75 76

mediator et sua innocentia ac perfecta sanctitate mea peccata, in quibus conceptus sum, tegat, ne in conspectum Dei veniant.” From the earliest editions of the Heidelberg Catechism, biblical references were printed in the margins. In the first Latin edition of 1563 the biblical references to question 36 were Heb 2:16–17, Ps 32:1 and 1 Cor 1:30. I.e., 1 Pet 1:18–19. “37. Quid credis, cum dicis ‘passus est’? Eum toto quidem vitae suae tempore, quo in terris egit, praecipue vero in eius extremo, iram Dei adversus peccatum universi generis humani corpore et anima sustinuisse, ut sua passione, tanquam unico sacrificio propitiatorio,

20

63v A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

549

unde hoc probari possit. An nonnulla ad marginem notata loca id inferant et quaenam ea sint. Et quomodo passio tum recte in Symbolo restringatur ad ea, quae Christus sub Pontio Pilato passus est. Responsio 5

10

64r A

Christum toto vitae tempore ab ipsa usque nativitate multa eaque acerba passum docet historia evangelica. Simul atque natus fuit, versatus est in summo periculo mortis et insidiis Herodis petitus atque in exilium coactus est abire.77 Matth. 4:2 tentatus a diabolo ibidem variis contumeliis affectus, variis calumniis gravatus, appellatus “Beelzebub” etc., Matth. 9:34 et 10:25 et 11:18, 19 et 12:24. Passio autem in Symbolo refertur ad ea, quae sub Pontio Pilato passus est,78 quia illa passio omnium acerbissima et passionum omnium, quas prius perpessus fuerat, colophon summusque et extremus votus fuit. Non igitur mirum est Symbolum istius passionis tanquam potioris et maxime insignis prae aliis omnibus mentionem facere voluisse. Consideratio 2

15

20

Quandoquidem hic iterum expresse dicitur Christum isto fine passum esse, “ut sua passione tanquam unico sacrificio propitiatorio corpus et animam nostram ab aeterna damnatione liberaret nobisque gratiam Dei, iustitiam et vitam aeternam acquireret,” considerandum venit, annon etiam activa sua iustitia vel obedientia vitae Christus nos Deo reconciliaverit et nobis Dei gratiam etc. acquisiverit, vel an hoc tantum perfecerit iustitia passionis et mortis. Responsio

25

Quod ad iustitiam Christi activam et passivam attinet, iam supra dictum est79 unam ab altera separari nec posse nec debere. Si sola iustitia activa Christus nos potuisset a peccatis nostris redimere, non opus fuisset passiva. Si Christus tantum pro nobis passus fuisset neque activa iustitia et sanctitate praeditus fuisset, passio ipsius nihil nobis profuisset.

(10) refertur] A: interl. add. repl. del. illegible word – (16–22) Quandoquidem ... mortis] P: p. 205 – (16) isto] P: eo – (19) annon etiam] P: an non et – (21) an] P: om.

77 78 79

corpus et animam nostram ab aeterna damnatione liberaret et nobis gratiam Dei, iustitiam ac vitam aeternam acquireret.” Cf. Matt 2:1–12. Cf. DH, 30: “passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus...”. See “Ad Quaestionem et Responsionem 17” above.

550

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Consideratio 3 Cum supra responsionibus 14 et 17 dictum sit “Christum iram Dei sustinuisse, ut pro peccatis satisfaceret,” et hic repetatur “ipsum iram Dei sustinuisse adversus peccata universi generis humani,” quaeritur, an non firmissime hinc concludi possit, quod pro peccatis universi generis humani ac per consequens non pro electorum tantum peccatis satisfecerit?

5

Responsio Quando Catechesis dicit Christum sustinuisse iram Dei adversus peccatum universi generis humani, non loquitur de fine et fructu mortis Christi, quasi Christus non pro electorum tantum, sed etiam reproborum peccatis satisfecerit, sed loquitur de efficiente et materia passionis Christi, eum videlicet sustinuisse iram Dei, quae per peccatum universi ge neris humani conciliata fuerat. Quod autem pro infidelibus et impoenitentibus iram Dei Christus non sustinuerit nec pro iis satisfecerit, patet ex eo, quod illis ira Dei in aeternum sustinenda manet. Patet etiam ex eo, quod Catechesis hic dicit Christum sua passione Dei gratiam, iustitiam et vitam acquisivisse, non omnibus et singulis hominibus, sive credant, sive non credant, sed nobis fidelibus Christianis. Illi enim hoc loco, ut et alibi in Catechesi, loquuntur et respondent.

10

64v A

15

Ad Quaestionem et Responsionem 4280 Consideratio 1

20

An mors corporalis, qua anima a corpore separatur, vere et secundum stylum Scripturae appellari possit “peccati abolitio,” quippe cum ista tantum in hac vita, quamdiu illa durat, peragatur et ab homine ipso per virtutem Spiritus Sancti possit ac debeat effici. Mors vero e contra omnem potentiam et voluntatem operandi homini penitus adimat.

25

Responsio In pio et fideli homine potest ita appellari. Ex Scriptura constat in omnibus fidelibus, quamdiu in hoc mundo peregrinantur, superesse et manere multas (2–6) Cum ... satisfecerit] P: p. 205 – (2) 14 et 17] P: XIV et XVII – (4) firmissime hinc] P: hinc firmissime – (21–25) An ... adimat] P: p. 228 – (23) quamdiu] P: et quam diu – (24) e contra] P: econtra 80

“42. At cum Christus pro nobis mortem oppetierit, cur nobis quoque est moriendum? Mors nostra non est pro peccatis nostris satisfactio, sed peccati abolitio et transitus in vitam aeternam.”

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

5

551

peccati reliquias, Psalm. 19:3, Rom. 7:23, 1 Ioh. v. 8. Hae autem reliquiae per mortem plane tolluntur et deponuntur, nisi Remonstrantes dicere velint, fideles etiam post hanc vitam peccare, quod ne Papistae quidem, qui purgatorium defendunt, asserunt. Mors quidem corpus interimit, sed non animam, neque omnem animae potentiam aut voluntatem adimit. Consideratio 2

65r A

10

An Rom. 7, v. 24, 25 per “corpus peccati” intelligatur hoc animale nostrum et mortale corpus, “quod in hac vita nobiscum circumferimus,” an vero potius peccatum ipsum, quod occasione sumpta per legem nos seducit et occidit, prout apostolus ante testatus fuerat. Responsio

15

Nihil absoni est, si Rom. 7:24 per corpus peccati intelligatur corpus peccato et morti obnoxium, quandoquidem versu praecedenti membrorum facta est mentio, quae de corpore proprie dicuntur, et constat in membris corporis, quae sunt velut instrumenta animae, potissimum exserere peccata et per illa administrari; constat etiam per externos corporis sensus animam saepe ad peccandum allici et permoveri. Ad Quaestionem et Responsionem 4381 Consideratio

20

25

Cum fideles ex sacrificio et morte Christi hunc fructum obtineant, quod scilicet “virtute mortis Iesu Christi vetus homo in illis crucifigitur, interimitur ac sepelitur, ita ut nullae pravae concupiscentiae et cupiditates carnis in illis dominentur, sed ipsi sese Deo in gratitudinis sacrificium offerant,” quaeritur, annon hinc firmiter concludatur vere fideles in gravia et horrenda peccata contra conscientiam non posse incidere et quidem ad longum tempus. Quod si tamen hoc fieri posse dicatur, videndum, an ii tales in huiuscemodi peccata prolapsi et in iis permanentes nihilominus pro iis, qui veterem hominem crucifigunt, occidunt et sepeliunt haberi debeant. An vero peccata, quae ipsi (7–10) An ... fuerat] P: p. 228 – (8) vero] P: non – (9) sumpta] P: sumta – (20–p. 552.4) Cum ... fuisse] P: p. 229–230 – (25) ad] P: om. – (26) huiuscemodi] P: huiusmodi – (27) pro iis] P: vere fideles – (27) hominem] P: hominem adhuc 81

“43. Quid praeterea capimus commodi ex sacrificio et morte Christi? Quod virtute eius mortis vetus noster homo, una cum eo crucifigitur, interimitur ac sepelitur, ne pravae cupiditates et desideria carnis posthac in nobis regnent, sed nos ipsos ei hostiam gratitudinis offeramus.”

552

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

faciunt, tam horrenda non sint, quia ab ipsis, ut dilectis et electis Dei filiis, committuntur, quibus omnia in bonum cedere oporteat,82 sin minus, an ergo illi, de quibus legitur, quod in peccata talia inciderint, iudicandi sint vere fideles non fuisse. Responsio Non dicitur in Catechesi veterem hominem in fidelibus crucifigi, interimi ac sepeliri, ita ut nullae pravae concupiscentiae et cupiditates carnis in illis dominentur, sed ne pravae cupiditates et desideria carnis posthac in illis dominentur. Priori illo loquendi genere effectus, posteriori finis denotatur. Deinde sciendum veterem hominem in fidelibus, dum in hac miseriarum valde versantur, ita crucifigi, interimi ac sepeliri, ut saepe reviviscat, victus pugnam redintegret atque interdum superior evadat, quando fideles in gravia peccata prolabuntur; tandem tamen efficacia mortis Christi et virtute Spiritus Sancti fidelis hostem refractarium et recalcitrantem debellat, neque unquam carni ita cedit aut succumbit, ut fidem prorsus amittat aut stratus ab hoste non resurgat.

5

10

15

Ad Quaestionem et Responsionem 4483 Consideratio 1 An cum stylo sacrae Scripturae et antiquis symbolis inter se collatis satis conveniat explicatio, quam hic catechistes affert super articulo de descensu Christi ad inferos.

20

Responsio Explicationem, quam Catechesis hic assert de descensu Christi ad inferos convenire stylo sacrae Scripturae probatur ex eo, quod infernus in Sacris Literis interdum pro summis doloribus, angustiis et cruciatibus accipitur, ut 1. Sam. 2, v. 6: Dominus deducit in infernum et reducit, hoc est coniicit in summas angustias et dolores, ex quibus deinde rursus eripit. Ps. 116:3: Angustiae inferni invenerunt me, hoc est angustiae maximae et gravissimae. Do(1) dilectis et electis] P: electis et dilectis – (19–21) An ... inferos] P: p. 232 – (20) catechistes affert] P: Catechesis adfert – (24) infernus] A: corr. from infernus[–] 82 83

Cf. Rom 8:28. “44. Cur additur ‘descendit ad inferna’? Ut in summis doloribus et gravissimis tentationibus me consolatione hac sustentem, quod dominus meus Iesus Christus inenarrabilibus animi sui angustiis, cruciatibus et terroribus, in quos cum antea, tum maxime in cruce pendens fuerat demersus, me ab angustiis et cruciatibus inferni liberaverit.”

25

65v A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

66r A

5

10

15

553

cet autem Scriptura Christum non tantum corpore passum, sed etiam anima gravissimas angustias et terrores sustinuisse, adeo ut propemodum sibi videretur a Deo derelictus, Matth. 26:38 et 27:46; Luc. 22:42; Heb. 5:7. Quod ad symbola antiqua attinet, illa ipsa inter se in hoc articulo non plane conveniunt. Quaedam enim illum habent,84 quaedam non.85 Patres etiam in expositione huius articuli variant. Quidam de sepultura interpretantur,86 quod non quadrat, quia alienum est, quod prius claris et propriis verbis expressum est, explicari postea per verba obscuriora et impropria. Neque credibile est authores Symboli, qui summam fidei hoc velut brevissimo compendio tradere voluerunt, eandem rem sine necessitate bis ponere voluisse.87 Alii explicant de locali descensu ad inferos,88 quod non magis convenit. Nam Christus post mortem, quoad corpus fuit in sepulchro, quoad animam in paradiso, ergo localiter ad inferos non descendit. Praeferenda igitur est explicatio Catecheseos nostrae, quae et pia est et Scripturae congruens ac plena consolationis. Consideratio 2 Notandum quoque verba ista: “inferni cruciatus,” “heelsche quale,” quae Belgica versio habet, in Latino non extare.89 Responsio

20

In Latino quidem non extant ista formalia: “cruciatus inferni,” “heelsche quale,” sed extant aequipollentia: “inenarrabiles cruciatus,” quales nimirum sunt “cruciatus inferni.” Illa autem verba Belgica videntur desumpta ex Ps. 116:3, unde haec explicatio ex parte petita est. 84

85 86

87

88 89

Cf. Apostles’ Creed (DH, 30): “descendit ad inferna;” Symbolum “Quicumque” (DH, 76): “descendit ad inferos.” The locus is absent, e.g., in the “Symbolum Nicaenum” of 325 AD. Cf. Rufinus of Aquileia, Expositio Symboli, 16 (CCSL, 20:152–153): “Sciendum sane est quod in ecclesiae Romanae Symbolo non habet additum: ‘descendit in inferna’: sed neque in Orientis ecclesiis habetur hic sermo: vis tamen verbi eadem videtur esse et in eo quod sepultus dicitur.” Cf. Jean Calvin, Institutio Christianae Religionis, II, xvi, 8 (CO, 2:375): “Quod de verbi significatione obtendunt, verum esse concedo, non raro pro sepulcro accipi infernum; sed eorum opinioni rationes duae repugnant, quibus ego facile adducor ut ab illis dissentiam. Quantae enim oscitantiae fuisset, rem minime difficilem, verbis expeditis et claris demonstratam, obscuriore deinde verborum complexu indicare magis quam declarare? Nam quoties loquutiones duae rem eandem exprimentes simul connectuntur, posteriorem esse prioris exegesin convenit.” Cf. e.g., Erasmus of Rotterdam, Explanatio Symboli (ASD 5/1:258). The Dutch edition of the Heidelberg Catechism (first published in Emden, 1563) reads “helsche quael,” Catechismus oft Onderwijsinghe in de Christelicke Leere ..., in De Psalmen Davids ende ander lofsanghen ... (Emden: Sybout Aysma, 1574) (Heijting, no. B 12.33), a7r.

554

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Ad Quaestionem et Responsionem 4590 Consideratio Cum Iesus Christus dicatur “nobis morte sua aeternam iustitiam” acquisivisse, quaeritur, utrum obedientiae vitae Christi acquisitio huius iustitiae nullatenus tribuenda sit?

5

Responsio Cum Christus Phil. 2:8 dicatur obediens factus Patri usque ad mortem, frustra quaeritur, utrum acquisitio iustitiae, quam Christus nobis acquisivit, nullatenus sit tribuenda obedientiae vitae Christi. Nam proprie loquendo una et perpetua fuit obedientia Christi, a vitae initia ad mortem usque continuata, cui tamen specialiter acquisitio illa tribuitur, quia illa fuit colophon seu complementum illius obedientiae et precium nostrae redemptionis.

66v A

10

Ad Quaestionem et Responsionem 5091 et 5592 Consideratio An finis et scopus sessionis Christi ad dextram Patris hic tantummodo sit, “quod Iesus Christus se ibidem declaret, ut caput ecclesiae suae,” et non simul, ut ibidem coram facie Patris comparere et pro nobis orare possit, uti Scriptura docet.93

15

Responsio Dicitur quidem in Catechesi Christum ideo in coelum ascendisse, ut se caput ecclesiae declararet, etc., sed non dicitur ideo tantum in coelum ascendisse. (3–5) Cum ... sit] P: p. 233 – (10–11) a ... tamen] A: interl. add. repl. del. illegible words – (15–18) An ... docet] P: p. 244 – (16) se ibidem] P: ibidem se 90

91

92

93

“45. Quid nobis prodest resurrectio Christi? Primum, sua resurrectione mortem devicit, ut nos posset eius iustitiae, quam nobis sua morte pepererat, participes facere. Deinde, nos iam quoque eius potentia ad novam vitam excitamur. Postremo, resurrectio Christi nobis gloriosae resurrectionis nostrae pignus est.” “50. Cur additur ‘sedet ad dexteram Dei’? Quia Christus ideo in coelum ascendit, ut se ibi caput suae ecclesiae declaret, per quod Pater omnia gubernat.” “55. Quid sibi vult communio sanctorum? Primum, quod universi et singuli credentes Christi et omnium eius bonorum, tanquam ipsius membra communionem habeant. Deinde, quod singuli, quae acceperunt dona, in commune commodum et universorum salutem prompte et alacriter conferre debeant.” Cf. Rom 8:34.

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

555

Causa autem ascensionis hic memorantur, quae ad sessionem ipsius ad dextram Patris proprie pertinent. Ipsam vero sessionem Catechesis melius explicare non potuit, quam ut eam Scriptura explicat, Eph. 1:20, etc.; Phil. 2:9; 1 Cor. 15:27; Hebr. 1:4 et vers. 13. Ad Quaestionem et Responsionem 5394

5

[Consideratio]

10

Annon haec responsio Catecheseωs imperfecta sit et inter utrumque membrum eius medio loco inseri praestet haec: “quod Spiritus Iesu Christo datus sit, ut mediatori inter Deum et nos, quo per eundem Spiritum ecclesiam sibi colligeret, vivificaret, conservaret et gubernaret,” quibus mox subiungantur ista: “quod Spiritus etiam mihi datus sit,” etc. Responsio

67r A

15

Officium Spiritus Sancti hic tantum describere voluit Catechesis, quatenus ille operatur et efficax est in nobis. Quapropter ea, quae hoc loco commemorantur in Catechesi, sufficere possunt. Ad Quaestionem et Responsionem 5495 Consideratio

20

Annon fides, qua quis credit “se membrum esse verae ecclesiae et quidem perpetuo mansurum,” sequatur illam fidem, qua quis credit fideles esse membra Christi et ecclesiae eius et quidem perpetuo mansura, et istam insuper fidem vel notitiam, qua quis scit et credit se credere.

(7–11) Annon ... etc.] P: p. 247 – (7) Annon] P: An non – (8) medio] P: om. – (9) sibi] P: om. – (11) etc.] P: om. – (18–21) Annon ... credere] P: p. 266 94

95

“53. Quid credis de Spiritu Sancto? Primum, quod sit verus et coaeternus Deus, cum aeterno Patre et Filio. Deinde, quod mihi quoque datus sit, ut me per veram fidem Christi et omnium eius beneficiorum participem faciat, me consoletur et mecum in aeternum maneat.” “54. Quid credis de sancta et catholica Christi ecclesia? Credo Filium Dei ab initio mundi ad finem usque sibi ex universo genere humano coetum ad vitam aeternam electum, per Spiritum suum et verbum, in vera fide consentientem, colligere, tueri ac servare, meque vivum eius coetus membrum esse et perpetuo mansurum.”

556

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Responsio Fides, qua quis credit fideles esse membra Christi et ecclesiae eius, non est fides integra aut perfecta, imo ne vera quidem fides, cum etiam hypocritae et diaboli idem credere possint. Quamobrem, ut plena et vera sit fides, hoc insuper accedere oportet, ut credamus nos esse membra ecclesiae et perpetuo mansura. Fides seu notitia, qua quis scit et credit se credere, non est aliqua peculiaris species fidei, sed est ipse fidei actus.

5

Ad Quaestionem et Responsionem 5696 Consideratio 1 Quomodo, quod hic dicitur, “Deum propter satisfactionem Christi illius pravitatis, cum qua nobis per omnem vitam pugnandum est, omnem memoriam deposuisse,” cum 36 quaestione conveniat, ubi dictum fuit “Christum innata nobis peccata innocentia sua et sanctitate, in qua conceptus et natus est, coram facie Dei obtegere.”

10

Responsio

15

Non pugnat Deum propter satisfactionem Christi pecca torum nostrorum memoriam deposuisse et Christum sua innocentia nostra peccata tegere. Nam utrunque verum est, quia satisfactio Christi fuit cum ipsius innocentia coniuncta et una ab altera divelli non debet. Quando igitur Catechesis satisfactionis meminit, non tollit, sed potius praesupponit ipsius innocentiam et sanctitatem, et quando huius mentionem facit, illam non excludit, sed potius includit.

67v A

20

Consideratio 2 An vere et commode dictum sit “Deum fideles iustitia Christi donare propter satisfactionem Christi.” Annon hoc tantundem sit, ac si diceretur Deum (10–14) Quomodo ... obtegere] P: p. 276 – (12) 36 quaestione] P: XXXVI responsione – (16–22) Non ... includit] P: p. 276 – (16–19) Non ... debet] P: Optime convenit, quia satisfactio Christi coniuncta fuit cum ipsius innocentia, 1 Pet. 1, v. 19; Heb. 7, v. 25, et una ab altera divelli non debet – (20) potius] P: om. – (21) potius] P: potius simul – (22) includit] A: foll. by 3 del. illegible lines – (24–p. 557.2) An ... praestitit] P: p. 276 – (25) Annon] P: An non – (25) tantundem] P: tantundum 96

“56. Quid credis de remissione peccatorum? Deum propter satisfactionem Christi meorum peccatorum atque illius etiam pravitatis, cum qua mihi per omnem vitam pugnandum est, memoriam omnem deposuisse et me iustitia Christi gratis donare, ne unquam in iudicium veniam.”

25

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

557

propter iustitiam Christi pro nobis praestitam nobis dare iustitiam, quam Christus pro nobis praestitit. Responsio

5

Recte dicitur Deum propter satisfactionem Christi nos iustitia ipsius, hoc est ab ipso parta, donare. Neque enim idem sunt satisfactio Christi et iustitia, sed hoc est illius consequens seu effectum. Christus sua satisfactione nobis promeruit, ut iusti coram Deo censeamur, cum in nobis ipsis simus iniusti, ut est Rom. 5:18, 19. Consideratio 3

10

Quomodo haec duo conciliari possint: “Deum nobis dare iustitiam Christi propter satisfactionem Christi,” et: “nos ipsos Deo satisfacere,” responsione 12. Responsio

68r A 15

Non conveniret nos Deo satisfacere et Deum nobis iustitiam Christi propter ipsius satisfactionem donare, si nos ipsi per nos Deo satisfaceremus; sed cum nos Deo satisfaciamus per alium ac per eum ipsum, quem ipse nobis donavit, Esa. 9:6; Rom. 8:32. Nulla est inter ea, quae hac et 12 quaestione dicuntur, repugnantia. Ad Quaestionem et Responsionem 6097 Consideratio 1

20

An verba Belgica: “noch steeds tot alle bosheit geneigt ben,” quorum loco Latina editio habet: “etiamnum ad omne malum propensus sum,” tolerari possint, utpote quae tam inconcinna sunt et modum usque adeo excedunt, ut (4–5) hoc ... parta] A: marg. add. – (5) et] A: foll. by del. illegible word – (7) censeamur] A: foll. by del. illegible words – (7) iniusti] A: foll. by 3 del. illegible lines – (10–12) Quomodo ... 12] P: p. 277 – (12) 12] P: XII – (17) Rom.] A: 1. Rom. – (21–p. 558.9) An ... sit] P: p. 287 – (21–22) Belgica ... habet] P: haec – (22) sum] P: sim 97

“60. Quomodo iustus es coram Deo? Sola fide in Iesum Christum, adeo ut licet me mea conscientia accuset, quod adversus omnia mandata Dei graviter peccaverim, nec ullum eorum servaverim, adhaec etiamnum ad omne malum propensus sim, nihilominus tamen (modo haec beneficia vera animi fiducia amplectar) sine ullo meo merito, ex mera Dei misericordia, mihi perfecta satisfactio, iustitia et sanctitas Christi, imputetur ac donetur, perinde ac si nec ullum ipse peccatum admisissem, nec ulla mihi labes inhaereret, imo vero quasi eam obedientiam, quam pro me Christus praestitit, ipse perfecte praestitissem.”

558

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

stricte sumta ne quidem in irregenitos quosvis quadrare possint, adeoque quia iis ipsis ita describitur status regenitorum, ut peior reddatur statu irregenitorum, quem descripsit catechistes quaestione 5 et 8. Videtur etiam descriptio ista pugnare cum descriptione regenitorum quaestionibus 114 et 64 et cum efficacia fidei, Confessionis articulo vigesimo quarto. Videndum itaque ac dispiciendum, annon praestet haec aut similia in istorum locum substitui: “etiamnum caro contra Spiritum concupiscat,” an vero praestet prorsus illa omitti, quandoquidem propensio ad malum non iustificationi (utpote per quam non tollatur), sed sanctificationi contraria sit.

5

Responsio

10

Fideles respectu carnis, quam in hac mortali vita perpetuo circumferunt, ad omne, hoc est quodlibet, malum esse propensos verissimum est neque inconcinna sunt verba Belgica: “dat ick tot alle bosheit gheneicht ben,” si recte accipiantur, quanquam in quibusdam editionibus Belgicis reperitur “tot allen bosen,” non “tot alle boßheit.” Inter regenitos et non regenitos hoc discriminis est, quod in non regenitis est totalis propensio ad omne malum, in regenitis sunt illius propensionis reliquiae, item, quod non regeniti carni habenas laxant et in peccatis suis moriuntur et pereunt, regeniti autem ei resistunt ac, licet aliquando ei succumbant, tamen vires postea resumunt ac plenam tandem victoriam reportant. Neque pugnant, quae hic in Catechesi dicuntur, cum iis, quae habentur quaestione 64 aut centesima decima quarta. Nam diverso respectu secundum praecepta Dei vivere incipimus fructusque gratitudinis proferimus et tamen ad omne malum propensi sumus. Quatenus regenerati sumus et Spiritui Sancto operanti in nobis locum damus, prius est verum; quatenus carnem adhuc et veterem hominem gestamus, verum est posterius. Confirmat hoc apostolus evidenter Rom. 7, v. 22, 23. Quid vero aliud est carnem contra Spiritum concupiscere, quam carnem nos incitare et stimulare ad omne malum, sicuti contra Spiritus nos incitat et hortatur ad omne bonum? Porro etsi propensio ad malum non iustificationi, sed sanctificationi contraria sit, tamen, ut plene iusti simus coram Deo, necesse est nobis non tantum actualia peccata remitti, sed etiam naturalem illam pravitatem, qua ad omne malum propensi sumus.

(3) catechistes] P: catechistae – (3) 5 et 8] P: V et VIII – (4) quaestionibus ... 64] P: quaestione CXIV et LXIV – (5) vigesimo quarto] P: XXIV – (6) annon] P: an non – (7) concupiscat] P: concupiscit – (9) tollatur] P: tollitur – (14) reperitur] A: corr. from reperi[––] – (16) est] A: foll. by del. illegible words – (17) item] A: foll. by 5 del. illegible lines – (18) laxant] A: corr. from laxent – (20) reportant] A: corr. from reportent

15 68v A

20

25

30

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

559

Consideratio 2

69r A 5

10

Cum haec tria distincta beneficia nobis collata proponantur, Christi nempe satisfactio, iustitia et sanctitas, quibus etiam distincta effecta ad iustificationem pertinentia adscribuntur, quaeritur, an 1. Christi satisfactio morte praestita; 2. iustitia, qua moralem legem implevit; 3. sanctitas, in qua conceptus est, distincte et separatim singula nobis imputentur. Et an ad iustificationem haec quoque distincte consideranda sint hoc modo: peccata remittere, naturalem corruptionem tegere, Christi iustitiam imputare; et an hoc tantundem valeat, atque habere pro eo, qui legi obedivit, aut in Christo iustum reputare, quia in eo legem implevit. Responsio

15

Satisfactio Christi, iustitia ac sanctitas distincta quidem sunt et distincte considerari possunt, interim concurrunt ad unum hoc beneficium, ut nimirum coram Deo iusti censeamur, quia natura et operibus iustum et sanctum esse oportuit, qui pro nobis fieri debuit victima in cruce. Ad Quaestionem et Responsionem 6198 Consideratio 1

20

An per vocem “dignitatis,” quae hic reiicitur, non sit intelligenda ea, quam ex seipsa fides habeat quaeque meritoria sit, cum alioquin Scriptura adserat homines per fidem placere Deo et dignos esse accipere coronam, ea nempe dignitate, quae non est ex aestimatione rigida, sed dignatione gratiosa, iusta tamen. Responsio

25

Fides nostra nullam ex se habet dignitatem. Per fidem placemus Deo non respectu ipsius fidei, sed respectu eius, quem fides apprehendit. Digni aliquando vocantur fideles, qui coronam accipiant, sed non respectu sui neque (2–10) Cum ... implevit] P: p. 288 – (4) 1.] P: primo – (5) 2.] P: deinde – (5) 3.] P: tertio – (8–9) hoc ... valeat] P: haec tantummodo valeant – (13) interim ... ad] A: interl. add. repl. del. illegible words – (13) hoc] A: interl. add. repl. del. illegible words – (13) nimirum] A: foll. by del. illegible words – (14–15) quia ... cruce] A: marg. add. – (18–22) An ... tamen] P: p. 294 – (19) alioquin] P: alioqui – (19) adserat] P: asserat 98

“61. Cur sola fide iustum esse affirmas? Non quod dignitate meae fidei Deo placeam, sed quod sola satisfactio, iustitia et sanctitas Christi mea iustitia sit coram Deo. Ego vero eam non alia ratione, quam fide amplecti et mihi applicare queam.”

560

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

respectu fidei, quae in ipsis est, sed quia Deus illos gratiose hoc honore dignatur. Illa autem dignatio iusta est, non respectu nostri, qui, licet omnia faceremus, servi tamen inutiles essemus,99 sed respectu Christi, in quo Deo placemus et qui nobis aeternae vitae praemium acquisivit. Ideo legimus Apoc. 4:10 sanctos coronas suas ante ipsius thronum abiicere, hoc est se omni merito et dignitate coram ipso exinanire eumque solum suae victoriae et salutis authorem agnoscere.

5

Consideratio 2 Sitne bene dictum nos credere iustitiam Christi esse nostram iustitiam et deinde nos eam vera fide amplecti et nobis applicare, ut nostra fiat.

10

Responsio Credere iustitiam Christi esse nostram et nos eam vera fide amplecti et nobis applicare unum idemque est, et una atque altera phrasis recte usurpatur. Consideratio 3 Animadversione quoque non indignum videtur nullas fere hic usurpari phrases sacrae Scripturae usitatas.

15

Responsio Phrases hic usurpantur, quae non modo a sacra Scriptura non sunt alienae, sed etiam ex ea petitae. Solam satisfactionem iustitiam et sanctitatem Christi esse nostram iustitiam coram Deo petitum est ex dictis Rom. 5:8:100 Iustificamur ipsius sanguine; Rom. 5:19: Iusti constituimur per ipsius obedientiam; Rom. 3:24: Iustificamur gratis per redemtionem factam in Christo Iesu; Phil. 3:9: Ut comperiar in eo, non habens meam iustitiam nempe eam, quae ex lege est, sed eam, quae per fidem est Christi. Nos iustitiam Christi non alia ratione quam fide amplecti, desumtum est ex Ioh. 1:23:101 Quotquot eum acceperunt, dedit eis hanc dignitatem, ut filii Dei fierent, nempe iis, qui credunt in nomen eius. Et Act. 26:18, ubi dicimur remissionem peccatorum accipere per fidem. Neque propterea phrasis reiicienda est, licet totidem verbis in Scriptura non (9–10) Sitne ... fiat] P: p. 294 – (9) nos] P: om. – (10) fiat] P: sit – (12) iustitiam] A: prec. by del. iustian – (15–16) Animadversione ... usitatas] P: p. 295 99 100 101

Cf. Luke 17:10. I.e., Rom 5:9. I.e., John 1:12.

20

25

69v A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

70r A

5

561

extet, modo sit analoga fidei et Scripturae. Sane cum Scriptura loquendum est, sed cum Scriptura loquimur, non modo cum verba ipsa Scripturae usurpamus, sed etiam quando loquimur cum sensu Scripturae. Scriptura enim non in literarum aut vocabulorum apicibus sita est, sed in vero sensu et intellectu. Ad Quaestionem et Responsionem 62102 Consideratio 1

10

An responsio haec satis commode declaret caussam eius, de quo quaeritur. Facile nimirum concedi ab aliquo iusta opera, quae ex fide fiunt, legi Dei per omnia esse conformia; tamen non possunt ea ipsa esse iustitia nostra coram Deo vel pars iustitiae nostrae. Non iustitia, quia, ut opera nostra iustitia sint coram Deo, necesse est, ut nunquam in Deum peccaverimus. Non pars iustitiae, quia necessarium est, ut iustitia aut ex lege tota sit aut ex evangelio, nec misceri ista duo possunt. Responsio

15

20

25

70v A

Si bona nostra opera per omnia essent legi Dei conformia, omnino essent iustitia nostra coram Deo, si non ex toto, saltem ex parte. Nam lex operibus iustitiam attribuit, ideoque iustitia, quae est per opera, legalis appellatur, vide Gal. 3:11, 12; Phil. 3:9. At, inquit Consideratio, iam ante in Deum peccavimus et necesse est, ut iustitia aut ex lege tota sit aut ex evangelio. Respondetur: 1. Qua ratione Consideratio praesupponit opera nostra per omnia esse legi Dei conformia, eadem praesupponi potest nos numquam peccasse. Catechesis quaerit de operibus nostris, qualia revera sunt, non qualia finguntur esse. 2. Etsi satisfactio Christi pro peccatis nostris praeteritis requireretur, tamen, si opera nostra iam essent per omnia legi Dei conformia, utique iam per illa iustificaremur et iustitia nostra iam tota esset ex lege, quia satisfactio Christi tantam praecedentem statum et tempus antegressum respiceret, hoc autem tempore integritati plene restituti et legem ipsi perfecte implentes propria

(8–14) An ... possunt] P: p. 296 – (8) caussam] P: causam – (9) Facile] A, P: Fac – (10) possunt] P: possent – (10) nostra] P: om. – (28) plene] A: interl. add. – (28) implentes] A: foll. by del. illegible words 102

“62. Cur nostra bona opera non possunt esse iustitia vel pars aliqua iustitiae coram Deo? Propterea quod oporteat eam iustitiam, quae in iudicio Dei consistat, perfecte absolutam esse et omni ex parte divinae legi congruentem, nostra vero etiam praestantissima quaeque opera in hac vita sint imperfecta atque adeo peccatis inquinata.”

562

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

iustitia staremus eiusque proemium acciperemus. Sed frustra hypotheses statuuntur et urgentur, quae propter immutabile Dei decretum in hac vita poni nequeunt. Consideratio 2 An opera regenitorum, quamvis ex ea fidei et charitatis mensura erga Deum et proximum non fiunt, quae ab ipsis iure exigi possit, peccatis inquinata esse merito dici queant. Cum in Scripturis passim opera bona insignibus elogiis ornentur et nunc “vestes mundae,”103 nunc “immaculata religio,”104 nunc “purpura et byssus”105 vocentur et ii, qui sancte vivunt, vestimenta sua non inquinasse106 dicantur.

5

10

Responsio Opera regenitorum, si concedantur esse imperfecta, ut concedit consideratio, etiam peccatis inquinata esse concedi oportet. Nam ideo imperfecta sunt, quia aliqua peccati labe inquinata. Merito autem hoc de ipsis praedicari docet Scriptura, Esa 64:6; Prov. 20:9; Ecclesiast. 7:4; Rom 7:16. Verum est bona opera sanctorum variis iisque insignibus elogiis in Scriptura ornari, sed non in se et ex sua dignitate considerata, sed quatenus ex fide proficiscuntur et quatenus illa Deus perpendit in Christo capite et mediatore nostro, in quo solo acquiescit. Quando dicitur Apoc. 3:4 quosdam non inquinasse vestimenta sua, sensus non est ipsos fuisse immunes et puros ab omni peccato, sed ipsos a consortio impiorum eorumque impiis ac turpibus factis abstinuisse et sibi cavisse. Si vestimenta sanctorum prorsus munda essent, cur illi dicerentur ea lavare et dealbare in sanguine agni, Apoc. 7, v. 14?

15

20

Consideratio 3 Annon responsionis verba respicere videantur ad locum Esa. 64 et an is ad hanc rem faciat.

(1) staremus] A: foll. by del. illegible words – (2–3) -tabile ... nequeunt] A: marg. add. – (5–10) An ... dicantur] P: p. 297 – (7) Scripturis] P: Scriptura – (9) et] P: nunc etiam – (19–23) Quando ... 14] P: p. 297 – (19) Quando ... quosdam] P: Apoc. 3 autem dicuntur – (20–21) sensus ... ipsos] P: quotquot abstinuerunt – (21–22) eorumque ... cavisse] P: nec impiis eorum factis sese coinquinarunt – (23) 7, v. 14] A: 7:4 – (25–26) Annon ... faciat] P: p. 297 – (25) Annon] P: An non 103 104 105 106

Cf. Eccl 9:8. Jas 1:27. Cf. Rev 18:16, where this expression refers to Babylon. Rev 3:4.

25

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

563

Responsio

71r A

5

Locus Esai. 64:6 omnino ad hanc rem facit, quia propheta, vir sanctissimus, se quoque in hac immunditiae agnitione includit et tota ecclesia Israelis, in qua multi pii et sancti viri fuerunt, verba illa, quae loco alligato continentur, profert. Addi potest similis locus Dan. 9:18. Ad Quaestionem 64107 Consideratio 1

10

Quamvis ita se res habeat, uti responsione expressum est, hoc est, quamvis doctrina iustificationis non reddat homines securos, quaeri tamen potest, an caussa, cur id fiat, in responsione recte sit expressa? Nam posito fieri aliter non posse, quin ii, qui Christo insiti sunt, fructus proferant gratitudinis, potest tamen doctrina iustificationis eo modo proponi, ut per eam homines securi reddantur de vita in timore domini instituenda. Responsio

15

20

In Catechesi quaeritur, an doctrina de gratuita nostri iustificatione reddat homines securos ex se et si recte tradatur, quod recte negatur. Si vero illa doctrina male tradatur et inde homines fiant securi, culpa est non doctrinae ipsius, sed eorum, qui eam male tradunt. Quaerere autem, an bona doctrina male etiam tradi possit a pravis et imperitis doctoribus, prorsus est supervacaneum. Consideratio 2

25

Illud quoque examinari atque expendi meretur, an absolute fieri non possit, quin vere fideles et qui Christo insiti sunt, fructus proferant gratitudinis, cum servator ipse Ioh. 15 dicat: Omnem palmitem in me non ferentem fructum etc.108 Id si conceditur, videndum, annon hoc, quod in responsione dicitur, (2–5) Locus ... 18] P: p. 297 – (2) Locus ... quia] P: Omnino respiciunt locum illum prophetae et is maxime ad rem facit, quia ipse – (3) immunditiae agnitione] P: immunditiei agnitione et confessione – (3) et ... Israelis] P: eamque totius ecclesiae Israeliticae nomine – (4) qua] P: qua utique – (4) fuerunt ... continentur] P: erant, edit et – (5) 9:18] P: 9, v. 18 – (8–13) Quamvis ... instituenda] P: p. 299 – (8) expressum est] P: expressum – (10) caussa] P: causa – (22–p. 564.5) Illud ... facit] P: p. 299 – (25) annon] P: an non 107

108

“64. An autem haec doctrina non reddit homines securos et profanos? Non, neque enim fieri potest, quin ii, qui Christo per fidem insiti sunt, fructus proferant gratitudinis.” John 15:2.

564

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

pressius de clarari debeat; fieri scilicet id non posse ex genio et natura fidei, utpote quae ad bona opera excitet et vehementer inclinet, imo reipsa producat; posse tamen fieri, si homo per negligentiam eam conscientiae suae non habeat rationem, quam habere debet. Ea enim amissa, quod fieri potest, fidei naufragium facit.

71v A

5

Responsio Omnino fieri nequit, quin fideles proferant fructus gratitudinis. Nam ut arbor mala necessario fert fructus malos, ita contra arbor bona necessario fert fructus bonos.109 Et ut homo impius nihil facit nisi impium, ita, qui per Spiritum Sanctum regeneratus est, Spiritu Dei ducitur et fructus fert dignos resipiscentia. Hic tamen notandum: 1. Fidei non semper eandem esse εÆ νε ργειαν, tametsi ipsa in regenitis nunquam prorsus deficiat aut ab iis amittatur. Quemadmodum arbor bona hyeme nullos fert fructus, imo quoad externam speciem nulla videtur inter ipsam et malam arborem esse differentia, sic fides non semper eos, quos debebat, fructus gratitudinis profert, imo ita saepe languida est et latens, ut exigua inter regenitos et non regenitos appareat differentia. Exemplo sit Petrus, cui Christus promiserat futurum, ut fides ipsius nunquam deficeret, et tamen paulo post dominum ter abnegavit cum exsecratione, ut sane tunc non multo videretur melior quam Iudas proditor.110 2. Fidei naufragium facere, 1 Tim. 1:19, non est fidem salvificam amittere, quam illi, de quibus ibi apostolus loquitur, nunquam habuerant, sed, ut recte Oecumenius explicat in hunc locum, a vera doctrina evangelii ad errores et haereses desciscere.111 Idem est desciscere a fide, 1. Tim. 4:1.

10

15

20

Consideratio 3 Annon doctrina iustificationis eo, quo a nonnullis solet, modo explicata, scilicet ut statuatur non modo omnia bona opera, sed et ipsam fidem antecedere nobisque obtingere sine ulla conditione, cum peccatis adhuc immersi essemus, ad reddendos homines securos apta nata sit.

(7) Omnino] A: foll. by del. illegible word – (19) multo] A: corr. from multum[?] – (25–28) Annon ... sit] P: p. 300 – (25) Annon] P: An non – (27) nobisque] P: nosque – (28) essemus] P: iacemus 109 110 111

Matt 7:17. Luke 22:32; Matt 26:33–35; Matt 26:69–75; Matt 26:14–16. Cf. Pseudo-Oecumenius, Ad Timotheum Prior Epistola, 3 (PG 119:145–148).

25

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

565

Responsio

72r A

5

Nulla potest in nobis, natura perditis, conditio praecedanea constitui, quae quicquam ad iustificationem faciat. Quicquid boni in nobis est, fides atque adeo ipsa bona opera, a Dei gratia et Spiritu Sancto, quem ipse nobis donat, proficiscitur. Haec autem doctrina non potest reddere homines securos, quin contra eos ad gratitudinem tanto magis exstimulat. Nam quo plura Deo accipimus et quo maior fuit ipsius gratia erga nos, eo magis nos obstrictos sentimus, ut grati simus et vitam nostram secundum ipsius voluntatem instituamus. Ad Quaestionem et Responsionem 65112

10

Consideratio 1

15

Cum annunciatio evangelii medium sit, per quod Spiritus Sanctus fidem in nobis operatur, expendendum est, an fieri possit, ut per vim irresistibilem fides in nobis efficiatur atque ingeneretur. Nam praedicatio Verbi ab homine facta non potest esse instrumentum potentiae Dei irresistibilis neque respectu ipsius actus praedicandi, quia fit ab homine per Spiritum idoneo facto; neque respectu ipsius Verbi, quod praedicatur, quia hoc non agit, nisi proponendo sensus divinos, qui argumenta continent suasionis, qua homini persuadeatur, ut credere velit.

20

Responsio

25

Vis nos convertendi aut fidem in nobis ingenerandi neque solum modo neque praecipue tribui debet vel homini, qui nobis Verbum Dei annunciat, vel ipsi verbo, sed virtuti et efficaciae Spiritus Sancti tanquam principalis agentis, vide Ioh. 3:5; Matth. 16:17. Spiritus autem Sanctus sua divina virtute illam resistibilitatem, quae in nobis est, auffert; alioquin nemo converteretur aut crederet. Nam natura omnes sumus duri cervice,113 a Deo et ipsius verbo alieni. Et quia evangelium est potentia Dei ad salutem omni credenti,114 utique per illud Deus potenter operatur in credentibus (licet non violenter) et novas creaturas ex ipsis facit, 2 Cor. 5:17. Paulus ait 2 Cor. 4:7: Habemus hunc (12–19) Cum ... velit] P: p. 302 112

113 114

“65. Quoniam igitur sola fides nos Christi atque omnium eius beneficiorum participes facit, unde haec fides proficiscitur? A Spiritu Sancto, qui eam per praedicationem evangelii in nostris cordibus accendit et per usum sacramentorum confirmat.” Cf. Acts 7:51. Rom 1:16.

566

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

thesaurum in testaceis vasculis, ut eius virtutis praestantia sit Dei et non ex nobis. Consideratio 2 Cum sacramenta firmandae fidei inservire dicantur, annon id ipsum quoque faciat contra irresistibilem operationem fidei in cordibus nostris.

72v A

5

Responsio Deus sacramentis tanquam mediis ad fidem in nobis firmandam utitur, quae quidem ex se et sola haud satis valida essent ad resistibilitatem in nobis tollendam, sed accedit virtus et operatio Spiritus Sancti, quae id efficax reddit, quod ex se nullam efficaciam haberet.

10

Ad Quaestionem et Responsionem 66115 Consideratio Cum in descriptione sacramentorum hic tantum finis exprimatur, ut Deus nimirum per sacramentorum usum promissiones evangelii magis nobis obsignet et declaret, nulla vero alterius finis mentio fiat, puta ut et nos officii nostri commonefaciant, ad quem finem etiam non obscure in Verbo Dei diriguntur; quaeritur, annon haec descriptio hac in parte mutila et incompleta sit ac proinde suppleri debeat.

15

Responsio Promissiones evangelii nobis magis obsignare et declarare est praecipuus et proprius finis sacramentorum, ideoque iste solus hic in definitione positus. Alii fines, ut commonefacere nos officii nostri sunt communes sacramentis cum ipso verbo, ideoque hoc loco non male omissi. Definitio enim debet fieri per propria, quae rem definitam ab iis, quae definitione non comprehenduntur, discernat. (4–5) Cum ... nostris] P: p. 302 – (4) annon] P: an non – (5) faciat] P: facit – (13–18) Cum ... debeat] P: p. 308 – (16) commonefaciant] P: commonefaciat – (17) annon] P: an – (17) mutila] P: non mutila 115

“66. Quid sunt sacramenta? Sunt sacra et in oculos incurrentia signa ac sigilla, ob eam causam a Deo instituta, ut per ea nobis promissionem evangelii magis declaret et obsignet, quod scilicet non universis tantum, verum etiam singulis credentibus propter unicum illud Christi sacrificium in cruce peractum gratis donet remissionem peccatorum et vitam aeternam.”

20

25

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

567

Ad Quaestionem et Responsionem 67116 Consideratio

5

Cum utraque et Verbum et sacramenta eo spectent, ut fidem nostram ad sacrificium Christi in cruce peractum, tanquam unicum salutis nostrae fundamentum deducant et secundum utraque plena salus nostra in unico isto sacrificio consistat, quaeritur, qua ratione iustitia vitae et sanctitas naturae Iesu Christi huc etiam referri possint, sicut quaestione 36 factum est. Responsio

73r A

10

15

Sacrificium Christi in cruce peractum est unicum fundamentum nostrae salutis, sed illud sacrificium fuit agni immaculati neque potuisset esse fundamentum nostrae salutis, nisi fuisset cum iustitia et sanctitate coniunctum. Quapropter utrumque recte dici potest: Christum sacrificio sui corporis peccata nostra expiasse et illum sua iustitia et sanctitate peccata nostra tegere, ne in conspectum Dei veniant. Quoties isti viri boni eandem crambem nobis reponunt? Quoties eandem quaestionem ingeminant? Satis apparet, quid quaerant et quo tendant. Confundet ipsos Deus in malitia ipsorum! Ad Quaestionem et Responsionem 69117 Consideratio

20

Cum in descriptione finium baptismi mentio tantum fiat obsignationis promissionum Dei quoad ablutionem baptizatorum per sanguinem et Spiritum Christi, non autem officii baptizatorum erga Deum in sinceritate et novitate vitae, quaeritur, annon hic quoque finis ad supplendam descriptionem exprimendus sit.

(3–7) Cum ... est] P: p. 310 – (4) sacrificium Christi] P: unicum Christi sacrificium – (7) possint] P: possit – (7) 36] P: XXXVI – (19–23) Cum ... sit] P: p. 313 – (22) annon] P: an non 116

117

“67. Num utraque igitur et verbum et sacramenta eo spectant, ut fidem nostram ad sacrificium Christi in cruce peractum, tanquam ad unicum nostrae salutis fundamentum deducant? Ita est. Nam Spiritus Sanctus docet evangelio et confirmat sacramentis omnem nostram salutem positam esse in unico sacrificio Christi, pro nobis in cruce oblati.” “69. Qua ratione in baptismo admoneris et confirmaris, te unici illius sacrificii Christi participem esse? Quod Christus externum aquae lavacrum mandavit, addita hac promissione, me non minus certo, ipsius sanguine et Spiritu a sordibus animae, hoc est ab omnibus meis peccatis lavari, quam aqua extrinsecus ablutus sum, qua sordes corporis expurgari solent.”

568

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Responsio Hic respondetur, quod supra ad quaestionem 66 responsum est, finem proprium baptismi esse hic positum eundemque hoc loco sufficere, caeteris communioribus omissis. Ad Quaestionem et Responsionem 70118

5

Consideratio Si hoc loco intelligatur remissionem peccatorum propter Christi sanguinem praecedere renovationem, quae fit per Spiritum Sanctum, quo quidem sanctificante membra Christi fiamus, ac proinde ante omnem resipiscentiam, videndum: 1. quomodo quis remissionem peccatorum per Christum impetrare queat, qui membrum Christi necdum sit, sed extra Christum et ab eo alienus; 2. quomodo id conveniat cum Sacris Literis, quae resipiscentiam et vitae emendationem praeexigunt et resipiscentibus ac conversis tantum remissionem peccatorum promittunt; 3. an, si in baptismo per Spiritum Sanctum renove mur et ipso sanctificante membra Christi fiamus, recte dicatur nos per coenae dominicae communionem membra Christi fieri.

10

15

Responsio Iustificatio et sanctificatio tempore simul sunt, nec una est sine altera, vide Col. 2:11, etc. Ideo cadunt quaestiones, quas consideratio hic movet. Hic vero nequaquam significatur unam esse priorem altera seu tempore praecedere, sed utramque per baptismum repraesentari et obsignari. Deinde recte dicitur in baptismo nos per Spiritum Sanctum renovari et ipso sanctificante membra Christi fieri, quia haec beneficia nobis in baptismo obsignantur. Et convenit hoc cum eo, quod apostolus dicit 1 Cor. 12:13: Per unum Spiritum nos omnes in unum corpus baptizati sumus. Illius corporis caput est Christus, nos membra. Et Gal. 3:26:119 Quicumque in Christo baptizati estis, Christum induistis. Quando autem dicitur nos fieri membra ecclesiae per coenae dominicae com-

(2–4) Hic ... omissis] P: p. 313 – (2) Hic] P: Idem – (2–4) ad ... omissis] P: fuit responsum ad considerationem quaestionis LXVI – (7–16) Si ... fieri] P: p. 314 – (10) 1.] P: I. – (11) necdum] P: nec dum – (12) 2.] P: II. – (14) 3.] P: III. – (16) Christi] P: ecclesiae 118

119

“70. Quid est sanguine et Spiritu Christi ablui? Est accipere a Deo remissionem peccatorum gratis propter sanguinem Christi, quem is pro nobis in suo sacrificio in cruce profudit. Deinde etiam per Spiritum Sanctum renovari et ipso sanctificante membrum Christi fieri, quo magis ac magis peccatis moriamur et sancte inculpateque vivamus.” I.e., Gal 3:27.

20

25

73v A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

569

munionem, hoc dicitur respectu externae professionis, quod hac communione testemur nos esse membra ecclesiae, iuxta dictum 1 Cor. 10:17. Ad Quaestionem et Responsionem 71120 Consideratio 1 5

Considerandum quoque videtur, annon apertius ostendendum fuerit, quo pacto institutionis baptismi verba promissionem hic expressam contineant, quandoquidem unicuique perinde facile non est eam ex iis elicere. Responsio

10

Promissio, quae verbis institutionis baptismi continetur, satis clare est expressa: Quicunque crediderit et baptizatus fuerit, etc.121 Haec autem promissio iuxta analogiam signi et rei signatae supra quaestione 69 perspicue est explicata. Consideratio 2

74r A

15

Annon hic quoque mentio facienda fuerit officii baptizatorum, cum iidem secundum institutionis verba in nomine Patris, Filii et Spiritus Sancti122 baptizentur, quae hoc etiam habent, quod Patri, Filio et Spiritui Sancto in obsequium sanctificentur atque obstringantur. Responsio

20

Officii baptizatorum mentio facta est quaestione 70, ut magis ac magis peccatis moriamur et sancte inculpateque vivamus.

(5–7) Considerandum ... elicere] P: p. 317 – (5) quoque] P: om. – (5) annon] P: an non – (7) unicuique] P: cuique – (7) perinde ... est] P: non perinde facile est – (14–17) Annon ... obstringantur] P: p. 317 – (14) Annon] P: An non – (14) iidem] P: ii 120

121 122

“71. Ubi promisit Christus se nos tam certo sanguine et Spiritu suo abluturum, quam aqua baptismi abluti sumus? In institutione baptismi, cuius haec sunt verba: ‘Ite et docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Qui crediderit et baptizatus fuerit, servabitur, qui non crediderit, condemnabitur.’ Haec promissio repetitur, cum Scriptura baptismum nominat lavacrum regenerationis et ablutionem peccatorum.” Mark 16:16. Matt 28:19.

570

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Consideratio 3 Verumne sit Sacram Scripturam externum baptismum nominare “lavacrum regenerationis et ablutionis peccatorum.” Responsio Etsi locus Tit. 3:5 non eodem modo ab interpretibus intelligitur, tamen, cum apostolus ibi faciat mentionem lavacri, non absurde sentiunt, qui existimant eum respicere ad baptismum, qui metonymice vocetur “lavacrum regenerationis,” quoniam tam vere ac certe per Spiritum Sanctum regeneramur atque externa aqua in baptismo adspergimur. Nec male huc referri posset locus Eph. 5:26, ubi dicitur Christum sanctificasse suam ecclesiam, postquam eam purgavit lavacro aquae per verbum.

5

10

Ad Quaestionem et Responsionem 74123 Consideratio 1 Praestiteritne quaestionem hanc isto modo proponere: “Suntne etiam foederatorum infantes baptizandi?”

15

Responsio Nimis scrupulosa est ista quaestio, praestiteritne ad quaestionem de baptizandis infantibus vocabulum “foederatorum” inserere. Illud sane hoc loco fuisset supervacaneum, cum quaestiones et responsiones omnes ad fideles sint directae et de eorum infantibus hic quaeratur, de quibus quaestione praecedenti, qui a peccatis suis sunt abluti et quibus baptismus, quem acceperunt, est lavacrum regenerationis.

20

Consideratio 2 Quomodo intelligendum sit infantibus non minus quam adultis Spiritum Sanctum esse promissum, an etiam Spiritus Sanctus fidem in infantibus (2–3) Verumne ... peccatorum] P: p. 317 – (3) ablutionis] P: ablutionem – (14–15) Praestiteritne ... baptizandi] P: p. 321 – (24–p. 571.3) Quomodo ... salvandi] P: p. 321 123

“74. Suntne etiam infantes baptizandi? Omnino. Nam cum aeque ac adulti ad foedus et ecclesiam Dei pertineant, cumque eis per sanguinem Christi remissio peccatorum et Spiritus Sanctus fidei effector, non minus quam adultis promittatur, per baptismum ecclesiae Dei inserendi sunt et ab infidelium liberis discernendi, itidem ut in veteri foedere per circumcisionem fiebat, cui in novo foedere substitutus est baptismus.”

25

74v A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

571

operetur et quomodo. Deinde, si id verum sit, qua ratione fiat, ut infantes nonnulli postquam adoleverint Spiritum Sanctum et fidem amittant. Aut, si id fieri nequeat, an itaque omnes infantes baptizati nihilominus sint salvandi. Responsio 5

10

Liberis fidelium Spiritum Sanctum esse promissum constat ex Actor. 2:38; Joel 2:28. Quod autem Spiritus Sanctus etiam infantibus detur, patet ex Luc. 1:15 et ex eo, quod David dicit Ps. 8:3. Etsi autem infantes nondum habeant fidem, cuius per aetatem non sunt capaces, non est tamen Spiritus Sanctus in illis otiosus. Quando autem dicimus infantibus donari Spiritum Sanctum, de specie loquimur, non de singulis individuis, de quibus pronuntiare non est nostrum. Solus enim Deus novit, qui sint sui, 2 Tim. 2:19. Ad Quaestionem et Responsionem 75124 Consideratio 1

15

Hic rursum de obsignatione promissionum divinarum tantum, non autem de admonitione et obsignatione officii nostri mentio fit. Quaeritur itaque, an hoc imperfectum non sit eoque alterum ei addi praestet. Responsio Idem respondetur, quod supra fuit responsum ad quaestionem 66. Consideratio 2

20

Cum dicitur Christum animas nostras crucifixo suo corpore et effuso suo sanguine pascere, dispici potest, num addi queat: “per Spiritum Sanctum,” quandoquidem eodem nos corpore et sanguine Spiritu Sancto pascimur, quo (14–16) Hic ... praestet] P: p. 324 – (20–p. 572.2) Cum ... nutrimenti] P: p. 324 – (21) queat] P: possit – (21) Spiritum] P: Spiritum suum – (22) quandoquidem ... Sancto] P: om. 124

“75. Qua ratione in coena Domini admoneris et confirmaris, te unici illius sacrificii Christi in cruce oblati atque omnium eius bonorum participem esse? Quod Christus me atque omnes fideles de hoc fracto pane edere et de poculo distributo bibere iussit, addita hac promissione: Primum, corpus suum non minus certe pro me in cruce oblatum ac fractum et sanguinem suum pro me fusum esse, quam oculis cerno, panem Domini mihi fragi et poculum mihi communicari. Deinde animam meam, non minus certo, ipsius corpore, quod pro nobis crucifixum et sanguine, qui pro nobis fusus est, ad vitam aeternam ab ipso pasci, quam panem et vinum, symbola corporis Dominici, e manu ministri accepta, ore corporis percipio.”

572

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

spiritualem vitam vivimus, quae fundamentum et causa est spiritualis nutrimenti. Responsio Cum Catechesis dicat nos ab ipso Christo pasci crucifixo ipsius corpore et effuso suo sanguine, non admodum necesse fuit addere: “per Spiritum Sanctum.” Nam nec Christus ipse, quando spiritualis esus et potus carnis et sanguinis sui mentionem facit, verba illa semper addit, ut videre est Ioh. 6:35 et vers. 51; et aliunde satis constat Christum per spiritum suum in nobis operari, tum quando verbum nobis annuntiatur, tum quando sacramenta nobis administrantur, quod ipsum Catechesis iam supra docuit quaestione 65, ubi in genere de sacramentis agitur.

5 75r A

10

Ad Quaestionem et Responsionem 77125 Consideratio Idem hic notandum de coena domini, quod supra quaestione 71, consideratione 1, de baptismo annotatum fuit. Responsio Cum hic eadem consideratio proponatur, quae supra quaestione 71, consideratione 1, de baptismo, eadem illa responsione diluitur.

(14–15) Idem ... fuit] P: p. 329 – (14) notandum] P: notandum est – (14) 71] P: LXXI – (15) 1] P: prima – (17–18) Cum ... diluitur] P: p. 329 – (17–18) 71 ... baptismo] P: LXXI de baptismo proposita fuit – (18) illa] P: etiam 125

“77. Quo loco promisit Christus, se credentibus tam certo corpus et sanguinem suum sic edendum et bibendum daturum, quam fractum hunc panem edunt, et poculum hoc bibunt? In institutione coenae, cuius haec sunt verba: ‘Dominus noster Iesus Christus ea nocte, qua proditus est, accepit panem et gratiis actis fregit ac dixit: accipite, hoc est corpus meum, quod pro vobis frangitur, hoc facite in mei recordationem. Itidem et poculum, postquam coenassent, dicens: hoc poculum est novum foedus per meum sanguinem. Hoc facite, quotiescunque biberitis, in mei recordationem. Quotiescunque enim ederitis panem hunc et poculum hoc biberitis, mortem Domini annunciate, donec venerit.’ Haec promissio a Paulo repetitur, cum inquit: ‘Poculum gratiarum actionis, quo gratias agimus, nonne communio est sanguinis Christi? Panis, quem frangimus, nonne communio est corporis Christi? Quoniam unus panis, unum corpus multi sumus.’”

15

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

573

Ad Quaestionem et Responsionem 84126 Consideratio 1

5

Videndum an perfecte satis hoc loco usus prioris clavis describatur. Prior enim clavis non tantum coelum fidelibus aperit, sed primus eius usus est demonstrare ianuam regni coelorum per sanguinem Iesu Christi omnibus peccatoribus reclusam esse, neminem tamen ingressurum, nisi, qui fidelis sit et ad Deum sese convertat. Responsio

10

15

Ianua regni coelorum non simpliciter omnibus peccatoribus est reclusa per sanguinem Christi. Si enim illa omnibus simpliciter pateret, omnes etiam non credentes per eam ingredi possent, quod est falsum. Sed coelum fidelibus tantum est apertum, infidelibus autem clausum. Nullus est Scripturae locus, ubi dicatur coelum a Christo omnibus promiscue, sive credant, sive non credant, esse reclusum. Itaque primus iste usus clavis regni coelorum, quem Remonstrantes hic ingerunt, nullo fundamento nititur. Consideratio 2

75v A

20

An per clavem praedicationis evangelii regnum coelorum ulli occludatur, priusquam illi annuntiatum sit verbum conversionis et fidei, ab eoque id ipsum reiectum ac repudiatum sit. Sin minus, an non ergo coelorum regnum quibusdam alio modo claudatur quam per hanc clavem. Responsio Usus clavis regni coelorum, qui fit per praedicationem evangelii et infideles et impoenitentes a regno coelorum excludit, omnino praesupponit evangelium illis, in quos haec clavis exercetur, prius annuntiatum fuisse. Neque enim hic (3–7) Videndum ... convertat] P: p. 340 – (4) enim] P: nimirum – (6) qui] P: om. – (7) sese] P: se – (9) Ianua] A: corr. from Ianua[–] – (17–20) An ... clavem] P: p. 340 – (19) an non] P: annon – (19) coelorum regnum] P: regnum coelorum 126

“84. Quo pacto aperitur et clauditur regnum coelorum praedicatione evangelii? Cum ex mandato Christi credentibus universis et singulis, publice annunciatur, omnia peccata ipsis divinitus propter meritum Christi condonari, quoties promissionem evangelii vera fide amplectuntur, contra vero omnibus infidelibus et hypocritis denunciatur, tantisper ipsis iram Dei et aeternam condemnationem incumbere, dum in suis sceleribus perseverant, secundum quod evangelii testimonium, Deus tam in praesenti, quam in futura vita iudicaturus est.”

574

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

simpliciter de omnibus infidelibus et impoenitentibus agitur, sed de iis, a quibus evangelium, quod ipsis fuerat praedicatum, reiectum ac repudiatum fuit. Ad Quaestionem et Responsionem 85127 Consideratio 1

5

Considerandum hoc loco, rectene in Catechesi Belgica disciplina ecclesiastica vocetur “den Christelicken ban,” cum excommunicatio pars tantum sit disciplinae ecclesiasticae, quae sese ad totam iurisdictionem spiritualem extendit eoque solius excommunicationis nomine apte nequeat exprimi. Responsio Non male videtur Catechesis Belgica disciplinam ecclesiasticam, de qua hic agitur, appellare “den Christelicken ban,” quia hic non in genere de omni disciplina ecclesiastica seu iurisdictione spirituali agitur, sed de ea tantum, quae specialiori vocabulo “excommunicatio” (cuius quidem varii ac distincti sunt gradus) appellatur. Neque videtur lingua Belgica aliud vocabulum habere, quo haec pars disciplinae ecclesiasticae commodius denotari possit.

10

15

Consideratio 2 Quomodo quis doctrina aut vita se ostendere posset a Christo alienum, siquidem Christo vere insitus manens ad tempus possit falsae et fundamento, vel in totum vel ex parte, repugnanti doctrinae adhaerere et vitam gravibus sceleribus contaminare. Et quomodo etiam possit quis ostendere aliis se a Christo alienum, nisi iisdem liquido constare faciat se peccare pleno ac

(6–9) Considerandum ... exprimi] P: p. 342 – (7) vocetur] P: dicatur – (7) Christelicken] P: Christelijcken – (11–16) Non ... possit] P: p. 342 – (12) Christelicken] P: Christelijcken – (13) seu ... agitur] P: quam καταχρηστικωÄ ς iurisdictionem vocant – (13) tantum] P: tantum sermo est – (15–16) Neque ... habere] P: Et lingua Belgica vix habet aliud vocabulum – (18–p. 575.2) Quomodo ... possit] P: p. 342 – (18) posset] P: possit – (18–19) siquidem] P: si quidem – (21) Et] P: om. – (22) ac] P: et 127

“85. Quo pacto clauditur et aperitur regnum coelorum per disciplinam ecclesiasticam? Cum ex mandato Christi, ii qui nomine quidem sunt Christiani, verum a doctrina et vita christiana sunt alieni, postquam aliquoties fraterne admoniti, ab erroribus aut flagitiis discedere nolunt, ecclesiae indicantur, aut iis, qui ab ecclesia ad eam rem sunt constituit, ac si ne horum quidem admonitioni pareant, ab iisdem interdictione sacramentorum, ex coetu ecclesiae, et ab ipso Deo, ex regno Christi excluduntur, ac rursum, si emendationem profiteantur, et re ipsa declarent, tanquam Christi et ecclesiae membra recipiuntur.”

76r A

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

575

deliberato voluntatis consensu, cum, ut quidam volunt, nemo sese a Christo sine huiusmodi deliberata voluntate alienare possit. Responsio

5

10

15

Etsi fieri potest, ut aliquis, qui se aliquandiu doctrina et vita a Christo alienum ostendit, vere tamen ipsi insitus sit et maneat, non tamen is Christo insitus est aut manet, quatenus talem doctrinam sequitur aut talem vitam degit, imo is ipse, quantum in eo est, se a Christo segregat, etsi Christus singulari gratia eum non sinat totaliter a se divelli. Et quemadmodum fieri potest, ut aliquis verae doctrinae professione et vitae ac conversationis externae honestate aliquandiu se ostendat seu se gerat, ut vere fidelem, qui tamen sit hypocrita; ita fieri potest, ut aliquis aliquandiu in graves errores et peccata prolabatur, qui tamen a Christo non plane est distractus aut alienus. Ecclesia autem iudicat secundum externa, occulta Deo relinquens, et quando ad errores et scelera contumacia accedit et iteratarum admonitionum contemtus, disciplinam sibi a Christo demandatam stringit, non quod plane de peccatore desperet aut eum prorsus a Christo alienum iudicet, sed potius ut hac sancta disciplina eum tanto magis percellat et in viam revocet. Consideratio 3

76v A 20

Cum fieri possit, ut ii, qui a Deo absolute electi esse dicuntur, in eiusmodi gravia peccata incidant, propter quae ab ecclesia excommunicari mereantur et actu etiam aliquando separentur, quaeritur, an ii etiam a Deo regno coelorum excludantur. Et si sic, annon tunc temporis totaliter excidisse dicendi sint. Responsio

25

Quando ecclesia aliquem excommunicat, eum a regno coelorum excludit non simpliciter et absque spe veniae, sed sub hac conditione, nisi tandem resipiscat. Excommunicatio enim sicut quibusdam est poena, qui scilicet nunquam resipiscunt ideoque et ab ecclesia et a Deo ex regno coelorum excluduntur, sic aliquibus est salubris remedium, qui scilicet hac tam gravi ecclesiae cen(4–17) Etsi ... revocet] P: p. 342–343 – (4) aliquandiu] P: aliquamdiu – (6) aut] P: et – (9) doctrinae professione] P: fidei confessione – (10) aliquandiu] P: aliquamdiu – (10) seu ... gerat] P: om. – (11) aliquandiu] P: ad tempus – (14) et] P: ac – (14) contemtus] P: contemtus, merito statuit peccari deliberato voluntatis consensu, ac iure – (19–23) Cum ... sint] P: p. 343 – (22) annon] P: an non – (22) tunc] P: tum – (22) dicendi] P: censendi – (25–p. 576.4) Quando ... fuit] P: p. 343 – (26) et ... veniae] A: interl. add. repl. del. illegible words – (29) sic ... remedium] P: ita aliis est salubris medicina

576

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

sura perculsi ac domiti poenitentiam agunt atque hoc ipso ostendunt fidem omnem in ipsis non fuisse extinctam, sed illius etiam in gravissimo lapsu semen aliquod retinuisse, quod efficaci Spiritus Sancti gratia et valido illo disciplinae ecclesiasticae organo rursus excitatum et in lucem productum fuit.

CONSIDERATIONES IN TERTIAM PARTEM CATECHISMI “DE GRATITUDINE”128

5

Consideratio I Quandoquidem titulus tertiae partis est “De gratitudine,” sub qua tamen conversio totumque officium hominis cum omnibus suis fructibus comprehenditur, quaeritur, an titulus iste satis conveniens sit. Gratitudo siquidem pro beneficio iam parto et acquisito praestatur, cum conversio hominis praerequiratur ad hoc, ut beneficium ipsum obtineri possit.

10

Responsio Consideratio haec non doctrinam, sed ordinem spectat. Tueri tamen se Catechesis potest. Cum enim de subiecto gratitudinis primum actura sit, homine nempe converso, non inepte paucis conversionis partes exponit.

15

Consideratio II Cum quaestio 87129 dicat non posse non salvari, qui in peccatis secure perseverant, quaeritur, annon eo ipso significetur, bona opera esse necessaria ad salutem, ac proinde etiam indicetur hanc esse causam, cur bona opera facienda sint, ut nempe per viam illam contendamus in patriam, prout saepissime in Scripturis docetur, et annon quaestio 86130 haec causa expresse de(3) retinuisse] P: remansisse – (3) valido] P: acri – (4) organo rursus] P: remedio – (8–12) Quandoquidem ... possit] P: p. 344–345 – (14) spectat] A: foll. by 2 del. illegible lines – (18–p. 577.2) Cum ... operum] P: p. 347 – (18) 87] P: LXXXVII – (18) non] P: om. – (19) annon] P: an non – (21) illam] P: om. – (22) 86] P: LXXXVI 128 129

130

The third part of the Heidelberg Catechism spans questions 86–129. “87. Non possunt igitur illi servari, qui ingrati, et in peccatis secure persistentes, a sua pravitate ad Deum non convertuntur? Nullo modo. Nam, ut Scriptura testatur, nec impudici, nec idolatrae, nec adulteri, nec fures, nec avari, nec ebriosi, nec conviciatores, nec raptores, hereditatem regni Dei consequentur.” “86. Cum ab omnibus peccatis et miseriis sine ullo nostro merito, sola Dei misericordia, propter Christum liberati simus, quid est cur bona opera faciamus? Quia postquam nos Christus suo sanguine redemit, renovat nos quoque suo Spiritu ad imaginem sui, ut tantis beneficiis affecti, in omni vita nos erga Deum gratos declaremus, et ipse per nos celebretur.

20

77r A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

577

buerit adsignari. Quippe quae sit efficacissima ad exstimulandum homines ad studium bonorum operum. Responsio

77v A

5

10

Bona opera ad salutem necessaria esse nemo dubitat. Cum autem phrasis ista calumniae sit obnoxia, quasi, quod fidei iustificantis est, id meritis operum adscribat (quod superiorum temporum historia docuit),131 idcirco Catechesis eadem aliis verbis dicit, dum ait bona opera esse facienda, “ut nos ex fructibus de sua quisque fide certi simus,”132 hoc est, ut consolationem hanc habeamus, quod viva fide Christo simus inserti adeoque certo haeredes aeternae vitae simus futuri, cum fides sine operibus mortua sit.133 Quae ratio aeque efficax esse ad exstimulandum homines ad bona opera atque altera illa: bona opera sunt ad salutem necessaria. Consideratio III Ad Quaestiones et Responsiones 88, 89, 90 134

15

20

1. Cum hic agatur de conversione, quatenus est officium homini a Deo praescriptum, ideoque verba illa “mortificationis et vivificationis” non tam de actibus Dei mortificantis et vivificantis quam de actibus nostris, qui ipsi carnem nostram mortificamus et in novam vitam resurgimus, sint intelligenda, quaeritur, an vivificatio novi hominis possit dici actus noster. 2. An dolere de peccatis pars sit gratitudinis, quae iustificationem et remissionem peccatorum sequatur. (1) adsignari] P: assignari – (15–19) 1. Cum ... noster] P: p. 349 – (15) 1.] P: I. – (15) a Deo] P: om. – (20–21) 2. An ... sequatur] P: p. 350 – (20) 2.] P: II.

131

132 133

134

Deinde ut nos quoque, ex fructibus, de sua quisque fide, certi simus. Postremo, ut vitae nostrae integritate alios Christo lucrifaciamus.” Cf. the medieval development of meritorious justification, which found its canonical fixation at the Council of Trent in 1547. See COD, 3:671–681. For the theological-historical development of the Christian doctrine of justification, see Alister E. McGrath, Iustitia Dei: A History of the Christian Doctrine of Justification, 3rd ed. (Cambridge: Cambridge University Press, 2005). Heidelberg Catechism, question 86. Cf. Jas 2:17. For a brief theological-historical treatment of the so-called “syllogismus practicus” in the early Reformed tradition, see Richard A. Muller, Calvin and the Reformed Tradition: On the Work of Christ and the Order of Salvation (Grand Rapids: Baker, 2012), 244–276. “88. Quot partibus constat conversio hominis ad Deum? Mortificatione veteris et vivificatione novi hominis.” “89. Quid est mortificatio veteris hominis? Vere et ex animo dolere quod peccatis tuis Deum offenderis, eaque magis ac magis odisse et fugere.” “90. Quid est vivificatio novi homini? Vera laetitia in Deo, et serium ac promtum studium instituendi vitam ex voluntate Dei, omniaque bona opera exercendi.”

578

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

3. An dolor iste ob peccata proprie sit pars mortificationis veteris hominis ac non potius praeparatorium quid et mortificationem ipsam antecedens. 4. An vera laetitia in Deo per Christum pars sit vivificationis, an vero potius consequens et effectum vivificantis Spiritus. 5. Annon vera laetitia in Deo, quae hic primo loco ponitur, sequatur studium faciendi voluntatem Dei, eoque annon ipsum hoc studium laetitiam ipsam antecedat. 6. An ad plenam hominis conversionem sufficiat serium studium faciendi Dei voluntatem et in omnibus bonis operibus vivendi sine actuali voluntatis divinae impletione.

5

78r A

10

Responsio Ad 1: Vivificatio novi hominis potest dici actus noster, quia acti a Deo agimus et nos. Mortificat Deus, mortificamus et nos. Ideo iubet apostolus, ut mortificemus membra nostra terrestria, Col. 3, v. 5. Ad 2 et 3: Vere et ex animo dolere, quod peccatis tuis Deum benignissimum Patrem offenderis, est dolor secundum Deum, 2 Cor. 7, v. 10, effectum fidei et iustificationis ac pars gratitudinis. Ad 4: Utrunque recte dicitur secundum declarationem Scripturae, etsi respectu diverso. Ad 5: Vera laetitia in Deo oritur ex fide, Rom 5:1,2,3. Et haec laetitia animat homines ad studium bonorum operum attestante historia Zachaei, Luc. 19135. Firmatur autem illa laetitia studio bonorum operum, tanquam certissimo verae fidei documento et vivo spei coelestis haereditatis testimonio, quemadmodum Paulus laetatur se cursum consummasse, fidem servasse etc.136 Ad 6: Serium studium faciendi Dei voluntatem semper est coniunctum cum aliqua actuali impletione voluntatis divinae, licet imperfecta, itaque eam non excludit, sed includit.

15

20

25

Consideratio IV Ad Quaestionem et Responsionem 94 137 Annon hic etiam agendum fuerit de proe¨mio legis, utpote quod continet fundamentum omnium praeceptorum, ideoque ad omnia praecepta pertinet. (1–2) 3. An ... antecedens] P: p. 350 – (1) 3.] P: III. – (3–4) 4. An ... Spiritus] P: p. 350 – (3) 4.] P: IV. – (5–7) 5. Annon ... antecedat] P: p. 351 – (5) 5.] P: V. – (8–10) 6. An ... impletione] P: p. 351 – (8) 6.] P: VI. – (15–19) Ad ... diverso] A: marg. add. repl. 3 del. illegible lines – (30–31) Annon ... pertinet] P: p. 359 – (30) proe¨mio] P: prooemio 135 136

Luke 19:1–10. Cf. 2 Tim 4:7.

30

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

579

Responsio Mirum plura a Catechesi requirere eos, qui illius prolixitatem carpere solent. Consideratio V Ad Quaestionem et Responsionem 96 138 78v A

5

Annon male in explicatione secundi praecepti omissa sit explicatio rationis, qua praeceptum a Deo confirmatur, cum videri possit non immerito haud minus quam praeceptum ipsum explicatione indigere? Responsio

10

Ex generalibus promissis et minis speciales huius praecepti facile intelliguntur nec uno loco dici possunt omnia. Consideratio VI Ad Quaestionem et Responsionem 103 139

15

Annon, cum dicatur hac responsione debere nos concedere domino, ut per Spiritum Sanctum in nobis opus suum faciat, inde sequatur operationem Spiritus in nobis non esse irresistibilem.

(5–7) Annon ... indigere] P: p. 362 – (5) Annon] P: An non – (9–10) Ex ... omnia] P: p. 363 – (10) nec ... omnia] A: marg. add. repl. 3 del. illegible lines; P: Quae autem de poenis posterorum, propter parentum delicta iis infligendis, dicuntur “ibidem,” institutionis puerilis modum excedunt, et in commentariis catecheticis prolixe explicari solent. – (13–15) Annon ... irresistibilem] P: p. 369 – (13) Annon] P: An non – (14) Spiritum Sanctum] P: Sanctum Spiritum 137

138

139

“94. Quid postulat Deus in primo praecepto? Ut quam mihi chara est salus animae meae, tam studiose vitem et fugiam omnem idolatriam, magiam, incantationem, superstitionem, invocationem sanctorum aut caeterarum creaturarum, unicum autem et verum Deum recte agnoscam, ipsi soli fidam, summa humilitate et patientia me illi subiiciam, ab eo solo omnia bona expectem, denique intimo cordis affectu ipsum amem, reverear, venerer, adeo ut omnibus potius creaturis renunciem, quam ut vel minimum contra eius voluntatem committam.” “96. Quid postulat secundum praeceptum? Ne Deum ulla imagine aut figura exprimamus, neve ulla alia ratione eum colamus, quam qua se in suo verbo coli praecepit.” “103. Quid praecipit Deus in quarto praecepto? Primum, ut ministerium evangelii et scholae conserventur, utque ego cum aliis, tum praecipue festis diebus, studiose coetus divinos frequentem verbum Dei diligenter audiam, utar sacramentis, precibus publicis meas quoque, preces adiungam, pro facultatibus aliquid conferam in pauperes. Deinde, ut in omni vita a pravis actionibus vacem, domino concedens, ut per Spiritum Sanctum in me suum opus faciat, atque ita sempiternum illud sabbathum in hac vita exordiar.”

580

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Responsio Non sequitur, quia praecepta talia monent, quid facere homines debeant, non quid facere in admittendo vel reiiciendo Spiritu Sancto valeant. Consideratio VII Ad Quaestionem et Responsionem 105 140 1. Expendi posse videtur, quanquam, qui fratrem odit, homicida esse dicatur, annon tamen odium generalis causa sit omnis peccati, quod adversus proximum committitur, ideoque hoc praecepto speciatim non prohibeatur.141 2. An vindictae cupiditas, cuius hic fit mentio, ea tantum intelligatur de particulari vindicta, an vero ea, quae a magistratu postulatur non illati nobis damni reparandi, sed simpliciter vindicandi causa.

5

10

Responsio Ad 1: Servator noster odii effecta ad hoc praeceptum speciatim restringit, Matth. 5, v. 22, ergo et odium ipsum. Ad 2: Qualis vindicta hic intelligatur docent in margine citata loca, Eph. 4, v. 26; Rom. 12, v. 29142; Matth. 5, v. 25.

15

Consideratio VIII Ad Quaestionem et Responsionem 107 143 An quae hic dicuntur: “ut proximum nostrum aeque ac nos ipsos diligamus,”144 nimis generalia sint et ad omnia praecepta, quibus nostrum officium (6–8) 1. Expendi ... prohibeatur] P: p. 372 – (6) 1.] P: I. – (8) non] P: nunc – (8) prohibeatur] A: corr. from prohibetur; P: prohibetur – (9–11) 2. An ... causa] P: p. 373 – (9) 2.] P: II. – (9) ea] P: om. – (10) ea] P: de ea – (19–p. 581.2) An ... tractanda] P: p. 374–375 – (19) An] P: Annon 140

141

142 143

144

“105. Quid flagitat Deus in sexto praecepto? Ut proximo neque cogitatione, neque verbis, neque gestibus, nedum factis, vel per me, vel per alium incommodem aut noceam, neve eum oderim, neu occidam. Sed omnem vindictae cupiditatem abiiciam. Adhaec ne me ipsum laedam, aut sciens in aliquod periculum coniiciam. Quocirca etiam ne caedes fierent, magistratum gladio armavit.” See also Question and Answer 106: “Atqui hoc praeceptum solam caedam prohibere videtur? At caedem prohibendo, docet Deus, se radicem et originem caedis, iram scilicet, invidiam, odium, vindictae cupiditatem odisse, atque ea omnia pro caede ducere.” I.e., Rom 12:19. “107. An vero id satis est, nos neminem eo, quo dictum est, modo, occidere? Non est satis. Dum enim Deus iram, invidiam, odium damnat; postulat ut proximum aeque ac nos ipsos diligamus, et ut humanitate, lenitate, ma[n]suetudine, patientia, et misericordia erga eum utamur; quodque ei damno esse possit, quantum in nobis est, avertamus. Ad summam, ita animo affecti simus, ut ne inimicis quidem benefacere dubitemus.” Cf. Matt 22:39.

79r A

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

581

erga proximum describitur, referenda, eoque an hic particulariter fuerint tractanda. Responsio

5

Etsi praeceptum hoc diffusum est per plura alia, tamen hoc loco recte inculcatur, ubi de vita proximi, qua nihil cuiquam charius, agitur. Consideratio IX Ad Quaestionem et Responsionem 110 145

10

1. Quousque magistratus secundum Dei Verbum furtum punire debeat. 2. Annon accuratius explicandum videatur, quid per “usuram” intelligatur et quousque ea sit prohibita. Responsio Differunt catechetica a locis communibus.146 Ibi rudimenta doctrinae sanae, hic plenissima eius explicatio proponitur. Consideratio X Ad Quaestionem et Responsionem 111 147

15

An verba ista: “cum eo sic agam, ut mecum agi cupiam,” huius praecepti sint propria, et annon potius generatim ad omnia secundae tabulae praecepta148 pertineant.

(1) particulariter] P: peculiariter – (8–10) 1. Quousque ... prohibita] P: p. 377 – (8) 1.] P: I. – (9) 2.] P: II. – (12–13) Differunt ... proponitur] P: p. 377: Utriusque plenior explicatio ex locis theologicis, non ex rudimentis catecheticis, petenda est – (16–18) An ... pertineant] P: p. 378 – (16) cupiam] P: cuperem – (17) annon] P: an non 145

146

“110. Quid vetat Deus in octavo praecepto? Non solum ea furta et rapinas, quas magistratus punit, sed furti nomine comprehendit, quidquid est malarum artium et aucupiorum, quibus aliena captamus, et ad nos vi, aut specie recti transferre studemus, qualia sunt, iniquum pondus, iniusta ulna, inaequalis mensura, fucosa merx, fallax moneta, usura, aut alia quaevis ratio aut modus a Deo interdictus. His adde omnem avaritiam, et multiplicem divinorum donorum profusionem et abusum.” The “loci communes” refer to a methodical presentation of theology according to the socalled commonplace-method, which arranged knowledge by basic themes (loci). Inspired by ancient rhetoric, this method emerged in Renaissance humanism and was widely used in the 16th and 17th century in the humanities and theology. The phrase “loci communes” was coined by Philipp Melanchthon’s Loci Communes Rerum Theologicarum of 1521, but was widely used by Reformed theologians as well, e.g., Wolfgang Musculus, Loci Communes in Usus Sacrae Theologiae Candidatorum Parati (Basel: Johann Herwagen, 1560).

582

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Responsio Iteratio ista propter contractus facta, ni quibus plurimum doli et fraudis intervenire solet. Consideratio XI Ad Quaestionem et Responsionem 113 149

5

Cum sub reliquis praeceptis praeceptum, quod est de concupiscentia, etiam comprehendatur, tanquam quae sit fons peccatorum prohibitorum; quaeritur, annon declarandum fuerit, quid hic per concupiscentiam intelligatur et quousque ea se hic extendat. Responsio

10

Atqui Catechesis verbis istis: “ne minima cupiditate aut cogitatione,” manifeste distinguit cupiditatem animum subiugantem, quae est praeceptorum reliquorum, a cupiditate animum tantum titillante, quae huius praecepti est propria. Consideratio XII Ad quaestionem et responsionem 114 150 1. Considerandum serio, annon negativa ista responsione: “minime”, studium evangelicae perfectionis tollatur, quod tamen omnibus necessarium est. (6–9) Cum ... extendat] P: p. 380 – (9) ea se] P: se ea – (11–14) Atqui ... propria] P: p. 380 – (13) tantum] P: om. – (14) propria] P: foll. by Declarat igitur, tum quid hic sit concupiscentia, tum etiam quousque se ea extendat. Praeterea tamen et illud tenendum, quod hoc praeceptum explicatio sit praeceptorum praecedentium secundae tabulae, unde integer eorum sensus eruendus est. Vide Matt. 5, v. 21, 22 seqq. – (17–18) 1. Considerandum ... est] P: p. 384 – (17) 1.] P: I. 147

148

149

150

“111. Quae sunt ea, quae Deus hic iubet? Ut commoda et utilitates proximi, quantum possim, adiuvem et augeam, cum eo sic agam, ut mecum agi cuperem, sedulo et fideliter opus faciam, ut aliorum quoque egestati et calamitati subvenire queam.” According to the Reformed tradition, the second table of the law spans the last six commandments; see Question 93 of the Heidelberg Catechism: “Quomodo dividuntur haec praecepta? In duas tabulas, quarum prior quatuor praeceptis tradit, quo pacto nos erga Deum geram, posterior sex praeceptis, quae officia proximo debeamus.” “113. Quid prohibet Decimum praeceptum? Ne vel minima cupiditate aut cogitatione, adversus ullum Dei praeceptum, corda nostra unquam solicitentur, sed perpetuo et ex animo omne peccatum detestemur, contraque omni iustitia delectemur.” “114. Possuntne autem illi, qui ad Deum conversi sunt, haec praecepta perfecte servare? Minime, verum etiam sanctissimi quique, quamdiu vivunt, habent tantum exigua initia huius obedientiae. Sic tamen, ut serio ac non simulato studio, non secundum aliqua tantum, sed secundum omnia Dei praecepta vivere incipiant.”

15

79v A

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

5

10

15

80r A

2. An quae hac responsione affertur ratio, satis apte quadret. Quaestio enim agit de potentia, ratio vero de actu. 3. An Sacrae Scripturae convenienter dicatur “sanctissimos tantum habere exigua initia,” etc. et annon Scriptura non initium tantum, sed et progressum in curriculo et studio obedientiae illis tribuat. Annon etiam a vero alienum videri possit, quod “de exiguis initiis” dicitur. 4. Annon quod a Catechesi hoc loco adseritur, potius eo, quod in nobis ipsis experimur, quam sacrae Scripturae testimoniis innitatur. 5. Quomodo verba illa: “quamdiu in hac vita sunt,” quibus significatur de initiis obedientiae respectu perfectae obedientiae praestandae in vita aeterna hic locutam Catechesin, videri possint huc quadrare, cum revera de Catechesi perspicuum esse videatur ista initia respicere obedientiam, quae in hac praesenti vita praestanda sit. 6. An verba ista: “secundum omnia mandata vivere incipiant,” competant omnibus fidelibus, an vero iis tantum, qui initiorum regenerationis modo facti fuere participes. Si omnibus, quomodo vera esse possint eorum respectu, qui iam decem, viginti, triginta et amplius annos secundum praecepta Dei omnia serio et non simulato studio vixerunt, et annon Scriptura de progressu regeneratorum in obedientia longe aliter loquatur. Responsio

20

25

30

583

Ad 1: Imperfectio legalis studium perfectionis evangelicae non tollit. Conqueritur apostolus de imperfectione legalis, Rom. 7;151 idem tamen se perfectum nominat, Philip. 3,152 quia ad perfectionem contendebat, quae est evangelica perfectio. Ad 2: Quadrat aptissime. Negatur enim potentia, cuius actus nullus dari potest. Ad 3: Etiam ad progressum pertinet exiguitas, quam quo quis se explorat et novit magis, hoc lubentius fatetur. Certe omnes sancti extenuant bona sua opera in hac vita et extenuabunt in iudicio futuro, Matth. 25.153 Et quousque in studio obedientiae non dico Deo, sed magistratui saltem debitae considerationum harum authores progressi sint, ipsi viderint.

(1–2) 2. An ... actu] P: p. 384 – (1) 2.] P: II. – (1) affertur] P: adfertur – (2) vero] P: om. – (3–6) 3. An ... dicitur] P: p. 384 – (3) 3.] P: III. – (4) etc ... annon] P: et an non – (5) Annon] P: An non – (7–8) 4. Annon ... innitatur] P: p. 385 – (7) 4.] P: IV. – (7) Annon] P: An non – (7) adseritur] P: asseritur – (8) innitatur] P: nitatur – (9–13) 5. Quomodo ... sit] P: p. 385 – (9) 5.] P: V. – (9) quamdiu] P: quam diu – (11) de] P: ex – (14–19) 6. An ... loquatur] P: p. 385 – (14) 6.] P: VI. 151 152 153

Cf. Rom 7:14–25. Cf. Phil 3:12. Cf. Matt 25:37–39.

584

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Ad 4: Imo et experientia et testimoniis Scripturae probatur, quod a Catechesi hoc loco asseritur. Nemo est, qui non peccet, inquit Salomon, 1 Reg. 8, v. 45.154 Et luctam Spiritus et carnis in sanctis quoque superesse testatur apostolus, Gal 5.155 Ad 5: Quia quaestio indefinita erat proposita, recte Catechesis comparative de obendentia huius vitae loquitur. Ad 6: Non negat progressum in cursu, qui cursus initium fieri affirmat.

5

Consideratio XIII Ad Quaestionem et Responsionem 115 156 1. An in Scriptura extet a Deo legem ita exacte et severe ea intentione praedicari, ut per omnem vitam pravitatem nostram agnoscamus, et non potius, ut foederati legem impleant et, si id non praestent, inexcusabiles reddantur.157 2. An quod sub finem dicitur, nos ad propositam perfectionem post hanc vitam perventuros, in Scriptura vel secundum verba vel secundum sensum reperiatur.

10

15

Responsio Uterque legis finis in Scriptura expressus est. Docetur lex, ut secundum eam vivatur. Docetur etiam, ut pravitate nostra ex ea agnita ad Christum confugiamus resipiscamusque, idque dum vivimus, quia tota vita nostra est perpetua poenitentia. Quaeritur ipse apostolus etiam [–––] post regenerationem de inhaerente adhuc cognitaque ex lege pravitate sua, Rom. 7, sed illico ad Christum confugiens gaudet se ab illo salvatum, ibidem.158 Ad 2: Imo reperitur, 1 Cor. 13, v. 9, 10, 11; Philip. 3, v. 12.

(10–13) 1. An ... reddantur] P: p. 386–387 – (10) 1.] P: I. – (10) extet] P: exstet – (10) ita] P: om. – (14–16) 2. An ... reperiatur] P: p. 387 – (14) 2.] P: II. 154 155 156

157 158

I.e., 1 Kings 8:46. Cf. Gal 5:17. “115. Cur igitur vult Deus legem suam adeo exacte et severe praedicari, cum nemo sit in hac vita, qui eam servare possit? Primum, ut in omni vita, magis magisque agnoscamus, quanta sit naturae nostrae ad peccandum propensio, tantoque avidius remissionem peccatorum, et iustitiam in Christo expetamus. Deinde, ut hoc perpetuo agamus, illud semper meditemur, et gratiam Spiritus Sancti a Patre imploremus, quo indies magis ac magis ad imaginem Dei renovemur, donec aliquando tandem, postquam ex hac vita decesserimus, propositam nobis perfectionem laeti assequamur.” Cf. Rom 2:1. Cf. Rom 7:24–25.

80v A

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

585

Consideratio decima quarta Ad Quaestionem et Responsionem 116 159

5

10

1. Videndum hoc loco, an prima ratio, qua demonstratur necessitas precationis, recte sit proposita his verbis: “quia potissima pars est gratitudinis.” Ea enim respicit quidem agnitionem beneficiorum nobis iam collatorum. Sed quomodo haec precibus aptari potest et supplicationibus, quibus corporale aliquod vel spirituale bonum a Deo petimus? 2. Idem quoque, alteram rationem quod attinet, expendendum videtur, quod videlicet “Deus Spiritum suum iis largiri vult, qui pro eo ipsi gratias agunt,” quippe cum petentes initia donorum Spiritus pro iis, tanquam collatis, gratias Deo agere nondum possimus, cum collata nondum sint. Responsio

15

81r A

20

Ad 1: Ignorant igitur consideratores precationem esse cultum Dei et potissimum gratitudinis nostrae partem, non solum qua gratias agit pro beneficiis nobis iam collatis, verum etiam qua nova a Deo beneficia petit. Tunc enim Deus vel maxime colitur, cum aversi ab omnibus creaturis ab ipso solo necessaria petimus, quae causa est, cur toties in Scriptura precatio pro toto cul tu usurpetur. Cultus autem quid aliud quam gratitudo? Si igitur precatio potissima pars est cultus, potissima quoque gratitudinis pars recte dicitur. Ad 2: Spiritus Sanctus est causa et effectus precationis. Causa, quia efficit preces in fidelibus, unde Spiritus precum nuncupatur; effectus ratione incrementi donorum. Vult igitur Deus iis largiri incrementa Spiritus, qui pro eius initiis ipsi gratias agunt.

(3–7) 1. Videndum ... petimus] P: p. 388 – (3) 1.] P: I. – (8–11) 2. Idem ... sint] P: p. 388 – (8) 2.] P: II. – (11) nondum] P: necdum – (20–23) Ad ... agunt] P: p. 388 – (20) Ad 2] P: om. – (20) precationis] P: precationis, diverso respectu – (21) nuncupatur] P: nuncupatur, Zach. 12, v. 10 – (22) donorum] P: donorum, Luc. 11, vers. 17, et cap. 19, vers. 26 – (22) iis] P: om. – (22) Spiritus] P: Spiritus iis 159

“116. Quare Christianis necessaria est precatio? Quia praecipua pars est, eius quam Deum a nobis postulat, gratitudinis. Tum quia illis tantum suam gratiam et Spiritum Sanctum Deus largitur, qui veris gemitibus, continenter haec ab eo petunt, et pro iis ipsi gratias agunt.”

586

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Consideratio XV Ad Quaestionem et Responsionem 117 160 Examinandum videtur, annon iuxta Dei Verbum plures paucioresve conditiones ad veram precationem requirantur. Responsio

5

Atqui nihil intermissum de bonae precationis notis. Ardenter, reverenter, confidenter Deus invocandus est. Conditiones has omnes expressit Catechesis. Consideratio XVI Ad Quaestionem et Responsionem 118 161 1. Quaeritur, annon rerum petendarum distinctio hoc pacto melius proponi possit: “omnia, quae ad Dei gloriam et utilitatem nostram spectant.” 2. An verbis istis: “quam nos ipse docuit,” significetur Christum omnibus fidelibus mandasse, ut, cum precari volunt, ista formula utantur sive sola sive pro suarum precum clausula; an vero potius materiam eis suggerere voluerit earum rerum, quas aut semper aut pro temporum ratione petere possent.

10

15

Responsio Ad 1: Utraque distinctio in scholis theologorum est probata. Ad 2: Catechesis nihil definit, quia libertate hic gaudet ecclesia, non ignorans, sive Christi sive aliis verbis Deus invocetur, gratissimum se illi cultum praestare. (3–4) Examinandum ... requirantur] P: p. 389 – (3) annon] P: an non – (9) Consideratio] A: Considerio – (11–12) 1. Quaeritur ... spectant] P: p. 390 – (11) 1.] P: I. – (11) annon] P: an non – (13–16) 2. An ... possent] P: p. 390 – (13) 2.] P: II. – (13) verbis istis] P: istis verbis – (14) fidelibus] P: om. – (14) utantur] P: utantua – (15) eis] P: iis – (19–21) Ad ... praestare] P: p. 390 – (19–20) Ad ... ignorans] P: Posterius significatur. Nam Christus hanc formam nobis tradidit, ut sciamus, quae res, et quomodo petendae sint. Verba, tanquam indifferentia, liberati ecclesiae permisit, quae minime ignorat 160

161

“117. Quae ad eam precationem requiruntur, quae Deo placeat, quaeque ab ipso exaudiatur? Primum, ut a solo vero Deo, qui se in verbo suo patefecit, omnia, quae a se peti iussit, vero cordis affectu petamus. Deinde, ut ex intimo nostrae indigentiae ac miseriae sensu, nos in conspectu divinae maiestatis, supplices abiiciamus. Postremo, ut huic firmo fundamento innitamur, nos a Deo, quanquam indignos, propter Christum tamen certo exaudiri, quemadmodum nobis in suo verbo promissit.” “118. Quae sunt ea, quae a se peti iubet? Omnia tum animae tum corpori necessaria, quae dominus noster Iesus Christus ea precatione, quam nos ipse docuit, complexus est.”

20

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

587

Consideratio XVII Ad Quaestionem et Responsionem 120 162

81v A

5

10

1. Quaeritur, an Christus iusserit compellare Deum Patrem nostrum statim in initio nostrae precationis, ut eo officii nostri admoneremur, quia Deus iam factus sit pater noster; an quia Deus paratus sit fieri nobis in patrem omnemque paternum favorem nobis ostendere, siquidem debitum officium nostrum praestemus. 2. An ex eo, quod Deum “Patrem nostrum” appellemus, certi esse possimus Deum nobis omnia cum animo tum corpori necessaria (ea enim omnia, uti dictum est, petere iubemur) sine omni dubio largiturum, eoque etiam temporalia bona pari conditione exauditionis peti debeant, qua spiritualia. Responsio

15

20

25

Ad 1: Non quod fieri praestito a nobis debito officio Pater velit, sed quod iam in Christo Pater noster factus sit Deus, ideo illum ab initio statim Patrem appellamus. Quotquot enim fide recipiunt Christum, filii Dei fiunt, Iohan. 1.163 Ideo quia Deus iam Pater noster factus est, iubemur illum amare, venerari, Malach. 1, v. 6; 1 Pet. 1, v. 17, quin imo ecclesia propter transgressiones suas castigata argumento hoc liberationem petit, quod Deus ex gratuito foedere Pater sit, Es. 64, v. 2,164 tantum abest, ut nos officiis nostris hoc demereamur, ut Deus nobis fiat in Patrem. Ad 2: Etiam in temporalibus scimus benignum Patrem nostrum nos semper exaudire, si non ad votum nostrum, certe ad utilitatem nostram. Itaque nec temporalia dubitanter ab eo petimus, sed subiicimus nos Deo, non solum ut benigno, sed etiam ut sapienti Patri, qui optime novit, quid filiis suis sit profuturum. (3–7) 1. Quaeritur ... praestemus] P: p. 392 – (3) 1.] P: I. – (6) debitum] P: debite – (8–11) 2. An ... spiritualia] P: p. 392 – (8) 2.] P: II. – (8) appellemus] A: corr. from appellamus; P: appellamus – (9) cum] P: tum – (11) conditione] P: certitudine – (21–25) Ad ... profuturum] P: p. 392–393 – (21–23) Ad ... nos] P: Certi sumus Deum etiam corporalia bona sine omni dubio nobis largiturum, prout ea promisit. Atqui promisit ea quatenus gloriae suae, et saluti nostrae conducunt. Sic ergo etiam de iis certi sumus, eoque non dubitanter, sed fidenter ea petimus. Quod si noxia futura sint, ne ipsi quidem volumus exaudiri. Nam fides se subiicit omni Verbo et voluntati Dei et confidit – (24) ut] P: om. – (24–25) sit profuturum] P: expediat 162

163 164

“120. Cur praecipit Christus, ut ita Deum compellemus ‘Pater noster’? Ut statim in ipso precationis exordio, convenientem Dei filiis reverentiam et fiduciam erga Deum in nobis excitet, quae nostrae precationis fundamentum esse debet, nimirum, Deum propter Christum nobis patrem factum esse, et quae vera fide ab eo petimus, nobis multo minus negare, quam parentes nostri, nobis bona terrena denegant.” Cf. John 1:12. I.e., Isa 64:7.

588

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Consideratio XVIII Ad Quaestionem et Responsionem 122 165 Annon sub verbis: “sanctificetur nomen tuum,” comprehendi debeat sanctificatio, per quam Deus semetipsum per sancta opera declarat, ut ea homines intuentes accendantur desiderio Deum glorificandi et laudandi.

82r A 5

Responsio Viros doctos aliter atque aliter petitionem hanc explicare notum est.166 Catecheticam expositionem huius petitionis cum Verbo Dei congruere liquet ex Esaiae capite 8, v. 13. Consideratio XIX Ad Quaestionem et Responsionem 124 167

10

An illud, quod de “exiguis initiis” dicitur responsione 114, conveniat cum verbis, quae hic extant, ut “ita singuli mandatum sibi munus fideliter et alacriter exequantur, quemadmodum angeli in coelis.” Responsio Convenit. Nam responsio 114 de facto, haec de voto agit.

(2) 122] A: 121 – (3–5) Annon ... laudandi] P: p. 394 – (3) Annon] P: An non – (4) semetipsum] P: se ipsum – (5) laudandi] P: laudandi, etc. – (12–14) An ... coelis] P: p. 396 – (12) 114] P: CXIV – (13) extant] P: exstant – (14) exequantur] P: exsequantur – (16) Convenit ... agit] P: p. 396 – (16) 114] P: CXIV – (16) agit] P: agit, quod tum demum perfecte implebitur, cum erimus ιÆ σα γγελοι, Luc. 20, v. 36. 165

166

167

“122. Quae est prima petitio? ‘Sanctificetur nomen tuum,’ hoc est: Da principio, ut te recte agnoscamus, et lucentem in omnibus operibus tuis omnipotentiam, sapientiam, bonitatem, iustitiam, misericordiam et veritatem tuam veneremur, praedicemus et celebremus. Deinde, ut universam vitam nostram, cogitationes, sermones et actiones, eo semper dirigamus, ne sanctissimum nomen tuum propter nos contumelia afficiatur, sed honore potius et laudibus illustretur.” See, e.g., Heinrich Bullinger, Sermonum Decades Quinque, sermo 5 (HBTS, 3:863–864); Heinrich Bullinger, Summa christenlicher Religion (Zürich: Christoph Froschauer, 1556), 133r–v; Jean Calvin, Institutio Christianae Religionis 1559, III, xx, 41 (CO, 2:666). “124. Quae est tertia petitio? ‘Fiat voluntas tua, quemadmodum in coelo, sic etiam in terra,’ hoc est, da ut nos et omnes homines, voluntati propriae renunciantes, tuae voluntati, quae sola est sancta, promte et sine ullo murmure pareamus, atque ita singuli mandatum nobis munus fideliter et alacriter exequamur, quemadmodum faciunt angeli in coelo.”

15

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

589

Consideratio XX Ad Quaestionem et Responsionem 125 168

5

10

1. Quaeritur, an vox εÆ πιου σιος recte vertatur “quotidianus.”169 2. Quandoquidem per voculam “amen” precationi additam ab aliquibus intelligitur certo nos accepturos, quod petimus, quaeritur, annon in huius praecationis explicatione mentio fieri debeat, quomodo Deus aliquando suos paupertate soleat visitare, adeoque omnes fideles in hac vita crux certa maneat.170 3. Annon in declaratione hac distinctius mentio fuerit facienda sollicitudinis a Christo prohibitae, Matth. 6.171 Responsio

15

Ad 1: An vox εÆ πιου σιος recte vertatur “quotidianus,” id vero Novi Testamenti interpretes Belgici dispicient.172 Ad 2: Glossam consideratorum piam esse agnoscimus, sed quae a Catecheseωs sive publico sive privato expositore nullo negotio potest addi. Ad 3: De sollicitudine vetita et permissa disserere altiorum est pulpitorum, non subselliorum Catecheticorum.

(3) 1. Quaeritur ... quotidianus] P: p. 397 – (3) 1.] P: I. – (4–8) 2. Quandoquidem ... maneat] P: p. 397 – (4) 2.] P: II. – (9–10) 3. Annon ... Matth. 6] P: p. 397 – (9) 3. Annon] P: III. An non 168

169

170 171 172

“125. Quae est quarta petitio? ‘Panem nostrum quotidianum da nobis hodie,’ hoc est, suppedita nobis omnia, quae sunt ad hanc vitam necessaria, ut per ea agnoscamus, te unicum fontem esse, ex quo omnia bona emanant, ac nisi tu benedicas omnem nostram curam et industriam, atque adeo tua ipsius dona, nobis infelicia et noxia esse. Quapropter da, ut fiduciam nostram ab omnibus creaturis aversam, in te solo collocemus.” The meaning of εÆ πιου σιος has been a matter of discussion since the early church, because it is a hapax legomenon in the whole known body of classical Greek literature. It is only used in the New Testament as adjective to αÍ ρτος in the context of the Lord’s Prayer in Matt 6:11 and Luke 11:3. Origen already discussed its meaning, cf. Origen, De Oratione, 27,7 (GCS, Origen, 2:366–367), arguing that its origin goes back to the evangelists themselves and translating it by “supersubstantialem” (i.e., necessary for being). The Vetus Latina has “quotidianum,” the Vulgate “supersubstantialem.” Erasmus translated it again with “quotidianum.” Theodore Beza followed Jerome’s translation. For a brief account of the philological discussion, see Walter Bauer, Wörterbuch zum Neuen Testament, ed. Kurt and Barbara Aland, 6th ed. (Berlin/New York: Walter de Gruyter, 1988), 601–602. Cf. Matt 10:38. Cf. Matt 6:25–34. See already Erasmus of Rotterdam, Annotationes in Evangelium Secundum Matthaeum, 6:12 (DEROO, 7:35–36).

590

ii/2.193 palatine response to observations on catechism

Consideratio XXI Ad Quaestionem et Responsionem 129 173

82v A

Considerandum, an vox “amen” aliud notet praeterquam votum, quo optare nos, ut, quod petimus, ita, uti petimus, nobis obveniat, significamus? Responsio

5

Particulam “amen” idem notare, quod Latine dicimus vere vel ex divo Luca intelligere est, qui, quod “amen” dixit Matthaeus, αÆ ληϑωÄ ς vertit in Graeco.174 Vera est igitur huius vocis significatio in Catechesi expressa. An plura significet, de eo eruditorum hac de re disputationes (extant enim), non rudimenta catechetica sunt consulenda.

10

(3–4) Considerandum ... significamus] P: p. 400 – (4) petimus] A: petiimus – (4) obveniat] P: eveniat – (10) consulenda] A: foll. by note from a diff. hand: Hoc scriptum continet paginas octuaginta quatuor. 173

174

“129. Quid sibi vult particula ‘Amen’? Rem certam ac ratam esse. Nam precatio mea multo certius a Deo est exaudita, quam ego in corde meo sentio, me illud ex animo cupere.” The Heidelberg Catechism has 129 questions. Cf. Matt 16:28 and Luke 9:27; Matt 24:47 and Luke 12:44.

SECTION 11: PROCEDURAL ISSUE ABOUT TREATING DOCTRINE: SYNOD’S DECISION AND RESPONSE

II/2.194 Remonstrant Reasons for Refuting the Opposing View and for Treating Reprobation Date: 17 December 1618 (Session 34) Main source: A: Utrecht OSA, A.15, 6–13 (original) Collated sources: AL: Acta, 1:119–122; AS: Acta et Scripta, 1:77–83 Other copies: Utrecht OSA, L, 135v–138r; Utrecht OSA, 7, 627–630; Heyngius, 61–65; Sibelius, 197r–199r; Geneva AT, 17, 59r–62v; Zurich ZB, Ms A 110, 404–421; Zurich ZB, Ms B 111, 213–221; Zurich ZB, Ms B 112, 5434–551; Zurich ZB, Ms B 235, 254r–259r; Zurich ZB, Ms G 2, 708–718 Summary: On 17 December the Remonstrants submitted to the synod their Sententiae on Articles Two to Five. To this they appended this document in which they present fifteen reasons why it is necessary for them to refute the opposing views of the Contra-Remonstrants, and seven reasons why it is necessary for them to treat the doctrine of reprobation. The issue that troubles them most is the doctrine of absolute reprobation, which they consider to be odious. The Remonstrants also addressed three objections: that they proposed their views differently at the 1611 Hague Conference; that they were trying to render odious the orthodox doctrine of the church; and that they confess their faith in negative rather than positive terms. Editors: Jonathon David Beeke and Donald Sinnema

[This document begins with the Remonstrant Sententiae on Arts. Two–Five]1 25

Reverendissimi patres et fratres, Habetis sententiae nostrae, quoad reliquos Quatuor Articulos propositionem, quam propugnare, et ei contrarium, quae quoad maximam thesium (27) quam propugnare] AS: om. – (27) propugnare] A: corr. from proponere 1

See ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 2.

592

ii/2.194 reasons for refuting and treating reprobation

supradictarum partem Contraremonstrantium est, oppugnare parati sumus, et ista ratione ut eam porro explicemus et defendamus, quantum possumus et necessarium iudicabimus veritatis ipsius, gloriae divinae, conscientiae nostrae et aedificationis ecclesiarum nostrarum interesse putamus. Quandoquidem vero postrema sessione a reverendi d. Praeside moniti sumus, ut a negativis enunciationibus abstineremus, et de electione potius quam odiosa reprobationis materia ageremus, nos re in accuratius examen vocata, uti nos facturos promiseramus, quantum fieri potuit affirmative nostram super Articulis supradictis sententiam enunciavimus; interdum tamen etiam contrariam, ubi necessitas hoc postulare nobis videbatur reiicientes. Quod ipsum ne sine gravi causa a nobis factum videatur, vestris reverentiis rationes aliquot expendendus dabimus, quae ut sententiam nostram subinde negative exprimeremus, et non solum de electione, una praedestinationis parte, sed et de altera eius parte reprobatione ageremus, suaserunt. Sunt autem rationes hae: 1. Quia impossibile est ut sententiam suam perspicue et plene proponant Remonstrantes, saltem circa Primum Articulum, nisi per negationem et remotionem aliorum decretorum, quae hominem vel ante lapsum vel in lapsu positum spectant. Nam Primus Articulus Remonstrantium in Collatione Hagiensi admissus est, prout iacet, sed quaesitum fuit, an non aliud agnoscerent decretum absolutum et sublimius, quod electionis decretum dici debeat, quod tum quidem a nostris negatum fuit, et nunc etiam negatur, sive illud sit circa hominem condendum, sive lapsum iam et in lapsu consideratum. 2. Quia diserte habent litterae citatoriae dd. delegatorum illustrium Ordinum Generalium, ut sententiam nostram de Quinque Articulis proponamus, exponamus, defendamus, quantum possumus et necessarium iudicabimus. At iudicamus necessarium esse, ut illam partim negative, partim affirmative proponamus. 3 Quia non potest sententia aliqua rationibus defendi, nisi posita eius contradictoria, quae causa est, cur κοιναιÁ εÍ ννοιαι sive principia prima scientiarum rationibus a priori defendi non possint, quia illis ut contradicatur vel probabiliter saltem, impedit naturale intellectus et rectae rationis lumen. 4. Quia sparsum est in vulgus, Remonstrantes traducere et mala fide proponere sententiam Contraremonstrantium; quod si verum est, diserte ac rotunde nobiscum illa negent Contraremonstrantes, quae circa hos Articulos a nobis negantur; putamus enim nos probare abunde posse contrariam multis supradictis Articulis sententiam adstruere Contraremonstrantes.

(7) in accuratius] AS: accuratius in – (8) affirmative] AS: affirmativam – (13) negative] AS: negativis – (16) plene] AS: plane – (22) sit] A: interl. add. – (31) a priori] AS: om. – (36) probare abunde] AS: abunde probare

5

10

7A

15

20

25

30

35

ii/2.194 reasons for refuting and treating reprobation 8A

5

10

15

20

25 9A

30

593

5. Quia affirmationes negationibus nostris oppositae ecclesias in his regionibus turbarunt, conscientias multorum indies offendunt, et Reformatam doctrinam sugillandi adversariis omnibus ansam praebent, a quibus nos abhorrere rotunda durioris et sublimioris istius de reprobatione negatione significatum volumus, idque eo magis, quia vulgo nobis sententia Contraremonstrantium impingitur eoque nomine publice male audimus. 6. Quia aut verae sunt nostrae negationes, aut falsae; si verae, quid quaesumus periculi, imo cur non nobiscum sentire pronuntiant vestrae reverentiae? Si falsae, alterutrum faciendum erit, aut enim ostendendum rationes nostras, quibus istas negationes munire parati sumus, vim concludendi non habere, aut oppositis rationibus evertendae erunt et asserendae contraria affirmationes. 7. Quia iam nuper in synodis provincialibus Hollandiae, Geldriae et Ultraiectinae ditionis, a Remonstrantibus et Contraremonstrantibus formati sunt controversiarum status per theses et antitheses contradictorias,2 idque eum in finem, ut ita formati in synodo nationali examinarentur. 8. Quia in Epistola ad exteros theologos ecclesiastae Walachri3 sententiam suam et nostram subinde affirmative, subinde negative proponunt. 9. Quia Contraremonstrantes non verentur illa, quae nostris thesibus hic illic contradicunt, asserere et probare; quid vetat itaque quominus nobis liceat ad sententiae nostrae propositionem illa negare? 10. Si maximam partem istarum thesium negantium probavit synodus Geldrica,4 contrariam damnando sententiam, cur nobis non licebit eadem paradoxa dogmata rotunda negatione improbare? 11. Iniquum omnino videtur, ut praescribatur citato, quid sit dicturus ad causae suae patrocinium, quid non, praecipue tunc cum iudicium ferendum erit de citati causa. 12. Si hoc non concedatur Remonstrantibus, omnino iudicabunt, uti et hactenus iudicarunt, Contraremonstrantes latebras quaerere, sententiam suam celare velle, aut eius defensioni diffidere, nec aperta et regia via ad veritatis inquisitionem liberam et minime impeditam grassari.

(3) ansam] AS: causam – (8) nobiscum] AL: foll. by se – (10) istas] A: foll. by del. munire – (10) negationes] AS: rationes – (29) quaerere] AS: foll. by et 2

3

4

These are the documents on the State of Differences prepared by the provincial synods of Gelderland, Utrecht and North Holland. See nos. II/2.217, II/2.218 and II/2.219. The letter of Classis Walcheren to a number of foreign theologians (1616) concerning differences on the disputed Five Articles, appended to the Remonstrant reply, the Epistola Ecclesiastarum. The reference is to the ‘Ten Points’ drawn up by Gelderland Remonstrants, and later published as Thien Contra-Remonstransche Positien, voor grouwelijc ende afgrijselijc verklaert in de laetste Geldersche synode tot Arnhem ghehouden (Rotterdam, 1618). Cf. Reitsma/van Veen, 4:226–227.

594

ii/2.194 reasons for refuting and treating reprobation

13. Quia fieri vix potest, ut rectum de Remonstrantium sententia feratur iudicium, eiusque veritas et falsitas aequa lance expendatur, nisi etiam contraria sententia ad animum revocetur et examinetur. 14. Quia familiare est philosophis et theologis, in quaestionum controversarum examine κατασκευαστικωÄ ς et αÆ νασκευαστικωÄ ς procedere, et modo ex negationibus inferre affirmationes, modo ex affirmationibus negationes. 15. Denique quia in tali sententiam proponendi modo praeit nobis sacra Scriptura, quum inquit, Nolo mortem peccatoris; Non vult Deus ut aliquis pereat,5 quibus phrasibus et enunciatis negativis suam de salute hominis sententiam proponit sapientissimus Deus.

5

10

Causae vero propter quas nostram de reprobatione quoque sententiam exposuimus, hae sunt: 1. Quia secundum tenorem litterarum citatoriarum licuit nobis sententiam nostram proponere quantum possumus et necessarium iudicamus, quod ut a nobis factum esse constet, libere quoque quid de reprobatione sentiamus, exposuimus. 2. Quia ad gloriam Dei non minus facit, ut recte de eius iustitia vindicatrice, quae in reprobatione declaratur sentiamus, loquamur, scribamus, quam de eius misericordiae, quae in electione manifestatur. 3. Quia non minus utiles sunt et necessariae comminationes ad absterrendos hominum animos a peccatis, quae a reprobationis decreto efficacissimae sumuntur, quam utiles et necessariae sunt consolationes, quae ab electione desumuntur, praesertim corruptissimo hoc nostro seculo, in quo quamplurimi doctrina gratiosae electionis ad carnis licentiam et peccandi libertatem suo exitio abutuntur. 4. Quia imperfecta et hiulca est tractatio praedestinationis, omissa eius altera parte reprobatione. 5. Quia scrupuli, et difficultates quae Remonstrantes et eorum ecclesias torquent, potissimum sunt circa reprobationem. 6. Quia quotquot de electione agunt theologi, etiam ex opposito de reprobatione agunt, nec hic sententiam suam exponere gravati sunt viri clarissimi Ioh. Calvinus, Beza, Zanchius, Martyr, Sturmius, Piscator, aliique quamplurimi. 7. Quia tractatus pleni horridarum et in Deum contumeliosarum assertionum circa reprobationem eiusque annexa in vulgus, aliquot iam annis sparsi sunt, non sine bonorum offendiculo et Reformatae religionis infamia. (2) et] AL: vel – (23) nostro] AS: om. 5

Ezek 33:11; 18:32.

15

20

25

30

35

10 A

ii/2.194 reasons for refuting and treating reprobation

5

10 11 A

15

20

25

30

35

595

Quod si ad haec obiiciatur, in Collatione Hagiensi aliter propositam esse nostram sententiam, respondemus: I. Illum qui Hagae Comitis observatus fuit, disputandi modum nobis iam non praescribere; alius dies alias curas secum vehit, et discipulus prioris posterior dies; quin et ingenue fatemur, plurima nos ex eo tempore, quoad hoc argumentum didicisse, ideoque ex praesentibus potissimum scriptis non autem ex prioribus tantum de nostra sententia iudicandum erit. II. In Collatione Hagiensi libello supplice illustribus Hollandiae et West-Frisiae Ordinibus exhibito,6 deprecati sunt Contraremonstrantes ne de reprobatione agerent. III. Adsunt nunc nobis quamplurimi fratres Geldri, Ultraiectini, Transisulani, qui Collationi isti non interfuere, quibus iam prout ipsi necessarium iudicabunt, sententiam suam efferre licet. IV. Tunc temporis non erat pronuncianda sententia de veritate aut falsitate Articulorum uti nunc. Quare aequissimum est, ut plenaria concedatur Remonstrantibus sententiae suae propositio, explicatio et defensio. Si dicatur, nos orthodoxam ecclesiae doctrinam traducere velle, ideoque huic periculum ingens imminere ex ista agendi ratione, respondemus: I. Nos oppositam nostris Articulis sententiam habere pro heterodoxa. II. Non agnoscere pro ecclesiae doctrina, sed plurimorum doctorum placitis. III. Nihil causa esse, cur periculum doctrinae suae imminere credant Contraremonstrantes, siquidem a partibus ipsorum stet veritas, quae sibi ipsi sufficit adversus subdolas omnes et speciosissimas licet argumentandi rationes. IV. Hoc unice scire desideramus a veneranda hac synodo, num pro sua et ecclesiae doctrina agnoscat, ea quae nostris thesibus contradicunt, et nominatim illa, quae de creatione maximae partis hominum ad interitum, reprobatione infantium ex fidelibus etiam parentibus progenitorum, necessitate lapsus, vocatione ex Dei voluntate inefficaci, peccatorum omnium inevitabili necessitate, voluntate Dei arcana et revelata, Dei ad peccata existentiam operationibus et decretis, impossibili fidelium etiam in horrenda scelera lapsorum a fide iustificante defectione, aliisque capitibus, a multis Contraremonstrantium aut eorum sententiae addictis, tum in his nostris tum in aliis regionibus asseruntur, a nobis vero in Articulis iam recitatis, reiecta et improbata sunt. Si quis dicat, confessionem a nobis exigi sententiae nostrae, eamque affirmative non negative enunciandam esse, respondemus: I. A nobis non solum exigi sententiae nostrae confessionem, sed etiam eius explicationem et defensionem, quae citra reiectionem oppositae sententiae recte institui non potest. II. Nec hoc necessarium est, ut solummodo affirmativae sint confessiones, cum etiam ecclesiarum confessiones catholicae, Harmonia Confessionum,7 (3) fuit] AS: om. – (8) exhibito] AS: exhibita – (16) ex] AL: in – (21) Hoc] AS: Hic – (22) sua et] A: interl. add. – (30) aut] AL: et – (36) sint] A: corr. from sit 6 7

Schriftelicke Conferentie, 48–50. Harmonia Confessionum Fidei (Geneva, 1581).

596

ii/2.194 reasons for refuting and treating reprobation

quin ipsa nostra Confessio Belgica, adversariorum sententias non raro reiiciant et veras esse negent. Agnoscimus cum reverentia d. Praeside, doctrinam electionis esse suavem et consolationis plenam, reprobationis vero ingratam; sed arbitramur eas, quae ex absoluta et inconditionata electione eliciuntur, consolationes periculi plenas esse, et peccandi commeatum hominibus (si ex sua indole aestimentur) facere, et oppositam reprobationis absolutae doctrinam iure meritoque odiosam esse, quia desperationis plena est et iustitiae divinae contraria. Neque id tantum agendum ecclesiae pastoribus ut peccatores solentur, verum hoc quoque studium ipsorum esse debet, ut sceleratos et improbos moneant fugere a ventura illa reprobationis ira. Habet ecclesia visibilis filios Dei, habet et mancipia Sathanae, licet professione Filii Dei esse videantur, utraque hic doctrina opus, et filiis Dei haereditas ab aeterno electione praeordinata annuncianda, et improbis poenae quoque ab aeterno reprobationis decreto praeordinatae, denunciandae sunt. Quamobrem statum sententiae nostrae iam exhibitum mutilari, imminui, mutari, truncari, ab aliis minime aequum foret. Ipsi nos optimi sumus sententiae nostrae interpretes, ipsi novimus qua parte nos in salebroso et difficili hoc argumento calceus urat, quid animos nostros torqueat, quid ecclesiis nostris offendiculo sit. Cumque libera haec sit synodus, et mens sit illustrium Ordinum Generalium, ut quam possumus plenissime, apertissime sententiam nostram explicemus, concedi hoc nobis deberi iure arbitramur, parati, si res exigat plura adhuc addere, et plenius mentem exponere, si quid aut non satis aperte, aut non plene satis a nobis propositum fuisse credatur. Potissimum vero quod nos in toto hoc argumento quam maxime angit et anxie habet, sunt quamplurima in gloria Dei iniuria et pietati noxia, multorum Contraremonstrantium de reprobatione eique annexis dogmata, quae ab ipsis Reformationis iniciis turbas non leves ecclesiis nostris dederunt. In his ut nobis et ecclesiis nostris satisfiat, a vestris reverentiis per sacrosanctum Iesu Christi nomen petimus. Vident facile reverentiae vestrae quaestiones et controversias praesentes non esse de segmentis unguium, aut levioris momenti rebus; sed de iis Theologiae Practicae capitibus, quae gloriam Dei quam maxime illustrant et pietatis studia promovent, si de iis recte sentiatur, aut contra gloriae Dei quam maxime derogant, et pietatis cursum remorantur, si de iis male sentiatur. Est autem evangelici doctoris officium ea sectari ante omnia, quae ad veritatem quae quidem secundum pietatem est, faciunt; ea vero e Christianorum scholis et ecclesiis exterminare dogmata, quae impietati fomenta et alimenta sufficere et subministrare posse creduntur. (2) negent] A: foll. by 4 del. words – (4) ingratam] A: repl. del. word; AS: odiosam – (20) Cumque] AS: Quumque – (27) annexis] AS: annexa – (28) iniciis] AS, AL: initiis – (38) creduntur] A: corr. from videntur

5 12 A

10

15

20

25

30

35 13 A

ii/2.195 decision on treating election and reprobation

5

10

15

20

597

Si silentio illa dogmata praeteribit veneranda synodus, iudicabimus et iudicabunt ecclesiae nostrae, a reverentiis vestris ea tacito consensu probari. Si probentur, muneris nostri erit concreditum nobis gregem Iesu Christi sedulo monere, ab istiusmodi ut sibi dogmatibus serio caveat. Si (quod speramus) publica synodi voce improbabuntur, Deo Optimo Maximo gratias agemus quod ecclesiam suam ab istiusmodi zizaniis et erroribus purgare aggressus fuerit. Simon Episcopius Eduardus Poppius I. Arnoldus Corvinus Isaacus Frederici Bernardus Duinglo Carolus Niellius Henricus Leo Henricus Hollingerus Philippus Pynacker Dominicus Sapma Theophilus Rijckewaert Bernherus Vezekius Samuel Naeranus Thomas Goswinius Assuerus Matthisius

II/2.195 Synod’s Decision on the Remonstrant Manner of Treating Election and Reprobation Date: 27 December 1618 (Session 39) Main source: A: Utrecht OSA, A.16, [1 p.] (copy) Collated sources: B: Utrecht OSA, O, 54r–v; C: Utrecht OSA, L, 169v; D: Utrecht OSA, P, 52r–v; AS: Acta et Scripta, 1:140–141 Other copies: Rotterdam BRG, 50.G; Acta, 1:130; ADSND, 1:70–71, 253–254, 399 Summary: In response to the Remonstrant demand to be allowed to refute certain Reformed views of reprobation as much as they considered necessary, the synod declared that it would examine the Remonstrant view of election and reprobation as much as it judged to be sufficient, and the synod, not the Remonstrants, would (2) reverentiis vestris] AL: vestris reverentiis – (3) erit] A: interl. add. – (6) suam] A: interl. add. – (8) Simon] AL: His omnes et singuli subscripserunt (names omitted); AS: prec. by Subscripsere – (8) Episcopius] AS: foll. by sacrae theologiae professor

598

ii/2.196 resolution commanding remonstrants to obey

determine the manner and order. The text in the published Acta (1620), 1:130, has been significantly edited. See ADSND, 1:253–254, for this version of the text. Editor: Jonathon David Beeke

DECRETUM SYNODICUM 27 DECEMBRIS 1618 Quoniam Remonstrantes professi sunt, aliquoties se per conscientiam non posse in synodo hac subsistere diutius, nisi in antecessum sibi caveatur, fore ut de electione et reprobatione agatur ea ratione, quemadmodum ipsi in suis thesibus et in scriptis exhibitis proposuerunt, synodus, quo magis ipsis satis fiat, declarat statuisse se et statuere, Remonstrantium sententiam non tantum de electione, verum etiam de reprobatione expendere et examinare, quantum in conscientia iudicabit ipsa ad Dei gloriam, informationem, aedificationem, et tranquillitatem ecclesiae, omniumque conscientiarum posse et debere satis esse. Ad modum autem et ordinem quod attinet, qui servandus sit in hoc negotio, existimat synodus suum esse de eo dispicere, non fratrum Remonstrantium citatorum praescribere; ac frustra hic eos conscientiam contra obtendere, quandoquidem nihil quod cum Dei Verbo pugnet iis a dd. delegatis illustrissimis dd. Ordinum Generalium, aut a synodo hactenus iniunctum aut propositum est. Quin potius si conscientiae suae, quam debent, habere rationem velint, teneri eos ad obtemperandum aequissimis mandatis supremae potestatis et acquiescendum huius synodi iudicio.

II/2.196 State Delegates Resolution Commanding the Remonstrants to Obey Date: 27 December 1618 (Session 39) Main source: A: Utrecht OSA, O, 56r (copy) Collated source: B: Rotterdam BRG, 50.V Other copies: Utrecht OSA, P, 53r; Acta, 1:130–131; ADSND, 1:71–72, 254, 399–400

(6) synodo hac] D: hac synodo – (8) in] B, D: om. – (8–9) satis fiat] B, D: fiat satis – (11) gloriam] AS: foll. by ad synodi – (11) informationem] AS: foll. by ad ecclesiae – (12) ecclesiae] AS: om. – (12) omniumque] AS: omnium – (15) frustra] B, D: om. – (15) contra] B, D: repl. by frustra – (16) Dei Verbo] D: Verbo Dei – (18) est] B, D: sit; B, D: foll. by atque hic agatur de re, quae non tangit conscientias, sed tantum methodum et modum agendi spectat; – (18–19) habere rationem] B, C, D: rationem habere – (19) obtemperandum] A: optemperandum – (19) aequissimis] AS: aequissemis – (19) supremae potestatis] B, D: supremarum potestatum – (20) huius] AS: huic

5

10

15

20

ii/2.197 resolution to address the issue

599

Summary: The state delegates command the Remonstrants promptly to obey their resolutions and the decision of the synod, under threat of being considered obstinately disobedient and of civil punishment. The text in the published Acta (1620), 1:130–131, has been significantly edited. See ADSND, 1:254, for this version of the text. 5

10

Editor: Jonathon David Beeke

Illustrissimorum Generalium Ordinem delegati post tot sua ac synodi antehac interposita decreta, quae contempta insuperque a citatis habita, aegre, pro eo ac debent, ferunt, denuo iisdem imperandum serio existimarunt, et iam nunc imperant, ne quis posthac simili temeritate iis se opponere audeat, sed praescripto synodi iam ante praelecto, quod vim ac robur suum habere volunt, prompte ac sine detrectatione pareant, nec illud idem vel silentio vel discessu suo infirmare audeat, sub poena contumaciae, aliaque arbitraria, etiam politica, adversus delinquentes statuenda.

II/2.197 State Delegates Resolution Ordering Remonstrants to Address the Issue Date: 28 December 1618 (Session 40) Main source: A: Acta, 1:131 Collated source: B: Rotterdam BRG, 50.V Other copies: Acta et Scripta, 1:140 (summary); ADSND, 1:255 Summary: The state delegates forbid any further Remonstrant writing to be read contrary to the synod’s 27 December Decision, and order them not to cause delays but to address the present issue and sincerely answer questions. Editor: Jonathon David Beeke

25

Generosi ac nobiles illustrium ac praepotentum dd. Ordinum delegati, pro autoritate summa, qua hic pollent, vetant denuo atque interdicunt, ne quid hoc in loco praelegatur, quod hesterno postremoque synodico decreto ulla ratione adversetur, vel autoritati eius detrahat; quemadmodum et pro eadem (6) Illustrissimorum] B has title: Decretum dd. delegatorum, quo modum agendi a d. Praeside praescriptum confirmarunt, quo et praescripserunt, ut post toties contemptam eorum atque conculcatam autoritatem, tandem sub poena parerent. 27 Decembris. – (6) delegati] B: deputati – (24) Generosi] B has title: Decretum eorundem dd. praelectum publice 28 Decembris 1618 – (24) illustrium…Ordinum] B: Foederatarum Belgii Provinciarum after del. Illustres atque amplissimi, Illustrissimorum ac praepotentum dd. Ordinum – (24) delegati] B: foll. by del. vetunt – (26) synodico] B: repl. del. eorundem

600

ii/2.198 remonstrant reply to the synod’s 27 december decision

mandant, iubent Remonstrantibus citatis atque indicunt, ne silentio aut discessu, quem praetendunt, suo, venerando atque augusto huic conventui, moram in posterum iniiciant, sed in rem praesentem protinus se sistant atque ad interrogata candide ac sincere respondeant.

II/2.198 Remonstrant Reply to the Synod’s 27 December Decision Date: 28 December 1618 (submitted Session 40; read Session 41) Main source: A: Utrecht OSA, L, 169v–172r (copy) Collated sources: B: Rotterdam BRG, 53.I, [7 pp.]; AS: Acta et Scripta, 1:134–139; AL: Acta, 1:133–136 Summary: The Remonstrants here present their objection to the limits imposed on their defense by the synod. They ask that they be permitted not just to defend their own teachings, but to refute ideas of the opposing party. Thus peace will truly be restored to the church. They think it is in keeping with the nature of disputes between “adversaries” that either side be allowed not just to defend their own, but to refute their adversaries’ views. They also think it is right that they be permitted to discuss reprobation, specifically reprobatio absoluta, on the grounds that this doctrine has been a burden to their own and others’ consciences. If the judges are to make an informed decision, they must hear the entire case, not just a portion of it. Finally, they ask the synod not to take their objection as a sign of disrespect or non-compliance, but rather as a conscientious objection no different than the objection made by the Contra-Remonstrants at the 1611 Hague Conference, which they quote verbatim and apply to themselves. Editors: Joseph Tipton and Jonathon David Beeke

Nobilissimi illustrium Ordinum Generalium delegati, honorande d. Praeses, reverendissimi, clarissimi, doctissimi viri patres ac fratres. Quantum voluptatis et gaudii cepimus ex eo, quod ad synodum hanc nationalem nos citatos intelligeremus, idque eum in finem, ut sententiam nostram de controversis Quinque Articulis libere proponeremus, explicaremus ac defenderemus, quoad possemus ipsi et necessarium iudicaremus; tantum profecto doloris et tristitiae concepimus ex eo, quod, ubi ad sententiae nostrae pertractationem ventum esset, eos nobis in illius defensione limites

(1) iubent] B: foll. by atque indicunt – (1) citatis…indicunt] B: om. – (1) ne] B: foll. by del. aut – (25) Ordinum] B: prec. by dd. – (25) d.] AL: om. – (26) doctissimi] AS: doctssimi – (26) ac] AS: et – (28) nos citatos] AL: citatos nos – (29) controversis] B: corr. from controversiis – (29) Quinque] B: V – (30) ac] AS: et – (30) ipsi] B: interl. add. – (32) ventum] AL: deventum

25

30

ii/2.198 remonstrant reply to the synod’s 27 december decision

170r A 5

10

15

20

25

30

35

601

praescribere visum sit venerandae huic synodo, quibus ut circumscribi nos patiamur, non patitur rei ipsius aequitas, veritatis, de qua agitur, causa et optimis suffulta rationibus conscientia nostra, ad quae tamen, tanquam ad actionum omnium Cynosuram, fideles Iesu Christi servos et incorruptos quosque veritatis assertores respicere perpetuo oportet. Quamquam enim nec ii sumus, qui leges ipsi synodo praescribere aut possimus aut debeamus, sed qui probe sciamus nos citatos esse et citatorum personam non vero iudicum in hac ipsa synodo sustinere; tamen nec ii profecto per Dei gratiam sumus, qui vel deliberato animi proposito vel per inconsultam temeritatem vel per supinam negligentiam aut aliis de causis eam agendi in praesenti negocio rationem inire in animum induxerimus, quae ministerii nostri, ad quod vocati sumus, scopo, aedificationi nempe ecclesiarum nostrarum in veritate et pietate, addite etiam, si libet, citationis ad hanc synodum fini, prorsus repugnet. Maledictionem illi denunciat Scriptura, qui opus Domini segniter ac negligenter facit;1 nec dignus ille regno caelorum iudicatur, qui admota semel ad aratrum manu retrospicit,2 hoc est, a sancto suo et in timore Domini suscepto opere ac proposito, sola rerum terrenarum, gratiae aut periculi, doloris aut laboris consideratione se abduci patitur. Novimus utique optimam alias et iustissimam sanctissimamque causam praeiudiciis quam maximis gravari, speciose traduci, et, aperta licet sit, intricari tamen posse, si de ea pro arbitrio ac libitu disponendi et pronunciandi potestas omnis sit penes partem adversam: Contra vero nullam esse usque adeo a veritatis, innocentiae, aequitatis praesidiis destitutam, cui non aliquis color et schema recti obduci queat ab iis, qui adversae parti eam oppugnandi et in lucem protrahendi copiam facere detrectant. Nos, reverendi viri patres ac fratres, hoc solum nobis dari petiimus et etiamnum petimus, ut non solum, quid de toto praedestinationis negotio, electione pariter et reprobatione (de ordine solo hic contendere nec animus nobis nec mens est) sentiamus, credamus, doceamus, nobis in hac synodo proponere, explicare et defendere concedatur, verum etiam pari iure ac aequali libertate contrariam oppugnandi, prout necessarium ipsi iudicabimus, potestas nobis fiat. Si enim is huius synodi tantis impensis convocatae scopus est, ut exacerbati utrimque animi leniantur, ut pax sua ecclesiis et reipublicae restituatur, omnino ne(2) causa] B: caussa – (5) quosque] AL: om. – (5) Quamquam] B, AS, AL: Quanquam – (6) sumus] B, AL: simus – (7) iudicum] A: iudicium – (8) ipsa] A: ipso – (10) causis] B: caussis – (20) sanctissimamque] AL: certissimamque – (20) causam] B: caussam – (20) maximis] AS: maxime – (22) et] B, AS: ac – (27) reverendi] AS: reverendissimi – (27–33) hoc…fiat] B, AS, AL: no highl. – (28) quid] AS: quod – (34) utrimque] AS: utrinque – (35–p. 602.1) necessum] AS: necesse 1 2

Cf. Jer 48:10. Cf. Luke 9:62.

602

ii/2.198 remonstrant reply to the synod’s 27 december decision

cessum erit in causas inquiri, quae tranquillos antea animos exacerbarunt et etiamnum indies magis magisque exacerbant. Sunt autem causae, quam plurima dogmata et assertiones, non tam circa electionis quam potissimum circa reprobationis doctrinam, quae magnorum licet ecclesiae doctorum autoritate fultae in ecclesias harum provinciarum non sine gravissimo multorum indies offendiculo, nominis divini ignominia et reformationis labe introducuntur. In quibus, si conscientiis nostris, si tot tamque florentibus Belgii ecclesiis, quibus praefecti sumus, a vestris reverentiis satisfiat, plana ad concordiam et dissidentium animorum reconciliationem sternetur via. Et quid, quaesumus vos fratres, aequius est, quam ut nos, de quorum honore, existimatione, ministeriis, ne quid gravius dicamus, iam agitur, semel patiamini in sinum vestrum, hoc est, eiusdem ministerii consortium et concorporum fratrum, ea effundere, quae nos angunt et sollicitos habent, et in quibus cum spiritu mansuetudinis erudiri a vestris reverentiis humiliter et serio flagitamus, cedere parati unicuique meliora docenti. Multa thesibus nostris ut falsa et horrenda damnamus, nec temere, sed gravissimis de caussis, quia illa ipsa doceri, in vulgus indies spargi, immo, quae quorundam vel inscitia vel perversitas est, nobis impingi quotidie videmus, audimus et cum damno nostro persentiscimus. Haec ipsa itaque ut a cervicibus nostris amoliamur, ut Dei Verbo contraria esse probemus, ut pietati noxia esse doceamus, quae lex, quae ratio prohibet, imo quae non potius lex et ratio praecipit? Sane, si intra istas leges tacendi et loquendi, quae tacere vel loqui nos vellent, nos coercerent quotquot de rebus religionis nobiscum disceptant adversarii, sane de iniuria conqueremur quam maxime et merito. Accedit, quod praestantissimi Reformatae religionis doctores, uti suam de praedestinatione sententiam defendendi leges praescribi sibi nunquam passi sunt, ita nec adversariis unquam eam oppugnandi et refutandi leges praescribere aut potuerint aut voluerint. Expendite, quaesumus viri patres ac fratres, rationes vestris reverentiis a nobis exhibitas, quibus ut sententiam nostram de utroque praedestinationis decreto tum affirmative tum negative proponere ac propugnare adversus dissentientes et discrepantes Contraremonstrantium sententias nobis potestas concedatur, aequissimum et necessarium esse probavimus. Si illas solidas esse iudicatis, annuite aequissimae nostrae petitioni; si minus solidas, rationes vestras opponite, quibus redargui ac refutari eas posse creditis. Cogitate et nobis aliquando (1) causas] B: caussas – (2) causae] B: praecipuae caussae; AS: praecipuae causae – (3) electionis] B, AS, AL: no highl. – (3) potissimum] AL: praecipue – (4) reprobationis] B, AS, AL: no highl. – (5) autoritate] B, AS: authoritate – (5) ecclesias] B: corr. from ecclesiis – (16) caussis] B, AS, AL: causis – (17) immo] B, AS, AL: imo – (18) impingi quotidie] AL: quotidie impingi – (18) audimus] AL: audivimus – (24) sane] B, AS: certe – (24) conqueremur] B, AL: conquereremur – (27) eam] AS: om. – (29) ut] B: interl. add. repl. del. illegible word – (29–33) sententiam…probavimus] B, AS, AL: no highl. – (34) si] B, AS: sin – (34) rationes vestras] AS: vestras rationes

5

10

170v A

15

20

25

30

35

ii/2.198 remonstrant reply to the synod’s 27 december decision

5

10

15 171r A

20

25

30

35

603

coram Deo nostro et Iesu Christo, summo ecclesiarum pastore, reddendam rationem villicationis nostrae, et nobis non minus quam vestris reverentiis hanc ante omnia curam incumbere, ut, quoad in nobis est, gloriam Dei nostri ac salvatoris Iesu Christi, cui devoti ac consecrati sumus, vindicemus ac propugnemus. At qui hoc a nobis fiet, si grassantibus hac tempestate impune tot erroribus (si modo errores solum dici debeant), quos ecclesia Catholica vel damnavit olim, vel pro suis nunquam agnovit, eos, ubi commodum et quam maxime opportunum est, nempe in hac ipsa synodo refutare non liceat, et spargente illa ipsa per agrum Domini zizania maligno spiritu ociosi et quasi rerum omnium securi agricolae dormitemus. Si unquam alias, nunc certe gloriae divinae et ecclesiarum Reformatarum interest eas ab iis dogmatis purgari, quorum nomine pessime hactenus apud totum Christianum orbem audiverunt. Qualia haec sunt: Deum maximam hominum partem exitio aeterno destinasse citra praevisionem peccati; hominem creasse, ut laberetur; lapsos quamplurimos externe vocare solum, quos interne conversos et salvos fieri nolit; peccata ipsa praedefinivisse, decrevisse ut fiant, procurare etiam; omnia tam bona quam mala necessario fieri; etiam aliquot fidelium liberos in infantia morientes aeternae damnationi adiudicari; baptismum non in omnibus rite baptizatis infantibus secundum rei veritatem, remissionem peccatorum et spiritum regenerationis obsignare; fideles in horrenda scelera prolapsos gratiam iustificationis non amittere; et quae plura sunt thesibus nostris reiecta dogmata. Ad quae profecto silere non pietatis foret, sed impietatis summae, non prudentiae, sed irreligiosae timiditatis ac socordiae, non facilitatis et moderationis Christianae, sed in Dei ac Christi gloriam crudelitatis maximae. Muneris nostri est nihil celare, quod ad promovendum pietatis studia facit, et muneris sui esse putavit apostolus Paulus, non subterfugere quo minus omne Dei consilium annunciaret.3 “Qui veritatem,” inquit Augustinus, “occultat et qui prodit mendacium, uterque reus est: ille, quia prodesse non vult, iste, quia nocere desiderat.” Quorsum ergo haec circumcisa et anxia nobiscum agendi ratio? Cur de electione fuse disputare, de reprobatione vix loqui aut non nisi ad aliorum praescriptum et demensum nobis licebit? Cur non minus haec a peccatis absterreat paenae formidine, quam illa officii nostri nos commonefacit, et solatii argumenta efficacissima subministrat. Nec est nobis in hac synodo negocium cum infirmioribus, qui lacte egeant, quos gravioribus quaestionibus exerceri non expedit, sed cum viris (1) Deo…et] B, AS: Deo et servatore nostro – (3) quoad] AL: quod – (4) salvatoris] AS: servatoris – (5) a] AL: in – (5) fiet] AS: non fiet – (7) olim] B: om. – (7) suis] A: suo – (8) opportunum] B, AS: oportunum – (11) dogmatis] B, AS: dogmatibus – (15) interne] B: foll. by del. vocare et – (24) et] AS: ac – (26) studia] B, AS: studium – (26) esse putavit] B, AS: putavit esse – (32) Cur] B, AS: Cum – (34) infirmioribus] B: inferioribus 3

Cf. Acts 20:27.

604

ii/2.198 remonstrant reply to the synod’s 27 december decision

eruditissimis, quique exercitatos in sacris Scripturis sensus habent, quibus (uti nos quidem iudicamus) hae disputationes excussae saepius sunt, imo in succum et sanguinem iam abiisse videri debent; apud quos, quin utiliter de hoc argumento dissertatio institui possit, minime dubitamus. Quare ut hic aut silentium aut sententiam defendendi limites nobis praescribi patiamur a contrariae sententiae assertoribus, non permittit causa nostra, quae hoc potissimum nomine apud conscientias nostras commendatur, et porro apud Christianos quosvis adeoque posteritatem ipsam commendabitur, quod supradictorum dogmatum nobis conscii non simus, sed ea toto animo et corde detestemur. De electione quae moventur disputationes nostro iudicio minus periculi habent, sed quod reprobationis caput attinet, resecanda hic sunt multa, quae sanam doctrinam velut gangraena depascunt et peccatoribus multis desperationis metum incutiunt. Cumque de electione in Collatione Hagiensi liberaliter disputatum sit, et quae nostra super hoc capite sit sententia vestris reverentiis constare possit ex dicta Collatione, epistola ad exteros theologos missa et ex Contraria Declaratione, in qua sententiam nostram a novitatis crimine vindicamus, minus necessarium arbitramur, de ea solum operosam denuo instituere dissertationem. Verum cum de reprobatione absoluta et incondicionata, unde omnis in ecclesias calamitas defluxit, actum nondum sit, necessarium quam maxime erit, ad tranquillandas ecclesias, ut de hoc dogmate quaeque ei annexa sunt, propius dispiciatur, et nobis, si qua commoda ratione fieri poterit, scrupuli eximantur, qui nos in hunc usque diem torserunt, et a Contraremonstrantibus dissentiendi causam non levem praebuerunt. Accessistis, viri patres ac fratres, ad synodum hanc, ut iudicium rectum iudicetis et post serium ac rigidum veritatis examen de veritate aut falsitate sententiae nostrae pronuncietis. Nostis enim ignorantiam iudicis plerunque esse calamitatem innocentis. At quomodo pronunciabitis plena animi persuasione de sententia nostra, si eam nec plene perceperitis, prout eam proponere et defendere in animo habemus, nec eam, quae nostrae contraria est, oppugnari a nobis libere patiamini? Nec est profecto, quod hic odium vestrae reverentiae sententiae suae, aut scandalum ecclesiis creatum iri metuant. Si de veritate necessaria et ad pietatem utili scandalum sumitur, utilius permittitur nasci scandalum, quam veritas relinquatur. Et si veritatem a vestris partibus stare creditis, cur limitationibus, restrictionibus et cautelis hic opus? Est ea veritatis, divinae praesertim, indoles, ut sui ipsam nunquam pudeat, sed nudam se omnibus conspiciendam praeberi amat. Non possumus

(1–3) quibus…debent] B: om. – (3) et] AS: ac – (4) institui] A: corr. from ininstitui – (9) ea] B: eas – (16) theologos] B, AS: om. – (21) propius] AS: proprius – (22) poterit] B: possit; AS: potest – (23) causam] B: caussam – (24) ac] AL: et – (27) plerunque] B, AS: om.; AL: plerumque – (29) et] AL: ac – (30) oppugnari] AS: oppugnare – (33) relinquatur] B, AS: relinquitur – (35) divinae praesertim] AL: praesertim divinae

5

10

15

20 171v A

25

30

35

ii/2.198 remonstrant reply to the synod’s 27 december decision

5

10

15

20

25

172r A

30

605

adversus veritatem quicquam, sed pro veritate,4 ut cum apostolo Paulo loquamur. Et “sicut nihil est ad defendendum puritate tutius, ita nihil ad dicendum veritate facilius,” inquit Hieronymus.5 Nullus hostis, nullus reprehensor formidandus est amatori veritatis. Aut enim merito reprehendet aut immerito. Si merito, audiendus est; si immerito, ferendus est. Nec satisfit nobis, si dicatur synodum permissuram, ut nostram de reprobatione sententiam tractemus, quoad illa ipsa ad gloriam Dei, ecclesiarum aedificationem et tranquillitatem conscientiarum necessarium fore iudicabit. Nam hac ipsa restrictione nobis praeciditur libertas et plenaria sententiae nostrae defensio et contrariae impugnatio, praeterquam quod non levis suspicandi nobis data sit occasio, synodum ubi nos de electione disserentes audiverit nequaquam permissuram, ut Contraremonstrantium et eorum, quos illi pro orthodoxis habent, de reprobatione sententiam, prout necessarium iudicabimus, ad incudem revocari. Nam iam ante in Collatione Hagiensi iudicarunt Contraremonstrantes hoc spectare ad praeiudicium illorum, qui in hoc argumento aliter sentire possent ecclesiasque magis conturbandas et inquietandas. Quamobrem responsionis nostrae hesternae summa fuit, nobis citatis Remonstrantibus non esse praescribendum, quomodo sententiam nostram de toto hoc praedestinationis negocio enunciare et contrariam impugnare debeamus, sed nobis in hac synodo, quae libera vocatur, in qua per consequens veritatis disquisitio libera et minime impedita institui debebat, liberam esse concedendam sententiae nostrae cum adversae impugnatione propositionem, explicationem, defensionem. Et in hac responsione etiamnum omnes et singuli persistimus, rati non contumaciam hanc esse et pertinaciam, sed in bono proposito ac praecipuo causae nostrae asylo perseverantiam. Nec ob aliam causam hac matutina sessione ad horam solitam in synodo nos non sistimus, quam ne novae super hac ipsa causa disceptationes, forte cum nobilissimorum delegatorum indignatione, synodi quoque offensa et auditorum taedio moverentur, nobis, utpote in hac nostra sententia etiamnum persistentibus et obnixe rogantibus, ne ulterius nos vestrae reverentiae

(5) est] AL: om. – (5) est] B, AS: om. – (7) quoad] AL: quod – (7–8) quoad…iudicabit] AS: highl. – (7) ipsa] B, AS: om. – (7–8) gloriam…iudicabit] B: highl. – (8–15) Nam…Contraremonstrantes] B, AS: no highl. – (8–17) Nam…inquietandas] AL: no highl. – (11) nobis…sit] AL: data sit nobis – (12) permissuram] AL: permissurum – (12) ut] AS: om. – (14) revocari] B: revocemus – (16) illorum] B, AS: eorum – (18) responsionis] AS: respnsionis – (20) contrariam] B: contrarias – (25–27) rati…perseverantiam] B, AS, AL: no highl. – (25) contumaciam] B, AS: pertinaciam – (25) pertinaciam] B, AS: contumaciam – (26) ac] AL: et – (26) causae] B: caussae – (26) nostrae] AS: nostro – (26) asylo] B: azylo – (27) ob] AS: om. – (27) causam] B: caussam – (28) sistimus] B, AS: stitimus 4 5

2 Cor 13:8. The phrase is actually found in Gregory the Great’s Regula Pastoralis, 3,11 (PL, 77:64D).

606

ii/2.198 remonstrant reply to the synod’s 27 december decision

in hoc negocio constringere, urgere ac gravare velint. Interea non est, quod vestrae dominationes ac reverentiae hoc nostrum propositum inobedientiam interpretentur, cum et ipsi Contraremonstrantes, cum in Collatione Hagiensi iussi essent ad interrogata quaedam nostra de reprobatione respondere, magistratui morem gerere gravati fuerint, usque adeo ut Collationem caeptam abrumpere se malle profiterentur, quam ut summarum potestatum imperio se constringi paterentur, nihil aliud conscientiae suae praetexentes, quam quod ecclesiae aedificationi obfuturam eam agendi rationem iudicarent. Quare cum res ipsa loquatur (Contraremonstrantium verbis utimur) non posse nos bona conscientia in arenam hanc descendere, hac lege, ex qua iam ante liquido videmus, non nisi maiorem rerum confusionem, conturbationem ecclesiarum, animorum exacerbationem, inquietationem Reipublicae et veri ipsius implicationem atque obtenebrationem oborituram, confidimus etiam hanc detrectationem nostram pro signo inobedientiae aut tergiversationis apud aequos rerum aestimatores habitum non iri. Quod si tamen venerandae huic synodo sua stet sententia, bono conscientiae testimonio nos solabimur et animas nostras in patientia possidentes et eventum Deo commendantes cum aliis exspectabimus, quid de tota hac re synodus iudicatura sit, ut, si illud comperiamus Verbo divino consentaneum, suffragio nostro laeti ac cum gratiarum actione comprobemus; sin minus, patienter id, prout Christi servos decet, feramus, parati deinceps ita nos componere, ut illaesa semper atque intemerata obedienta ea, quam superioribus nostris iuxta Dei verbum deberi, intelligimus, nos actionesque nostras Deo, proximo et conscientiis nostris approbemus. Subscriptum ac subsignatum erat, Simon Episcopius. Eduardus Poppius. I Arnoldus Corvinus. Bernardus Duinglo. Carolus Niellius. Theophilus Ryckewaert. (1) urgere] B: marg. add., prec. by and foll. by del. illegible words – (1) Interea] B, AS: Interim – (2) ac reverentiae] B, AS: om. – (3) cum] B: interl. add. – (9) cum…utimur] B: highl. – (9) utimur] AL: utemur – (9–16) non…iri] AL: no highl. – (12) animorum exacerbationem] B, AS: exacerbationem animorum – (14) oborituram] B, AS: orituram – (14) detrectationem] A: corr. from detractationem; B, AS: contestationem – (17) bono] B, AS: bonae – (19) exspectabimus] AS, AL: expectabimus – (20) Verbo divino] B, AS: divino Verbo – (21) ac] AL: et – (22) id] AL: istud – (24) deberi] B: corr. from debere, foll. by del. nos; AS: debere – (26–p. 607.9) Subscriptum… Naeranus] B: om.; AS: Subscripsere: Simon Episcopius sacrae theologiae professor, Eduardus Poppius, Ioannes Arnoldi Corvinus, Bernardus Duinglo, Carolus Niellius, Henricus Leo, Henricus Hollingerus, Bernherus Vezekius, Theophilus Rijckewaert, Dominicus Sapma. Philippus Pynacker, Thomas Goswinus, Assuerus Matthisius, Isaacus Frederici, Samuel Naeranus.; AL: Subscripta erant singulorum nomina.

5

10

15

20

25

30

ii/2.199 synod’s further explanation of its 27 december decision

5

607

Isaacus Frederici. Henricus Leo. Bernherus Vezekius. Henricus Hollingerus. Thomas Goswinius. Assuerus Matthisius. Dominicus Sapma. Philippus Pynacker. Samuel Naeranus.

II/2.199 Synod’s Further Explanation of its 27 December Decision Date: 29 December 1618 (Session 42) Main source: A: Utrecht OSA, A.17, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, O, 61r–62v; AL: Acta, 1:137–138 Other copies: Utrecht OSA, L, 184r–185r; Utrecht OSA, P, 59r–61r; Rotterdam BRG, 58.H; Acta et Scripta, 1:141–143; ADSND, 1:77–79, 259–261, 406–408 Summary: Since the Remonstrants rejected the synod’s decision about how election and reprobation would be handled, and they refused to answer questions about their views without assurance of the freedom they sought, the synod made a slight concession to the Remonstrants. On 29 December the synod approved a further explanation of its decision, which declared that the synod had already promised that after focusing on election, reprobation would be treated. It also conceded that the Remonstrants would have the freedom to refute, at least the views of Dutch Contra-Remonstrants to which they objected. Editor: Joseph Tipton

29 Decembris 1618 EXPLICATIO SUPERIORIS DECRETI DIEI 27 DECEMBRIS 1618

30

Remonstrantes rogati ut sententiam suam thesibus et scriptis exhibitis propositam, ac primo loco sententiam suam de electione divina, per rotundas atque apertas ad interrogata a synodo ipsis proponenda responsiones dilu-

(26–27) 29…1618] A: added by a later hand – (28) thesibus et scriptis] AL: tum thesibus, tum scriptis – (29) primo] AL: add. quidem – (29) sententiam suam] AL: om.

608

ii/2.199 synod’s further explanation of its 27 december decision

cidius et plenius explicarent, recusarunt hac ratione sententiam suam penitius manifestare, volueruntque explicandi modum liberum ipsis relinqui, prout ipsi necessarium et causae suae utile iudicabunt, non autem prout synodo visum fuerit. Professi sunt sibi agendi modum a synodo statutum iniquum videri, velle sibi permitti non tantum primo loco, sed etiam circa omnes articulos et theses et circa singula argumenta agere de sententia ContraRemonstrantium et eorum, quos illi pro orthodoxis habent, de reprobatione, quia in hoc argumento calceus maxime illos urgeat; indignum esse ut illi, qui in ministerio tam diu sint versati, denuo quasi examini subiiciantur, imprimis si in caussa communi singuli viritim interrogentur, cum non omnes eadem sint animi praesentia et promptitudine praediti; hac ratione leges tacendi et loquendi ipsis praescribi et libertatem, quae in legitima synodo requiritur, praecidi. Rationem caussae non permittere ut defensoribus limites praescribantur ab iis qui contrariae sententiae sunt addicti. Quare testati sunt se bona cum conscientia hanc agendi rationem sequi non posse aut in synodo diutius subsistere, si haec ipsis sit praescribenda; malle se a publico ministerio discedere et quidvis pati, quam huic agendi modo se subiicere. Declaratum ipsis a synodo fuit non esse citatorum iudicibus modum agendi praescribere, sed sequi a iudicibus praescriptum; in hoc agendi modo nihil esse iniustum, nihil a iudicis officio alienum, nihil quod conscientias eorum gravare possit; iustam et Christianam libertatem sententiam suam explicandi ac postea eandem defendendi ipsis concedi et relinqui, sed ne illa in protervam quidvis sine caussa, fructu atque aedificatione proponendi, disputandi et cavillandi licentiam abeat, synodi esse prudenter dispicere ac cavere; petitionem Remonstrantium pugnare cum iure et praxi omnium synodorum legitimarum, penes quas semper fuit modum atque ordinem agendi citatis praescribere, non autem ab iisdem accipere; libertatem eiusmodi quae nullis nec illustrium dd. delegatorum nec synodi legibus sit circumscripta, qualem hic petunt, nec illos petere debere nec synodum concedere posse, cum ipsa haec synodus legibus suis astricta sit; diserte hoc ipsis a synodo indicari et promitti non tantum de electione divina, sed etiam, ubi ille articulus explicatus et absolutus (1) et plenius] AL: pleniusque – (1–2) recusarunt…volueruntque] AL: illi ea ratione eandem penitius exponere recusarunt petieruntque – (2) liberum ipsis] AL: sibi liberum – (3) iudicabunt] AL: iudicarent – (3–4) synodo…fuerit] AL: videretur synodo – (4) sunt] AL: foll. by praeterea – (4) statutum] AL: praescriptum – (5) velle…permitti] AL: sibi permitti velle – (5) sibi…tantum] A: interl. add. – (5) sed etiam] A: repl. del. agere – (5–7) circa…habent] A: marg. add. – (6) et… singula] AL: singulaque – (6) agere] AL: om. – (7) de reprobatione] AL: quoad reprobationem agere; – (8) in hoc] A: interl. add. – (8) maxime illos] AL: illos maxime – (9) sint] AL: sunt – (10) interrogentur] A: prec. by del. intellig – (11) eadem sint] B, AL: sint eadem – (12) et libertatem] AL: libertatemque – (14) praescribantur…iis] AL: ab iis praescribantur – (15) bona… conscientia] AL: cum bona conscientia – (16) a] AL: om. – (19) sequi…praescriptum] AL: praescriptum a iudicibus sequi – (19) hoc…modo] AL: in hac agendi ratione – (20) eorum] AL: ipsorum – (27–30) libertatem…sit] A: marg. add. – (27) nullis] A: interl. add. – (31) sed] AL: verum – (31) et absolutus] A: interl. add.

5

10

15

20

25

30

2A

ii/2.199 synod’s further explanation of its 27 december decision

5

10

15

3A 20

25

30

609

fuerit, immediate postea de reprobatione esse agendum, quantum ad Dei gloriam, ad synodi informationem, aedificationem et tranquillitatem ecclesiae conscientiarum posse et debere satis esse a synodo iudicabitur; naturam rei et doctrinae exemplum apostolorum ac praxin etiam omnium doctorum postulare, ut prius agatur de divina electione quam de reprobatione, uti quoque ipsi in articulis Hagiensibus egerunt; et quia sententiam suam in multis non satis perspicue et plene proposuerunt, non esse commodiorem viam penitius de ipsorum sententia cognoscendi, quam per responsiones ipsorum ad interrogata proposita; sic in iudiciis examen caussae institui usitatissimum esse; saepius fuisse illis ab illustrium ac praepotentum Ordinum Generalium delegatis indicatum non constituere ipsos corpus aliquod, sed singulos pro se viritim esse citatos; licere quidem hac in caussa inter se communicare, sed singulos etiam sententiae et doctrinae suae rationem reddere debere, ubi hoc necessarium esse synodus iudicaverit. Si qui forte sint inter ipsos, quibus non sit ea animi praesentia aut promptitudo ad respondendum, a synodo discretionem adhibendam, ut imprimis rogentur illi qui maxime inter ipsos habentur in hac caussa exercitati, quibus an reliqui assentiantur paucis significari ab ipsis poterit. Si vero existiment se probare posse in ecclesiis hisce Belgicis ab earundem pastoribus aut doctoribus doceri dogmata quaedam gloriae Dei inimica et verae pietati noxia aut quae a recepta et in formulis consensus explicata doctrina harum ecclesiarum dissentiant, uti iam saepius obiectarunt, non arbitrarium ipsis fore, sed etiam a synodo iniungendum, ut ea quoque post explicatam ac defensam sententiam suam, ea qua decet modestia, producant atque oppugnent, ut ecclesiae Belgicae a tam gravibus obiectis criminibus liberentur et aut accusati, si convincantur erroris, in viam reduci queant aut patefacta illorum innocentia accusantium iniquitas toti ecclesiae et mundo patefiat ad Dei gloriam et reipublicae Christianae tranquillitatem; synodum denique non tantum permittere, sed et optare ut rogati liberrime ad quaesita respondeant; frustra eos hic conscientiam contra obtendere, quandoquidem nihil, quod cum Dei Verbo pugnet, iis a dd. delegatis illustrium dominorum Ordinum Generalium aut a synodo hactenus iniunctum aut propositum sit, agaturque hic de re, quae non tangit conscientias, (2) ad] AL: om. – (2) aedificationem] A: prec. by del. ad ecclesiae – (2) tranquillitatem ecclesiae] A: interl. add. – (2) ecclesiae] AL: foll. by omniumque – (3) posse] A: prec. by del. tranquillitatem – (3) iudicabitur] AL: iudicaretur – (4) praxin] B: praxim – (5) agatur] AL: om. – (5) reprobatione] AL: foll. by agatur – (5–6) uti…egerunt] A: marg. add. – (7) viam] AL: om. – (8) cognoscendi] AL: foll. by viam – (12–13) sed ... etiam] AL: verum etiam singulos – (15–16) a…adhibendam] AL: eam a synodo moderationem adhibitum iri – (18) poterit] AL: posse – (18) Si] A: prec. by del. Permitti quoque ipsis ut – (18) vero] A: interl. add. – (20) et verae] AL: veraeque – (20) a] A: repl. del. cum – (21) doctrina…ecclesiarum] AL: harum ecclesiarum doctrina – (21–22) uti… ut] A: marg. add. – (22) iniungendum] AL: insuper iniunctum iri – (24–28) ut…tranquillitatem] A: marg. add. – (27) ad] AL: prec. by idque – (28) denique] A: interl. add. – (29) hic conscientiam] B, AL: conscientiam hic – (30) pugnet] B: pugnat – (30–31) a…Generalium] AL: ab illustribus Ordinum Generalium delegatis

610

ii/2.200 remonstrant reply to the synod’s explanation of its decision

sed tantum methodum et modum spectat; quin potius, si conscientiae suae, quam debent, rationem habere velint, teneri eos ad obtemperandum aequissimis mandatis supremarum potestatum et acquiescendum huius synodi ordini et iudicio.

II/2.200 Remonstrant Reply to the Synod’s Explanation of its Decision Date: 29 December 1618 (Session 43) Main source: A: Utrecht OSA, A.16, [2 pp.] (original) Collated sources: B: Rotterdam BRG, 53.II; AL: Acta, 1:152; AS: Acta et Scripta, 1:143 Other copies: Utrecht OSA, L, 185r–189r; Utrecht OSA, O, 65r–v; Utrecht OSA, P, 63v–64r; Rotterdam BRG, 50.I; ADSND, 1:82, 264, 410–411 Summary: Here the Remonstrants respond to the synod’s explanation of its decision regarding the procedure for handling election and reprobation. They offer to give a thorough explanation and defense in writing of their position on each of the Five Articles, and a refutation of contrary views. If further elucidation is required, they will elaborate either in writing or orally, by those they judge best qualified, and they will do so in an orderly and pertinent way. Editor: Joseph Tipton

RESPONSIO REMONSTRANTIUM CITATORUM Si per synodum nobis non nisi categorica responsione decreto huic eiusque explicationi subscribere liceat, simpliciter dicimus nos in responsione hesterna die scripto exhibita etiamnum persistere. Si vero, quod omnino nobis concedi debere arbitramur, mentem nostram plenius nobis explicare permittitur, ita breviter respondemus: Scripto exponemus plene ac plane sententiam nostram de singulis articulis, ac primum quidem de electione, inde vero de reprobatione, eamque eodem modo defendemus, et contrariam sententiam Contra-Remonstrantium et eorum, quos illi pro othodoxis habent, in singulis articulis plane (1) tantum…modum] AL: ad methodum tantum et agendi modum – (2–4) teneri…iudicio] AL: eos ad obtemperandum aequissimis supremarum potestatum mandatis, huiusque synodi ordini et iudicio acquiescendum teneri – (19) Responsio] A: prec. by 29 Decembris 1618 added later by another hand – (19) citatorum] B: foll. by ad decretum nobilissimorum d.d. delegatorum eiusque explicationem; AS: om., foll. by ad synodi decretum eiusque explicationem – (20) nobis] B, AS: om. – (22) scripto] B: om. – (24) nobis explicare] B, AS: explicare nobis – (26) inde] B, AS: deinde

20

25

[2] A

ii/2.200 remonstrant reply to the synod’s explanation of its decision

5

10

15

20

25

611

propositam refutabimus. Quod si quid in explicatione aut defensione deesse iudicabitur, itidem scripto respondebimus ad quaestiones a reverendo d. Praeside proponendas aut, si res patiatur, viva voce per eos, quos maxime idoneos ipsi iudicabimus; reliqui quid sentiant mox paucis significabunt. Atque ne haec libertas videatur illimitata, promittimus eam nos in agendo rationem servaturos, quae a proterva quidvis sine causa, fructu et aedificatione proponendi, disputandi et cavillandi licentia longissime absit. Ne vero ultra iustum debitumque tempus actiones protrahantur, nobilissimorum dd. delegatorum erit statuere, quos tamen pro sua aequitate, discretione et prudentia iustum ad concinnanda scripta nostra tempus nobis concessuros speramus. Quibus quoque ut noster agendi modus probetur, operam dabimus. Simon Episcopius Eduardus Poppius I. Arnoldus Corvinus Bernardus Duinglo Carolus Niellius H. Leo Bernherus Vezekius Henricus Hollingerus Philippus Pynacker Dominicus Sapma Theophilus Ryckewaert Isaacus Frederici Samuel Naeranus Thomas Goswinius Assuerus Matthisius

(2) iudicabitur] B: corr. from del. putabitur – (8) nobilissimorum] A: marg. add.; B, AS: illustrissimorum – (9) statuere] B: prec. by del. word – (10) concinnanda] AL: concinnandi; AS: concinnandum

SECTION 12: ADVICE ON THE EQUITY OF THE SYNOD’S DECISION

II/2.201 British Advice on the Equity of the Synod’s Decision Date: 29 December 1618 (Session 42) Main source: A: Utrecht OSA, A.5, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 172r–173r; AL: Acta, 1:139–140 Summary: In response to a debate with the Remonstrants about how election and reprobation should be handled, the synod issued a decision on 27 December (no. II/2.195), affirming that reprobation would be discussed, but only as far as the synod considered necessary, and that it had the authority to determine the order in discussing election and reprobation. The next day the Remonstrants submitted a reply (no. II/2.198) insisting that they be allowed to speak about reprobation as much as they deemed necessary and be permitted to negatively refute opposing views. When the foreign delegations were asked their opinion about the equity of the synod’s decision, the British theologians advised the synod not to concede to discuss reprobation in the first place. They contended that the Remonstrant appeal to their consciences in this matter was invalid, and that the synod’s right to prescribe the order and manner of discussion was fair and was the practice of all synods. There are two earlier drafts of this advice (see no. II/2.202). Editor: Janika Bischof

SENTENTIA THEOLOGORUM MAGNAE BRITANNIAE DE AEQUITATE DECRETI SYNODICI, CUI REFRAGANTUR FRATRES REMONSTRANTES Quoniam veneranda haec synodus rogavit, ut exteri suam de aequitate decreti, et facto fratrum Remonstrantium, qui hactenus huic decreto morem gerere recusarunt, exponant, officii nostri esse duximus breviter quid de tota hac re sentiamus explicare. (22) Sententia] A: in a diff. hand prec. by 29 Decembris 1618 – (23) aequitate] A: foll. by del. iudic[–] – (26) Remonstrantium] A: foll. by del. word

25

ii/2.201 british advice on the equity of the synod’s decision

5

10

15

20

25

30

35

613

Quod multis argumentis contendunt Remonstrantes sententiam suam quandoque exprimendam negative, quodque etiam urgent expedire, ut non solum de electione, verum etiam de reprobatione agatur, id totum iis lubenter concedimus. Quod vero ultra sibi concedi postulant, ut de suis negativis thesibus et controversia reprobationis primo in loco dispiciatur, idque praecise ea ratione qua ipsi in thesibus exhibitis1 usi sunt, hoc nobis videtur minime concedendum. Nam 1o. ipsa rei natura docet ab affirmatione esse ordiendum non a negatione, quia omnis negatio in aliqua praevia affirmatione fundatur; non poterit ergo doctrina non-electionis et reprobationis clare intelligi, nisi prius electionis ratio dilucide explicetur. 2o. Reclamat omnium theologorum exemplum quorum nemo a spinosis illis negativis suam tractationem exorsus est, sed singuli ab electionis doctrina initium capientes, posteriori semper loco et parcius de reprobatione disputarunt. 3o. Si haec esset expeditissima et facillima procedendi via quam nobis delinearunt Remonstrantes, tamen nec illis nec nobis est integrum ea insistere. Non illis, quia iussi sunt primo in loco suam quam probant et docent sententiam synodo exhibere et rationibus confirmare, non contrariam quam improbant exagitare. Non nobis, quia ordinem a suprema potestate constitutum pro libitu immutare, temerarium agnoscimus, et a nostro officio alienum. Ratio conscientiae propter quam Remonstrantes affirmant, se non posse ab ordine in thesibus observato discedere, videtur nobis invalida. 1o. Quia methodus sive ordo procedendi in huiusmodi negotiis est libera circumstantia, neque pertingit ad conscientiam cuiusquam. Est igitur gravis error et periculosus, malitiam moralem in illis rebus ponere, quas lex divina non damnavit, sed liberati nostrae permisit. 2o. Quia praeceptum magistratus praesertim supremi obligat ad obedientiam quando non contrariatur praecepto divino. Nullum autem mandatum divinum proferri potest, quod vetat ab electione incipere, aut quod constringat de reprobatione ad praescriptum a Remonstrantibus ordinem agere. 3o. Quia in adiaphoris supremus magistratus vice Dei ostendit quid expedit et decet. Si igitur ille statuerit expedire, ut hoc tempore et ordine de una re agatur, et alio tempore de alia, in huiusmodi rebus privatorum iudicia op(1) suam] A: suum – (6) qua] A: corr. from quod – (8) affirmatione] A: foll. by several del. words – (8) ordiendum] A: foll. by del. word – (10) doctrina] A: foll. by del. word – (12) exemplum] A: foll. by del. word – (13) tractationem] A: interl. add. repl. del. tractionem – (17) est] A: interl. add. – (18) iussi] A: prec. by del. iust – (24) invalida] A: foll. by del. letter q – (25) 1o] A: interl. add. – (26) conscientiam] A: foll. by del. word 1

The Sententia on Article One submitted by the Remonstrants on 13 December 1618. See Acta, 1:113–114, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1.

614

ii/2.202 draft of british advice on equity of decision

ponere magistratui, est omnem eius authoritatem enervare, et conscientiae praetextu confusionem inducere. Iam quod ex adverso synodus requirit, ut penes illam sit ordinem et modum in synodicis actionibus praescribere, et non penes Remonstrantes, id aequissimum est, et omnium synodorum praxi consentaneum. Nam 1o. si citati leges praescriberent synodo in hisce rebus, ipsi in eam exercerent potestatem, quam inferior in superiorem habere non debet. 2o. Ipsa synodi membra non possunt sibi hoc arrogare, ut quo ordine ipsi velint, et quantum ipsi necessarium iudicabunt, de qualibet re proposita loquantur, quanto minus debent citati Remonstrantes hoc sibi vendicare. 3o. Synodus lege obstricta est, hasce controversias examinare, quantum iudicabit ad Dei gloriam, ecclesiae aedificationem et tranquillitatem conscientiarum facere, at Remonstrantes eo modo obstricti non sunt. Est itaque multo magis metuendum ne illi excurrant in quaestiones minime necessarias, quam ut synodus de industria necessarias praetermittat. Quanquam ne ullus locus detur illorum suspicionibus, iudicamus non abs re fore, ut Remonstrantibus diserte permittatur non modo tractandam fore doctrinam reprobationis, sed singulas etiam eorum theses quas probare possunt in ecclesiis hisce Belgicis fuisse a Contra-Remonstrantibus, quos vocant, defensas.

II/2.202 Early Draft of British Advice on the Equity of the Synod’s Decision Date: Before 29 December 1618 Main source: A: Utrecht OSA, 5, 555–556 (original) Other copy: Milton, 167–172 Summary: The British delegates defend both the synod’s insistence that the Remonstrants should debate election before reprobation, and the synod’s authority to prescribe the order and method to be used. Among many differences from the final submitted version is the concluding remark here (later deleted) that any complaint of oppression by the synod should be referred to the deputies of the States General. This is an early draft of the submitted and printed version (no. II/2.201); an even earlier version is contained in Cambridge SSC, Samuel Ward Papers, L 3, 5v–6r. Editor: Anthony Milton

(3) illam] A, B: illum; AL: ipsam – (4) id] A: prec. by del. iniqui – (6) citati] A: foll. by del. p[–] – (11) lege] A: interl. add. repl. del. illegible word – (13) eo modo] A: interl. add. repl. del. illegible word

5

10

15

20

ii/2.202 draft of british advice on equity of decision

615

SENTENTIA THEOLOGORUM ANGLIAE ET SCOTIAE DE AEQUITATE SYNODALIS DECRETI, CUI REFRAGANTUR REMONSTRANTES

5

10

15

20

25

30

35

40

Quoniam veneranda haec synodus rogavit ut nostram sententiam de aequitate decreti synodici et facto fratrum Remonstrantium, qui hactenus huic decreto morem gerere recusarunt, exponamus officii nostri esse duximus breviter quid de tota hac re censeamus, explicare. Quod multis argumentis contendunt Remonstrantes sententiam suam quandoque exprimendam negative, quodque etiam urgent expedire ut non solum de electione, verum etiam de reprobatione agatur, id totum illis libenter concedimus. Quod autem ultra sibi concedi postulant, ut de suis negativis thesibus et reprobatione primo in loco dispiciatur, idque praecise ea ratione qua ipsi in thesibus exhibitis usi sunt, et eatenus quatenus ipsi necessariam iudicabunt, hoc nobis videtur minime concedendum. Nam 1o. Ipsa rei natura docet ab affirmatione veritatis quoad electionem esse ordiendum, quia omnis negatio in affirmatione aliqua praevia fundatur. Non potest igitur de non-electione sive reprobatione liquido et clare constare, nisi prius electionis ratio dilucide explicetur. 2o. Huic instituto fratrum Remonstrantium reclamat omnium theologorum praxis, quorum nemo a spinosis istis negativis suam tractationem exorsus est, sed e contra, ab electionis doctrina principium capientes, de reprobatione posteriore loco, idque multo parcius disputarunt. 3o. Si haec esset expeditissima et facillima procedendi via, quam nobis delinearunt Remonstrantes, tamen nec illis, nec nobis tutum est eam insistere. Non illis, quia iussi sunt primo loco suam quam probant et docent sententiam synodo exhibere, et rationibus munire, non contrariam, quam improbant, exagitare. Non nobis, quia ordinem a suprema potestate constitutum pro libitu immutare, putamus temerarium, et a nostro officio alienum. Iam vero illa ratio, quam obtendunt Remonstrantes, nempe si non posse per conscientiam suam ab ordine in thesibus observato discedere, aut huic synodo, quod attinet ad externum ordinem, et negotiorum directionem, et gubernationem sese, subiicere, videtur nobis infirma, et invalida. 1o. Quia methodus seu ordo procedendi est libera circunstantia, neque pertingit usque ad conscientias hominum. Est autem error gravis et periculosus malitiam moralem in illis rebus constituere, quas lex divina non damnavit, sed humanae libertati permisit. 2o. Quia praeceptum supremi magistratus obligat ad obedientiam, quando non contrariatur praecepto divino. Nullum autem divinum mandatum proferri potest, quod vetat ab electione incipere, quod cogit de reprobatione, ad praescriptum a Remonstrantibus modum, tractare, vel denique quod prohi-

616

ii/2.202 draft of british advice on equity of decision

bet Remonstrantes huius negotii moderationem superiorum potestatum prudentiae committere. 3o. Quia in adiaphoris supremus magistratus, vice Dei, declarat subditis quid expedit et decet. Si igitur ille statuerit expedire, ut hoc tempore, et ordine de una re agatur, et alio tempore de alia, velut in tractatione negotiorum huc usque procedatur, hic modus imponatur, in huiusmodi rebus privatum suum iudicium opponere iudicio magistratus, est omnem eius authoritatem enervare, et conscientiae praetextu confusionem inducere. Iam quod ex adverso synodus postulat, ut penes illam sit, non penes Remonstrantes ordinem et modum synodicis hisce actionibus praescribere, id aequissimum est, omniumque ecclesiarum exemplo confirmatum. Nam 1o. Si citati limites praescriberent synodo in hisce rebus, causisque moderandis, ipsi in eam exercerent potestatem quandam, quam inferior in superiorem nec potest, nec debet habere. 2o. Ipsa synodi membra nequeunt hoc sibi arrogare, ut quo ordine velint, et quantum velint ac necessarium iudicabunt, de rebus in synodo propositis loquantur, quanto minus debent citati Remonstrantes hoc sibi vendicare. 3o. Synodus lege obstricta est hasce controversias examinare, quantum iudicabit ad Dei gloriam, ecclesiae aedificationem, et tranquillitatem conscientiarum facere; at Remonstrantes tali lege non obstringuntur. Est itaque multo magis metuendum ne illi excurrant in quaestiones minime necessarias, quam ne synodus de industria necessarias reiiciat. 4o. Non est ea mens synodi, ut in credendis vel agendis, Remonstrantium conscientiis dominetur, sed ut in modo agendorum habenas ipsa possit tenere, non autem citatis resignare. Quod si hac in re pro solo imperio vellet agere, atque adimere Remonstrantibus iustam et aequam causae suae tractandae libertatem; hac tamen iniquitate, non Remonstrantium conscientiis, sed suis vulnus infligerent. Siquidem apud Deum nullo crimine tenetur qui, per vim et iniuriam aliorum, ab actione bona et pia perficienda impeditur, sed is in foro conscientiae reus peragetur, qui talem vim et tyrannidem intulit, et exercuit. Verumtamen, ne ullus locus detur fratrum Remonstrantium suspicionibus aut querelis, iudicamus non abs re fore si illis expresse promittatur, non solum tractandam fore suo loco reprobationis controversiam, sed de negativis illis thesibus singulis etiam dispiciendum quas probare possunt in ecclesiis hisce Belgicis esse, aut fuisse a Contra-Remonstrantibus (quos vocant) probatas et defensas. Si promittatur insuper in tractatione causae suae iustam et plenam libertatem illis fore indultam hac semper lege et conditione, ut si putent se ex hac parte a synodo gravatos, eius rei examen et iudicium non ad ipsos Remonstrantes, neque ad synodum ipsam, sed ad consultissimos Ordinum Generalium deputatos referatur.

5

10

15

20

25

30

556 A

35

40

ii/2.203 palatine advice on the equity of the synod’s decision

617

II/2.203 Palatine Advice on the Equity of the Synod’s Decision Date: 29 December 1618 (Session 42) Main source: A: Utrecht OSA, A.5, 5 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 173r–174v; AL: Acta, 1:140–141 Summary: The Palatine delegation responds to the Remonstrant objection that the synod’s procedure for discussing election before reprobation binds their conscience. They assert that the Remonstrant position is untenable, since discussing election before reprobation better reflects the way Scripture treats the two ideas, the way the two are logically related, and the way the two are customarily handled in theological instruction. Regarding three further Remonstrant objections (namely, that to repeatedly examine the Remonstrants is schoolish; that they should not be examined individually; and that they are unable to explain their own opinions without refuting their opponents), the Palatine delegates respond that such repeated examination is the modus operandi in the Palatinate; that having a few of them speak as representatives is not entirely objectionable; and that if their teaching on predestination based on foreseen faith and perseverance is true, they should have no problem demonstrating it without antagonism. Editors: Janika Bischof and Joseph Tipton

20

25

30

35

VOTUM PALATINORUM Cum graves subesse causas oporteat, cur subditus a summo magistratu suo iussus, rationem fidei suae contra divi apostoli Petri monitum reddere nolit, et vero fratres Remonstrantes illustrissimorum dominorum suorum iussu in legitima hac synodo ecclesiae roganti fidei suae rationem exponere recusent, nec aliud quicquam praetendant, quam libertati conscientiarum suarum non satis esse cautum, merito quaeritur, an synodus arctioribus, quam par est, finibus Remonstrantium in dicendo libertatem circumscripserit, et an maiorem illis libertatem concedere potuerit ac debuerit? Nos re in omnem partem diligenter excussa, statuimus libertati conscientiarum Remonstrantium in proponenda, declaranda, defendenda sententia sua plus quam satis cautum esse, dum toties dictum, promissum et ad ravim usque illis inculcatum est, non solum de electione, sed etiam de reprobatione cum illis actum iri, et liberum illis fore exposita sententia sua contrariam modeste reiicere et scrupulos de reprobatione suos expromere, daturamque operam synodum, ut iis illi eximantur. Aequum autem esse, ut de electione (20) Votum] A: prec. by 29 Decembris 1618 in a later hand; AL: Sententia

618

ii/2.203 palatine advice on the equity of the synod’s decision

prius, de reprobatione posterius agatur, vel ipsi non diffitebuntur, si perpenderint morem hunc et Scripturae et naturae et scholis theologicis esse convenientissimum, siquidem Scriptura frequenter de electione absque ulla reprobationis mentione disserit, et naturae ordo postulat, ut doctrina electionis doctrinam reprobationis praecedat; nec ullus est theologorum, qui in horum articulorum pertractatione tali methodo sit usus, qualem Remonstrantes desiderant. Necessarium quoque esse ita procedere, inde patet, quia hic ordo a summo magistratu synodo praescriptus est, et Remonstrantes tolerantiam doctrinae suae, non Reformatae ecclesiae petiverunt; quae tolerantia nulla illis ratione concedi potest nisi prius constiterit, an doctrina illa sit tolerabilis. Constare autem hoc non potest nisi synodi iudicio subiiciatur. Et mirum est, fratres Remonstrantes tantopere laborare de reprobis, cum Scriptura ipsa parcius de istis, fusius de electis soleat loqui. Iniquum quoque esse illos propter iudicia Dei in reprobas turbare conscientias electorum, et ita agere causam reproborum ac si ad patrocinium hominum iusto Dei iudicio reiectorum suscipiendum certo sint stipendio conducti. Profanum est porro, in tam profundo mysterio promiscue quaestiones curiosas vel movere vel admittere cum apostolus ipse curiositatem illam comprimat, aiens, O homo, tu quis es, qui responsas Deo?1 Postremo, cum fratrum Remonstrantium periculo coniuncta foret, ista quam postulant, agendi ratio, quando nec fratres Belgas, nec theologos exteros reos poterunt peragere illarum blasphemiarum, quibus doctrinam orthodoxam hactenus impune onerarunt. Obtendunt generatim, modum istum interrogandi et respondendi sibi displicere; sed meminisse debebant Christianis veteribus gloriosum fuisse, fidei suae rationem etiam coram infidelibus reddere posse quocunque id etiam modo fieret. Obtendunt speciatim: 1o. Talem modum esse paedagogicum; se semel examinatos nolle examinari amplius. Nos vero modum istum profitendi Christianum esse agnoscimus, qui in ecclesia Palatina magno cum fructu pridem est usurpatus, hodieque usurpatur. Neque enim quisquam peregrinus in illa ad functiones sacras admittitur, nisi prius ad quaesita de fide sua responderit etiamsi decies alibi fuerit examinatus. Itaque non refugerunt huiusmodi examen clarissimi Witebergensis et Lipsensis academiae theologi, cum anno 1592 defuncto electore Saxoniae, Christiano I Heidelbergam venissent: d. Pierius, Gundermannus, Calaminus, d. Maius, d. Auleander, Lt. Salmuthus et alii. Obtendunt 2o, improbari sibi modum capitatim singulos rogandi, causanturque alii linguae Latinae alii disputandi imperitiam; sed observatum fuit, (1) diffitebuntur] B: diffiteantur 1

Rom 9:20.

5

2A

10

15

20

25

3A

30

35

ii/2.203 palatine advice on the equity of the synod’s decision

5

4A 10

15

20

25

5A

30

35

619

expeditissime illum loquutum fuisse, qui videri volebat illius linguae non usque adeo gnarus. Responsum etiam illis rectissime fuit a reverendo Praeside, non hic disputationes subtiles, sed sinceras tantum responsiones ad quaestiones ex ipsorummet scriptis petitas requiri. Quanquam, ut haec excusatio illis adimatur, via facilius inveniri poterit, si duo tresve ex coryphaeis illorum, reliquis praeteritis, interrogentur et si quae difficultas obtendatur, spatium deliberandi detur. Obtendunt 3o, se non posse sententiam suam explicare et demonstrare, nisi contrariam oppugnent. Atqui si vera est illorum sententia, quod fides et perseverantia praevisa sint causa electionis, utique ex propriis principiis, hoc est, ex Scripturis sanctis, sufficienter illam probare poterant, etiamsi contrariarum sententiarum ne mentio quidem fieret. Nec mirari satis potuimus, quendam ex Remonstrantibus dicere praesidium causae suae in isto agendi modo situm esse, ut prius de reprobatione quam electione dicatur. Cum igitur quicquid obiiciunt, non iustae causae sed ficti praetextus rationem habeat, existimamus synodum nec posse nec debere maiorem libertatem fratribus Remonstrantibus permittere, nisi summi magistratus decretum violare, autoritatem suam prostituere, orthodoxam denique de praedestinatione sententiam publice exagitandam iis obiicere velit. Iudicamus autem, debere synodum fratribus Remonstrantibus insuper hoc beneficium, ut graviter eos moneat, ut vel tandem secum perpendant, quid agant, cogitentque quam gravem Deo rationem sint reddituri, qui ad sananda ecclesiae vulnera huc vocati imprudenti discessu suo ea maiora reddere non dubitent; qui contra omnia omnium conciliorum exempla synodo leges agendi praescribere, non ab ea accipere velint; qui (quod inauditum est) conscientiam suam laedi dicant, si quod Scriptura et natura volunt, de electione prior quam reprobatione disseratur, et interim conscientiam suam minime vulnerari putant, si magistratui summo in rebus Dei voluntati non adversantibus sint immorigeri. Cogitent, quid omnes boni, prudentes et cordati viri de se iudicaturi sint, quando audierint, Remonstrantes ad edendam fidei suae non alienae professionem citatos maluisse occupari in exagitanda sententia aliena, quam defendenda sua. Cogitent postremo, quale iudicium ecclesiarum, quibus inserviunt futurum sit ubi audierint, suos pastores magis de infidelibus hircis quam de fidelibus ovibus esse solicitos, et malle illos a cura electarum ovium recedere, quam magistratui et synodo in re aequissima morem gerere.

(1) loquutum] B: locutum – (16) habeat] A: corr. from habeant – (25) ab ea] A: marg. add. – (35) solicitos] B: sollicitos

620

ii/2.204 hessian advice on the equity of the synod’s decision

II/2.204 Hessian Advice on the Equity of the Synod’s Decision Date: 29 December 1618 (Session 42) Main source: A: Utrecht OSA, A.5, 6 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 174v–177v; AL: Acta, 1:141–144 Summary: The Hessian delegates support the synod’s decision and lament the Remonstrants’ lack of cooperation. They offer arguments why election should be discussed before reprobation (i.e., this order accords with Scripture, general theological practice and common sense), and why the Remonstrants should state their case affirmatively, rather than negatively (i.e., this order accords with common practice in several disciplines). Being defendants, the Remonstrants have no right to question the synod’s authority on procedure. They are entreated to comply with the synod’s decision for their own welfare. Editor: Dagmar Bronner

SENTENTIA HASSORUM DE HESTERNA REMONSTRANTIUM DECLARATIONE, SE EX HAC SYNODO DISCESSUROS POTIUS, QUAM DECRETO DOMINORUM DELEGATORUM ET SENTENTIAE VENERANDAE SYNODI DE MODO AGENDI IN SENTENTIAE IPSORUM DECLARATIONE ET PROBATIONE OBSERVANDO PARITURUS ESSE. Dolemus ex animo dominos fratres Remonstrantes ita obfirmasse suum animum, ut hesterno die declararint malle se ex hoc tam augusto consessu discedere et caussae suae declarationem ac defensionem coram veneranda hac synodo deserere, quam aequissimis superiorum decretis toties iteratis parere et iustissimum ipsique rei, de qua tractandum est, naturae accommodatissimum agendi modum, qui ab illustrissimis dominis Ordinibus Generalibus eorumque illustribus et nobilissimis ad hanc synodum delegatis praescriptus totique huic synodo probatus fuit, inire. Bonam tamen de ipsis, saltem plerisque ipsorum, spem concipimus, fore, ut re penitius considerata mentem suam mutaturi et ad sententiae suae declarationem et probationem circa Quinque Articulos secundum dominorum delegatorum voluntatem sint accessuri. Iudicamus itaque serio ipsis ad animum revocandum esse, quum ipsi nullam ac ne iis quidem, qui caussae ipsorum favent, probabilem rationem (14) Hassorum] AL: Hassiacorum – (16) dominorum] B, AL: dd. – (19) esse] AL: foll. by etc. – (20) dominos] AL: dd. – (22) et caussae] AL: causaeque – (22) caussae] B: causae – (24) ipsique] B: ipsius; AL: ipsiusque – (25) illustrissimis] AL: illustribus – (25) dominis] B, AL: dd. – (26) et nobilissimis] AL: ac nobilibus – (28) penitius] B, AL: penitus – (30) dominorum] B, AL: dd. – (31) quum] B, AL: quam – (32) caussae] B, AL: causae

15

20

25

30

ii/2.204 hessian advice on the equity of the synod’s decision

5

10

15

2A

20

25

30

35

621

habeant, synodo sese subducendi et caussae suae actionem tam intempestive abrumpendi. Decreti dominorum delegatorum et sententiae synodicae iniquitatem iure obtendere, et, si obtendant, probare nulla ratione poterunt. Contenderunt et probare instituerunt domini fratres Remonstrantes, multis adductis rationibus, declarationi suae sententiae circa 2, 3, 4 et 5 Articulos annexis, se iure merito in sententiae suae circa Primum Articulum declaratione tam de reprobationis quam de electionis materia egisse, idque non solum affirmative suam circa hunc articulum sententiam exprimendo, verum etiam negative aliorum sententias, quas ipsi iudicent Verbo Dei contrarias esse, reiiciendo. At vero utrumque, quod probe a fratribus Remonstrantibus observari velimus, ipsis largiter concessum fuit ab hac veneranda synodo, ut et contrarias sententias, ubi suam prius sententiam declararint et probarint, reiiciant et suam de reprobatione non minus ac electione sententiam proponant; ut ita omnes ipsorum rationes adductae nihil contra synodum hanc venerandam concludant. Insuper, ne ulla ipsis dubitandi caussa esset reliqua, promissum fuit aliquoties, omnino in hac synodo agendum etiam esse de reprobatione. Solummodo dissensio fuit, et etiamnum esse videtur, in duobus: Primum: An initium tractationis de Primo Articulo fieri debeat, ut quidam ex Remonstrantibus dixerunt, a reprobatione et inde deveniri ad electionem, vel, ut alii voluerunt, utriusque electionis et reprobationis tractatio in propositione et declaratione sententiae ipsorum, et ipsis etiam rationibus et argumentis omnibus coniungi? An vero primo loco de electione et secundo de reprobatione agendum sit? Alterum: An fratribus Remonstrantibus permittendum sit, ut auspicentur caussae suae tractationem, declarationem et defensionem a refutatione sententiae contrariae, an vero monendi et urgendi sint, ut inchoent actionem a suae sententiae propositione, declaratione et defensione, et hac expedita progrediantur ad sententiae contrariae reiectionem et refutationem. Prius iudicavit synodus aequum et naturae rei conveniens esse, posterius Remonstrantes. Sententia synodi de primo, quod videlicet de electione agendum sit prius quam de reprobatione, nititur firmissimis rationibus, quas probe velimus a dominis fratribus Remonstrantibus considerari: 1. Sacrae literae in iis locis, ubi ex professo de praedestinatione tractant, aut de electione tantum agunt, ut Ephes. 1, aut de electione prius agunt, de reprobatione posterius, et quidem parcius, ut Rom. 9. Nolle igitur istum a

(1) sese] AL: se – (1) caussae] B, AL: causae – (2) Decreti] A: interl. add. repl. del. Decret[–] – (2) dominorum] B, AL: dd. – (4) domini] AL: dd. – (5) 2…5] AL: secundum, tertium, quartum et quintum – (7) de] A: foll. by del. ratione – (12) sententiam] AL: om. – (13) ac] AL: ac de – (15) ipsis] A: interl. add. – (15) caussa] B, AL: causa – (16) promissum] A: corr. from permissum – (26) caussae] B, AL: causae – (33) dominis] AL: dd. – (36) et…parcius] A: marg. add.

622

ii/2.204 hessian advice on the equity of the synod’s decision

dominis Ordinibus eorumque delegatis praescriptum et demandatum et a veneranda hac synodo probatum ordinem sequi, quid, quaeso, aliud est, quam ipsarum sacrarum literarum ordinem in hac ipsa praedestinationis materia a Spiritu Sancto observatum infringere? 2. Omnes, quotquot unquam de praedestinatione scripserunt, theologi, pontificii, Lutherani, Orthodoxi, hunc servarunt ordinem, ut primo loco de electione, secundo de reprobatione agerent. Nec quisquam inventus fuit hactenus, qui ita desipuerit, ut primo loco de reprobatione, secundo vero de electione tractandum esse statuerit. 3. Ipse naturalis ordo hoc suadet. Cum enim reprobatio non possit intelligi facta fuisse, nisi aliquorum electio praecesserit, omnino de electione prius, de reprobatione posterius agendum fuerit. 4. Ut iurisconsultis, qui recti ordinis sunt observantes, absurdum foret, si quis contendat prius agendum esse de exhaeredationis materia quam de haeredum institutione; ita pariter absurdum est asserere prius de reprobatione, posterius de electione tractandum esse. Nec minori laborat absurditate, quod quidam ex fratribus Remonstrantibus sibi concedi petierunt, ut simul in propositionibus, decla rationibus, rationibus et argumentis suis omnibus liceret sibi agere et de electione et de reprobatione. Praeterquam enim, quod magna exinde confusio oritura esset earum rerum, quae distincte tractandae forent, insuper vix fieri posse videtur, ut uno eodemque argumento plano, simplici ac perspicuo concludatur et electionis doctrina et reprobationis, quae electioni contraria est materia, nisi in unum eundemque syllogismum velint fratres Remonstrantes infarcire et congerere plures rationes, adeoque ea, quae diligenti et debita distinctione clare et perspicue doceri possent, facta confusione, data opera involvere et obscura reddere. Sententia synodica de secundo, esse videlicet primo loco affirmative Remonstrantibus suam sententiam proponendam, declarandam, defendendam, deinde vero ad contrariae sententiae reiectionem et impugnationem accedendum, itidem suis nititur firmis rationibus. 1. Omnis mensura prior est mensurato; iam vero affirmatio mensura est negationis, non contra negatio affirmationis. Posita affirmative sententia vera statim apparet, quae sententiae sint falsae. Non contra, reiecta una alterave sententia falsa illico apparet, quid verum sit. Est enim veritas una et simplex, error vero et falsitas multiplex. 2. Ipsa commodae institutionis et doctrinae ratio suadet, ut veritas proponatur, declaretur et confirmetur prius, quam falsitas reiiciatur et impug(1) dominis] B, AL: dd. – (13) qui…observantes] A: marg. add. – (25) adeoque] AL: atque adeo – (28) videlicet] B, AL: om. – (28–29) Remonstrantibus] A: prec. by del. illegible word – (29) proponendam] B: prec. by del. defendenda – (34) alterave] B, AL: alteraque – (35) illico] B, AL: ilico

5

10

15

3A

20

25

30

35

ii/2.204 hessian advice on the equity of the synod’s decision

5

10

15 4A

20

25

30

35

623

netur. Solet quidem nonnunquam a negationibus fieri progressus ad affirmationem, sed oratorium magis hoc est quam logicum et accuratum docendi genus. 3. Comprobant hoc omnia legitima non aliarum tantum disciplinarum, verum ipsius etiam theologiae systemata, in quibus ab affirmatione et confirmatione sententiae verae fit progressus ad improbationem et impugnationem sententiarum falsarum. 4. Eadem methodus observatur in receptis symbolis et confessionibus ecclesiarum, utpote in quibus primo loco et quidem potissimum, non quid non credendum, sed quid credendum sit de fidei articulis, traditur, subiectis, nonnunquam, si quando opus sit, contrariarum sententiarum improbationibus. Nec est, ut fratres Remonstrantes se gravari putent ista decreti limitatione; synodum ipsorum sententiam etiam de reprobatione expendere et considerare velle, quantum in conscientia iudicabit ipsa ad Dei gloriam, informationem, aedificationem et tranquillitatem ecclesiarum omniumque conscientiarum posse et debere satis esse. Nec enim iudicamus hac limitatione quicquam praeiudicari libertati Remonstrantium in proponenda et defendenda sua de reprobatione sententia, tam in antithesi suo tempore quam in thesi; sed eam limitationem, prout verba iacent, existimamus pertinere tantum ad expensionem et considerationem sententiae Remonstrantium, quae consideratio non fratrum Remonstrantium est, sed potius huius synodi. Nec dubitamus, quin veneranda haec synodus facile hoc sit largitura ipsis, ut declarata et probata, in thesi, sua sententia, progrediantur etiam suo tempore ad antithesin, eamque adductis rationibus confirment, modo non studio moras nimis longas nectant et actiones synodi sine caussa protrahant, ipsique vicissim synodi permittant libertati, ea ipsa, quae adducturi sunt ad contrariae sententiae impugnationem, cognoscendi, diiudicandi, et an eae, quas forsitan contrariae sententiae impacturi sunt, absurditates unquam in his ecclesiis Belgicis, quarum causa synodus haec instituta est, doctae fuerint, an potius calumniae ipsorum sint, pronunciandi. Neque est, ut conquerantur, dicto decreto sibi immerito adimi potestatem pro suo libitu agendi et a negatione ad affirmationem, a reprobatione ad electionem progrediendi. Haec enim potestas ipsis nec concessa fuit unquam a synodo, nec iure eam sibi vendicare possunt. Concessa ipsis nunquam fuit haec potestas a synodo; verba enim illa literarum citatoriarum, quae inprimis in suis rationibus urgent et quibus hanc sibi potestatem tributam esse opinantur, ut sententiam suam proponant, declarent et, quantum possint et ne(12) ut] AL: quod – (14–16) quantum…esse] AL: no highl. – (17) in] B: corr. from et – (18–19) suo tempore] A: marg. add. – (19) in] AL: om. – (19) eam] B, AL: hanc – (24) etiam…tempore] A: interl. add. repl. del. deinceps – (24) eamque] B, AL: earumque – (25) caussa] B, AL: causa – (26) protrahant] A: corr. from trahant – (28) absurditates] A: foll. by del. ve[–] – (29–30) unquam …fuerint] A: marg. add. – (30) ipsorum] A: interl. add. – (35) literarum] B: litterarum

624

ii/2.204 hessian advice on the equity of the synod’s decision

cessarium iudicent, defendant; tantum ad defensionem, non vero ad propositionem et declarationem referri, vel sola particula et docere ipsos poterat. Ut taceamus ad modum et ordinem agendi ista verba nequaquam pertinere. Iure quoque ipsis haec libertas haud competit. Nam 1. Iniquum foret, si citatus ad iudicium reus audeat ponere iudici leges, quo modo et ordine in ipso examinando et caussa eius cognoscenda et diiudicanda progredi debeat. At domini fratres Remonstrantes sunt citati rei, synodus vero potestate iudicandi ipsorum caussam a summo magistratu instructa. Abstineant igitur ab hac licentia ponendi huic synodo legem de agendi modo. Non praescribitur ipsis a synodo, quod invidiose ratione sua undecima ponunt, quid ad caussae suae patrocinium dicere debeant. Dicant ad sententiae suae defensionem, quid et quantum possunt, memores tamen eius, quam summo magistratui et venerando huic consessui debent, reverentiae et eius, quae ipsos decet, modestiae. At dicant secundum dominorum delegatorum decretum et synodi sententiam affirmative, quid ipsi statuant, antequam reiectionem et impugnationem sententiarum contrariarum instituant, idque de electione prius, de reprobatione posterius. 2. Ostendant Remonstrantes vel unicum exemplum ullius concilii, seu oecumenici seu particularis, in quo permissa fuerit citatis reis, quorum caussa cognoscenda et diiudicanda fuit, ista libertas et potestas, ineundi rationem et modum agendi, quem ipsi iudicaverint suae caussae convenientissimum, eumque obtrudendi concilio. 3. Ipsa in foro coram politico iudice agendi ratio fratribus Remonstrantibus obstat. Nec enim a citato reo iudex patietur sibi praescribi aut obtrudi agendi modum; quin potius ipse suum inibit agendi ordinem et modum, quem plene cognoscendae citati caussae iudicabit esse accommodatissimum. Denique, quod fratrum Remonstrantium per certa interrogatoria ipsis proponenda examen concernit, quod nec aetati nec ministerio suo convenire quidam ex istis existimant, iudicamus ipsos iure examen illud detrectare nec posse nec debere. Nec enim aliud ex ipsis nostro iudicio quaeretur, quam quod ad declarationem sententiae ipsorum in exhibitis propositionibus comprehensae et ad terminorum ac phrasium nonnullarum explicationem pertinere videbitur. Iam vero quilibet, cuiuscunque sit aetatis vel dignitatis, cum primis vir theologus, secundum praescriptum apostolicum, tenetur rationem reddere fidei et spei, quae in ipso est, cuivis interroganti; praesertim si hoc fiat publica authoritate, qua synodum hanc venerandam a summo harum (4) quoque] A: interl. add. – (4) haud] AL: haut – (6) caussa] AL: causa – (7) domini] AL: dd. – (8) caussam] AL: causam – (8) summo] A: corr. from summa – (8) magistratu] A: interl. add. repl. del. potestate – (8–9) instructa] AL: foll. by est – (11) caussae] B, AL: causae – (14) dominorum] B, AL: dd. – (17) de] A: foll. by del. electio – (19) quo] B, AL: qua – (19) caussa] AL: causa – (21) caussae] B, AL: causae – (25) suum] A: sum – (26) caussae] B, AL: causae – (36) venerandam] A: foll. by del. marg. add. consisting of several illegible words

5

10

5A

15

20

25

30

35

ii/2.204 hessian advice on the equity of the synod’s decision

5

6A 10

15

20

25

30

35

625

provinciarum magistratu munitam esse, fratres Remonstrantes haud ignorant. Quod si molestum et grave ipsis fuerit viritim respondere ad quaesita singulos, forsitan ab hac synodo impetrari poterit, ut, qui inter ipsos sunt promptiores et expeditiores, interrogentur primum, et a reliquis deinceps, numnam datam ipsorum responsionem et declarationem approbent, quaeratur. Sic nullam habebunt caussam, vel suam balbutiem, vel timorem, vel aliud quid eiusmodi obtendendi. Existimamus itaque, fratribus Remonstrantibus haec omnia et id genus alia serio inculcanda ipsosque per sacrosanctum Iesu Christi nomen, ecclesiae salutem et suam ipsorum conscientiam orandos, monendos, obtestandos esse, ut probe, quid sibi hac in re facto opus sit, perpendant, nec ob caussam tam levem contra summarum postestatum decretum et venerandae huius synodi sententiam caussae suae actionem abrumpant. Cogitent illi, magisne suam conscientiam sint gravaturi, si secundum sententiam huius synodi et praescriptum summi sui magistratus toties ipsis repetitum, primo de electione, deinde vero de reprobatione sententiam suam declarent, idque in thesi prius, in antithesi posterius; an vero, si summo magistratui, cui, si vel maxime infidelis sit, nihilominus divus apostolus obediendum esse praecipit propter conscientiam,1 sese hac in parte opponere pergant. Perpendant secum diligenter, quam huius suae caussae, si quidem bonam eam esse in conscientiis suis persuasi sint, desertionis rationem Deo et ecclesiis suis sint reddituri. Cogitent, in quantam suspicionem (quasi sententiae suae affirmative in thesi propositae probationi et defensioni ipsi diffidant) se et caussam suam apud omnes, qui iudicio pollent, sint adducturi. Considerent, in quantum periculum se, suos et ecclesias suas sint coniecturi, idque sine omni, quae vel minimam speciem habeat, caussa et ratione. Attendant, quid de hac ipsorum desertione dicturi et iudicaturi sint alii, non dico sententiae orthodoxae Reformatarum nostrarum ecclesiarum addicti, sed pontificii, et quos causae suae existimant se habere faventes, Lutherani ipsique Remonstrantes prudentiores. Certo statuant neminem inter ipsos fore sano iudicio praeditum, cui quidem de tota huius rei ratione plene et vere constiterit, qui non dicturus sit ipsos imprudenter et temere, nulla urgente satis gravi ratione, caussam suam deseruisse, ecclesiarum suarum salutem neglexisse, seque et suos in praesentissimum periculum coniecisse. Oramus ardentissimis nostris votis Deum (6–7) quaeratur] A: interl. add. repl. del. interrogetur – (7) caussam] B, AL: causam – (12) caussam] B, AL: causam – (14) caussae] B: causae – (15) secundum] A: marg. add. – (16) magistratus] A: foll. by del. illegible word – (19) divus] AL: om. – (21) caussae] B, AL: causae – (24) caussam] B, AL: causam – (27) habeat] AL: habeant – (27) caussa] B, AL: causa – (32) qui non] B, AL: quin – (33) caussam] B, AL: causam 1

Cf. Rom 13:5.

626

ii/2.205 swiss advice on the equity of the synod’s decision

Optimum Maximum, qui solus corda hominum inclinat, quo vult, ut fratrum Remonstrantium voluntatem flectat ad maiorem nominis sui sacrosancti reverentiam, debitam summis potestatibus obedientiam, ut, quid sui muneris et officii quidque e re sua et ecclesiarum suarum sit, pensius aestiment, et in id unice deinceps incumbant, ut Dei gloriam et ecclesiarum salutem, pacem et tranquillitatem sibi vere cordi et curae esse omnibus piis contestatum faciant.

5

II/2.205 Swiss Advice on the Equity of the Synod’s Decision Date: 29 December 1618 (Session 42) Main source: A: Utrecht OSA, A.5, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 177v–178r; AL: Acta, 1:144–145 Other copies: Zurich ZB, Ms A 110, 436–441; Zurich ZB, Ms J 241, 520–521 Summary: The Swiss delegates make a plea in response to the Remonstrant claim that the synod’s way of discussing the issues binds their conscience. They ask the Remonstrants to recognize that there is nothing in the synod’s procedure that should cause them any scruple, because it reflects the way Scripture treats the matter, and moreover is sanctioned by a long history of theological discussion. This procedure is also sanctioned by the Dutch Republic, a government to which the entire Reformed world is indebted. If the Remonstrants cannot recognize the equity of these requests, the Swiss delegates call into serious doubt the altruistic motives the Remonstrants allege to be guiding them in this disruptive controversy. Editors: Janika Bischof and Joseph Tipton

AN DOMINI REMONSTRANTES ILLUSTRISSIMORUM ET PRAEPOTENTUM DOMINORUM ORDINUM DELEGATORUM DECRETIS ET VENERANDAE SYNODI NATIONALIS IUDICIO DE PROPONENDA, EXPLICANDA DEFENDENDAQUE SENTENTIA SUA, SALVA CONSCIENTIA ACQUIESCERE POSSINT VEL DEBEANT, SENTENTIA HELVETIORUM Precamur ex animo, ut domini Remonstrantes, fratres in Domino nobis dilecti, decretorum hactenus promulgatorum aequitatem illustrem, synodi mentem sinceram, et consiliorum synodicorum finem piissimum, modum (3) debitam] AL: debitamque – (3) quid] B: quicquid; AL: quid sit – (4) quidque] B, AL: quid – (27) defendendaque] B: defendadaque

25

30

ii/2.205 swiss advice on the equity of the synod’s decision

5

10 2A

15

20

25

3A

30

35

627

item agendi rei ipsi convenientissimum, plene perspicere, decenter agnoscere et secure in istis acquiescere possint. Ad nos enim quod attinet, synodi huius mentem eam esse persuasi sumus, secundum quam dd. Remonstrantibus concedatur suam de praedestinationis membro utroque, non de reprobatione minus quam de electione, sententiam proponere plene, explicare libere, defendere sufficienter adeo ut scrupulus ipsis nullus nisi ipsimet forte sibi ipsis hic desint, non expediatur. Modo hoc unum a sese impetrari permittant, ut de electione quam de reprobatione agatur prius, eo ordine, qui synodo ad Dei gloriam et tranquillitatem infirmorum necessarius esse videbitur. Oramus igitur dd. Remonstrantes ea humanitate et pietate qua par est, ut expendant accurate, num salva pietate et conscientia ordinem eum, quem in tremendo hoc praedestinationis mysterio nobis Spiritus Sanctus ipse commendavit, sancta industria beatorum apostolorum accurate expressit, caeterique omnes quotquot hoc unquam dogma tractarunt, religiose sunt imitati, num inquam, ipsi primi et soli hunc ordinem violare aut detrectare possint? Oramus ipsos porro, viros non vulgari eruditione praestantes, probe disquirant, num crimine vel suspicione saltem carere possit, conscientiam identidem opponere decretis Verbo divino nequaquam adversis, a potestate profectis suprema, legitima, fideli, cumprimis ea, cuius ipsi Remonstrantes liberalitate, cuius salvo conductu fruuntur, cui potestati Reformatus pene orbis secundum Deum salutem suam liberaliter lubensque debet. Utique huius potestatis iussu Christianus omnino omnis, nedum subditus, aut quod primarium est, ecclesiae minister, rationem reddere spei suae iure divino atque humano tenetur. Quod si hoc a sese dd. Remonstrantes impetrari permiserint, eos de nobis persuasos esse volumus, nos ipsorum caussa nihil non velle, quod a fratribus, a vi ris piis et probis expectari fas est. Contra vero, si spem nostram fallant, certe nos an conscientia sincera hactenus ad Dei καρδιογνω στου tribunal provocaverint, an serio feralium motuum funestissimique dissidii finem quaesiverint, an ecclesiae quam acquisivit sanguine suo Deus, pacem incolumitatemque privatae gloriolae praeposuerint, an tot piarum animarum anxietates et gemitus cordi habuerint, an non alio fine conscientiam, quam ne conscientiam nudare cogantur, praetenderint, vel inviti dubitare suspicarique cogemur.

(3) enim] B, AL: om. – (4) dd.] A, B: d. – (11) dd.] A, B: d. – (16) detrectare] AL: det ectare – (18–19) identidem] AL: itentidem – (26) dd.] A, B: d. – (27) caussa] B, AL: causa – (28) expectari] B: exspectari

628

ii/2.206 nassau-wetteravian advice on the equity of the synod’s decision

II/2.206 Nassau-Wetteravian Advice on the Equity of the Synod’s Decision Date: 29 December 1618 (Session 42) Main source: A: Utrecht OSA, A.5, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 178v; AL: Acta, 1:145 Summary: The Nassau-Wetteravian delegates begin by stating their approval of the synod’s decision (no. II/2.199). They also approve the synod’s explanation of its decision, but they suggest two further concessions to the Remonstrants: that the synod allow examination of certain paradoxical issues pertaining to reprobation, and that the synod permit the Remonstrants to issue a declaration of their position before being summarily questioned. Editors: Janika Bischof and Joseph Tipton

IUDICIUM WETTERAVICORUM Reverende d. Praeses, nil consignavimus nec opus esse iudicavimus. Decretum est aequum, planum et Christianum. Remonstrantibus eorumque obiectis rationibus, satis et abundenter multoties est responsum. Novi nihil attulerunt, nec novis ideo responsionibus opus est. Quoniam vero decreti synodici extensio heri ab amplissimis dominis delegatis est permissa, et a maxima synodi parte approbata, eam adhuc approbamus, ea tamen lege et conditione, I. ut impetrata quorundam precibus expresse a domino Praeside praemittatur; II. ad extensionem decreti quod attinet, duo ipsis adhuc dari posse videtur: 1. paradoxa, quae vocant, de reprobatione quoque examinanda; 2. ipsis forte posset concedi, ut prius suam edant declarationem, postea, si opus fuerit, ad interrogatoria deveniatur. Wetteravici

(13) Iudicium Wetteravicorum] A, B: om. – (14) nil] AL: nihil – (15) eorumque] A: foll. by del. contra – (16) abundenter] B, AL: abundanter – (18) est] A: foll. by del. app – (21) ipsis adhuc] B, AL: adhuc ipsis – (24) interrogatoria] B, AL: interrogata – (25) Wetteravici] B, AL: prec. by Subscriptum erat:

15

20

25

ii/2.207 genevan advice on the equity of the synod’s decision

629

II/2.207 Genevan Advice on the Equity of the Synod’s Decision Date: 29 December 1618 (Session 42) Main source: A: Utrecht OSA, A.5, 5 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 178v–180v; AL: Acta, 1:145–147 Other copy: Geneva AT, 17, 152r–153r Summary: The Genevan delegates give enthusiastic support to the synod’s decision to begin discussion with the doctrine of election. They express impatience at the protracted time caused by the Remonstrant objections, as well as exasperation at their behavior, which they consider essentially adversarial. They reject the Remonstrant claim to conscientious objection, because there is nothing in the synod’s instructions that can be construed as a matter of conscience. They maintain that discussing election before reprobation reflects the clear priority Scripture gives to election, and it is more in keeping with the practice of theologians. Finally, after underscoring the historical importance of election by emphatically stating that the doctrine of grace is the heart of the church and pointing out that the Remonstrants themselves do not deny the doctrine but only modify it, they conclude that the synod’s decision should not be altered in any way. Editor: Dagmar Bronner

20

25

30

SENTENTIA GENEVENSIUM, DE REMONSTRANTIUM EXCEPTIONE ADVERSUS SYNODICUM DECRETUM DE ORDINE AGENDI IN ARTICULO PRIMO DE ELECTIONE Primo, non possumus non gravissime affici et pessime de tot quaesitis cunctationibus sentire, quibus toti ecclesiae suspensae et suspiranti ad dissidiorum istorum compositionem et veritatis apertam manifestationem tam longa temporis spatia arte et pervicacitate paucorum pereunt. Et ingenuus ille et plane paternus candor, fides, patientia, aequitas, ad cuius summum cumulum hactenus nihil reliqui fecit synodus, nihil de hostili, insidioso suspicacissimoque Remonstrantium affectu remisisse, sed magis illum exasperasse et efferasse videtur. Quod, ut nobis perinsolens et a virorum fratrum, quales se ferunt, et omnium ecclesiarum Dei moribus alienissimum in conscientiis nostris, probe excussis ad Dei Verbum et timorem, videtur, ita protestamur nos, et apud (26) istorum] A: interl. add. – (27) pereunt] AL: pereant – (29) suspicacissimoque] B: suspicasissimoque – (32) se] A: foll. by del. fact – (32) ferunt] B: ferant

630

ii/2.207 genevan advice on the equity of the synod’s decision

ecclesiam nostram et ubivis gentium fideliter exposituros, qui veri authores sint vel dilatae vel elusae spei de tam venerando consessu conceptae. Si sedet ipsis animis illa invicta perpetuo statutis synodi adversandi sententia, larvam deponant tandem, separent se, nec fratrum ementito nomine amplius nobis illudant. Agant ut professi adversarii; ipsis ad candorem, ecclesiae omni ad securitatem erit omnino convenientius. Mirum vero homines et numero et reliquis qualitatibus modicos de spiritibus, doctrina, iudiciis, omni exceptione maiorum virorum iudicium dictatorium sibi arrogare, defugere vero adeo praefracte vel formidolose omne alienum, quantumvis legitime institutum iudicium, nisi omni ex parte faciens, et sensui suo obsecundans; quod annon congenuinum sit illi pseudoapostolorum praxi, quam describit apostolus, 2 Cor. 10: εë αυτουÁ ς εÆ ν εë αυτοιÄς μετρουÄ ντες καιÁ συγκρι νοντες εë αυτουÁ ς εë αυτοιÄς ουÆ συνιουÄ σιν,1 cuivis sano iudici expendendum relinquimus. Pessimi litigatoris est vel tempus eximere et sententiae dictionem protelare vel omnia susque deque agere, ferre, vertere ad involvendam perpetuis tenebris causam. Iudicis vero probi est ordinem agendi moderari, ad capita et fontes suos revocare ambagibus ludentes, acerrime venari veritatem, qua δικαιοπρα γημα etiam iustum evadat. Ad hanc formam sese componit et ad hunc finem collimat synodus nulla calliditate, nullis insidiis, nulla iniuria, sed accurato studio veritatem sententiae quaesitis expiscandi, et ordine omnia agendi. Est enim hic causa ecclesiae, non Remonstrantium propria. Quidque ecclesiae expediat, est synodi iudicare accedente dominorum delegatorum authoritate. Conscientiae nomen et dictamen, quoties ad eiusmodi circumstantias praetenditur, prophanari et deteri nobis videtur, cum potius utendum esset vocibus abundantiae sensus proprii, placiti, arbitrii et independentis licentiae. Quis tulerit in iudicio conscientiae privatae in propria causa adversus publicum legitimumque ordinem exceptionem?

(1) fideliter] A: liter interl. add. – (1) exposituros] A: situros interl. add., repl. del. nemus[?] – (1) qui] A: corr. from quis – (3) animis] A: foll. by del. word – (3) synodi] B, AL: synodicis – (5) ipsis] A: prec. by del. ad – (5) ad] A: interl. add. – (6) omnino] B, AL: om. – (10) quantumvis] B: quantunvis – (10) omni ex] B, AL: ex omni – (10–11) faciens] AL: fauens – (11) sensui] A: interl. add. repl. del. affectibus – (11) suo] A: corr. from suis – (18) acerrime] B: accerrime – (20) hanc] A: foll. by del. fine – (21–22) sententiae] A: interl. add. – (23) causa] AL: caussa – (24) dominorum] B, AL: dd. – (24–25) authoritate] AL: autoritate – (26) eiusmodi] A: foll. by del. interl. add. αÆ δια ϕορα praetend[–], repl. del. media[?] adhibe[–] – (26–27) circumstantias praetenditur] A: interl. add. – (27) prophanari] AL: profanari – (28) proprii] B: propriis – (29) conscientiae] A: corr. from conscientiam, foll. by del. suam[?] – (29) privatae] A: corr. from privatam, foll. by del. adver[?] – (29) causa] AL: caussa 1

2 Cor 10:12.

5

10

15

20

25

30

2A

ii/2.207 genevan advice on the equity of the synod’s decision

5

3A 10

15

20

25

30

4A

35

631

Iudicis legittimi sententiae omni est parendum, ubi peccatum non imperatur, quantumvis conscientiae iudicium proprium reclamet, vel errasse iudicio vel peccasse affectu iudicem. Caveat quisque nostrum a peccato suo, aliena Deo relinquat. Si in hoc facto conscientia aliqua laeditur certe non Remonstrantium, quandoquidem nullum peccatum includit decretum synodi. Si vel per somnium affingi isti decreto possit aliquod vitium, laedetur tantum conscientia synodi, non ipsorum, quibus integerrimi relinquuntur, et illibati sui intimi sensus. At vero inculpatissimis omnium nostrum conscientiis contumeliam inferri querimur, quasi in conscientias aliquid designetur. Quum haec accusatio tum demum locum habeat, ubi violatur lex omnium conscientiarum et sensuum privatorum, non cum sensibus privatis, ratione et authoritate resistitur. Interrogationes synceras et candidas adhibitas scimus in omnibus synodis, usurpari in iudiciis quibusvis, admissas fuisse ab apostolis, martyribus, confessoribus, etiam ad infestissima tribunalia stantibus. Si tantopere gravari se sentiunt istis interrogationibus, candide et plene sententiam suam exponant, adeo ut synodus idonee informetur et excludatur omnis legittima suspicio et falsum dogma, et synodum sublevabunt labore interrogationum, quae eo potissimum suscipiuntur, ut ex ignoratione facti nulla illis fiat iniuria vel ecclesiae, cuius causa hic agitur. Synodus ipsa non detrectabit vicissim ipsos instruere, si res tulerit, de communi ecclesiarum sententia, si illa ignoretur vel detorqueatur. Illud ex literis citatoriis arreptum et toties decantatum, quantum necessarium iudicabunt, defendant. Non spectat ad ordinem agendi, sed ad probationum copiam et vim. Cui tamen benigne monuerunt poni a recto iudicio, et a rei ipsius necessitate modum, ne persultetur et pererretur campo aperto, nullis repagulis vel finibus. Modestam autem illam monitionem, si usus exegerit, etiam authoritate adstringendam aequissimum iudicamus. An enim plus iuris est citatis quam ipsis synodi membris sedentibus, quibus ordo agendi et dicendi modus, synodi iudicio, d. delegatorum mandatis, d. Praesidis prudentia et authoritate temperatur? Rei vero ipsa natura clamat incipiendum esse ab electionis doctrinae constitutione certa, quia veritas illius mensura est veritatis de reprobatione. Peculium et proprium ecclesiae electio, Scriptura illam amplissime et frequentissime proponit, raro reprobationem. In electionis negotio manifesta omnia et explanata ecclesiae, nec aequum est inferri tenebras et ignorantiam apertis (1) legittimi] B, AL: legitimi – (5) Remonstrantium] A: foll. by del. conscientia laed[–] – (5–6) synodi] A: foll. by del. ipsis and 1 or 2 more del. illegible words – (13) synceras] AL: sinceras – (16) sentiunt] AL: sentiant – (18) legittima] AL: legitima – (23) literis] B: litteris – (23–24) quantum ... defendant] B, AL: highl. – (25) benigne] A: foll. by del. modum – (26) modum] A: interl. add. – (26) campo] A: corr. from campos – (30) iudicio] A: prec. by del. arbitrio – (30) d.] B, AL: dd. – (33) quia] B: quae – (34) et] A: est – (36) tenebras] A: foll. by del. apertis – (36) apertis] A: interl. add.

632

ii/2.207 genevan advice on the equity of the synod’s decision

ex occultorum praesumtione. Nec vero ullus ipsorummet Remonstrantium in tractatione theologica hanc praeposteritatem admiserit, ut reprobationis argumentum praemittat electioni, vel ullus laudatus theologus id exemplum unquam usurpavit. Quod si in doctrina reprobationis, nimium forte temere et irreligiose ab ipsis tractata, scrupulos aliquos offendunt vel quaerunt, annon et ecclesiae licebit arguere sententiam ipsorum de fide praevisa plurium absurdorum, et ab illis velle liberari, priusquam convellatur sententia communis. Ipsorum autem, ut recentiorum, esset suae sententiae agrum istis absurdorum sentibus prius expurgare. Cor ecclesiae est doctrina de gratia Dei absolutissima. Hic fuit primus gradus restitutae et redivivae ecclesiae ex papatu, quae Pelagianismum et Semipelagianismum totum combiberat. Quare illa doctrina primum omnium est in medio foro et luce ponenda, et ex illa luce omnis absurdorum nebula dispellenda. Et vero, cum hic Remonstrantes sententiam ecclesiae de electione non absolute negent, sed temperamento aliquo tantum molliant et suo iudicio emendent, certe aequissimum est, ut ϑετικωÄ ς de illa et rotunde pronuntient, nec sese illatebrent senticetis quaesitarum absurditatum. Si consentiunt cum ecclesia in electione, facillimum erit solvere nodos absurdarum consequentiarum, et synodus procul dubio, palladio gratiae Dei absolutae discrimini erepto, facilis et aequissima erit in horridiorum et crudiorum sententiarum explanatione, et quicquid ex fide licebit charitati dabitur. Sed absurdis ultro conquisitis, doctrinam receptam et sola revelatione Dei, non ratiocinatione humana stantem, petere, est ex ipsis tenebris lucem soli foenerare, est ex columna ignis Israelitis praevia columnam nubis et caliginis Aegyptios disturbantis et profligantis facere. Peripateticis relinquatur in tanta naturae et causarum naturalium ignorantia, a remotione magis absurdorum εÆ παγωγηÁ ad verisimilitudinem; quam fides, nixa solo Dei Verbo, plane abiudicat et habet pro spectro et foetu carnis plane adulterino. Denique unica fax veritatis et regula esto nobis Verbum Dei in manifestis liquido et clare loquens. Unicus color veritatis in cordibus et frontibus nostris esto simplicitas. Agatur de manifestis, utilibus et necessariis manifeste, manifestis Scripturae probationibus. Et tum, si occulta a manifestis tantam lu(1) praesumtione] AL: praesumptione – (2) ut] B: et – (5) in] A: foll. by del. word – (8) priusquam] A: foll. by del. illegible word – (9) agrum] A: interl. add. repl. del. illegible word – (18) pronuntient] B, AL: pronuncient – (19) senticetis] A: foll. by del. absur[–] – (19) absurditatum] A: interl. add. – (19) consentiunt] B, AL: consentiant – (21) absolutae] A: foll. by del. ex – (22) erepto] A: foll. by del. illegible word – (23) licebit] A: prec. by del. poterit[?] – (24) ultro] A: interl. add. – (24) conquisitis] A: corr. from conquaesitis[?]; B: conquaesitis, corr. from quaesitis – (24) et] AL: ex – (24) revelatione] B: relevatione – (25) Dei] A: foll. by del. stantem – (25) stantem, petere] A: interl. add. foll. by del. word

5

10

15

20

5A 25

30

35

ii/2.208 bremen advice on the equity of the synod’s decision

5

633

cem mutuari possunt, ut citra praesumtionem mysteria ista non amplius carnis τοÁ ϕρο νημα fatigent, tum et nobis hanc accessionem factam gratulabimur. Si secus adigemur ipsi et nos ad veras illas et adorabundas et coercitas voces et confessiones: Iudicia tua, Domine, abyssus magna;2 O βα ϑος! O homo, quis es tu, qui responsas Deo?3 ÆΕμβατευ ων ειÆ ς αÊ μηÁ εë ω ρακας.4 Quare decretum amplissimorum dominorum delegatorum et synodicum nobis omni iustitia, prudentia, aequitate munitum videtur, nec convellendum ulla ex parte, amplius magis roborandum illustrium Ordinum authoritate, ad quos totum hoc negotium referri necessarium iudicamus.

II/2.208 Bremen Advice on the Equity of the Synod’s Decision Date: 29 December 1618 (Session 42) Main source: A: Utrecht OSA, A.5, 4 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 180v–182r; AL: Acta, 1:147–149 Summary: The Bremen delegates give a two-part response. First, they state their opinion that the Remonstrants can and should comply with the synod’s decision. They list their reasons, which involve the ethical fairness of the synod’s decision, its consistency with Scripture, its alignment with the express commands of the government, and its recognition of the demands of conscience. Second, they respond to the objections raised by the Remonstrants. In general, their responses provide either a succinct explanation of the reason they reject the Remonstrants’ objection, or an assurance that the Remonstrants will have an opportunity to discuss what they want to discuss, even if not under the exact circumstances they would like. Editors: Janika Bischof and Joseph Tipton

(1) mutuari] A: corr. from mutua[–] – (1) possunt] A: interl. add. – (1) praesumtionem] B, AL: praesumptionem – (1) non amplius] A: interl. add. – (2) ϕρο νημα] A: foll. by del. non amplius – (2–3) gratulabimur] A: foll. by del. vel – (3) ipsi et] B, AL: et ipsi – (4) O βα ϑος] AL: ωË βα ϑος – (4–5) O homo…Deo] AL: highl. – (8) amplius magis] AL: magisque – (8) magis] A: interl. add. repl. del. illegible word – (8) illustrium] AL: illustrissimorum – (8) authoritate] AL: autoritate – (8) ad] A: interl. add. 2 3 4

Cf. Ps 36:7. Rom 9:20. Cf. Col 2:18.

634

ii/2.208 bremen advice on the equity of the synod’s decision

RESPONSIO THEOLOGORUM BREMENSIUM AD QUAESTIONEM, AN FRATRES REMONSTRANTES MOREM GERERE POSSINT AC DEBEANT DECRETO SYNODICO, DE RE ET MODO EXPLICANDI CONTROVERSIAS IMPRAESENTIARUM TRACTANDAS? Omnino possunt ac debent. Nam 1. Nihil est in illo decreto quod vel naturali aequitati vel Verbo Dei repugnet. 2. Profectum et confirmatum est a magistratu, cui non tantum propter timorem, sed etiam conscientiam obtemperandum est. 3. Agnoscent ecclesiae et eius ministerio deberi reverentiam non tantum ab auditoribus verum etiam a symmystis. 4. Decretum ita conceptum est, ut non unius tantum partis, sed omnium conscientiis serio consultum velit ad illibatam Dei gloriam et informationem atque aedificationem totius ecclesiae Dei. 5. Paulus etiam coram infidelibus aliquot cum gaudio fidei confessionem edidit et interrogantibus respondit. 6. Quod petunt de tractanda reprobatione, id eis, quantum ad rem et substantiam, non negatur, sed suo loco largiter satis conceditur. 7. Si in tractatione electionis videatur ipsis argumentum a reprobatione petendum esse, neque hoc negatur, modo extra institutum non fiat evagatio. 8. Quod autem volumus ab electione fieri initium, in eo servabitur ille ipse ordo, quem in suis thesibus habent. Nam primo de electione septem thesibus et deinceps tribus de reprobatione agunt. 9. Tractatio de electione lucem afferet illi, quae est de reprobatione. 10. Si huic iudicio non parebunt, cogitent quam male ipsi consulant in famam suam, ut qui vocabuntur in suspicionem quod quaerant occasionem se avellendi a synodo et captent effugia. 11. Considerandum eis subiicimus quid tum ecclesiae Belgicae, tum aliae sint iudicaturae de ipsis et eorum actionibus, quod ob rem indifferentem et synodico iudicio aestimatam hanc legitimam congregationem turbare voluerint. 12. Si synodo excedant, nihil lucrabuntur. Nam nihilominus de ipsorum sententia ex scriptis editis et iam apud synodum depositis thesibus et considerationibus duplicibus cognitio suscipietur et in Dei timore absolvetur. 13. Et de causa sua et de affectu in eam suo sinistra iudicia in animis et sermonibus multorum partim confirmabunt, partim excitabunt, quasi absque ulla iusta et sufficiente causa ecclesias inquietaverint.

(25) afferet] AL: adferet – (26–27) in ... suam] AL: famae suae – (27) quod] AL: quasi

5

10

15

20

25

30

2A

35

ii/2.208 bremen advice on the equity of the synod’s decision

635

14. In nulla synodo unquam propter huiusmodi causulam iudicium legitimum fuit declinatum.

Ad obiectiones dominorum fratrum Remonstrantium hunc in modum respondemus 5

Obiectio I. Conscientia non patitur obsequium. Respondetur, conscientia proprie non violatur, nisi alicuius divini mandati transgressione, hic autem nullum tale est, imo magistratus praescribit hunc ordinem, cui non potest obsequium hac in re negari.

10

II. Obiectio Nostrae conscientiae non habetur ratio, sed tantum vestrae. Respondetur, et nostrae et vestrae, utrique enim sic obtemperamus magistratui in re per se media et licita. III. Obiectio

15

Negatur nobis libertas proponendi nostram sententiam. Respondetur, non negatur, sed intra legitimum modum regitur, ut et nostra ex magistratus praescripto ad ecclesiae aedificationem accommodata. IV. Obiectio

20

Tantum agitur edictis et auctoritate, mallemus autem rationibus. Respondetur, 1. Mandata fundantur in rationibus et ea auctoritate, quam axioma officii et vocatio divina magistratus postulat. 2. Quam multae iam saepe numero rationes, preces, monitiones, cautiones fraternae, paternae sunt coniunctae! V. Obiectio

3A

25

Videtur hoc agi, ut paedagogice examinemur, id quod non decet officium et aetatem. (5) Obiectio] A, B: om. throughout – (8) praescribit] AL: praeseribit – (13) re ... licita] AL: re media et per se licita – (19) auctoritate] B: authoritate; AL: autoritate – (20) auctoritate] AL: autoritate – (21) magistratus] A: marg. add. – (26) aetatem] AL: foll. by nostram

636

ii/2.208 bremen advice on the equity of the synod’s decision

Respondetur, 1. Imo reverenter et fraterne cum viris doctis conferre instituimus, ut occasio sit vobis vestram, nobis nostram confessionem declarandi in commune bonum gregis nobis commissi. 2. Nos interrogando scrupulos nostros vobis proponimus et promissum est nos vobis ad vestros esse responsuros et satisfacturos pro modulo nostro.

5

VI. Obiectio Qui minus apti sumus ad loquendum in publico, non debemus hic confundi. Respondetur, 1. Loquatur communi nomine in communi causa, cui id maxime datum est. 2. Si quid arduum occurrat, meditatio non negabitur et potestas fiet de scripto, sicut et nobis licebit. 3. Interim non gravabuntur caeteri suum vel consensum vel dissensum, ubi opus erit, testari.

10

VII. Obiectio In reprobationis argumento positum est praecipuum praesidium causae nostrae. Respondetur, 1. Sed videndum est, an et quousque hoc argumento merito graventur Belgicarum ecclesiarum doctores. 2. Licebit etiam de reprobatione agere tum in forma quaestionis suo loco, tum in argumentis, ubi commodum videbitur.

15

VIII. Obiectio Ob reprobationis doctrinam coeptae sunt controversiae eae, quae hactenus Belgium turbarunt. Respondetur, 1. At hic in timore Domini perpendatur, qui nam primum coeperint contra Confessionem et receptam in his ecclesiis doctrinam docere. 2. Pietatis esse iudicamus, ut omnes coram Deo culpam nostram licet cum optimo proposito coniunctam agnoscamus et emendare studeamus. 3. Confessio autem et Catechesis nullam dederunt occasionem nostram doctrinam odiosius exagitandi. IX. Obiectio Scrupuli imprimus magni et multi occurrunt in hoc argumento.

(1) 1.] A: om. – (1–2) instituimus] B, AL: statuimus – (8) in] B, AL: prec. by et – (10) potestas fiet] A: marg. add. – (10) scripto] B: marg. add. Hoc omissum in editione: respondendi – (10) Interim] B: Interi – (16) graventur] AL: gravarentur – (24) esse] A: marg. add.

20

25

ii/2.208 bremen advice on the equity of the synod’s decision

4A 5

10

637

Respondetur, ii eximentur, quoad eius fieri potest, salvis Scripturarum principiis. Nam, aut erunt quaedam secus scripta, quam vellemus, sive in veteribus, sive in recentioribus, sive in nostris sive in aliis scriptoribus; quae si non possumus vel probare vel iuste excusare, vitari suadebimus, laudata interim pietate auctorum, quatenus omnem nostrae salutis laudem Deo asserere laborant. Aut erunt quaedam recte dicta, quae immerito alios offendant eaque tuenda. Aut erunt quaedam bene intellecta, sed incommodius dicta, quae commoda explicatione adiuvare et explicare, veritatis et charitatis esse arbitramur. Id autem nostri muneris esse omnes intelligimus, ut non modo verum falso, sed et clarius obscuro, utilius minus utili, et rectius tolerabili anteponamus et ad perfectionem maiorem in dies in sentiendo, loquendo et agendo proficiamus. X. Obiectio

15

Ordo nobis praescribitur quod est indignum. Respondetur, 1. Ordinem et vobis et nobis praescripsit idem magistratus. 2. Ordo, qui exigitur, est naturae rei consentaneus. 3. Maxime pertinet ad eum pium et laudabilem finem, quem sibi magistratus et synodus ex eius iussu habet propositum. XI. Obiectio

20

25

Metuimus, ne similiter tempus nunc electionis negotio extrahatur et ne reprobationis doctrina, maxime tractatu necessaria, praetereatur. Respondetur, 1. Id non potest fieri, quia statim ad primum articulum de reprobatione est agendum. 2. Diserte promissum est ita factum iri. 3. Agnoscimus ipsi aeque propter Dei iustitiam de reprobatione atque propter misericordiam de electione ad gloriam Dei nostri disserendum esse. XII. Obiectio

30

Nostra mutilantur, quia non licet nobis tam negative quam affirmative agere. Respondetur, 1. Utrumque licet per synodum, primo vestra asserere, deinde aliena improbare, sed intra modum, ne magis necessaria per minus necessaria excludantur. 2. Fides est affirmativorum magis, quam negativorum. Hic autem imprimis de vestra fide agitur. Haec salvis aliorum melioribus iudiciis. (5) nostrae salutis] B, AL: salutis nostrae – (8) et explicare] A: marg. add. – (16) consentaneus] B, AL: consentiens – (22) potest] AL: posse – (24) propter] B: propterea – (32) Haec ... iudiciis] A: in a diff. hand

638

ii/2.209 emden advice on the equity of the synod’s decision

II/2.209 Emden Advice on the Equity of the Synod’s Decision Date: 29 December 1618 (Session 42) Main source: A: Utrecht OSA, A.5, 3 pp. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 182v–183v; AL: Acta, 1:149–151 Summary: The Emden delegates state that the Remonstrants must comply with the synod’s decision regarding procedure, and they list many reasons in support of this advice, referring to Scripture, historical precedent and common practice. Further, they call on the Remonstrants to accept the synod’s decision for the sake of decency and for the sake of the Remonstrants’ own welfare and that of the whole church. Editor: Dagmar Bronner

Fratres Remonstrantes, quos vocant, in synodi iudicio, illustrissimorum dominorum Ordinum Generalium amplissimorum delegatorum decreto confirmato acquiescere merito debere censemus. Ratio 1. Quia magistratui morem gerere oportet in omnibus, quae non sunt contra Deum. At rationem reddere fidei suae cuivis interroganti, inprimis magistratui pio hoc mandanti; item methodum in agendo a magistratu praescriptam observare non est contra Deum, sed sacris literis consonum et a Spiritu Sancto mandatum, 1 Pet. 3 et alibi. Ergo, etc. 2. Quia synodo legitime summi magistratus authoritate convocatae et coram Deo iuratae obsecundare aequum est. At talis est haec synodus. Ergo, etc. 3. Quia eiusmodi synodis morem gerere detrectantibus male semper cessit, quod historiae testantur. 4. Quia citatorum et reorum non est rationem praescribere in agendo iudicibus in nullo neque ecclesiastico neque politico iudicio. At domini Remonstrantes citati sunt, etc. Ergo, etc. 5. Quia quibus potestas permittitur quod petunt agendi, non debent se difficiles in eo ipso agendo praebere. At Remonstrantibus potestas, etsi limitata, permittitur etiam de reprobatione agendi, sed suo loco et tempore. Ergo, etc. 6. Quia Spiritui Sancto morem gerere nos decet, primo loco et multis ac copiose de electione agenti in sacra Scriptura, parce autem admodum de reprobatione. Quin itaque eius premunt vestigia? (11) Fratres] AL: prec. by heading Iudicium Embdanorum – (11) illustrissimorum] AL: illustrium – (11–12) dominorum] B, AL: dd. – (12–13) confirmato] AL: prec. by iam – (14) Ratio] AL: highl. – (14) gerere…omnibus] A: marg. add. – (17) literis] B: litteris – (19) convocatae] A: corr. from confirmatae[?] – (24) in…politico] AL: in ullo aut ecclesiastico aut politico – (24) domini] AL: dd. – (25) sunt] A: sint – (25) etc.] AL: om.

15

20

25

30

ii/2.209 emden advice on the equity of the synod’s decision

5

2A 10

15

20

25

30

35

639

7. Quia malam, nisi hoc agant, conscientiam inde referent, ut qui neque Deo methodum de hac doctrina in Verbo suo monstranti, neque magistratui suo, neque synodo legitimae obedire sustinent. 8. Quia hic multa falso et per calumniam Contraremonstrantibus impinguntur, quae nunquam probabunt ita doceri. Hoc autem viros bonos et synceros minime decet. 9. Quia sibi ipsis multas creabunt et inexplicabiles molestias, nisi obtemperent. Id quod prudenter, ut sunt viri prudentes, expendere debebant. 10. Quia ecclesias afflictas in Belgio aliasque orthodoxas anxie exitum ex hisce difficultatibus desiderantes et expectantes in suspenso tenent. 11. Quia exteros theologos necessario quod domi agant habentes, praeter fas sic procrastinando, aequo diutius detinent. 12. Quia bene, fraterne, imo paterne monentibus morem gerere oportet, quales quales sint. Iob servi sui, Naaman Syrus ancillae consilium non aspernantur.1 Ergo neque fratres Remonstrantes fidas synodi monitiones spernere debent. 13. Quia gaudium explebunt omnium non tantum in hac synodo praesentium, sed et in locis longe dissitis degentium, quod legitimae synodo obtemperarint et pacis bonique publici potius curam habere quam privatis affectibus obsecundare maluerint. 14. Quia clarissimus dominus Episcopius ipse dixit, si scrupulus in doctrina reprobationis ei eximi possit, in coeteris non fore magnam difficultatem. Et dominus Niellius, nisi doctrina de reprobatione ipsum detineret, se velle in alteram partem concedere. Nihil itaque aut parum restare videtur praeter reprobationis doctrinam, in quo non possit iniri consensus. An autem aequum sit propter solam de reprobatione doctrinam, carni et rationi coecae odiosam, intellectu difficilem, parce in Scriptura tractatam, tot florentes ecclesias, tam multos vere fideles in suspenso teneri, ipsi fratres viderint. 15. Quid? Quod parati simus de reprobatione non aliter loqui, quam loquitur ipsa Scriptura, et rationi incomprehensibilia Deo nostro committere. 16 Quia Remonstrantium in speciem absurdis, nullo tamen fundamento nixis, possunt ex illorum doctrina alia absurda Deoque ignominiosa opponi magno numero. Si autem in iis quae rationi absurda videntur cumulandis semper fatigabimur, quis quandoque finis erit contentionum? 17. Quia hic est captivanda ratio et cum Paulo exclamandum: “O altitudo!”2 (5–6) synceros] AL: sinceros – (7) ipsis] B: ipsi – (8) prudentes] A: corr. from pruden[–] – (10) expectantes] B: exspectantes – (14) sint] A: foll. by del. Iob – (14–15) aspernantur] AL: adspernantur – (15) neque] B, AL: nec – (18) et] B, AL: om. – (21) clarissimus dominus] AL: om. – (21) dominus] B: d. – (23) dominus] B: d.; AL: om. 1 2

For Naaman, cf. 2 Kings 5:1–4. The reference to Job is perhaps Job 31:13. Rom 11:33.

640

ii/2.209 emden advice on the equity of the synod’s decision

18. Quia suarum conscientiarum paci et ecclesiarum tranquillitati sic consulent, exteras etiam ecclesias exhilarabunt, spei de ipsis conceptae multorum bonorum ipsos ut fratres diligentium satisfacient. 19. Denique, quia, nisi bene nos monentes audiant, in labyrinthos inextricabiles sese coniicient, et sero tandem suo et ecclesiarum malo sapere discent. Quibus et similibus rationibus moti iudicamus semel adhuc et ex superabundanti monendos, hortandos et obsecrandos esse fratres Remonstrantes per Deum, per salvatorem nostrum Iesum Christum, coram cuius tribunali omnes nos comparere oportebit, per amorem ecclesiarum Belgicarum tam misere nunc dissipatarum, per propriam ipsorum cum animorum tum corporum salutem, et si quae alia et amplior addi obtestatio potest, ut bene monentes audiant, affectus suos compescant, Spiritus Sancti in Verbo suo nobis praeeuntis exemplum imitentur synodoque minime partiali causam suam diiudicandam libere, syncere, placide, benevole permittant. Moneantur etiam iterum, ne toties provocent ad suam conscientiam. Nam et nobis nostra est conscientia eaque tenera admodum, quam sane illaesam servare et in nullius hominis gratiam inquietare volumus. Si adhuc auscultare nolint, protestamur nos, qui ipsis optime volumus, ab ipsorum damno et incommodo, quod hinc ipsis oriri posset, liberos esse velle et per nos minime stetisse, quo minus in rectam viam reducerentur. Quam ob causam noctu diuque precibus nostris (novit hoc cordium scrutator) Deum nostrum solicitavimus ac etiamnum fatigamus. Neque aegre ferent fratres Remonstrantes, si inposterum veritatis patrocinium adversus quosvis eius adversarios pro viribus nostris una serio suscipiamus. Dominus largiatur eis mentem meliorem, quod cordicitus eis exoptamus. Sic sentimus, Embdanae ecclesiae ministri ad hanc synodum deputati.

(3) fratres] B: corr. from fratrum – (4) audiant] B: audiunt – (14) exemplum] B, AL: exemplar – (15) syncere] AL: sincere – (25–26) cordicitus] AL: ex animo – (27) Sic] B, AL: prec. by Subscriptum erat

3A

5

10

15

20

25

SECTION 13: STATES GENERAL RESOLUTION REGARDING THE REMONSTRANTS AND THEIR RESPONSE

II/2.210 States General Resolution regarding the Cited Remonstrants Date: 1 January 1619; read 3 January 1619 (Session 46) Main source: A: Utrecht OSA, O, 67v–69v (copy) Collated source: AL: Acta, 1:163–165 Other copies: Utrecht OSA, P, 66r–68r; Utrecht OSA, 5, 403–410; Rotterdam BRG, 50.VII, 4 pp.; ADSND, 1:85–87, 267–269, 413–415 Summary: In response to a delegation to The Hague from the synod that sought instructions from the States General about what to do with the cited Remonstrants, on 1 January 1619, the States General issued a resolution on the matter. It declares that the States General approved the actions of the synod and of the state delegates, and commanded the Remonstrants to submit to them, or else face ecclesiastical and civil censures. Should they persist in their disobedience, their views should be examined and judged, according to the Word of God, from their public writings and from their explanations to the synod and to the provincial synods. Meanwhile, they were to remain in Dordrecht and be ready to answer questions posed by the synod. On 3 January the resolution was read to the synod, first in Dutch (see ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 1) and then in Latin. Editor: Donald Sinnema

25

Generales Foederatarum Belgii Provinciarum Ordines, auditis ipso hoc die in illustrium atque praepotentum amplitudinum suarum conventu, quae praesentes ipsis exposuerunt, nobiles, summae eruditionis atque amplae dignitatis viri, Henricus ab Essen in Ducatu Geldriae atque Comitatu Zutphaniensi consiliarius, Hugo Muysius ab Holy, eques, praetor Dordracensis ac Striensis (25) amplitudinum] AL: celsitudinum – (25–26) praesentes…nobiles] AL: coram a nobilibus – (27) Henricus] AL: Henrico – (28) consiliarius] AL: consiliario – (28) Hugo Muysius] AL: Hugone Muysio – (28) eques ... Dordracensis] AL: equite, praetore Dordracensi

642

ii/2.210 states general resolution regarding the remonstrants

ditionis balivus, et Iohannes van Hemert, consul Daventriensis, praeterque eos reverendus Hermannus Fauckelius, assessor, Sebastianus item Dammannus, scriba, Middelburgensis ac Zutphaniensis ecclesiae ministri, missi pariter a dominis politicis, quos ad nationalem quae Dordrechti nunc habetur synodum illorum illustrissimae ac praepotentes delegarunt amplitudines, de quibusdam potissimum difficultatibus seu gravaminibus ex nonnullis dictis actionibusque Remonstrantium, ad eandem synodum publica autoritate citatorum coortis, ut de iis plene illustrissimorum eorundem atque praepotentum dominorum mentem intelligerent, ac voluntatem; auditis item ac praelectis actis omnibus originalibus, decretisque tam politicorum quam ecclesiasticorum nomine ibidem promulgatis, omnibusque citatorum Remonstrantium partim scripto exhibitis, partim viva voce redditis in eadem synodo responsis, praecipue a die Veneris mensis huius vigesimo et tertio, ante meridiem, usque ad diem Sabbathi nonum et vicessimum eiusdem mensis huius Decembris, vesperi post horam decimam, inclusive, ut loquuntur, et imprimis tam politico quam ecclesiastico decreto vigesimo et septimo eiusdem mensis ante meridiem, et vigesimo item mensis eiusdem octavo itidem ante meridiem pronunciato, nec non et responso die vigesimo et nono a iam ante commemoratis Remonstrantibus citatis post meridiem et quidem in scriptis exhibito, ut et iis quae viva voce eidem insuper quoque addiderunt, cum praecipue ex actis ante iam commemoratis, omnibusque appareat decretis reverendos atque exquisitae eruditionis dominos exteros theologos, partim scriptis partim viva voce testatos esse, eosdem Remonstrantes citatos antedictis decretis quoties ad ea responderunt, neutiquam nec scripto neque voce, hactenus fecisse satis. Idcirco illustrissimae atque praepotentes eorum amplitudines, omnibus accurate atque serio, ex consilio atque in praesentia illustrissimi ac generosissimi herois ac domini, Principis Auriaci, etc. generosissimi item domini, comitis unanimiter Guilhelmi Ludovici a Nassau, locum tenentis, etc., excussis atque expensis, imprimis autem hoc agentes, ut in nationali ea quae nunc celebratur synodo, omnia flectantur eo atque dirigantur, ut ad optatum, cui instituta est, deveniatur finem (quae est gloriae di(1) balivus] AL: balivo – (1) Iohannes] AL: Iohanne – (1) consul Daventriensis] AL: consule Daventriensi – (2–3) reverendus…Dammannus] AL: reverendo Hermanno Faukelio assessore, Sebastiano item Dammanno – (3) ministri, missi] AL: ministris missis – (5) illorum…amplitudines] AL: ipsorum delegarant celsitudines, fuse exposita fuerunt – (9) item] AL: itidem – (15) inclusive] AL: om. – (15) et] AL: inclusive, audito autem – (16) quam…decreto] AL: decreto quam ecclesiastico – (17) et…eiusdem] AL: eiusdem mensis vigesimo – (20) ut] AL: sicut – (20) viva…addiderunt] AL: ab ipsis coram addida fuerunt – (20–21) cum praecipue] AL: cumque – (23) voce] AL: foll. by unanimiter – (25) illustrissimae] AL: illustres – (25–26) eorum…atque] AL: domini, accurate omnibus ac – (27) herois] AL: principis – (28) unanimiter] A: om. – (28) Guilhelmi] AL: Gulielmi – (28) Nassau] A: Nassou – (29) imprimis…agentes] AL: cum imprimis eorundem dominorum Ordinum illustres ac praepotentes celsitudines hoc agant – (30) flectantur…atque] AL: eo – (31) cui instituta] AL: cuius caussa institutus hic conventus

5

68r A

10

15

20

25 68v A

30

ii/2.210 states general resolution regarding the remonstrants

5

10 69r A

15

20

25

69v A 30

643

vinae propagatio ac religionis vere Christianae, quae in hisce hactenus obtinuit provinciis, conservatio; utque porro, quam maxime id eius fueri potest, bene sit reipublicae, pariterque quies atque pax ecclesiae, optimorumque incolarum procuretur concordia), declararunt atque hoc ipso declarant, ante dicta tam a politicis quam ab ecclesiasticis, sancita atque promulgata acta ac decreta, cum optimo ipsorum instituto, ipsisque adeo decretis eorum, iussis ac commissionibus, quas super nationali hac synodo, eiusque moderatione conceperunt aut dederunt, prorsus convenire. Quamobrem illustrissimae ac praepotentes eorum amplitudines ea acta et decreta approbant hoc ipso, quin et denuntiant, citatorum Remonstrantium fuisse, eisdem actis et decretis morem gerere e vestigio, iisque se subiicere. Quemadmodum iam ante dictae eorum illustrissimae ac praepotentes amplitudines, ut in posterum ab ipsis id fiat, iniungunt atque edicunt, utque similibus porro decretis pareant, iisque morem gerant; quod ut faciant graviter monendos atque hortandos censemus; secus, hoc est, nisi morem gerant, fore ut non modo ecclesiasticae in eos censurae, verum et politicae stringantur, prout cum iis solet agi, qui supremam publicamque contempserunt atque conculcarunt authoritatem. Ita tamen ut iam dictos dominos politicos ad eandem synodum iam delegatos praecipuas eiusdem actiones, prout habent concepti de indictione synodi Articuli,1 ex vi commissionum, uti vocant, atque instructionum, quas pridem iis exhibuimus, et secundum ea, quae illustres atque praepotentes eorum amplitudines iam decreverunt, omni industria atque diligentia exequi ac moderari velint. Quod si forte usu veniat, ut citati Remonstrantes in eadem pergant atque perseverent inobedientia, placet, ut ex scriptis eorum publicis, tum eorum explicationibus, partim scripto, partim viva voce, tam in nationali hac quam in reliquis provincialibus synodis, ab iis ante expressis eorum de religione opiniones, excutiantur, examinentur, et secundum Dei Verbum decidantur. Mandatur autem nihilominus citatis Remonstrantibus, ut in urbe se Dordrechto contineant, neque sese ex ea, nisi scripto a politicis hanc peculiariter in rem impetrato subducant, ut interea quoties vocantur, sincere ac rotunde, ac sine ullo effugio aut tergiversatione respondeant; mentemque (1) ac] AL: atque – (1) vere] AL: verae – (2) fueri potest] AL: potest fieri – (4) atque] AL: et – (6) ipsorum…iussis] AL: instituto suo ac mente ipsisque decretis, mandatis – (8) Quamobrem ... ac] AL: Ideoque illustres atque – (9) amplitudines] AL: celsitudines – (9–10) quin et] AL: omnibusque – (10) eisdem] AL: iisdem – (11–15) iam…censemus] AL: iidem praepotentes domini, ut inposterum id faciant, utque similibus pareant decretis, mandant ipsis ac edicunt. Quod ut facere animum inducant, hortandos censent, atque graviter monendos. – (15) secus] AL: foll. by enim – (15–16) ecclesiasticae…agi] AL: ecclesiastica in eos censura, verum et politica stringatur, prout agi cum iis solet, – (20–21) quas…exhibuimus] AL: quae pridem ipsis datae – (21) quae] AL: foll. by iidem – (21–22) eorum amplitudines] AL: domini – (26) eorum] AL: ipsorum – (28–29) ut… sese] AL: uti intra urbem Dordrechtum sese contineant, neque – (30) impetrato] AL: foll. by se – (30) ac] AL: om. 1

The States General articles to convene the synod. See ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 17.

644

ii/2.211 remonstrant statement to the state delegates

suam categorice, aut verbis, aut scripto, prout illis a politicis iniunctum fuerit, ac prout iisdem videbitur politicis ad interrogata synodi explicent. Quod quidem placitum, voluntatem, atque mentis nostrae explicationem in ipso synodico conventu ipsis praesentibus atque audientibus citatis Remonstrantibus praelegi publice atque recitari mandamus. Actum in conventu illustrissimorum atque praepotentum dd. Ordinum Generalium, sub eorum sigillo et subsignatione, nec non et subscripsione graphiarii eorundem. Hagae Comitis, ipsis Ianuarii Kalendis Anno MDCXIX. Subsignatum erat: Magnus vidit. Inferius: Ex mandato illustrium ac praepotentum dd. Ordinum Generalium, C. Aersens.

II/2.211 Remonstrant Statement to the State Delegates Date: 3 January 1619 (read in the synod Session 46) Main source: A: Rotterdam BRG, 53.III, 7 pp. (copy) Collated sources: AL: Acta, 1:166–169; AS: Acta et Scripta, 1:144–149 Summary: The Remonstrants here contend that their case is a matter of conscience. They begin by discussing the duty of those in authority not to impose anything on their subjects that might burden their conscience, at the same time explaining that one’s conscience is bound by right reason and Scripture. For the synod to prescribe the way the Remonstrants are to defend their case (i.e., without refuting arguments of the opposing party, and by responding individually and extemporaneously to questions put them) is to violate that very reason and Scripture that binds one’s conscience. It violates reason, because natural law dictates that the same person in any given case not perform the roles of prosecutor, witness, and judge; yet the greater part of the synod is composed of men who have acted as prosecutors and witnesses against the Remonstrants in the past. It violates Scripture, because God expressly instructs the Israelites to hear cases without respect of persons; yet the greater part of the synod is composed of men already biased against them. Therefore, they are constrained not to obey the synod’s instructions. Moreover, they are bound by their role as pastors to vindicate God’s mercy, justice and holiness, and to protect the congregations entrusted to them. Just as the apostles refuted error in and out of season, in the same way it is the Remonstrants’ duty to refute, in whatever way they deem best, the falsehood of the opposing party’s teachings. Therefore, they ask that there be some mediation between their own view and the synod’s as to whether the present case is a case of conscience, (3) nostrae] AL: suae – (5) mandamus] AL: mandarunt – (8) Kalendis] AL: Calendis

5

10

ii/2.211 remonstrant statement to the state delegates

645

and in the meantime they request that they not be compelled to follow a procedure that violates their conscience. Editor: Mans Raveling and Joseph Tipton

5

10

15

20

25

30

Nobilissimis, Illustrissimis D.D. Delegatis. Quanquam magna sit, illustrissimi ac Nobilissimi Domini, imo summa sub Deo vestrarum dominationum in nos subditos potestas, cui non solum propter iram, sed et propter conscientiam obedire et morem gerere tenemur; tamen iis illam limitibus circumscripsit Rex Regum et dominus dominantium, ut nihil quod vel rectae rationi, vel expressae in Scripturis voluntati divinae contraveniat, subditis suis imperare aut praescribere possit ac debeat. Recta ratio divinae imaginis scintilla est, et tacita aeterni numinis voluntas. Scriptura altera Dei vox est, et pleniorem voluntatis divinae significationem continet. Utraque conscientiarum omnium et actionum canon est, mensura et regula, ut si forte summae potestates per ignorantiam aut humanam imbecillitatem (quae magistratibus etiam prudentissimis et maxime circumspectis accidere potest) aliquid iis repugnans imperent conscientias subditorum mandatis suis gravare merito videri debeant. Gloria nostra, inquit Apostolus, testimonium est conscientiae;1 a qua non oportet quenquam nedum Christianum et Iesu Christi servum in omni vita sua vel transversum unguem discedere. Sed uti nihil est facilius, quam conscientiam obtendere, ita nihil necessarium magis, quam ut, si quando illa gravari se conqueritur, apertis et evidentibus testimoniis probetur aliquid ipsi praescribi, quod cum naturali aequitate, aut expresso Dei Verbo pugnet. Hoc si fiat, libera est a summarum potestatum imperiis conscientia, utpote soli Deo devincta. Si non fiat, obedientiam debet, nisi rebellis ac refractaria haberi velit. Date veniam, illustres ac nobiles domini, ut in praesenti quod agitur negotio, ubi conscientiis nostris opponuntur conscientiae aliorum, vestris dominationibus significemus, quaenam sit Dei voluntas, quam sequi et nos et vestras dominationes oportet. Muneris nostri est, non populum solum, sed et reges ac principes terrae erudire, ne si subditis suis onus imponant, quod conscientias ipsorum torqueat, causam ipsis ingemiscendi apud Deum praebeant. Vocati sumus vestra auctoritate, illustres domini, ad synodum hanc nationalem, ut de arduis religionis Christianae mysteriis, quibus de salute ac aeterna damnatione ho(4) Nobilissimis…Delegatis] AL: Nobilissimis Amplissimis dd. dd. Illustrium ac Praepotentum Generalium Ordinum Delegatis; AS: Nobilissimis atque Amplissimis Illustrium dd. Ordinum Generalium Delegatis – (8) iis] A: interl. add. – (10) aut] AL, AS: ac – (10) ac] AL, AS: aut – (11) divinae imaginis] AL, AS: imaginis divinae – (23–24) a…potestatum] AL, AS: ab humanis – (29) ac] AL: et – (32) auctoritate] AL: autoritate 1

2 Cor 1:12.

646

ii/2.211 remonstrant statement to the state delegates

minum pronunciatur, sententiam nostram dicamus, explicemus, defendamus. Verum sententia nostra veritatis nostro iudicio, sententia est; et quidem eius, qua gloria divini nominis, ac meritorum Iesu Christi quam maxime illustrari et pietas quam maxime promoveri potest. Volunt vestrae dominationes, vult veneranda haec synodus, ut in hac veritatis professione et defensione eam agendi ineamus rationem, ut nobis a synodo, quam maxima sui parte nobis adversam esse apud conscientiam nostram iudicamus, praescribantur limites huius professionis et defensionis et quidem tales, quibus veritas ipsa aut mutilabitur, aut celabitur, aut tenebris aut labyrinthis inextricabilibus involvetur, aut insigne saltem aliquod damnum reportabit. Fiet enim hoc, si libere sententiam nostram exponere et contrarios errores, Deo et pietati inimicos pari libertate refutare, eosque ex illis auctoribus citare et producere, quos eorum patronos et assertores praecipuos esse novimus, quosque ipsi in sententiae suae defensione allegare solent Contra-Remonstrantes, et super horum consensu gloriari, quique clarissime et evidentissime illam proposuisse nobis videbuntur, nobis non licebit et si institutis ante susceptam a nobis veritatis defensionem, quaestionibus, idque per capita singulorum, extemporaneis et non praemeditatis responsionibus veritas non in lucem protrahatur, sed cavillationibus et responsionum inutili inter se commissione obscuretur, et ludibrio exponatur denique si a parte adversa, leges nobis et modum defendendae veritatis, et oppugnandae falsitatis, cum manifesto veritatis praeiudicio, praescribi concedamus. Hoc ut fiat, casum conscientiae interpretamur, quia et rectae rationi hoc ipsum et sacrae Scripturae repugnat. Suadet recta ratio, ne a parte adversa leges accipiat pars adversa circa ipsum dissensionis caput et argumentum, utpote quae imperium in illam non habet. Iuris naturalis est, ne quis in propria causa sit accusator, testis et iudex. At in hac synodo si maximam ecclesiasticorum partem spectes, iidem sunt accusatores nostri, iidem testes, iidem iudices. Sed ipsius Dei per Mosem loquentis vocem audite, Deuter. 16: Iudices et moderatores constituito tibi in singulis portis tuis, quas Iehova Deus tuus dat tibi per tribus tuas, qui iudicent populum iudicio iusto, ne pervertito iudicium, neque accipito personam.2 Verum quam speciem recti, iusti ac non perversi iudicii habebit illorum in hac synodo iudicium, quorum alii iam ante scriptis, concionibus et facto a nobis schismate nos condemnarunt; alii ita de nobis publice in ipso synodi consessu pronunciant, ut qui indigni simus cum quibus synodus agat; qui nec Deum, nec supremas potestates, nec ecclesias suspiciamus, qui au(1) pronunciatur] AL: pronuntiatur – (7) conscientiam nostram] AL, AS: conscientias nostras – (11) exponere] AS: proponere – (12) auctoribus] AL: autoribus – (19) responsionum inutili] AL: inutili responsionum – (25) caput et] AL: om. – (27) si] AL: om. – (30) quas] AS: quos – (31) neque] AL, AS: ne – (35) pronunciant] AL: pronuntiant; AS: pronunciarunt 2

Deut 16:18–19.

2A

5

10

15

20

25

30

3A

35

ii/2.211 remonstrant statement to the state delegates

5

10

15

20

25

4A

30

647

daciam pro muro, et impudentiam pro scuto habeamus, in quorum dictis, factis, gestibus quidquam pietatis observari non possit, qui non bona, sed mala, imo perdita conscientia agamus qui numero et qualitatibus (en προσωποληψι αν) modici simus, et quae quamplurima sunt αÍ στοργα et plena inclementiae iudicia, quae animum partium studio non leviter abreptum, ideoque ad iudicandum iudicio iusto minime idoneum, manifeste arguunt. “Iudices iniqui errant a veritate sententiae dum intendunt qualitatem personae,” inquit Isidorus, libro 3 de summo bono.3 Paulus apostolus vivum et absolutissimum episcopi et evangelici doctoris exemplar, usque adeo a summorum sacerdotum, hoc est, partis sibi ex professo adversae iudicio abhorruit; ut rogatus a Festo an vellet Hierosolymam proficisci et super controversis de religione inter ipsum et Iudaeos quaestionibus istis iudicari maluerit ad Caesaris tribunal provocare, quam in ecclesiastico Iudaeorum consessu causam dicere aut eorum iudicio se submittere, Actor. 25. Monet Scriptura serio et cum maledictionis interminatione ne quis opus Domini segniter faciat, Ierem. 48.4 At si vestrae dominationes volunt, ne in lucem protrahantur, prout rei necessitas exigit Contraremonstrantium, et eorum, quos illi pro orthodoxis habent errores crassi et noxii, volent profecto ut causam Dei et veritatis segniter et negligenter agamus. Itaque nisi in Dei maledictionem incurrere velimus per conscientiam parere non possumus. Paulus apostolus in Epistolam ad Titum, cap. 1, inter alia officia boni doctoris et hoc requirit, ut sit idoneus ad convincendos contradicentes. Redarguite eos (inquit) praecise, ut sani sint in fide.5 Idem Timotheum suum monet, ut erudiat eos, qui contrario animo sunt affecti, ecquando det eis Deus ut resipiscentes agnoscant veritatem,6 cum Scriptura divinitus inspirata sit, non solum ad doctrinam sed etiam ad redargutionem προÁ ς εÍ λεγχον.7 Quare per conscientiam hanc muneris nostri partem intermittere, aut ut de ea pro arbitrio suo dispenset pars dissidens et contradicens, permittere nobis non licet et quidem tunc, cum sententiae nostrae confessionem edere solemniter iubemur. Vult Scriptura passim, ut 1 Cor. 6; 10, glorificemus Deum, ut omnia ad gloriam eius faciamus;8 quamobrem cum laesam a multis arbitremur gloriam misericordiae, iustitiae

(3) agamus] AL: agamur – (3–4) qui…simus] A: marg. add. – (8) Isidorus] AL: Isodorus – (9) evangelici doctoris] AL, AS: doctoris evangelici – (15) cum] AS: om. – (16) volunt] AL, AS: velint – (17) exigit] AL, AS: exiget – (19) et] AL, AS: ac – (20) per…possumus] A: marg. add. – (22) Redarguite] AL, AS: Redarguito – (22) praecise] AL: om. – (23) sani sint] AS: sint sani – (24) eis] AS: iis – (24) resipiscentes] AS: respiscentes – (30) ut] A: interl. add. 3 4 5 6 7 8

Isidore of Seville, Sententiae (De Summo Bono), 3,53 (PL, 83:726). Cf. Jer 48:10. Titus 1:13. Cf. 2 Tim 2:25. Cf. 2 Tim 3:16. Cf. 1 Cor 6:20; 10:31.

648

ii/2.211 remonstrant statement to the state delegates

et sanctitatis divinae, eius certe vindicationem per conscientiam negligere, aut ad placitum aliorum suscipere, tunc cum maxime opportunum est eam asseri, non debemus. Vult Scriptura, ut ecclesiae pastor et episcopus testimonium habeat, quod sanus sit in doctrina, ut abrenuncians pudendis latebris, non cum calliditate ambulet, 2 Cor. 4 neque, falset sermonem Dei, sed declaratione veritatis commendet seipsum apud omnem conscientiam hominum in conspectu Dei.9 Nequaquam ergo hoc tempore fama et existimatio nostra proscinditur hoc nomine, quod quae Contra-Remonstrantium est, nostra esse credatur sententia, ab huius criminis et suspicionis abstersione supersedendum nobis erit, nisi contra disertam Spiritus Sancti admonitionem apud fidei nostrae domesticos et extraneos male audire, et pro non sanis in doctrina haberi velimus. Urget serio Apostolus, Act. 2 ut attendamus ad nos ipsos ad doctrinam, ad gregem Domini in quo constituti sumus Tit. 1 episcopi et pastores.10 Monet Timotheum et in eius persona nos quoque, 2 Timot. 4, ut ministerii nostri plenam fidem faciamus,11 finem quoque ministerii nostri vult esse Eph. 4 aedificationem corporis Christi.12 Verum si unquam, nunc tempus est, ut ad nos, ad doctrinam sermonis fidei, ad gregem nobis concreditum eiusque aedificationem attendamus, utpote cui Contra-Remonstrantium et eorum, quos illi pro orthodoxis habent contraria nostris thesibus dogmata, offendiculum maximum praebuerunt. Quanam itaque illa dogmata sint, quique eorum adsertores silentio praeterire, ubi ad causae tractationem ventum erit, citra conscientiae laesionem non possumus. Exigit a nobis prudentiae Christianae infallibilis doctor Christus simplicitatem columbinam et serpentinam prudentiam,13 sed contra hanc erit, si a parte adversa nobis praescribi sinamus istiusmodi leges, quae causae nostrae sive veritatis defensioni quam 1 Cor. 11 maxime praeiudicant. Estote, inquit Scriptura, imitatores Dei et Christi,14 et ad Corinthios scribit apostolus: Estote imitatores mei, sicut ego etiam sum Christi,15 quod facere conscientiae bonae et Christiani pectoris officium est. At quid familiarius Deo, quam per prophetas invehi in errores pseudoprophetarum? Quid familiarius Christo, quam quavis occasione vindicare a corruptelis Pharisaeorum legem Domini? Quid familiarius Paulo, quam tempestive et intem-

(2–3) asseri] AS: adseri – (4) ut] AL: et – (7) tempore] AL, AS: foll. by quo – (11) haberi] AS: om. – (12) 2] AL, AS: 20 – (15) ministerii nostri] AL: nostri ministerii; AS: ministerii – (21) adsertores] AL, AS: assertores – (27) Corinthios…apostolus] AS: 1 Corinthios cap. 11 inquit Paulus – (27) ego etiam] AL, AS: etiam ego – (28) Christiani pectoris] AL: pectoris Christiani 9 10 11 12 13 14 15

Cf. 2 Cor 4:2. Cf. Acts 20:28. Cf. 2 Tim 4:5. Eph 4:12. Cf. Matt 10:16. Cf. Eph 5:1. 1 Cor 11:1.

5

10

15

20

25 5A

30

ii/2.211 remonstrant statement to the state delegates

5

10

15

6A

20

25

30

35

649

pestive refutare Iudaeorum de iustificatione ex operibus sententiam? Nullos hic sibi limites a Iudaeis vel gentilibus, aut quoquam mortalium figi passi sunt Apostoli, sed ubi et quando opportunum erat, et quoad necessarium iudicabant ipsi in veritate defendenda et falsitate oppugnanda perstiterunt intrepidi ad mortem usque. Nec cum Petro non recto pede incedenti in os resisteret Paulus, eo quod condemnandus esset, silendi aut loquendi leges a Petro poni sibi passus est.16 Vult Scriptura, ut in ecclesia Dei, omnia ευÆ σχημο νως καιÁ ευÆ τα κτως fiant, quo Scripturae loco ordinis ecclesiastici necessitatem probant orthodoxi omnes. Sed indecens profecto erit, ut divina veritas, quam sanguine suo confirmavit Dei Filius, limites defendendi sui et averruncandi errores ab iis accipiat, qui isti veritati e diametro contradicunt. Indecens erit, ut nondum instituta a nobis thesium nostrarum defensione et explicatione talis instituatur per quaestiones et responsiones veri inquisitio, ex qua nonnisi maior confusio et rerum tractandarum perturbatio certissime consequetur. Estque hoc contra ordinem ecclesiae et αÍ τακτον plane, ut in synodo ad componendas ecclesiae turbas convocata de iis rebus agendi libertas nobis praecidatur, quae motuum et dissidiorum in ecclesia causa praecipua et principalis sunt. Vident dominationes vestrae rem non esse adiaphoram, de qua controvertitur, sed a recta ratione, manifestis Scripturae locis Dei, Christi, Apostolorum exemplis definitam et circum scriptam esse; ut quotquot mysterium fidei cum pura conscientia tenere volunt, alio pede incedere non debeant, nec si muneris sui rationem habere velint, possint. Si vestrum dominationum, si synodi conscientiae secus statuant, nihil nos iis imperare, quod contrarium suadeat, volumus, quia homines sumus, nihil iis imperare quod contrarium suadeat possumus, quia citati et imbelles sumus. Verum cum conscientiae nostrae aliter iudicent, quarum fide, integritate, innocentia, nihil quoque nobis carius est, humiliter vestras dominationes rogamus, ut rationes nostrae et synodi prius examinentur, et inter nostram et synodi conscientiam sequestrae intercedant. Si synodus edocere queat casum hunc conscientiae casum non esse et iniqua nos postulare, cedemus libenter. Si nos edoceamus, casum hunc conscientiae casum esse, nosque aequissima petere, tandem petitioni annuite. Hoc vero quamdiu tentatum non est, rogamus vestras dominationes ne conscientias nostras porro in hoc negotio a synodo torqueri sinant, ne vel nobis imponant necessitatem contra conscientiae dictamen agendi, quod irreligiosum foret, et veritatis causam adversariorum arbitrio permittendi, vel sibi necessitatem imponant sub specie et (2) figi] AL, AS: praefigi – (3) quoad] AL: quod – (7) poni sibi] AS: sibi poni – (11) ab…accipiat] AL, AS: accipiat ab iis – (16) synodo] AL, AS: foll. by quae – (16) convocata] AL, AS: foll. by est – (29) sequestrae] A: foll. by del. fiant – (29–30) casum hunc] A: interl. add. – (34) imponant] AL, AS: imponere videantur 16

Cf. Gal 2:11–14.

Gal. 2

650

ii/2.212 remonstrant paper on tolerance about questionable topics

titulo inobedientiae et contumaciae in magistratus nostros, in innocentes animas et fideles Iesu Christi servos et obsequentissimos subditos durius quiddam, praeter meritum nostrum statuendi, quod tamen patienter ferre malumus, quam ut causae Dei et Christi, et ecclesiarum nostrarum defuisse videamur, et contra conscientiam agentes, toties execratum in Scripturis hypocriseos crimen committamus, et iram Dei Optimi Maximi, qui corpus et animam in gehennam coniicere potest, in nos concitemus. Quapropter plena animi et conscientiae fiducia in responsione nostra postrema acquiescimus, parati ad rei tractationem accedere, siquidem isto pede liceat. Cumque (quod notari petimus) synodus iudicet casum hunc conscientiae casum non esse, nos vero gravius rem omnem ponderemus, utique nobis hac in parte gratificari salva sua conscientia poterit. Haec quoque vestras dominationes scire voluimus, ne quicquam quod ad instruendum vestras dominationes in re gravissima, quae non leviores circumstantias, sed Dei gloriam, muneris nostri fidem, ecclesiae aedificationem et ipsam veritatis causam concernit, intermisisse videamur.

II/2.212 Remonstrant Paper on Tolerance about Questionable Topics Date: 3 January [?] 1619 Main source: A: HV, 125r–126av Summary: In this Remonstrant paper, which was not submitted to the synod because they did not have the opportunity to present it orally and assumed they were not allowed to submit it in written form, the Remonstrants show their attitude concerning tolerance. Even though Contra-Remonstrant statements harm the honor of God, impair human striving for piety, and make God the author of sin, they still reach out to them with a brotherly hand. In this they follow the example of Melanchthon and Calvin. The Contra-Remonstrants, however, exhibit a lack of tolerance and pursue church schism, something that the Remonstrants want to avoid almost at all cost. Editor: Mans Raveling

(4) et…nostrarum] AL, AS: per negligentiam nostram – (4) defuisse] AL: defugisse – (5–6) hypocriseos] AS: υë ποκρι σεως – (7) animam] AL: foll. by nostram – (7) concitemus] A: foll. by del. Haec quoque vestras dominationes scire voluimus ne quicquam quod ad instruendum vestras dominationes in re gravissima qua non leviores circumstantias, sed Dei gloriam, muneris nostri fidem, ecclesiae aedificationem, et ipsam veritatis causam concernit intermisisse videamur. – (10) hunc] AS: om. – (11) nobis…parte] AL: hac in re nobis; AS: hac in parte nobis – (12) conscientia] AS: foll. by synodus – (13) quicquam] AL: quidquam – (14–15) circumstantias] A: circunstantias

5

7A

10

15

ii/2.212 remonstrant paper on tolerance about questionable topics

5

10

15

20

25

30 125v A

35

40

651

Also de Remonstranten tot meer maelen, oock selfs in dese synode, den Contra-Remonstranten hebben te laste geleydt soodanige leerstrucken en opinien, dewelcke sy oordelen dat de eere Godes naedeelich ende de godtzalicheydt ten hoochsten hinderlijck zijn; jae oock somwijlen verklaren dat de selfde grouwelijck, monstreus en schrickelijck oock van de algemeene kercke veroordeelt zijn; so wert gebraecht met wat conscientie ende om wat redenen sy dien selfden Contra-Remonstranten aenbieden de rechter handt van broederschap en verklaren te willen dulden de leeraers van sulcke leer-poincten. Om welcke vrage volkomentlijck en klaerlijck te beantwoorden sullen wy voor henen eenighe suppositien vast stellen waer op voortsbouwende wy onse antwoorde in seeckere articulen categorice sullen uytdrucken. 1. De articulen die wy inden Contra-Remonstranten teghen spreecken zijn tweederley, want eenige der selfder zijn van haer verdedicht in de Haechsche Conferentie, ende ander schriften op den gemeynen naem der ContraRemonstranten uyt gegeven; andere wederom gaen buyten de paelen van de selfde schriften. 2. De articulen welcke buyten de voornoemde schriften gaen, zijn ofte soodanige welcke betreffen de tegenwoordige verschillen van de predestinatie metten aenkleven van dien, oft sy raecken andere stucken der theologie. 3. Alsmen oordeelt dat eenige poincten de eere Godes naedeelich ofte de godtzalicheydt hinderlijck zijn, kan dat selfde op driederley wyse verstaen werden: datse namentlijck directelijck tegen spreecken de waere eygenschappen Godes die hem in de Schrifture toegeschreven werden; ende de uytgedruckte ghetuygenissen des Heyligen Gheestes van des menschen ampt en ’tbetrachten der godtzalicheydt; ofte datse by immediate, nootsakelijcke ende soo klare consequentie ende ghevolge als de Sonne op den middach tegens de selfde strijden, sulcx dat een yder die niet gheheel door vooroordeel verblindt en is, de selfdige maer eens ghevat en verstaen hebbende, terstont mercke dat Godes eere daer door verkort, de godtzalicheyt gekrenckt ende yet sulcx gheleert wert, dat soo veel is in effect als openbare en regel-rechte Godts-lasteringhe; oft dat sy schij nen sulcx te doen duysterlijck en by wat verre gehaelde consequentie. Van de eerste souden dese zijn: God is onrechtvaerdich, onwijs, onbarmhertich gheveynst (lasteringhe moet verre zijn) insgelijcx ’tgheloove, de betrachtinge van de goede wercken ende godvruchticheyt en zijn niet noodich. Dusdanige poincten en leggen wy den Contra-Remonstranten niet te laste, ten sy mogelijck datmen daer onder wilde begrijpen dese spreucken van sommige leeraers: Wy erkennen in Godt een heylige geveynstheyt; wy bemercken in Godt tweederley gelaet; het is een doodtwaerdighe misdaedt te doen den wille Godts: Alle yver en viericheyt die de mensche aenwent om tot het geloove te komen, voor het geloove, en den Gheest der bekeeringhe zijn meer schadelijck als vorderlijck.

652

ii/2.212 remonstrant paper on tolerance about questionable topics

Door welcke pointen de heylicheyt Godes regel-recht wert tegen gesproken als tegen welcke staet gheveynstheydt, en twederley gelaet; mitsgaders oock teghen de Schriftuyr plaetsen, welcken den yver en vyericheydt om tot gheloove en bekeeringe te komen gebieden en afvorderen van den mensche. Tot de tweede soorte behooren dusdanige poincten: Godt verordent sommighe tot een eeuwich verderff, sonder aenmerckinge van de zonde, als een verdienende oorsaeck daer van; God heeft eenighe geschapen ter verdoemenisse als tot een eynde dat hy alder eerst en preciselick heeft voor gehadt; Godt ontreckt den mensche syn genaede op dat hy zondighe; Godt bestelt dat de mensche zondige; Godt heeft den zondaer van doen tot verklaringe van syn heerlicheyt; God is oorsaeck van de zonde; de zonden geschieden nootsaeckelijck door kracht van Godes besluyt; De mensche zondicht door Godts aenporren; Het streckt tot verchieringhe ende volmaecktheyt van de werelt, datter eenige verworpene zijn; De zonde ende ongheloovicheyt en is geen oorsaecke der verwerpinghe; Soo wel de uytverkoorene, als de verworpene, zijn te vooren gheordineert tot de zonde, ten aensien dat het zonde is, voor soo veel als uyt de selfde door Godes goetheuydt syne heerlicheyt most werden verklaert, en noch verklaert wert; Godt heeft sommige menschen daer toe geschapen, datse godloofelick leven souden; Godt will, ende maeckt dat de godtloose in haere begheerlicheden leven; Het staet Godt vry des menschen herte tot godtloofheudt te bewegen; De godtloose werden daerom niet bekeert, om dat Godt niet en wil datse bekeert sullen werden; God roept ende nodicht uyterlijck tot het geloove ende de zalicheyt die ghene, welcke hy ganschelijck niet en will datse bekeert en zalich sullen werden. Dese Poincten sietmen klaerlijck, datse de eere van Godts goetheydt, rechtvaerdicheydt ende heylicheydt opentlijck, ende by ghevolch dat elck een sien kan, verminderen; sulcx dat die gene die sulcke spreucken hoort terstont by hem selven sal oordelen (ten sy dat hy selfs mede een toestander oft drijver van dat gevoelen sy) dat daer mede wat gheseydt wert ’twelck even soo veel is als oftmen seyde God is onrechtvaerdich, onbarmhertich, gheveynst, quaet, etc. Soodanige zijn oock die pointen, welcke door haer eygen aert bequaem zijn allen yver tot godtzalicheydt, de vreese Godes en heylige sorchvuldicheyt uyt de herten wech te nehmen, als: De mensche en kan niet meer goets doen, dan hy doet, noch meer quaets laeten, als hy laet; De geloovige al vallen sy in grouwelijcke schelm-stucken, soo en verliesen sy nochtans het gheloove, noch de genaede der rechtvaerdichmakinge niet; De zonden der geloovigen, en zijn gheen doodt zonden, maer zijn al vergeven eer datse geschieden; De zonden der geloovigen komen altijdts voort uyt eenigher handen swacheydt, maer nimmermeer uyt boosheydt, ofte moetwillich opset; De geloovighe konnen absolutelijck verseeckert zijn, datse in zonden niet en sullen sterven; De zonden zijn al vergeven voor het geloove ende bekeeringe, ooc alsdan, wanneer sy

5

10

15

20

25

30

35

40

ii/2.212 remonstrant paper on tolerance about questionable topics

126r A

5

10

15

20

25

30

35

40

653

Godt noch veel wercx maecken met zondigen en synen naem ontheyligen; De goede wercken ende bekee ringhe en zijn gheen oorsaecken sonder welcke wy niet connen gerechtveerdicht en Gode versoent werden; Godt werct allerley goet in ons onwederstantlijck en sonder ons; Met moet de ketters aen den lijve, oock met de dood straffen, etc. Welcke poincten men siet door immediaten en claren ghevolghe, dat de nootwendicheydt der godtvruchtigheydt wech nehmen en den mensche van syn schuldighe plicht aftrecken, sulx datmen mercken kan, dat door de selfde teghen-ghesproken werden die Schriftuyr-plaetsen, in welcke den mensche oock syn werck inde bekeeringhe ernstelijck bevolen werdt ende de ghenaede niet van onder conditie van geloove ende ghehoorsaemheydt belooft; oock onwettighen doot-slach verboden werdt. Tot de derde soorte behooren dese articulen: Godt heeft uyt sonderlinghe ghenade ende liefde voorghenomen eenighe absolutelijck salich te maecken; God heeft besloten in de selfde persoonen soo te wercken, datse seeckerlijck sullen ghelooven en volharden; Godt heeft beslooten sommighe uyt het ghevallen menschelijck gheslachte voorby te gaen, om de schult van Adams sonde; Christus is maer een uytvoerder der verkiesinghe; Het geloove is een vrucht der verkiesinghe; Christus is voor de uytvercorene ghestorven met seeckere en absolute intentie om haer salich te maecken. Welcke poincten so opentlijck Godes eere niet en krencken, nochte oock soo schadelijck zijn voor de Godsaligheyt, alhoewel sy eenichsins mede connen beswaert werden met de selfde swaricheden die uyt de voorghemelde poincten volghen, doch door verre gehaelde en elck een niet soo seer bekende consequentien. 4. Het is vry wat anders in een leeraer der kercken dulden een dolinghe, welcke de algemeyne kercke verdoemt heeft, als sulck een dolinghe diemen noch niet en weet, dat met alghemeyne toestemminghe veroordeelt is. 5.Het is ook vry wat anders een dolinghe te verdragen in een leeraer die een vroom ende heylich leven leydt, als een dolinghe te verdraghen in een leeraer die nae den aerdt synde leere niet godtvruchtelijck en leeft. 6. Het scheelt oock een dolinghe in een leeraer so verre te verdraghen, datmen hem oock macht gheeft die opentlijck te leeren, als datmen hem maer verdraghe onder belofte van stille swijghen en die by sich te behouden. 7. Het is een groot onderscheyt in een leeraer te verdraghen sulcken dwalinghe, door welckers verbreydinghe en voort-leeringhe men bemerckt dat het volck daghelijcks snooder werdt ende in de heylicheydt des levens afneemt en te rugghe gaet, als sulck een dolinghe te verdraghen, van welcke men noch sodanich perijckel niet vernomen heeft. 8. Het verscheelt veel toe te laten dat eenighe dolinge in de hooge schoolen ende universiteyten bedisputeert werde alleen om de verstanden te oeffenen, oft toe te laten dat die opentlijck in de schoolen gheleert en toeghestaen werde.

654

ii/2.212 remonstrant paper on tolerance about questionable topics

9. Het verscheelt veel yet te dulden voor een tijdt, op hoope van beteringhe en uyt vrese van meerder en grooter swaricheden die anders inde ghemeynten mochten ontstaen, oft het selfde absolutelijck ende op sich selven maer inghesien, lydelijck te verclaren. 10. Het verscheelt oock datmen een dolinge duldet als een particuliere opinie van dese ofte die, oft datmen de selfde als een noodighe leere der kercke van andere laet opdringhen. Dese Articulen ende Suppositien al vooren vast ghestelt en toegestaen zijnde, antwoorden wy op de voorghestelde vraghe aldus: I. Dat wy de verdraechsaemheydt (welverstaende de onderlinge verdraechsaemheyt) gedreven hebben over die articulen, welcke inde Haechsche Conferentie zijn ghedisputeert, ghelijck die selfdighe aldaer verclaert zijn, oft oock in andere Schriften der Contra-Remonstranten; blyvende binnen de palen van ’t ghene in de voorszeide Conferentie by ghebracht is en tot noch toe met ghemeyne toestemminghe der alghemeyne kercke niet en is verworpen. II. Wat belanght die poincten welcke buyten de palen der voorschreven Conferentie gaen, soo ’t zijn poincten van de eerste soorte, sulcke en hebben wy den Contra-Remonstranten in ’t gros noyt te laste gheleydt, uytghenomen die poincten welcke wy te vooren verhaelt hebben, die by de Contra-Remonstranten, oft die gene die haer ghevoelen toe staen te vinden zijn; dewelcke voorwaer soodanich zijn, dat wy gantsch niet en konnen ghevoelen datmen die soo verre in een Leeraer soude verdraghen, datmen hem soude toelaten die opentlijck te leeren. III. Soomen het neempt op poincten van de tweede soorte, gelijck wy versekert zijn dat die by den Contra-Remonstranten gheleert werden, alsoo en hebben wy noyt toegestaen, datmen die in een Leeraer soo verre soude verdraghen, dat hy die selfde op den predickstoel soude mogen leeren, ofte door boecken en schriften de selfde verspreyen; maer wy houden veel eer ter contrarien, dat niemandt sonder groot perijckel van salicheydt sulcke predicatien mach hooren, als de welcke de gesonde Leere verteeren gelijck een kancker ende groote occasie gheven om den name Godts te lasteren. IV. Door al soo houden wy dat sulcke dolinghen in desen tijdt niet lydelijck oft verdraechelijck en zijn in de welcke (God betert) de erbarentheyt niet dan al te claer en ghetuycht, dat so wel de herders selfs als ’t ghemeyne volck, door den aerdt van soodanighe leere, daghelijcks snooder en onghebondener van leven werden. V. Veel min alsdan wanneer de leeraers tot de dolinghe in de leere noch by voeghen openbare scheuringhe, welcke ergher is als dolinghe, van andere sich afsonderende om poincten, welcke de alghemeyne kercke oft niet veroordeelt en heeft, oft selfs oock ten meerderen deele toeghestaen.

5

126v A

10

15

20

25

30

35

40

ii/2.212 remonstrant paper on tolerance about questionable topics

5

10

15

126ar A 20

25

30

35

40

655

VI. Derhalven soo bekennen wy dat wy inden eersten den Contra-Remonstranten aengheboden hebben de onderlinghe verdraechsaemheydt, om datse ontkenden de poincten toe te staen ende aen dese droevighe scheuringe sich noch niet schuldich en hadden ghemaeckt. VII. Wy hebben ettelijcke maelen duydelick verclaert in verscheyden onse schriften, dat wy inde ontstaene verschillen de Contra-Remonstraten wel wilden dulden, als sy maer sich onthielden van de leeringhen der Manicheen ende Stoycken. VIII. Wy hebben daer ooc uytdruckelijck by ghedaen, dat wy haer voor broeders houden op hoope van verbeteringhe, datse haer sullen beceren. Want wy van haer niet hebben willen scheyden, voor dat wy souden te werck ghestelt hebben alle middelen daer door sy mochten tot beter en ghesonder ghevoelen en meyninghe ghebracht werden; naer het exempel Christi ende der apostelen, dewelcke op hoope van verbeteringe ende voorder onderwysinghe voor een tijdt hebben verdraghen in den apostelen en hare discipulen de onwetenheyt van sommighe der aldervoornaemste hoofstucken, sonder welcke niemandt can salich werden. IX. Wy hebben verdraechsaemheydt ghepresenteert, eer dat de ContraRemonstranten noch pooghden die doolinghen haeren mede-broederen op te dringhen als noodighe poincten des gheloofs. X. Maer also wy nu bemercken, dat selfs de doolinghen der Manicheen van de Contra-Remonstranten, oft haere voorstanders, ghedreven, ’tsy by monde, oft oock voor boecken ende schriften, datmen oock voor rechtsinnighe leeraers houdt soodanighe, welcke die stucken met voordacht drijven; jae selfs als die van ons teghen ghesproocken werden, men alsdan roept, dat de leere der kercken doorghestreken ende leelijck ghemaeckt wert; ende datmen tot noch toe de Contra-Remonstranten daer toe niet en heeft konnen brenghen, datse eendrachtelijck ende eenstemmelijck deselfde veroordelen souden, maer datse veel eer bekent staen, datse in de hooft-somme der leere met soodanighe leeraers accorderen; datse oock daer en boven scheuringhe hebben ghemaeckt ende oock van onse kercke ghescheyden zijn, om dat wy die poincten hadden teghen gesproocken; mitsgaders datse in soo veele jaeren sich niet hebben laeten brenghen tot kennisse der noodigher waerheydt, maer datse veel meer alle dage wijder vervallen, soo wel de leeraers die de selfde drijven, als het volck die de selfde toestaen ende daer bovens teghens ons ende de onse met lasteringhen valsche beschuldinghen ende uytwerpinghen uyt haere diensten, niet anders als vyanden woeden en raesen; soo houden wy met goede recht sulcke leeraers voor onverdraghelijck ende onwaerdich met de welcke datmen broederschap ende kerckelijcke eenicheydt soude onderhouden, soo langhe sy voort gaen in dat voornemen, oock in de maniere van leeren, van leven en van ons te mishandelen.

656

ii/2.212 remonstrant paper on tolerance about questionable topics

XI. Nochtans zijn wy bereydt oock die doolinghen te verdraeghen in de leeraers, by aldien sy willen belooven daer van te swijghen ende voorts godszalichlijck te leven; dewijlmen bevindt dat het ghetuyghenis der ghesonde reden in soodanighe meerder kracht heeft om de godzalicheydt haer aen te raeden, als het voor-oordeel en toestemminge van de voorschreven leerpoincten doet om haer te beweghen tot godtloosheydt ende roeckeloosheydt. XII. By de resolutie van de edele moghende heeren Generale Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt en wert niet gheordineert dusdanighen verdraechsaemheydt in de Manichaı¨sche doolinghen; gheensins, maer daer wert alleen vertelt en verhaelt, dat die dinghen sommigen werden te laste gheleydt; ende wert ter contrarien verboden, dat niemandt in de kercke sulcx leeren en sal: maer daer wert gheordineert verdraechsaemheydt over de Artijckelen der Remonstranten in de selfde resolutie uytghedruckt; als dewelcke de ContraRemonstranten hertneckelijck weygerden te verdraghen; ende eyndelijck soo wert oock vryheydt vergrondt om in de hooge scholen niet wel die Manichaische opinien toe te staen, maer van die hooghe materien te disputeren, het welck voor ’t volck niet en kan gheschieden, als met groot perijckel om veeler swacken wille. XIII. Ende oft wel waerachtich is, dat wy door het exempel van Melanthon ende Calvinus (welcke bekent is dat die groove poincten gheleert en oock sterck ghedreven heeft) de Contra-Remonstranten tot haere ampt van verdraechsaemheydt hebben vermaent, soo en kan nochtans daer uyt niet besloten werden, dat wy ’t daer voor gehouden hebben, datmen die ongherijmde opinien van Calvinus in de leeraers mach verdraghen, datse die souden voort leeren en ’t volck voordragen, het sy datmen dan oock sie op Calvinum, die Melanthon wel verdroech, oft datmen sie op het exempel van Melanthon, die Calvinum dulde. Het eerste, te weten het exempel van Calvinus, dienende tot onsen voornemen; ende daer uyt conde tot voorstandt van de onderlinghe verdraechsaemheyt alsoo beslooten werden: by aldien Calvinus, met den welcken het de Contra-Remonstranten houden, gheen swarigheydt ghemaeckt en heeft te dulden ende verdraghen Philippum Melanthonem, die in onse ghevoelens was en ’t selve leerde en voorstondt; soo connen oock de Contra-Remonstranten onvermindert de broederschap, ons, die van haer verschillen ende met Melanthon in een ghevoelen zijn, wel dulden ende verdraghen, jae behooren dat oock te doen. Doch soo evenwel oock yemandt ter ander zyden wil dringhen op het exempel van Melanthon, die Calvinum wel verdroech ende in Calvino oock verdroech eenige poincten der Manicheen ende Stoycken, dan moetmen op dusdanighen voet daer uyt besluyten, van ’t meerder tot een minder: by aldien Melanthon van soo grooten sachtsinnicheydt ende Christelijcke voorsichticheydt is gheweest, dat hy op hoope van beteringhe en uyt vrese van grooter swarigheydt, te weten van scheuringhe ende erghernisse, en dat noch inden eersten aenvanck der reformatien, in

5

10

15

20

25 126av A

30

35

40

ii/2.213 henricus leo’s reply to the states general 1 january resolution

5

10

15

657

Calvino soo groover poincten verdragen heeft; soo doen de Contra-Remonstranten qualijck, datse met sulc een hevicheyt ende bitterheyt teghen ons uytvaren, dewelcke met recht met so groove dolinghen niet connen belastet werden, maer behoorden ons te dulden ende verdraghen met meerder sachtsinnigheydt ende bescheydenheydt, al ist dat wy anders ghevoelen dan sy doen. XIV. Alhoewel de voornoemde poincten genoechsame oorsaecke zijn om van de Contra-Remonstranten te scheyden, soo werdt nochtans veel meerder oorseack ons daer toe ghegeven, overmits door haere schult ende partydicheydt openbare scheuringhe is aengerecht en de Contra-Remonstranten eerst van ons syn afgeweecken, de kerckelijcke eenicheydt verbroocken hebben ende ons de Broederschap toegheseydt, gelijck sy noch daghelijcks doen en daer in voortvaren. XV. Wat belanght de articulen vande derde ende laetste soorte die zijn wy als noch bereydt ende overbodich te dulden ende verdragen in allen den ghenen, de welcke de scheuringhe by anderen aengherecht verfoeyen, sich binnen de paelen houden daer te vooren mentie van ghemaeckt is ende voorts de onderlinge verdraechsaemheyt ter weder zyden door haer exempel toestaen ende betuyghen.

II/2.213 Henricus Leo’s Reply to the States General 1 January Resolution Date: 4 January 1619 (Session 47) Main source: A: Utrecht OSA, A.21, 5 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 189r–191v Other copy: F. Knipscheer, Henricus Leo: Een Remonstrantsch-Gereformeerd Predikant (Huis ter Heide: De Tijdstroom, 1929), 156–159 Summary: On 4 January, the States General resolution was read to Henricus Leo, who was absent the previous day when it was read to the other cited Remonstrants. Leo replied with this written statement to the synod, in which he asserts that it was a mistake that he was among those cited, since he was not a Remonstrant leader, even though he stood with the views of the Remonstrants. The troubles in the churches could be removed by rejecting the rigid doctrine of reprobation; otherwise, he contended, there was no dispute. He was content that the synod judge the Remonstrants from their writings. If found guilty of being unbiblical, he was willing to submit and resign from the ministry. Editor: Mans Raveling

658

ii/2.213 henricus leo’s reply to the states general 1 january resolution

Generosi, nobiles, amplissimi domini, honorande Praeses, reverende praesul, clarissimi d. doctores, professores ac symmystae clarissimi. Statueram apud me huic conventui et rebus agendis omnino non interesse, tum quod meae mihi tenuitatis probe essem conscius, tum quod me decretis vestris, qua per fidem et bonam conscientiam liceret, obtemperaturum in synodo Gelriensi ac alibi non semel testatus essem, seu cedendo rationibus vestris, seu (quod cuivis debebat esse satis) imperio et mandatis ad communem non tantum patriae, sed etiam ecclesiae nostrae pacem tranquillitatem, et quam ego mea mihi vita chariorem habeo incolumitatem. Placuit nihilominus venerandae synodo huic me huc praeter alios evocare ea uti prae se ferunt literae vestrae intentione, uti sententiam nostram libere proponamus, explicemus, et quantum possumus ac necessarium esse iudicabimus, defendamus, ut sua tandem reipublicae salus, ecclesiae tranquillitas reddatur, et ulcerati exulcerati atque exacerbati utrimque animi leniantur. Laudabile erat mihi ac pium istud institutum, cui ego a Deo optimo maximo et nobis vires cum sancta industria, et vobis animum ab omni partium studio alienissimum, precabar atque optabam, ut restituta pace et in lucem producta veritate, communis confessio nostra, communi etiam sanctorum omnium testificatione, signaretur. Nec dubitabam quin propitius futurus fuisset benignus ille Deus actionibus nostris, nisi huic tam sancto labori obstitissent (quod sane doleo) nescio quae de nobis praeconceptae suspiciones, et ex iisdem postulatae condiciones, quas nec a synodo exspectabamus, utpote charitati et aequitate (nostro quidem iudicio) non usquequaque congruentes, nec nos, nisi reluctante conscientia, si sartam tectam cuperemus veritatem (quod cuiusvis Christiani est) admittere poteramus. Quod autem me in hanc quoque arenam protraxistis velut etiam primum ac primarium huius causae vindicem, in eo et vos ipsos vehementer fefellistis, et me apud concitatam plebem (cui iam diu solum Remonstrantium nomen, ut quondam Christianorum, pro crimine esse coepit) nescio cuius culpae suspectum reddidistis, praeter omne meritum profecto. Numquam enim ego me hisce controversiis ducem atque antesignanum praebui, neque etiam hoc mearum foret virium. Nunquam nisi publica authoritate vocatus in earundem ventilationem descendi. Nihil unquam typis evulgavi, imo ne iota me conscio evulgatum, bona fide assero. Nemini in ecclesia mea vel extra eandem turbas aut iustam offendiculi causam dedi, testantibus id publicis quae ad manus habeo instrumentis, et ipsissimis adversariorum meorum si qui huc confluxerunt conscientiis. Eo semper studia mea direxi ut Pontificiorum ecclesiae nostrae perpetuo ex vicinitate loci inhiantium, technas ac dolos, Pelagianorum errores, Manichaeorum deliria, et horrenda illa paradoxa quae

(24) quod] A: foll. by del. word – (29) nescio] A: foll. by del. word

5

10

15

20

25

30

35

2A

ii/2.213 henricus leo’s reply to the states general 1 january resolution

5

10

15

20

25

30

3A

35

659

mecum detestata est Synodus Gelrica1 a cervicibus nostris propulsarem. Qua denique fide in domo Dei versatus sim, quid non sumptuum restituendis in vicinia nostra ecclesiis, quae annos triginta et amplius, omni fuerunt ministerio destitutae insumpserim, quid non molestiarum et periculorum eo nomine lubens subierim, norunt illi qui ex tractu nostro ad hanc synodum sunt delegati, tum politici tum ecclesiastici. Caeterum non haec eo animo a me dicuntur, quasi Remonstrantium de praedestinatione sententiae, iam diu exhibitae, et a me quoque subsignatae, suffragari non pergam, aut quod eandem pro modulo meo asserere erubescam, cui per Dei gratiam ad extremum usque vitae terminum immori stat animus. Multo vero minus ut huic gloriolam aliquam reportem, vel vestrum etiam aut cuiusquam mortalium favorem captem, sed ut hoc ab amplissimis ac reverendis dignitatibus vestris impetrem, ut ab omni sinistro de me iudicio (si quod forte in hanc congregationem, utinam coelo et syderibus gratam ceciderit) supersedeatis, atque hoc omnino persuasum vobis, habeatis esse me patriae amantissimum et hactenus pacis publicae apud nostrates custodem fidissimum, quod sine dubio calculo suo subsignabunt quotquot sunt in urbe nostra, et locis vicinis, non deploratae aut male feriatae conscientiae homines. Quod autem ad praesens nostrum negotium attinet, optarem toto animo, eo rem omnem fuisse deductam, ut dirimendae litis et fraternae concordiae reparandae ergo, amica potuisset et libera institui collatio, inter doctissimos quosque ex dissidentium numero. Sed quia hoc non datur, eo saltem quo nos desiderabamus modo, est quod apud me lugeam. Vidissent haud dubie fratres exteri, quam simus omnes nos (quantum mihi saltem constat) ab istis erroribus immunes, quis nobis impingit temerariorum quorundam hominum audacia, quamque facile foret omne reparare in ecclesiis nonnullis damnum, sublata rigida ista de reprobatione doctrina, aut ita limitata ut partibus controvertentibus fiat satis, gloriaeque divinae ac aedificationi. Ecclesiarum nihil decedat. Una quippe extra eandem, etiam in ipsis controversis capitibus, si literam spectemus, fides nobis est. Fideles enim in vera fide et pietate persistentes, per solam Dei misericordiam in Christo vitae aeternae esse adiudicatos, incredulos vero et impoenitentes Gehennae, quis negaverit? Christum pro omnibus mortuum, fidem et conversionem per Verbi praedicationem, et sufficientem Spiritus Sancti gratiam in nobis excitari et perfici; fideles a gratia excidere posse, nemo sanae mentis, prout verba iacent (sic nunc consensum suum testantur nonnulli) inficias iverit. Sub verborum tantummodo involucris sensa latent abstrusiora, quae an ad aedificationem spec(13) iudicio] A: foll. by del. word – (15) habeatis] A: marg. add. – (17) quod] B: quot – (25) nobis] A: foll. by del. word – (30) pietate] A: foll. by del. et pietate 1

Thien Contra-Remonstransche positien, voor grouwelijc ende afgrijselijc verklaert in de laetste Geldersche synode tot Arnhem ghehouden (Rotterdam: Mathijs Bastiaensz, 1618).

660

ii/2.213 henricus leo’s reply to the states general 1 january resolution

tent, aut tanto cum fremitu populo inculcari debeant, viderint illi, qui huius Synodi authoritatem perpetuo obtendentes, suae se causae iam diu iudices et vindices constituerunt. Si reliqua inspiciantur, in quibus nulla, mihi saltem, vobiscum lis est, unus utique nobis omnibus Deus est, idem Christus, eadem spes, eiusdem lavacri sacramentum. Nomen tantummodo pacis in multis violatum est, et ius fraternitatis; convitiis petuntur optimi quique utrimque. Quin et huc nescio quibus furiis adducti sumus, ut veritati subinde ad exemplum extraneorum praescribere non vereamur, vel per spatia temporum, vel per patrocinia praeeminentium in ecclesia doctorum, vel per privilegia regionum, fitque hoc pacto ut nos Pontificiis ipsis deludendos propinemus, quibus hoc unum semper instar clypei obiecimus, haereses non tam novitate quam veritate convelli, inveteratas glossas prodire plerumque ab aliqua ignorantia, aut simplicitate, per successionem in usum corroborari, et ita tandem adversus veritatem militare, ut cuivis praeiudicato novum videatur, quod sibi est vetus. Chamo comparantur Remonstrantes a quibusdam,2 forte etiam in concionibus publicis (tantae sunt animis caelestibus irae) qui pudenda patrum suorum retegant. Sed hoc nobis parum admodum est, in hac seculi malignitate. Scilicet illi Semi sunt ac Iapheti, qui eadem anxie et sollicite tegant, sed retrorsum euntes, hoc est, via ad veritatem indagandum minus regia; quod an in hoc negotio tantae sit pietatis quam in isto, illi ipsi iudicent. Noxii propemodum habemur, si forte quid opponamus receptae disciplinae aut inveteratae consuetudini; et cum Regula Fidei una tantummodo sit sacra scilicet Scriptura, sola exacta vitae et religionis norma, sola immobilis et formidabilis, aegre nonnullos habet, si dicamus praedecessorum nostrorum scripta, dicta, facta novitatem admittere correctionis. Certe si is in posterum futurus est, ecclesiarum nostrorum status, satius mihi fuerit, in tam insana hominum ambitione, tot calumniatoribus in deterius recta torquentibus, a publico recedere, quam ad rigidissimas quorundam criticorum censuras et placita consenescere, atque hoc pacto damnum illud evitare, quod mihi aliisque minatur, si non ubique, alibi saltem, a plebis et fratrum quorundam nostrorum, bilis. Ut finem faciam, vos nobilissimi atque amplissimi domini, patres et fratres in Christo, custodes auditis iustitiae, amatores eruditionis, angeli pacis, an autem sitis, iam porro declarabitis. Ne quod attinet nihil de causa mea deprecor. Manifestentur et in lucem protrahantur foeda illa, si quae sunt, et horrenda, quibus Remonstrantes passim gravantur: crimina, haereses, proditiones, illicitae conspirationes, et si quid imo prodiit Acheronte deterius. Si inter eos, et ego culpa non careo, luam. Si autem nemo sit qui me istorum (4) utique] B: itaque – (10) nos] A: foll. by del. word – (15) Chamo] B: Hamo – (15) forte] A: marg. add. – (19) indagandum] A: marg. add. 2

Gen 9.

5

10

15

20

25 4A

30

35

ii/2.213 henricus leo’s reply to the states general 1 january resolution

5

10

15

20 5A

25

30

661

coarguat aut convincat, iniquissimum certe fuerit, me infontem pati, et iam tam multa passum esse pro vulgi maledicentia. Sententiam nostram rotunde proposuimus; ab illius ad nutum nostrum explicatione ac defensione si prohibemur, reverentiae vestrae aliunde eam ut petant per me licet, ex Collatione sancti Hagiensi, ac responsione ad epistolam fratrum Walachrorum.3 Exspectabo iudicium vestrum, rationesque in timore Domini expendam. Si eas Verbo Dei consentaneas deprehendero, habebitis me assentientem. Si secus, functione mea (quod et nuper dicebam) cedam lubens, ad mandatum vestrum, authoritate illustrium dd. Ordinum communitum, populum plebemque nostrum, adhuc quietum, Deo summisque potestatibus et eorum quorum interest, curae commendaturus, testante mihi conscientia mea me fideliter ea semper egisse quae patriae ac ecclesiae debebam. An vero hanc solam ob rem ministeriis nostris simus destituendi, quod solo conscientiae stimulo, eorum placitis parere recusamus, qui in causa propria, nostraeque adversa iudicium sibi assumunt vel deferri sibi patiuntur, ad caetera cum simus paratissimi, iudicet orbis Christianus. Interea quidquid de me statuitur, vos per Dominum Iesum precor et obtestor, opitulamini rebus nostris, pacem restituite qua potests et sanctimoniam, quam inter nos magnopere deferbuisse, nemo non cum lacrymis aspicit. Date operam ut factis iungamur qui non separamur muneribus, copulemurque opere qui, si Christum spectemus, diversi non sumus nomine. Disiunxerunt nos quodammodo vocabula ac insolita ac probrosa nomina, efficiant reverentiae vestrae ut nos in posterum iungat fidelis ac devota divinorum praeceptorum observantia, reversis ad regnum suum iis virtutibus quas sibi cumprimis vendicat sacrosancta professio nostra. Hoc si fiat, precabor vobis illustres ac praepotentes domini Ordines, vitam prolixam, imperium securum, senatum fidelem, populum probum, orbem quietum. Vobis autem reverendi praesules ac fratres, Dominum Iesum, veritatis in studiis doctorem, in reditu ad vestros itineris ducem ac socium, omnibusque ac singulis qui huic conventui intersunt datorem vitae in terris felicis, in caelo beatae. Illustrium dominorum ac reverentiarum vestrarum observante, Henricus Leo Ecclesiastes Bommilianus

(12–16) An…Christianus] A: marg. add. – (21) ac] B: om. – (25) vobis] A: marg. add. – (31) Illustrium] B: prec. by Subscriptum subsignatumque 3

Writings of the 1611 Hague conference, and the Remonstrant Epistola Ecclesiastarum responding to the 1617 letter of Classis Walcheren to foreign theologians.

662

ii/2.214 remonstrant letter to the states general

II/2.214 Remonstrant Letter to the States General Date: 3 January 1619; received 9 January 1619 Main source: A: Rotterdam BRG, 976, [4 pp.] (original) Collated source: AS: Acta et Scripta, 1:150–152 Summary: In this letter to the States General (with three other documents appended), the cited Remonstrants make an appeal for their innocence. They point out that their citation letters summoned them to state, explain and defend their views, as much as they would judge necessary. But the synod began questioning them and wanted to restrict their explanation and defense within the bounds of the questioning, and not allow them to refute opposing views. They cannot follow such a procedure in good conscience, and they request that they be allowed to explain and defend their cause freely and fully. If anything is lacking in their explanation, they will answer any number of questions. They ask that their actions not be taken as a refusal to obey, and request that civil punishments not be inflicted upon them for an ecclesiatical matter. On 9 January, the Remonstrant letter was read by the States General, which then decided to refer it to the state delegates for advice. Editors: Mans Raveling and Donald Sinnema

Illustribus, Nobilibus, Praepotentibus Dominis, Dominis Ordinibus Confoederatarum Provinciarum Generalibus. Illustres, praepotentes domini, domini nostri clementissimi, nos infra scripti ad synodum nationalem vestra authoritate in urbe Dordracena convocatam citati, vestris dominationibus per praesentes litteras significatum venimus cum omni reverentia et debita animorum submissione, quo loco et statu sint res nostrae, et quid principali, ob quam tantis impensis convocata est synodus, actioni remoram iniecerit. Liceat nobis illustres ac praepotentes domini hac scriptionis libertate apud vestras dominationes uti, et benignam humillimis vestris servis et obsequentissimis subditis aurem commodare quaesumus per Iesu Christi nomen ne dedignemini. Nihil quod a veritate alienum sit, aut munere nostro indignum, aut quod vestris dominationibus merito displicere possit proponemus. Vocati sumus ad synodum nationalem litteris tum nobilissimorum dd. delegatorum, tum ipsius synodi, idque uti diserte habent litterae,1 ut libere sententiam nostram proponamus, explicemus, defendamus, quantum possumus et neccesarium iudicabimus. Quare laeto etiam ac alacri animo ad synodum accessimus, gravisi eam (18) Illustribus] A: prec. by Receptum ix Januarii 1619 in a diff. hand – (21) authoritate] AS: auctoritate – (29) vestris dominationibus] AS: dominationibus vestris 1

The citation letters summoning the Remonstrants to the synod; see nos. II/2.29 and II/2.30.

20

25

30

ii/2.214 remonstrant letter to the states general

5

10

[2] A 15

20

25

30

663

nobis iam concessum iri libertatem aperiendi sententiam nostram, et quid nos in contrariae sententiae assertoribus hactenus male habuerit, et etiamnum male habeat in venerando tot clarissimorum virorum et symmystarum nostrorum consesu plena exponendi. Sententiam nostram aliquot thesibus succincte comprehensam synodo exhibuimus,2 ad earum ex ordine explicationem et defensionem parati. Verum exactae statim a nobis sunt considerationes nostrae ad Confessionem Belgicam et Catechesin Palatinam.3 Nos, licet ex praescripto formulae indictionis synodi4 a vestris dominationibus conceptae primum transigi debuerit de Quinque controversis Articulis, priusquam alia in medium adducenda essent gravamina, quod ipsum etiam futurum ipsae litterae citatoriae expresse significabant, tamen ne super hac re cum synodo contenderemus, morem gessimus, easque considerationes scripto exhibuimus. Nec iam aliud restare videbatur, quam ut a nobis sententiae nostrae thesibus aliquot comprehensae explicatio et mox defensio exigeretur.5 Verum synodus, ut statum sententiae nostrae trigintaquatuor thesibus comprehensum6 declinaret, ad quaestiones aliquot per capita singulorum instituendas se accingere coepit, ut explicationem et defensionem sententiae nostrae intra limites istarum quaestionum coerceret neque ulteriorem sententiae contrariae oppugnationem nobis concedere in animum induxit, quam quoad ipsa necessarium et utile iudicabit. Et ad has leges recipiendas decreto quoque nobilissimorum dd. delegatorum7 constricti sumus. Nos, qui ex tali agendi ratione maximum veritati praeiudicium creari videbamus, utpote quibus iam non plenaria et libera sententiae concedebatur explicatio et defensio, ac iuxta contrariae oppugnatio, sed adstricta iudicio et arbitrio partis adversae, cuius sententiam refutare in nos receperamus, morem gerere salva conscientia non potuimus, et scripto hoc, quod his litteris adiunximus,8 probavimus aequissimum esse, ut nobis citatis liceat sententiam nostram explicare, defendere, et contrariam refutare, quoad nos ipsi necessarium iudicabimus. Cuius scripti tenorem ut vestras dominationes legere dignentur, humiliter petimus. Perrexit nos decreto nobilissimorum dd. delegatorum9 ur-

(1) quid] AS: quod – (2) assertoribus] AS: adsertoribus – (15) trigintaquatuor] AS: 34 – (26) litteris] AS: literis 2 3

4 5

6 7 8 9

The Remonstrant Sententiae on the Five Articles; see ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1–4. The Remonstrant observations on the Confession and the Catechism; see ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 5. The States General articles to convene the synod; see ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 17. The Remonstrant Explanations and Defenses of their Five Articles; see ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1–4. The Remonstrant Sententiae on the Five Articles consisted of a total of 34 theses. The state delegates’ resolution of 21 December; see no. II/2.192. The Remonstrant reply to the synod’s 27 December decision; see no. II/2.198. The state delegates’ resolution of 27 December 1618; see no. II/2.196.

No. I

664

No. II

No. III

ii/2.214 remonstrant letter to the states general

gere synodus, et obedientiam imperavit addita eidem decreto explicatione,10 ad quam respondimus succincte et perspicue. Huius vero responsionis exemplar vestris quoque dominationibus mittimus.11 Profecto clamat rei aequitas pro nobis. Nihil aliud petimus illustrissimi domini, quam quod citatis omnibus recta ratio et humana omnia iura concedunt, nempe ut causam nostram ipsi agamus libere et plena, prout in conscientia ipsi iudicabimus esse necessarium et causae nostrae utile. Contra vult synodus causae nostrae sive sententiae explicationem et defensionem intra quaestiones, quas ipsa format, cohibere, ut in ipsa articulorum pertractatione, de iis rebus agendi occasionem nobis praecidat, quae quam maxime ad declarandam, illustrandam et stabiliendum sententiae nostrae veritatem faciunt. Quod si tamen in explicatione et defensione nostra aliquid desiderari iudicabit synodus, offerimus liberaliter nos ad quaestiones omnes et singulas, etiam si mille et mille proponantur, vel scripto, vel viva voce responsuros, per eos quos maxime idoneos iudicabimus. Nequaquam enim ad rem venire detrectamus aut subterfugia quaerimus, quin dolemus ex animo tam aequa nobis non concedi. Ne vero rem in longius, quam par est, tempus protrahere velle videamur, ut de tempore dispiciant nobilissimi dd. delegati aequissimum putamus; adhaec ut intra modestiae et reverentiae limites nos in rerum explicatione et defensione contineant, non gravate ferimus. Cum autem veneranda synodus iudicaret, casum hunc conscientiae casum non esse, scriptum alterum exhibuimus12 nobilissimis dd. delegatis, quo docemus non posse nos, nisi violata muneris nostri fide, aliter agere, cuius lectionem vestris dominationibus quoque serio commendamus. Illustrissimi et potentissimi domini, leges synodo praescribere non volumus, sed ut libertate ea, quam nobis concesserunt ante litterae citatoriae et rei aequitas exigit, uti nobis in causae nostrae propugnatione liceat, postulamus. De ordine, de modo, de circumstantiis contentio non est, sed de summa causae nostrae. Si enim sententiam nostram exponere et defendere ac contrariam refutare non ulterius dabitur, quam synodus ipsa, cuius sententiae contradictoria est nostra de Quinque Articulis sententia permittet, praecipuo causae nostrae praefidio depellimur. Si vero libera sententiam, salva tamen semper modestia explicare, defendere et contrariam refutare licebit, causam nostram toti Christiano orbi et forte etiam ipsi synodo probabimus. Haec quaestio est, illustrissimi domini, hoc contentionis nostrae cum synodo ipsissimum argumentum. Decreto vestrum dominationum13 li(2) vero] AS: om. – (9) pertractatione] A: foll. by del. ubi – (20–21) iudicaret] AS: iudaret – (27) circumstantiis] A: circunstantiis – (29) synodus] A: foll. by del. cui 10 11

12

The synod’s further explanation of its 27 December decision; see no. II/2.199. The Remonstrant reply (29 December) to the synod’s further explanation of its decision; see no. II/2.200. Remonstrant statement to the state delegates (read in the synod 3 January 1619); see no. II/2.211.

5

10

15 [3] A

20

25

30

35

ii/2.214 remonstrant letter to the states general

5

10

[4] A 15

20

25

30

665

benter parere vellemus, si per conscientiam, quam Deo et Christo ante omnia probare nos oportet, liceret. Morigeri et summarum potestatum reverentes audivimus hactenus. Quare dolemus hoc agi a synodo, ut cum nobilissimis vestrum dominationum delegatis, et vestris quoque dominationibus nos committendi occasiones captet, ad confiandam maiorem causae nostrae invidiam et summarum potestatum in nos indignationem. Hanc in praesenti negocio illustres domini deprecamur, nec ut contumaciam aut mandatorum vestrorum contemtum interpretemini hoc nostrum factum, submisse rogamus. Si citra veritatis ipsius et causae nostrae, quae conscientiis nostris commendatissima esse debet, praeiudicium et iacturum fieri posset, synodo hac in parte obsequeremur. Quamobrem illustrissimi ac potentissimi domini afflictos vestros symmystarum suorum nimia inclementia subditos patrocinio vestro dignemini. Deum testamur, cordium nostrorum inspectorum solo nos conscientiae stimulo facere quod facimus, nec alio niti praesidio, quam causae nostrae innocentia. Vestras dominationes uti subditos nedum Iesu Christi, servos decet suspicimus et veneramur, patriae huic nostrae et animo bene volumus, ecclesiarum miserrimam sortem dolemus et deploramus. Tangat vestras dominationes aliqua quoque nostri et symmystarum nostrorum cura et commiseratio, qui durante hac synodo ministeriis suis passim exauctorantur cum ovium Iesu Christi miseranda dispensione, et tot florentissimarum ecclesiarum dissipatione. Nos vero inpraesentiarum ad synodum hanc citatos benigno vultu respicite, et ne patiamini politicis poenis illos mulctari, qui in ecclesiastico foro causam suam dicturi venerunt, nec obedientiam detrectant, nisi ubi conscientiis suis aliud imperare audiunt Deum, Christum et apostolos. Deus Optimus Maximus vestras dominationes sospitet et conservet, consilia omnia ad patriae et ecclesiae bonum secundet, illustrissimum Principem Auraicum aliosque omnes domus Nassovicae principes incolumes praestet. Amen. Dordaci III Ianuarii, anno Domini 1619. Vestrarum dominationum humillimi servi et observantissimi subditi, Simon Episcopius Eduardus Poppius I. Arnoldus Corvinus (2) potestatum] A: foll. by del. summarum – (5) confiandam] AS: conflandam – (6) praesenti] A: foll. by del. fac – (7) negocio] AS: negotio – (8) contemtum] AS: contemptum – (14) facere] A: foll. by del. qua – (19–20) exauctorantur] AS: exauthorantur – (21) inpraesentiarum] AS: impraesentiarum – (29) III] AS: VII – (30) observantissimi] AS: obsequentissimi – (32) Episcopius] AS: add. sacrae theologiae professor, et caeteri omnes – (33–p. 666.11) Eduardus…Naeranus] AS: om. 13

The 1 January resolution of the States General; see ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 1, and no. II/2.210.

666

ii/2.215 resolution to examine remonstrants from writings

Bernardus Duinglo Carolus Niellius Henricus Leo Bernherus Vezekius Henricus Hollingerus Theophilus Rijckewaert Philippus Pynacker Dominicus Sapma Thomas Goswinius Assuerus Matthisius Samuel Naeranus

5

10

II/2.215 State Delegates Resolution to Examine the Remonstrants from their Writings Date: 11 January 1619 (Session 55) Main source: A: Utrecht OSA, O, 87v–88r (copy) Collated sources: B: Utrecht OSA, P, 84v–85v; AL: Acta, 1:182; AS: Acta et Scripta, 1:154 Other copies: ADSND, 1:107, 288–289, 432–433 Summary: Since the Remonstrants fail to cooperate, the state delegates issue a resolution declaring that the States General resolution of 1 January is to be put into effect, and they order that the public writings of the Remonstrants be examined and their views be extracted from these writings. If the Remonstrants wish to add any explanation or defense of their writings, they may submit this. Editor: Mans Raveling

Quandoquidem illustres atque amplissimi domini dd. delegati animadvertunt atque observant, citatos Remonstrantes, etiam post recitatum in hoc loco illustrissimorum ac praepotentum dd. Ordinum Generalium decretum, in eadem pertinacia persistere, placuit iisdem illustribus amplissimisque dominis, stare atque inhaerere promulgato pridem illustrissimorum ac praepoten(24–25) illustres…observant] AL: amplissimi atque generosi delegati cum moerore hactenus observarunt; AS: nobilissimi dd. delegati illustrium ac praepotentum dd. Ordinum Generalium animadvertunt atque observant – (25) citatos] AL: huc citatos publica autoritate – (25) in hoc] B: hoc in – (25–26) loco…decretum] AS: consessu et auditum decretum illustrium dd. Ordinum Generalium – (26) ac] AL: atque – (26) Generalium] AL: om. – (27) pertinacia] AL: foll. by ac contumacia – (27) persistere] AS: foll. by atque contumacia – (27–p. 667.1) iisdem…decreto] AS: iisdem dd. delegatis stare atque inhaerere promulgato decreto illustrium dd. Ordinum Generalium – (27) illustribus amplissimisque] AL: generosis nobilissimisque – (28) ac] AL: atque

25

ii/2.215 resolution to examine remonstrants from writings 88r A

5

10

667

tum dd. Ordinum decreto, et quae eo continetur poena, utque in scriptis Remonstrantium iam publice ab iis editis, eorumque examine pergatur, atque ex iis eorum eliciatur doctrina atque sententia. Mandant insuper, et quidem pro autoritate, Remonstrantibus, praecipue post declarationem, toties atque etiam hoc ipso die, tum a delegatis tum a reverendo venerandae huius synodi Praeside, tanta cum molestia ac labore, repetitam, ut si quae sive ad explicationem, sive ad defensionem scriptorum a se editorum, aut habent, aut adferre possint, ea exhibeant, ita tamen ut potestas illis concedatur, ut synodicis decretis, sessione diei Lunae antemeridiana, morem se gesturos declarare possint.

(1) et…eo] AL: eaque, quae hoc ipso – (1) poena] AS: poenae – (2) iam…pergatur] AS: publice editis examinandis pergatur; – (2) iam…editis] AL: quae publice ab omnibus leguntur – (2–3) atque…sententia] AL: ex iisque tota, quantum potest fieri, doctrina, quam tuentur hactenus, ac sententia, eliciatur – (3) doctrina] AS: om. – (3) atque] AS: om. – (3) insuper] AS: om. – (4) praecipue] AS: in primis – (4–6) toties…repetitam] AS: etiam hoc ipso die toties a reverendo huius venerandae synodi Praesidi summa cum molestia factam – (5) reverendo] AL: om. – (5) huius] B: huis – (6) tanta…repetitam] AL: tanto repetitam cum labore ac molestia – (6) sive] AL: om. – (7) sive…editorum] AL: aut defensionem eorum quae ab ipsis sunt edita – (7) scriptorum…aut] AS: sententiae suae scripta – (8) ea] AS: foll. by synodo – (8) illis] AS: om. – (8) concedatur] AL: foll. by cogitandi – (8) ut] AL: an – (9–10) sessione…possint] AL: pridem promulgatis, die Lunae, et quidem ante meridiem, morem se gesturos, declarare vellent. Dordrechti, xi Ianuarii Anno Domini, MDCXIX; AS: morem se gesturos die Lunae sessione matutina declarent. Dordrechti, xi Ianuarii 1619

SECTION 14: STATE OF DIFFERENCES

II/2.216 Remonstrant and Contra-Remonstrant Views on the Six Articles of the 1613 Delft Conference Date: 23 October 1618; 19–20 December 1618 dictated to members of the synod Main source: A: Utrecht OSA, 5, 46–60 (copy) Collated sources: B: Geneva AT, 17, 72v–75v; C: Sibelius, 179r–181r; D: Rotterdam BRG, 58, [19 pp.] Other copies: Zurich ZB, Ms A 110, 354–378; Zurich ZB, Ms B 112, 255–283; Zurich ZB, Ms G 2, 651–667 Summary: This summary contains the views of the Contra-Remonstrants and the Remonstrants on the six articles discussed at the Delft Conference of 1613. After both sides submitted their views to the South Holland synod of Delft in October 1618, they were forwarded to the Synod of Dordt and a Latin translation was dictated on 19 and 20 December 1618 in a smaller room at the synod. Editor: Joseph Tipton

DECLARATIO SUPER SEX ARTICULIS COLLATIONIS DELPHENSIS NOMINE PLERORUMQUE REMONSTRANTIUM SUTHOLLANDICORUM BELGICE CONSCRIPTA ET AD SYNODUM PARTICULAREM SUTHOLLANDIAE 23 OCTOBRIS 1618 TRANSMISSA,1 NUNC VERO IN LATINUM SERMONEM CONVERSA, E REGIONE ETIAM APPOSITA DECLARATIONE

(17) Declaratio] A, B, C, D: The manuscripts are arranged in two columns, the Contra-Remonstrant theses and antitheses on the left, the Remonstrant theses and antitheses on the right. – (17–p. 669.4) Declaratio…nostris] B, C, D; A: title missing – (18) Delphensis] D: Delfensis – (19) Suthollandicorum] C: Suyd-Hollandicorum; D: Suyd-Hollandiae – (21) Suthollandiae] C: Zuyt-Hollandiae; D: Suid-Hollandiae – (21) 1618] C: anni before 1618 – (23) regione…apposita] D: apposita e regione 1

See Reitsma/van Veen, 3:300, 305, 308–309.

20

ii/2.216 views on articles of delft conference

669

COLLATORUM CONTRA-REMONSTRANTIUM UT CUM EA CONFERRI POSSIT

Articulus primus: de plena satisfactione servatoris nostri Iesu Christi pro peccatis nostris 5

10

15

47 A

20

25

30

Theses Contra-Remonstrantium Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: I. Iustitiam Dei postulare peccatum summis animae et corporis poenis oportere puniri, et pro peccato plene satisfieri aut per nos aut per alium nullumque aliud praeter hoc medium esse quo temporales et aeternas poenas evadere possimus. II. Deum nobis peccata non condonare absque huiusmodi plena satisfactione, quam Dominus noster Iesus Christus loco nostro praestitit. III. Dominum nostrum Iesum Christum, ut plene iustitiae divinae pro nostris peccatis satisfaceret, cum toto vitae suae tempore, quo in terris vixit, tum maxime in eius extremo iram Dei adversus nostra peccata sustinuisse et tam in anima quam in corpore horrendas poenas, quas peccata nostra promeruerant, imo ipsas ineffabiles angustias, dolores, horrores et cruciatus infernales sensisse. Theses Remonstrantium Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: I. Iustitiam Dei postulare ut peccatum summis animae et corporis poenis puniatur, Deumque velle ut pro peccatis aut per nos aut per alium plene satisfiat, ita ut ex Dei voluntate nullum aliud sit medium, quo temporales et aeternas poenas evadere valeamus. II. Deum nobis peccata non condonare absque huiusmodi plena satisfactione, quam Dominus noster Iesus Christus pro nobis praestitit.

(2) possit] B: foll. by Escrit dicte aux deputes du synode national de Dordrecht par M. Damannus secretaire du synode le 19 et 20 Decembre 1618; D: foll. by Dictata ad calamum in conclavi minori palatii synodici MDCXVIII – (6) et] B: in – (8) animae…corporis] C: corporis et animae – (16) sustinuisse] B, C; A, D: sustinuisset – (20) Theses] A: prefixed with del. Anti – (22) Scripturis] C: prec. by sacris

670

ii/2.216 views on articles of delft conference

III. Dominum nostrum Iesum Christum, ut secundum voluntatem Dei plene iustitiae divinae satisfaceret, iram Dei pro peccatis universi generis humani, maxime in extremo vitae, sustinuisse, et tam in anima quam corpore sensisse horribiles poenas, quas nos peccatis nostris promeriti eramus, etiam ineffabiles angustias, dolores, horrores et infernales cruciatus, ita tamen ne aeterna mors, proprie sic dicta, accusatio malae conscientiae aut desperatio iis comprehendantur. Antitheses Contra-Remonstrantium Contra reiicimus tanquam Scripturis dissentanea et pugnantia cum nostra Confessione et Catechesi: I. Iustitiam Dei non postulare peccatum summis tum corporis tum animae poenis oportere puniri, Deumque sine suae iustitiae laesione peccata posse condonare absque ulla satisfactione aut per nos aut per alium praestita. II. Remissionem peccatorum et satisfactionem pro iis nullo modo simul posse consistere. III. Christum non tulisse easdem poenas, quas nostris peccatis promeriti eramus, sed passum esse et satisfecisse iuxta gratiosum quoddam pactum, quod Pater cum ipso iniit, satisfactionemque ipsius secundum hoc pactum loco plenae satisfactionis a Deo acceptari.

5

10

15 48 A

20

Antitheses Remonstrantium Contra reiicimus tanquam pugnantia cum nostra Confessione et Catechesi: I. Iustitiam Dei non postulare ut peccatum summis tum corporis tum animae poenis puniatur Deumque peccata velle condonare absque aliqua satisfactione aut per nos aut per alium praestita. Deum vero ex summa sua authoritate et libera potestate tanquam supremum omnium dominum non posse (si vellet) peccata condonare, nisi solutionem aliquam pro iis accipiat, non arbitramur in Confessione aut Catechesi doceri, sed novimus contrarium doceri a d. Calvino: “Poterat nos Deus verbo aut nutu redimere, nisi aliter nostra causa visum esset, ut proprio et unigenito Filio non (2) divinae] D: Dei – (9) comprehendantur] C: comprehendatur – (13) peccatum] B: om. – (14) puniri] B, C; A: muniri – (14) sine…laesione] D: sine laesione suae iustitiae – (14–15) peccata posse] D: posse peccata – (15) per…alium] D: per alium aut per nos – (21) Deo] A: De – (22) Remonstrantium] C: om. – (25) tum] D: cum

25

30

ii/2.216 views on articles of delft conference

671

parcens testatum faceret in eius persona quantam habeat salutis nostrae curam,” “Commentarius in Iohannem,” cap. 15, versu 132 et a Beza: “Deo non deerant media per quae suos salvaret, qualiacunque etiam voluisset sumere,” Concione 9, “De Resurrectione Christi.”3 II. Remissionem peccatorum et satisfactionem pro iis nullo modo simul posse consistere. III. Christum non perpessum illas poenas, quas nos peccatis nostris meriti eramus, eo solummodo excepto, quod in thesi exclusum est. Quantum autem ad gratiosum pactum, quanquam statuamus illud non tam respectu Christi quam nostri ita appellari, statuimus tamen cum d. Paraeo quod: “Mors Christi vere fuit satisfactio pro nostris peccatis ex ordine iustitiae divinae non strictae quidem, sed misericordia temperatae ex gratuita ordinatione iudicis coelestis,”4 “Commentarius in Epistolam ad Romanos,” cap. 5, ad dubium VII.

5 49 A

10

15

Articulus II: de iustificatione hominis coram Deo Theses Contra-Remonstrantium 20

25

Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: I. Iustitiam, qua nos in iudicio Dei consistemus, debere esse omnino perfectam et legi Dei per omnia conformem, et hanc iustitiam esse coram Deo solam satisfactionem et iustitiam Iesu Christi, quae extra nos in Christo existens nostra iustitia fit, eo quod nobis Deus eandem iustitiam donet atque (2) nostrae] C: om. – (7) simul] D: interl. add. – (14) strictae] B, C, D; A: stricte – (15) temperatae] B, C, D; A: temperate – (18) Deo] A: foll. by del. contr; in A heading for Remonstrant position (B, C om.): Articulus II: communis cum Contra-Remonstrantibus 2

3

4

Jean Calvin, In Evangelium Secundum Iohannem Commentarius (Geneva: Robert Etienne, 1553), 100v. Theodore Beza, Sermons sur l’histoire de la resurrection de nostre Seigneur Jesus Christ (Geneva: Jean le Preux, 1593), 259. The French reads: “Car le Seigneur n’avoit point faute de tel autre moyen qu’il lui eust pleu pour sauver les siens.” The writer has apparently himself translated the passage instead of quoting Beza’s own Latin translation of the same year (Homiliae Theodori Bezae in Historiam Domini Resurrectionis [Geneva: Jean le Preux, 1593], 219): “Nec enim deerant Domino aliae rationes suos servandi quascunque illi libuisset adhibere.” David Pareus, In Divinam ad Romanos Sancti Pauli Apostoli Epistolam Commentarius (Frankfort: Johann Lancellot, 1608), 544.

672

ii/2.216 views on articles of delft conference

imputet, ac si nos ipsi eam praestitissemus, quando fide eandem recipimus nobisque applicamus. II. Fidem nostram in iustificatione coram Deo considerari tantum ut instrumentum, quo Christum, qui nostra est iustitia, recipimus eandemque fidem, proprie loquendo, non esse ipsam iustitiam, qua coram Deo consistemus. III. Opera nostra, etiam ea, quae ex bona radice fidei proveniunt, non posse esse iustitiam nostram coram Deo aut partem eiusdem neque in rationem iustificationis nostrae venire. Theses Remonstrantium Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: I. Iustitiam, quae in iudicio Dei consistet, debere esse omnino perfectam et legi Dei per omnia conformem, et hanc iustitiam esse coram Deo solam satisfactionem et iustitiam Iesu Christi, quae nostra fit iustitia, eo quod nobis Deus eandem donet atque imputet, ac si nos ipsi eam praestitissemus, quando fide promissionem Evangelii recipimus. II. Fidem ipsam, proprie loquendo, non esse id quod nos iustificet, quasi dignitate fidei nostrae Deo placeamus, sed fidem esse instrumentum, quo Christum iustitiam nostram amplectimur et per quam remissionem peccatorum et vitam aeternam consequimur. III. Opera nostra, etiam ea, quae ex radice fidei proveniunt, coram rigido Dei iudicio non posse esse iustitiam nostram aut partem illius, eaque ex merito et dignitate sua in rationem iustificationis non venire, ita tamen ne vacua aut otiosa sit fides in homine, sed per charitatem agens, hominem movens ut se exerceat in iis operibus, quae Deus in Verbo suo praecepit, quaeque etiam bona et apud Deum grata sunt, quod omnia per ipsius gratiam sint sanctificata.

(1) nos] D: om. – (1) quando] C: foll. by nos – (5) fidem] A: interl. add. – (7) ea] D: om. – (13) consistet] D: consistit – (16) fit] B: interl. add.; D: fuit – (17) ipsi] D: om. – (18) promissionem Evangelii] B: Evangelii promissionem – (22) amplectimur] A: foll. by del. eoque remissionem peccatorum; B: foll. by del. eoque – (22) et…quam] B: interl. add. – (22) per] A: foll. by del. quam and illam – (22) quam] B: foll. by seu quod as an interl. add.; C: foll. by fidem – (24) ea] D: om. – (25) Dei] D: om. – (27) iustificationis] C: foll. by nostrae

5

10

15

20

25

51 A

30

ii/2.216 views on articles of delft conference

673

Antitheses Contra-Remonstrantium

50 A

5

10

15

52 A

Contra reiicimus tanquam Scripturis dissentanea et cum Confessione ac Catechesi pugnantia: Antithesis I. Iustitiam, qua iustificamur, iustitiam eiusmodi esse, quae secundum rigorem legis nomen iustitiae non mereatur et in rigido Dei iudicio non posset consistere, sed quae secundum gratiosam Dei aestimationem ex gratia pro iustitia habeatur iustitiamque Christi nobis in iustitiam nostram non imputari, sed iustitiam Christi in iustificatione hominis tantum considerari ut causam, quae meruerit et impetraverit ut nostra fides et opera fidei a Deo loco perfectae iustitiae acceptentur iustitiamque, qua coram Deo consistemus, esse iustitiam, quae in nobis est. II. Fidem nostram in iustificatione coram Deo non considerari ut instrumentum tantum, quo Christum iustitiam nostram recipimus, sed fidem nostram, proprie loquendo, iustitiam ipsam esse, qua coram Deo consistimus quaeque a Deo secundum gratiosam aestimationem loco perfectae legis observationis pro nostra iustitia habeatur. III. Iustificari nos operibus fidei, nostra resipiscentia propriaque nostra obedientia aut observatione praeceptorum Evangelii. Antitheses Remonstrantium

20

25

30

Contra reiicimus tanquam pugnantia cum Confessione et Catechesi: Antithesis I. Iustitiam, qua iustificamur (si intelligitur de iustitia Christi), iustitiam eiusmodi esse, quae secundum rigorem legis nomen iustitiae non mereatur et in rigido Dei iudicio non posset consistere, sed quae secundum gratiosam Dei aestimationem ex gratia pro iustitia habeatur. Quod si vero per iustitiam, qua iustificamur, fides intelligitur, existimamus absque theseos contradictione id de ea affirmari posse, quippe quae secundum stylum Scripturae Sacrae propter merita Iesu Christi ex mera gratia et gratiosa Dei aestimatione nobis in iustitiam imputetur. Ideoque, si (1) Antitheses] A: replaces del. Articulus III – (4) Antithesis] B, C: om. – (4) iustitiam] D: iustitia – (5) et] A: corr. from aut; C: interl. add.; B: illegible – (6) non] A: interl. add. – (6) Dei] C: before gratiosam – (9) meruerit] B, C; A: maeruerit and prec. by erasure – (10–11) consistemus] B: prec. by nos – (11) in] A: interl. add.; B, C, D: om. – (11) est] D: inhaeret; B: inhaeret with illegible interl. add.; C: inest – (14) iustitiam ipsam] D: ipsam iustitiam – (14) consistimus] B: prec. by nos – (19) Antitheses] A: corr. from Articulus III – (19) Remonstrantium] C: om. – (22) Antithesis] B, C, D: om. – (24) nomen iustitiae] D: iustitiae nomen – (28) existimamus] A: repl. del. putam(29–30) stylum ... Sacrae] A: adds stylum as interl. add.; B: Scripturarum stilum; C: stylum Scripturarum Sacrarum; D: Scripturae Sacrae stylum – (31) nobis…iustitiam] D: in iustitiam nobis

674

ii/2.216 views on articles of delft conference

per iustitiam, qua coram Deo consistemus, intelligatur fides ea ratione, qua supra, in iustitiam nobis imputata, non possumus reiicere, quod illa iustitia etiam in nobis sit. Sin vero per eam intelligitur iustitia Christi, quae extra nos est, etiam hoc reiicimus. II. In hac referimus nos ad declarationem factam in “Responsione ad Epistolam Walachrorum,”5 pag. 84 et 85, edit. primae, quodque hic reiicitur, si ita intelligatur, reiicere non possumus, sed sentimus Deum in nostri iustificatione ita ad fidem respicere ut eam aestimet pro obedientia secundum postulatum et legem evangelicam praestita. Quae cum eam ab homine, cui Deus iustitiam Filii vult imputare, postulet tanquam conditionem ipsius imputationis, statuimus Deum fidem nostram nobis reputare pro obedientia eamque et nos in illa acceptos habere, idque hac ratione, ut nobis praemium, siquidem ex mandato ipsius credamus, donare velit, iustitiamque Christi vicissim considerari ut praemium, quod Deus nobis in fide ex gratia donet atque imputet, ut nostra iustitia esset coram ipso, ita ut nos per eandem, in eadem et propter eandem in fide nostra iustos reputet. Quod putamus cum iis, quae in thesi dicta sunt, optime convenire atque adeo reiiciendum minime esse. III. Iustificari nos operibus fidei, resipiscentia nostra et propria nostra obedientia aut observatione praeceptorum evangelicorum, tanquam ipsorum dignitate et meritis, nequaquam vero ea ratione, qua Iacob. 26 dicitur, cum fides absque operibus mortua sit et iustificare non possit, imo per opera perficiatur.

(1) qua] D: interl. add. – (1) intelligatur] D: intelligamus – (1) fides] D: om. – (2) nobis] D: corr. from del. nostram – (4) intelligitur] C: intelligatur – (7) Responsione] B: foll. by facta – (7) Walachrorum] C, D; B: Valachrorum; A: Walrachrorum – (7) pag…85] B, C: 86 et 87 vel 84 et 85; D: 86 et 87 – (8) edit. primae] B, C, D: om. – (8) ita] D: om. – (18) quod] C: quo – (18) in fide] D: inde – (22–23) reiiciendum minime] D: minime reiiciendum 5 6

Epistola Ecclesiastarum, 84–85. Jas 2:20.

5

10

15

53 A 20

25

ii/2.216 views on articles of delft conference

675

Articulus III: de fide salvifica Theses Contra-Remonstrantium

5

10

Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: I. Fidem salvificam esse non posse absque cognitione personae et meritorum Iesu Christi, neminemque posse salvari, nisi qui beneficia Christi sincera fide apprehendat. II. Ad veram fidem requiri certam cordis fiduciam, qua quilibet fidelis sibi certo persuadeat non solum aliis, sed etiam sibi remissionem peccatorum, aeternam iustitiam et salutem a Deo propter sola Christi merita donatam esse. Theses Remonstrantium Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: I. Fidem salvificam esse non posse absque cognitione personae et meritorum Iesu Christi, neminemque illorum, quibus Evangelium praedicatum est, posse salvari, nisi qui merita Christi syncera fide amplectatur. Reliquos, quibus non est praedicatum, Deo committimus, neque arcana eius perscrutamur. II. Ad veram fidem requiri certam cordis fiduciam, qua quilibet fidelis certo sibi persuadeat non solum aliis, sed etiam sibi remissionem peccatorum, aeternam iustitiam et salutem a Deo propter sola Christi merita donatam esse ea ratione, quae latius in “Responsione ad Epistolam Walachrorum,”7 pag. 87 et 88, declaratur.

15

20

25

Antitheses Contra-Remonstrantium Contra reiicimus tanquam Scripturis dissentanea et pugnantia cum nostra Confessione et Catechesi:

(2) Theses] A: om. – (8) certam] B: corr. from sanctam – (12) Theses Remonstrantium] A: om. – (14) Scripturis] C: prec. by sacris – (15) posse] C: om. – (16) personae…Christi] D: personae Christi et meritorum eius – (18) amplectatur] C: amplectitur – (22) certo sibi] D: sibi certo – (25–26) Walachrorum] B: Valachorum 7

Epistola Ecclesiastarum, 87–88.

676

ii/2.216 views on articles of delft conference

I. Homines posse salvari per fidem, quae sit absque cognitione personae et meritorum Christi. II. Ad veram fidem non requiri firmam fiduciam, qua fidelis sibi certo persuadeat peccata sua propter satisfactionem Christi sibi esse remissa. Antitheses Remonstrantium Contra reiicimus tanquam pugnantia cum nostra Confessione et Catechesi: I. Homines, quibus Evangelium praedicatum est, salvari posse per fidem, quae sit sine cognitione personae et meritorum Christi; quod caeteros attinet, quandoquidem diversae super hoc et inter veteres et recentiores doctores sunt sententiae, relinquimus Deo arcana sua iudicia et synodum nationalem de hoc disquirere permittimus. II. Ad veram fidem non requiri firmam fiduciam, qua fidelis sibi certo persuadet, peccata sua propter satisfactionem Christi condonata esse, consentanee iis, quae declaratae sunt in “Responsione ad Epistolam Walachrorum,”8 pag. 87 et 88.

5

10

15

Articulus IIII: de peccato originali Theses Contra-Remonstrantium Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: I. Universum genus humanum per peccatum et inobedientiam primi hominis Adami in peccatum et perditionem prolapsum, primumque hominem hac sua voluntaria inobedientia se ipsum et omnes suos posteros donis illis, quibus Deum et proximum diligere posset, in creatione acceptis privasse, ita ut homo natura propensus sit ad odium Dei et proximi sui.

(3) fiduciam] C: om. – (5) Remonstrantium] C: om. – (11) et] D: om. – (12) relinquimus] C: relinquamus – (13) disquirere] B, C; A: disquire – (15) persuadet] D: persuadeat – (16) consentanee] B, C, D; A: consentaneae – (17) in] C: om. – (17) Epistolam] B, C; A: Epistolas – (17) Walachrorum] C, D; B: Valachrorum; A: Walrachrorum – (19) Articulus IIII] C: Quartus Articulus – (19) originali] heading of Remonstrant position in A: Articulus IV Remonstrantium: de peccato originali – (20) Theses] A: om. – (20) Contra-Remonstrantium] C: om. – (21) Scripturis] C: prec. by sacris – (25) se] D: prec. by del. primum hominem 8

Epistola Ecclesiastarum, 87–88.

54 A

20

25

ii/2.216 views on articles of delft conference

5

10

677

II. Per Adami inobedientiam peccatum originis propagatum fuisse in universum genus humanum totamque naturam nostram ita corruptam, ut omnes in peccatis concipiamur et nascamur, atque esse peccatum originis totius naturae corruptionem et haereditarium vitium, quo infantes etiam in matris utero sint infecti. III. Peccatum originale tam abominabile et foedum esse coram Deo ut sufficiat universo hominum generi condemnando, Deumque innato peccato ita irasci ut id et temporalibus et aeternis poenis velit punire. IIII. Esse improbandum errorem Pelagianorum, cum dicitur peccatum originale nihil aliud esse quam imitationem peccati Adami. Theses Remonstrantium

15

20

25

30

Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: I. Universum genus humanum per peccatum et inobedientiam primi Adami in peccatum et perditionem prolapsum primumque hominem hac sua voluntaria inobedientia se ipsum et omnes suos posteros excellentibus illis donis in creatione acceptis privasse, ita ut homo natura propensus sit ad immoderatum sui amorem et omnes mundanas concupiscentias, unde propensio Deum et proximum odio habendi (quae propensio se exerit cum a Deo aut proximo illi quicquam, quod displiceat, obvenit) et omnia opera carnis profluunt. II. Per unum hominem Adamum peccatum et inobedientiam in mundum intrasse, per quem omnes homines peccatores constituti, mortis et condemnationis rei iisdemque obnoxii facti, ita ut etiam infantes in matris utero in peccatis concipiantur et in iniustitia nascantur. Quod peccatum ea de causa merito originale nuncupatur. III. Peccatum originale coram Deo sufficere universo generi humano condemnando Deumque etiam tum innata, tum actualia peccata posse temporalibus et aeternis poenis punire, quamvis dicere non audeamus Deum propter solum originis peccatum infantes aliquos poena aeterni ignis

(2) corruptam] D: corr. from corrupisse – (6) coram Deo] B: quod ad Deum – (8) temporalibus] B, C; A: temporanibus – (8) velit] D: velut – (9) errorem Pelagianorum] D: Pelagianorum errorem – (11) Theses Remonstrantium] A: om.; C: om. Remonstrantium – (13) Scripturis] C: prec. by sacris – (15–16) in…prolapsum] B: prolapsum; D: om. – (28) iniustitia] C: iustitia – (29) nuncupatur] C: vocatur – (32) temporalibus…poenis] B: poenis temporalibus et aeternis

678

ii/2.216 views on articles of delft conference

gehennae puniturum, sed cum d. Iunio malimus dicere: “Nemo nostrum ita furit aut unquam furere compertus est, qui infantes damnatum iri simpliciter affirmaverit. Qui secus docent, viderint ipsi quo iure faciant, qua authoritate freti, etc.,”9 Collatione de natura et gratia. IIII. Esse improbandum Pelagianorum errorem, cum dicitur peccatum originale nihil aliud esse quam imitationem peccati Adami.

5

Antitheses Contra-Remonstrantium Contra reiicimus tanquam Scripturis dissentanea et pugnantia cum nostra Confessione et Catechesi: I. Posteros Adami reos non esse ac si ipsi in paradiso fuissent et cum Adamo peccassent, sed peccatum Adami alienum esse peccatum; Deum Adamum et Evam non voluisse constituere tanquam stirpem totius generis humani; hominem ideo non nasci cum impotentia et absque viribus ad salutem perveniendi, eo quod Adam ante quinque aut pene sex millia annorum de fructu vetito semel comederit, hominemque natura non esse propensum ad odium Dei et proximi. II. Hominem non nasci cum impotentia ad salutem perveniendi, nec cum intellectu plane occaecato et voluntate necessario ad malum propensa; fructum peccati Adami non esse impotentiam ad bonum et inevitabilem operationem mali; innatam ad malum propensionem non esse peccatum inhabitans, sed tantum aut pugnam et tentationem aut poenam et causam peccati. III. Peccatum originis non esse causam sufficientem cur Deus iuste hominem posset condemnare; Deum propter innatum peccatum non irasci; Deum, si homines propter peccatum originis aeterna morte puniat, crudelius acturum cum hominibus quam cum diabolis, hominemque hoc pacto puniturum propter peccatum alienum. IIII. Adamum tantummodo speculum, exemplum, typum et antecessorem esse lapsus hominum, et quod omnes dicimur in peccatis concipi et nasci non significare quod cum peccato originis nascamur, sed quod parentes nostri ut

(1) d.] C: om. – (2) furit] A: corr. from fuerit – (2) unquam furere] B: unquam furere unquam; C: ita furere – (2) compertus] B, C, D; A: compartus – (3) affirmaverit] B, C, D; A: affirmaverint – (5) Collatione…gratia] B, C, D; A: Collatione de acquir. gratia – (7) originale] B, C: originis – (16) millia annorum] D: mille annos – (22–23) inhabitans] B, C, D; A: inhabitam – (23) et] C: aut – (25) innatum peccatum] D: peccatum innatum 9

Franciscus Junius, Catholicae Doctrinae de Natura Hominis Iacentis in Peccato et Gratia Dei ex Peccato Evocantis Omneis Communiter et Suos Excitantis Singulariter Collatio (Leiden: Raphelengius, 1592), 83.

56 A

10

15

20

25

30

ii/2.216 views on articles of delft conference

679

plurimum in omnibus operibus suis absque peccato non sint, quodque in omnibus ipsorum operibus plurima peccaminosa exempla conspiciamus. Antitheses Remonstrantium

57 A

Contra reiicimus tanquam pugnantia cum nostra Confessione et Catechesi: I. Peccatum Adami tam alienum esse peccatum ut posteri ipsius nullo modo ei sint obnoxii aut quo in peccatum et perditionem lapsi sint; Deum Adamum et Evam non constituisse tanquam stirpem generis humani; hominem non nasci cum impotentia et absque viribus ad salutem perveniendi, hominemque non esse propensum ad nimium sui amorem atque hinc ad odium Dei et proximi eo modo, quo in thesi declaratum est. II. Hominem non nasci cum impotentia ad salutem per se ipsum perveniendi, occaecatum in mente sua, in voluntate et affectibus ad malum propensum; fructum peccati Adami non esse impotentiam ad bonum et operationem mali. Quantum ad caetera, quomodo innata ad malum propensio sit inhabitans peccatum aut causa aut poena peccati, declaratum est “Responsione ad Epistolam Walachrorum,”10 pag. 90, quo nos referimus. III. Peccatum originis non esse causam sufficientem cur Deus iuste hominem posset condemnare et tum innatum, tum actualia peccata iusto iudicio et temporalibus et aeternis poenis posset punire. Quod ad aeternam infantum damnationem propter solum peccatum originale quodque ex Catechesi et Confessione nostra in hunc finem posset allegari, in nationali synodo post debitam nostrarum considerationum expensionem disquiri permittimus. IIII. Adamum tantummodo speculum, exemplum, typum et antecessorem esse lapsus hominum et, quod in peccatis concipi et nasci dicimur, nihil aliud significare quam quod parentes nostri ut plurimum in operibus suis absque peccatis non sint, quodque in ipsorum operibus semper plurima peccaminosa exempla conspiciamus.

5

10

15

20

25

30

35

(1) suis] C: om. – (12) atque] B, D; A: ad quae; C: adeoque – (15) se] C: om. – (16) ad] C: prec. by et – (19) aut] C: et – (20–21) Walachrorum] B: Valachrorum – (22) sufficientem] B, C, D; A: subiicientem – (25) posset] D: possit – (29) expensionem] B, C, D; A: expensione 10

Epistola Ecclesiastarum, 90.

680

ii/2.216 views on articles of delft conference

Articulus V: de certitudine salutis

58 A

Theses Contra-Remonstrantium Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: I. Posse nos in hac vita certos esse accepisse nos Spiritum Sanctum adoptionis ac Christi omniumque eius beneficiorum per veram fidem participes factos, Deum etiam per Spiritum suum Sanctum veros fideles de vita aeterna certos reddere, ita ut certo possint confidere Spiritum Sanctum perpetuo apud ipsos permansurum, seque, iam viva ecclesiae Dei membra, talia in aeternum permansuros, ac post hanc vitam in coelestia gaudia et gloriam recipiendos. II. Coenam Domini institutam esse ac celebrari non tantum ad celebrandam memoriam mortis et passionis Christi, sed praecipue ad omnes vere fideles, quotiescunque coena legitime utuntur, istis visibilibus signis ac symbolis certiorandos, ipsis plenam omnium suorum peccatorum remissionem et vitam aeternam propter unicum Iesu Christi sacrificium tam certo donata esse quam certo panem et calicem Domini ex manu ministri accipiunt iisque utuntur.

5

10

15

Remonstrantium Theses Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: I. Posse nos in hac vita tum ex impulsu Spiritus Sancti et fructibus fidei, tum ex propria conscientia et testimonio Spiritus Sancti, siquidem cor nostrum nos non condemnet, certos esse accepisse nos Sanctum adoptionis Spiritum ac Christi omniumque eius beneficiorum per veram fidem participes factos, Deum etiam per Spiritum suum Sanctum veros fideles de vita aeterna certos reddere, ita ut certo possint confidere Spiritum Sanctum perpetuo apud ipsos permansurum seque, iam viva ecclesiae Dei membra, talia in aeternum permansuros, siquidem in fide maneant fundati et firmi neque ab Evangelii spe dimoveantur; ac post hanc vitam in coelestia gaudia et gloriam recipiendos consenta-

(2) Contra-Remonstrantium] C: om. – (9) seque] A: prec. by del. seque – (14) coena] D: om. – (16) donata] C: donatam – (19) Remonstrantium] C: om. – (21) Scripturis] C: prec. by sacris – (31) permansuros] B, D; A, C: permansurum

20

25

30

ii/2.216 views on articles of delft conference

681

nee iis, quae latius declarata sunt in “Collatione Hagiensi,”11 pag. 341 et 346. II. Id quod de coena Domini eiusque fine, in quem instituta est, in articulis Delphensibus dicitur, isto modo in Catechesi traditum non invenimus, ita ut confectores istorum articulorum duplicis finis, principalis et minus principalis, comparationem instituant, quae comparatio in Catechesi non invenitur. Alias id, quod citra istam comparationem de certioratione fidelium, qua fidelium dicitur, approbamus, consentanee iis, quae supra declarata sunt.

5

10

Antitheses Contra-Remonstrantium

15

60 A

20

Contra reiicimus tanquam Scripturis dissentanea et pugnantia cum nostra Confessione et Catechesi : I. Incertum esse utrum homo vere fidelis, quam diu est in hac vita, Spiritum Sanctum adoptionis perpetuo sit habiturus, vivum ecclesiae Christi membrum permansurus et certo salvus futurus; ac, quando homo vere fidelis hoc certo statuit, eiusmodi certitudinem nihil aliud esse quam fallacem praesumptionem et pulvinar securitatis carnalis. II. Coenam Domini nec praecipue nec proprie ad hoc aut esse institutam aut usurpari, ut veros fideles, quotiescunque legitime ea utuntur, de peccatorum suorum remissione et vita aeterna certos reddat, sed principalem ac proprium finem tum institutionis tum usurpationis esse, solam mortis ac passionis Christi commemorationem. Antitheses Remonstrantium Contra reiicimus tanquam pugnantia cum nostra Confessione et Catechesi: I. Certitudinem salutis, prout ea in thesi explicatum est, nihil aliud esse quam fallacem praesumptionem et pulvinar carnalis securitatis, non tamen certitudinem de tempore futuro citra conditionem fidei, ita ut sibi certo persuadeant se semper, quodcumque possibile peccatum etiam perpetrent,

25

30

(1) consentanee] A: corr. from consentaneae – (1) Hagiensi] C; A, B: om. – (2) et 346] D: om. – (13) Confessione…Catechesi] C: Catechesi et Confessione – (15) vivum] C: verum – (16) vere] D: om. – (19) praecipue…proprie] D: proprie nec praecipue 11

Brandius, Collatio, 341, 346.

682

ii/2.216 views on articles of delft conference

in fide inevitabiliter perseveraturos, iure pro tali habendam esse. Quod explicatur in “Collatione Hagiensi,”12 p. 346. II. Principalem ac proprium tam institutionis quam usurpationis coenae finem esse commemorationem mortis et passionis Christi ex Scripturis patere ac minime improbandum esse censemus; quantum vero ad Catechesin, in hoc referimus nos ad Considerationes nostras13 super eo.

5

Articulus VI: de perfectione hominis in hac vita Theses Contra-Remonstrantium Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: I. Etiam praestantissima regenitorum opera esse imperfecta et peccatis inquinata, nullaque eos opera posse praestare, quin a carne inquinata sint et punitione digna. II. Neminem in hac vita legem Dei posse servare; etiam illos, qui ad Deum conversi sunt, praecepta Dei perfecte non posse servare, Deumque homini nullam facere iniuriam, si ab eo postulat, quod praestare non potest.

10

15

Theses Remonstrantium Confitemur in nostra Confessione et Catechesi convenienter Scripturis doceri: 1. Quod ne sanctissima quidem opera, si absque misericordia iudicentur, consistent, sed tamen ex bona fidei radice provenientia bona et Deo accepta esse, quod omnia ipsius gratia sint sanctificata. 2. Neminem in hac vita legem Dei in stricto rigore posse observare, etiam iam ad Deum conversos praecepta Dei perfecte non observare. Si quis tamen affirmaret id per gratiam Christi posse fieri, non secundum rigorem legis, sed (1–7) inevitabiliter…eo] A: missing – (1) perseveraturos] B, D; C: permansuros – (6) esse] B, D: om. – (7) eo] C; B, D: eam – (8) Articulus VI] C: Sextus Articulus – (8) vita] heading of Remonstrant position in A: Articulus Sextus [B, C: Sextus Articulus]: de perfectione hominis in hac vita – (9) Theses] D: om. – (9) Contra-Remonstrantium] C: om. – (13) opera] C: prec. by bona – (18–p. 683.5) Theses ... posse] A: missing – (18) Remonstrantium] C: om. 12 13

Brandius, Collatio, 346. Remonstrant “Considerationes” or observations on the Heidelberg Catechism, submitted to the synod 27 December 1618; see Acta et Scripta, 1:102–133; ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 5.

20

25

ii/2.216 views on articles of delft conference

683

gratiam Evangelii, eum ex sententia Augustini nec ut Pelagianum nec ut alium aliquem haereticum culpari posse, “De Gratia et Natura,”14 cap. 59, sed Deum, si ab homine quid postulet, ad quod ei nec vires dederit nec dare velit, iure propterea illum punire non posse.

5

Antitheses Contra-Remonstrantium

10

Contra reiicimus tanquam Scripturis dissentanea et pugnantia cum nostra Confessione et Catechesi: I. Hominem in hac vita eiusmodi opera posse praestare, quae omnimode sint perfecta et punitione nulla digna. II. Hominem regenitum praecepta Dei perfecte posse observare, Deumque homini iniuriam facturum, si ab eo postularet, quod praestare non posset. Anitheses Remonstrantium Contra reiicimus tanquam pugnantia cum nostra Confessione et Catechesi: 1. Etiam praestantissima regenitorum opera peccatis inquinata esse, eosque per Christi gratiam et Spiritum nulla opera posse praestare, quin aperte ita sint inquinata ut etiam secundum Evangelium punitione digna sint. Censemus enim Scripturam longe aliter de bonis operibus pronuntiare, ideoque Confessionem et Catechesin hoc sensu accipi non posse, secus in hoc revisione et correctione ex Verbo Dei indigere. 2. Hominem regenitum non posse per Christi gratiam praecepta Dei in Evangelio proposita, non quidem ex stricto iure, sed evangelica εÆ πιεικει αì , perfecte servare, Deumque iure ab homine aliquid posse exigere, ad quod ei vires sufficientes nec dederit nec dare velit.

15

20

25

(6) Contra-Remonstrantium] C: om. – (11–28) II…velit] B, C; A: missing – (11) perfecte] B: om. – (12) postularet] C, D; B: postularit – (13) Remonstrantium] C: om. – (18) aperte ita] B; C, D: ita a carne – (19) Evangelium] D: foll. by redundant sint – (24) non posse] D: om. – (27–28) sufficientes] B, D; C: sufficienter – (28) dederit] D: dedit 14

Augustine, De Natura et Gratia, 59 (CSEL, 60, 284).

684

ii/2.217 gelderland state of differences on five articles

II/2.217 State of Differences on the Five Articles by the Gelderland Synod Date: 11 July 1618; 5 January 1619 dictated to the synod Main source: A: Geneva AT, 17, 106r–108r (copy) Collated source: B: Rotterdam BRG, 58, [9 pp.] Other copies: Geneva AT, 17, 99r–101v; Zurich ZB, Ms B 112, 554–568; Zurich ZB, Ms G 2, 719–730; Baudartius, I, x, 41–43 (Dutch); Reitsma/van Veen, 4:289–294 (Dutch) Summary: This document provides a summary of the discussion of the Five Articles at the Gelderland Synod, held at Arnhem in June and July 1618. For each article it enumerates the points on which the Remonstrants agreed with the Contra-Remonstrants and then sets forth the points in each article on which there was still disagreement. The points of disagreement in the First Article are noticeably more numerous than those for the rest of the Articles. This Latin translation was dictated on 5 January 1619 in a smaller room at the Synod of Dordt. Editor: Joseph Tipton

STATUS QUAESTIONIS SUPER QUINQUE ARTICULIS, IN QUO VEL CONVENIANT VEL DISSENTIANT REMONSTRANTES EX TETRARCHIA NOVIOMAGO CUM IIS PASTORIBUS, QUI CONSTANTER ADHAERENT DOCTRINAE REFORMATARUM ECCLESIARUM, CONSTITUTUS IN SYNODO ARNHEMIENSI

20

In Primo Articulo de praedestinatione consentimus 1. Deum ab aeterno immutabile fecisse decretum de felicitate vel infelicitate sive reprobatione hominum. 2. Deum in condendo hoc decreto hominem considerasse ut lapsum in Adamo et iacentem in miseria, idque non tantum indefinite, sed et definite istas et illas personas. 3. Paucos ad salutem electos et multos reprobatos esse.

(16) Status] A: prec. by Ecrit dicte´ au lieu du synode national de Dordrecht le 5 Janvier 1619 – (16) Articulis] B: Articulis Remonstrantium – (17) conveniant] B: consentiant – (18) Remonstrantes] B: om. – (21) Arnhemiensi] B: foll. by Dictatus fuit ad calamum in conclavi palatii synodici minori iis, quos synodalium quisque ablegavit mense Decembris, anno 1618 – (26) et] B: interl. add. – (27) istas] B: has

25

ii/2.217 gelderland state of differences on five articles

5

10

15

20

685

4. Electionem factam ex gratia gratuita, sine consideratione alicuius naturalis vel innatae dispositionis vel promerentis dignitatis hominum. 5. Inter salvifica media debere etiam constitui veram fidem operantem per charitatem. 6. Neminem in tempore vocari ad fidem vel eam accipere, qui non ab aeterno destinatus sit ut ad eam vocaretur et perduceretur. 7. Deum non constituisse per Spiritum Sanctum in intellectum et voluntatem eorum omnium, qui vocantur, per externam praedicationem eousque operari ut inde sequatur fides actualis. 8. Eos omnes, qui perseverant ad finem usque in fide, esse electos et fore salvos, et omnes, qui ad finem usque in infidelitate perdurant, esse reprobatos et damnatum iri, idque non tantum indefinite, verum etiam definite has et illas personas. 9. Nos esse electos in Christo et Christum esse fundamentum salutis. 10. Omnes fideles parentes ad sui consolationem certo sibi persuadere posse suos infantes in infantia morientes electionis participes et salvos esse. 11. Fidem esse fructum nascentem etiam ex auditu Verbi Dei. 12. Omnes reprobos iuste reprobatos. 13. Deum nullum hominem decreto suo ordinasse ad damnationem sine interventu et consideratione peccati. 14. Deum neminem necessitare ad peccatum, neque aliquo modo esse causam vel autorem peccati. Manet in quaestione

25

30

106v A

35

1. An nullum sit discrimen inter Dei decretum electionis et eiusdem executionem, quoad obiectum. Remonstrantes negant, reliqui affirmant. 2. An electio facta sit cum consideratione alicuius praevisae, gratiosae et evangelicae dispositionis vel dignitatis hominis, propter quam hic, qui eligitur, dignior sit eo, qui non eligitur. Remonstrantes affirmant, reliqui negant. 3. An electi in electione a Deo sint considerati ut per veram fidem Christo insiti, sanctificati et qui cursum pietatis absolverint. Remonstrantes affirmant, reliqui negant. 4. An decretum de danda salute aliquibus hominibus et decretum de suppeditandis salutaribus mediis iisdem hominibus unum et idem decretum sit electionis. Remonstrantes negant, reliqui affirmant. 5. An Christus eodem modo sit fundamentum et causa meritoria electionis huius vel illius, sicuti causa est meritoria salutis huius et illius. Remonstrantes affirmant, reliqui negant. (21) neminem] B: foll. by del. peccati – (24) Dei decretum] B: decretum Dei – (29) veram fidem] B: fidem veram – (30) insiti] B: sint insiti – (35–36) causa…illius] B: causa electionis huius vel illius meritoria – (36) et] B: corr. from vel

686

ii/2.217 gelderland state of differences on five articles

6. An vera, salvifica fides fructus sit electionis. Remonstrantes negant, reliqui affirmant. 7. An homines quidam participes fiant omnium mediorum ad salutem necessariorum, qui tamen non fiant salvi. Remonstrantes affirmant, reliqui negant. 8. An causa quare Deus non constituerit in intellectu et voluntate omnium hominum, qui per externum Verbum praedicatum vocantur, eousque operari ut actualis inde sequatur fides, sit homo vel aliquid, quod Deus in hoc aut illo homine considerarit, an vero solummodo Dei plena ac libera potestas et beneplacitum. Remonstrantes negant, reliqui affirmant. 9. An infidelitas et perseverantia in peccato sit consequens, quod reprobationem sequitur, qua Deus constituit aliquos homines in lapsu et exilio iuste relinquere iisque non dare gratiam, qua indigebant, ut pervenirent ad fidem et poenitentiam. Remonstrantes negant, reliqui affirmant. 10. An Deus uno et eodem modo hominem consideret in eligendo et iustificando, et an sit duplex electio et iustificatio, alia completa, alia incompleta. Remonstrantes affirmant, reliqui negant. 11. An sit aliqua electio indefinita. Remonstrantes affirmant, reliqui negant.

5

10

15

In Secundo Articulo de morte Christi Consentimus: 1. Christum mortuum esse pro omnibus hominum generibus, ordinibus et conditionibus. 2. Virtutem mortis Christi, in se consideratam, ac dignitatem sufficientem esse pro omnium et singulorum hominum peccatis auferendis iisque Deo reconciliandis. 3. Omnes et singulos homines per mortem Christi actualiter non restaurari nec restitui in statum gratiae salutiferae. 4. Dei iustitiam non posse deposcere solutionem ab eo, pro quo Christus praedictae iustitiae satisfecit. 5. Neminem de facto frui remissione peccatorum et reconciliatione cum Deo, nisi vere credentes (comprehendimus autem sub iis et eorum liberos, relinquentes Dei iudicio liberos infidelium); incredulos non esse eorum participes. 6. Omnes poenitentes teneri credere Christum pro se mortuum atque per eum obtinere remissionem peccatorum Deoque esse reconciliatos, nullos vero impoenitentes, quandiu tales manent, id posse credere. (15) consideret] B; A: considerat – (20–21) generibus, ordinibus] B: ordinibus, generibus – (23) peccatis] A: interl. add. – (25) restaurari] B: corr. from restitui – (30) credentes] B: prec. by del. cum

20

25

30

35

ii/2.217 gelderland state of differences on five articles

687

7. Incredulos et impoenitentes nullam propter Christi mortem adipisci a condemnatione relaxationem aut levamen. Manet in quaestione

107r A

5

10

1. An Christus pro peccatis omnium et singulorum hominum, quotquot ab initio mundi fuerunt et erunt, sive fiant poenitentes sive maneant impoenitentes, Dei iustitiae satisfecerit atque iis obtinuerit peccatorum remissionem et reconciliationem. Remonstrantes affirmant, reliqui negant. 2. An voluntas Patris et intentio Christi fuerit per mortem suam omnes et singulos homines salvare, quanvis in multis res secus cadat per propriam ipsorum culpam. Remonstrantes affirmant, reliqui negant. 3. An Christus salvator sit omnium, respectu acquisitionis, et tantum aliquorum, respectu applicationis. Remonstrantes affirmant, reliqui negant, statuentes acquisitionem et applicationem aeque late sese extendere.

In Tertio et Quarto Articulis 15

20

25

30

Consentimus: 1. Neminem sine speciali aliqua interna illuminatione posse comprehendere totum sacrae Scripturae sensum, ut sciat, credat, speret et faciat ea, quae ad salutem necessaria sunt. 2. Neminem sine aliquo principio regenerationis vel donis Spiritus Sancti posse agere poenitentiam, aspirare ad redemtionem, meditari vitae emendationem vel eousque progredi ut facta aliqua notorie mala fugiat, idque magis timore offendendi Dei quam poenae metu. 3. Neminem habentem notitiam salvificae veritatis et accensum eius amore, sine gratia Spiritus Sancti impelli ut eam recipiat. 4. Opus, a quo inchoatur regeneratio, non ab homine provenire, sed a gratia. 5. Neque humilitatem neque aliquam similem virtutem, quae sancta et Deo accepta sit, in homine esse alio modo quam procedentem a supernaturali gratia et propterea nullam talem virtutem in homine a Deo praerequiri ut conditionem cur in uno magis quam alio fidem operetur. 6. Corruptionem tam bene et tam proprie esse in voluntate quam intellectu et affectibus. 7. In homine natura spiritualiter mortuo adhuc vivere peccatum; exinde fieri ut non tantum possit Verbo Dei praedicato et oblatae gratiae resistere, sed etiam ipso actu resistat. (16) totum] B: interl. add. corr. from a del. interl. add. – (19) redemtionem] B: redemptionem – (22–23) amore] B; A: amorem – (23) sine] B: sive – (23) recipiat] B: reiiciat – (28) nullam] B: ullam – (33) Verbo Dei] B: Dei Verbo

688

ii/2.217 gelderland state of differences on five articles

8. Hominem non velle prius credere aut se convertere quam Deus hanc rebellionem hominis per Spiritus Sancti operationem auferat. 9. Deum in opere conversionis prius illuminare tenebrosum intellectum, deinde praeposteram voluntatem rectificare, tandem effrenes affectus domare et ad bonum parare ac propensos reddere, adeo ut homo prius bonum velit facere quam id possit in effectum producere. 10. Deum, proprie loquendo, nec naturaliter nec moraliter operari hominis conversionem, sed supernaturaliter et divino modo.

5

Manet in quaestione 1. An Deus per excitantem virtutem operetur omnipotenter, sicuti operatur in excitatione mortuorum. Remonstrantes negant, reliqui affirmant. 2. An illa gratia resistibiliter operetur in primo actu conversionis. Remonstrantes affirmant, reliqui negant. 3. An Deus omnibus et singulis, quos per Verbum vocat atque invitat, sufficienter largiatur gratiam efficacem ut possint invitationi obtemperare. Remonstrantes affirmant, reliqui negant. 4. An, quod ad efficaciam gratiae attinet, Deus in vivificatione intellectus et affectuum operetur irresistibiliter, in voluntate resistibiliter. Remonstrantes affirmant, reliqui dicunt Deum operari uniformiter.

In Quinto Articulo Consentimus: 1. Non solum fidem, sed et perseverantiam in fide necessariam esse ad salutem. 2. Fideles, ut possint perseverare, teneri Deum timere, a peccatis sibi cavere, eadem odisse et operari salutem cum timore et tremore.1 3. Illos, dum fideles manent, in gratia et favore Dei perseverare, adeo ut nullis diaboli vel insidiis vel impetu e Christi manibus possint rapi. 4. Posse illos labi in gravia et horrenda peccata, quae pugnant contra fidem, charitatem et conscientiam. 5. Fidem et charitatem in fidelibus valde posse debilitari et diminui. 6. Per quaevis peccata illos non excidere ex fide. 7. Fideles in peccata prolapsos non continuo a Deo deseri, sed porrigi ipsis a Deo manum ut surgant, adeo ut Dominus in defectu non sit. (5) prius bonum] B: bonum prius – (6) id] B; A: ut – (14) atque] B: ac – (15) possint] B: possit – (17) quod…attinet] B; A: quoad efficaciam gratiae quod attinet – (29) diminui] B: imminui – (32) manum] B: manus 1

Phil 2:12.

107v A

10

15

20

25

30

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

5

10

689

8. Fideles ad tempus fidei et gratiae sensum amittere posse. 9. Fideles in gratia et favore Dei non posse permanere sine assidua assistente et cooperante gratia et auxilio Spiritus Sancti. 10. Licitum esse fideles Dei filios solari, fideli et assidua conservatione summi pastoris sui Iesu Christi, ut pote qui a sua parte voluntatem habeat et plenam potentiam suos conservandi ne excidant, semper addendo ut suam salutem operentur in timore et tremore2 atque, dum id faciunt, videat qui stat ne cadat. 11. Perseverantiam in fide et sanctitate omnino esse speciale Dei donum, ac nullo modo dici posse quod Dei donum non sit. Manet in quaestione

15

108r A

20

1. An is, qui vere credit, a Deo tam procul deficere possit atque mundo adhaerescere ut fidem totaliter et finaliter amittere atque a salute exidere possit. Remonstrantes affirmant, reliqui negant. 2. An ulli eiusmodi fideles unquam tam procul a Deo defecerint mundoque adhaeserint ut fidem totaliter et finaliter amiserint atque a salute exciderint. Remonstrantes affirmant, reliqui negant. 3. An perseverantia pendeat a voluntate regenerati hominis, adeo ut voluntas proxima et unica, subordinata, physica causa sit perseverantiae. Remonstrantes affirmant, reliqui negant.

II/2.218 Utrecht Contra-Remonstrant State of Differences on Article One and the Utrecht Remonstrant Reply Date: 13 and 20 October 1618; 12 January 1619 dictated to members of the synod Main source: A: Utrecht OSA, 5, 605–618 (copy) Collated sources: B: Sibelius, 184r–187v; C: Geneva AT, 17, 122r–125v Other copies: Rotterdam BRG, 58, [21 pp.]; Zurich ZB, Ms B 112, 571–610; Zurich ZB, Ms G 2, 731–756; Reitsma/van Veen, 6:346–348, 384–395 (Dutch) Summary: In October 1618 the Contra-Remonstrant synod of Utrecht drew up a statement listing the State of Differences on the Five Articles, and the Remonstrant synod of Utrecht responded (Reitsma/van Veen, 6:346, 362–363). This document presents (7) videat] B: videant – (7) stat] B: stant – (8) cadat] B: cadant – (13) adhaerescere] B: foll. by del. possit – (19–20) Remonstrantes ... negant] B: om. 2

Phil 2:12.

690

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

both views of the state of differences only on Article One. The Remonstrants respond point by point, and at the end they offer a summary of what they maintain and what they reject. The statement was dictated to members of the Synod of Dordt on 12 January 1619. Editor: Joseph Tipton

STATUS QUAESTIONIS, QUOAD PRIMUM ARTICULUM, PROVISIONALITER CONSTITUTUS INTER REMONSTRANTES ET EOS FRATRES, QUI IN VERA ET REFORMATA RELIGIONE PERMANSERUNT

In Primo Articulo de praedestinatione nostro iudicio consensus est in eo

10

I. Quod Deus ab aeterno immutabile decretum fecerit, quoad salutem et perditionem aut reprobationem hominum. II. Quod Deus in faciendo hoc decreto hominem consideraverit tanquam iam lapsum in Adamo, iacentem in perditione, idque non indefinite tantum, sed etiam definite has et illas personas.

15

Considerationes Remonstrantium super praedictis duobus articulis Primum et secundum articulum probamus, ita tamen ut intelligantur non simpliciter homines ut homines aut lapsi in Adamo sine consideratione alicuius ulterioris qualitatis, sed statuimus decretum de salute esse de hominibus lapsis in Adamo et per Dei gratiam in Iesum Christum credentibus. Decretum autem de interitu aut reprobatione esse de iisdem hominibus ut incredulis consideratis.

20

III. Quod pauci ad salutem sint electi, multi vero reprobati. Consideratio Remonstrantium super hoc articulo Tertio paragrapho subscribimus, ita tamen ut sentiamus non fieri antecedaneo absoluto decreto quod multi sint reprobati, pauci vero electi.

(6) Status] C: prec. by Escrit dicte´ au lieu du Synode le 12 Janvier 1619 a Dordrecht – (6) quoad] B, C; A: quod ad – (15) perditione] A: prec. by del. per – (17) praedictis…articulis] C: duobus articulis praecedentibus – (25) super…articulo] C: om.

25

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

691

IV. Quod electio facta sit mera gratia sine consideratione ullius naturalis aut annatae dispositionis aut meritoriae dignitatis hominis. Consideratio Remonstrantium

5

606 A

10

15

20

25

Paragraphum quartum plane recipimus et cupimus ut bene attendatur nos in hoc fratribus consentire, quod electio facta sit mera gratia sine consideratione ullius meritoriae dignitatis. Non igitur facimus gratiae Dei iniuriam, nec tuemur ulla hominum merita (prout nobis affingitur), quando dicimus electionem fieri cum consideratione vivae operantis fidei; multo minus urgemus merita, quando dicimus neminem sine praedicta operante fide salvum fieri. Cum tribus primis paragraphis agatur tum de electione, tum reprobatione, videtur aequum futurum fuisse ut fratres hic exposuissent cur reprobi sint reprobati. Id enim nusquam diserte aut perspicue facere videntur. Postulamus autem ut de hoc propius se explicent: an scilicet reprobi sint ob peccatum Adae reprobati aut ob originale aut ob utrumque aut ob propria peccata. Si dicant ob propria sua peccata, interrogamus an per ea intelligant id peccatum, quod in Adamo perpetrarunt. Scimus enim quosdam id dicere hoc sensu ut simplicioribus satisfaciant. Si intelligant per reproborum peccata, ob quae illi reiecti sunt, illa peccata, quae in propriis personis et extra Adamum committunt, rursum quaerimus an reprobi ea peccata omittere potuerint. Respondeatur hic a fratribus categorice et existimamus manifestum fore mentem eorum hanc esse, scilicet eos, qui reiecti sunt ut in aeternum in inferno urantur, esse reiectos aut ob Adae peccatum aut ob originale aut ullum suum peccatum quod vitare non potuerunt aut ob haec tria simul. Nos sentimus ac credimus neminem a Deo reiectum et ad infernum destinatum, nisi ob proprium suum peccatum, quod potuit omittere. V. Quod inter salvifica media praesertim censeri debeat vera fides efficax per charitatem. Consideratio Remonstrantium

30

Verum id quidem est, ita tamen ut fides non modo sit requisitum medium aut conditio ad salutem, sed etiam ad electionem in eo qui eligitur et salvatur. VI. Quod nemo ad fidem in tempore vocatur nec eam consequitur, nisi qui ab omni aeternitate praedestinatus est ut ad eam vocetur atque perducatur.

(2) annatae] B: adnatae – (18) illa peccata] C: om. – (32) atque] A, B: ad quae

692

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

Consideratio Remonstrantium Ad hunc paragraphum dicimus aliam esse rationem praedestinationis Dei ad media fidei quam est praedestinationis ad fidem. Ad fidem nemo absolute praedestinatur, ad media vero fidei maxime. Proinde quod illi, qui media ad fidem consequuti sunt, fidem non item accipiunt, non fit propterea quia Deus praecise destinavit fidem illis non dare, sed quia media ad fidem negligunt et vilipendunt. Nam sub conditione boni usus illorum etiam illis fidem dare decreverat.

5

VII. Quod Deus non decrevit per Spiritum suum Sanctum in intellectu et voluntate singulorum, qui vocantur per externum praedicatum Verbum, eatenus operari ut actualis fides sequatur.

10

607 A

Consideratio Remonstrantium Ex iis, quae ad paragraphum sextum a nobis dicta sunt, patet nos contra sentire, nempe Deum imo in reprobis eousque decrevisse operari ut actualis fides sequatur, nimirum sub conditione ut homo qui vocatur Spiritui Sancto non resistat, cui tum resistitur ab homine, quando quod Spiritus intendit impeditur. Iam vero quid potest Spiritus Sanctus intendere, cuius respectu ei fit resistentia, nisi conversionem et fidem in homine operari? Homines reddere αÆ ναπολογη τους non est Spiritus Sancti intentio, in qua ipsi resistitur ab eo qui renuit credere. Nam id consequitur per eam resistentiam. Superest igitur quod intentionem habuerit hominem ad fidem adducendi, quo respectu dicuntur, Act. 7, homines Spiritui Dei resistere; ac proinde defectum in Deo et Spiritu Sancto non esse aut in decreto ullo quod non satis longe velit operari ut homo qui vocatur in infidelitate maneat. Si ita se res non habet, cur vocat ergo Deus homines ad salutem, cum absolute decreverit salutis media eis non conferre? Quomodo haec vocatio gratiosa vocatio erit, cum vocatis non alio possit tendere quam ut per necessariam negationem eiusdem gravius iudicium sibi accersant, ita ut gratiosa vocatio futura sit immisericors gratia? VIII. Quod omnes qui ad finem usque in fide perseverant sint electi et salvi futuri. Quod item quicunque in infidelitate perseverant sint reprobi et damnandi, atque id quidem non modo indefinite, sed etiam definite hae et illae personae. (4) praedestinatur] C: destinatur – (6) destinavit] C: decrevit – (16) quando] A: prec. by del. quod – (18–19) reddere] A: om. – (19) αÆ ναπολογη τους] A: αÆ ναπολογεÁτους – (21) adducendi] B, A: abducendi – (32) atque] A: prec. by del. ad

15

20

25

30

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

693

IX. Quod in Christo sumus electi et quod Christus sit salutis fundamentum. Consideratio Remonstrantium Octavo et nono paragrapho subscribimus. Vide, quoad nonum, paragraphum quintum in articulis sequentibus, in quibus dissidemus.

608 A

5

X. Quod omnes fideles parentes ad consolationem suam certo possint confidere omnes suos liberos in infantia sua morientes electionis participes esse ac salvos futuros. Consideratio Remonstrantium

10

15

20

25

30

Rationes nobis sunt cur dubitemus an hoc articulo significetur indubitata certitudo de salute infantium fidelibus parentibus ortorum in infantia morientium, cum verbum “confidere” ambiguum sit, atque tum in Scripturis, tum extra eas notet talem fortem spem in qua errare et falli possibile sit. Haec autem ambiguitas non tollitur adiectione vocis “certo.” Id enim immediate iungitur verbo “confidere,” etsi primo adspectu idem esse videatur, sive dicas aliquid certo posse confidere, sive dicas posse aliquid certo confidere. Fratres, qui hoc scriptum adornarunt, norunt tamen inter has duas phrases notabile esse discrimen. Etsi vero vox “certo” immediate cum verbo “confidere” coniungatur, nihilo tamen minus verbum “posse,” quod hic usurpatur, indicat talem fiduciam posse decipi. Donteclochius utitur verbis, quae multo maiorem certitudinem hac de re quam illa, quae hic ponuntur, videntur inferre. Nam in sua ad exhortationem ad pacem responsione, littera L, ait nos de liberis fidelium in infantia morientibus “non aliter posse nec debere iudicare, quam salutem ad eos pertinere, atque ad eam a Deo electos aut praedestinatos esse.” Quis non his verbis hanc rem extra omnem dubitationem statui arbitraretur? At legat aliquis porro eandem paginam cum sequentibus et comperiet luce meridiana clarius Donteclockium postea scribere quod non obstante (iuxta allegata verba) “non aliter possit ac debeat iudicari” quam ad liberos fidelium in infantia morientes salutem pertinere; tamen aliter posse esse et eiusmodi liberos posse perire.1 Doctor Paraeus, professor Heidelbergensis, qui in tanto a Contra-Remonstrantibus pretio habetur ut nonnulli (3–4) paragraphum] B, C: infra paragraphum – (9) indubitata] A: indubita – (12) notet] B: notat – (16) norunt] C: nolunt – (18) posse] A: rewritten after erasure – (19) Donteclochius] B, C: Donteclockius – (19) utitur] A: rewritten after erasure – (25) sequentibus] B, C: sequente 1

Reginaldus Donteclock, Antwoorde op een seker schrift, eens onbekenden, ’tonrechte geintituleert, Christelicke ende ernstighe Vermaninghe tot vrede, aen R. Donteclock, over sijne ’tSamensprekinghe, etc., in welcke Antwoorde, de principaele deelen deser Vermaninge wederleyt worden … (Delft: Jan Andriesz, 1609), sign. L-Lii.

694

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

eorum illum magnum Paraeum salutent, sine ullo involucro testatur, “Commentarius in Epistolam ad Romanos,” cap. 2, dub. 9, quod cum liberis fidelium in Christo morientibus diversimode res accidat. “Nam hi simpliciter aut servabuntur secundum gratiam aut damnabuntur secundum naturam, tanquam existentes filii irae, ut et caeteri.”2 Idem ille non ita dudum asseruit, “Contra Bellarminum,” pag. 891, quod: “nec Zwinglius nec Calvinus nec quisquam nostrorum theologorum indefinite omnes infantes, etiam dum ad baptizmum gestantur, decedentes de vita in caelo cum beatis collocent,” sed ait quod: “de liberis in foedere natis ita pronuntient ex canone charitatis, salva tamen Dei electione quae saepe in fidelium liberis discrimen fecit et adhuc facit.”3 Martyr, Zanchius et alii diserte idem dicunt, qui omnes a Contra-Remonstrantibus in Hollandia in sua Contra-Remonstrantia4 potentibus Ordinibus exhibita producuntur atque allegantur ad antiquitatem et universalitatem eius, quam de praedestinatione cum annexis eiusdem habent, sententiae demonstrandam, asserentes sententiam suam ab illis traditam esse. Iam vero, cum isti fratres prae se ferant sese in doctrina Reformatae religionis mansisse et Paraeus testetur hanc esse omnium doctorum Reformatae religionis constantem sententiam, quomodo, quaesumus, possint in re tanti momenti contrariam et novam sententiam sequi et tamen gloriari se in vera Reformata religione permansisse? Vel, an dicemus Paraeum, vetustissimum et celeberrimum illum professorem et doctorem theologiae quem Reformatae ecclesiae in universo Christiano orbe habent, ignorare quae sit communis et constans Reformatarum ecclesiarum sententia? Propiorem igitur hic a fratribus explicationem postulamus, sicut etiam quid sentiant de fidelium infantibus adhuc lactantibus, in sua infantia existentibus ac viventibus, an firmum certumque sit eos in statu gratiae et salutis esse, et quo pacto parentes, qui metuere possint eos reprobatos esse, sint consolandi. An mors certius testimonium esse queat et obsignatio salutis eorundem quam baptizmus, qui sigillum est foederis. Iudicium charitatis, quod a nonnullis hic allegatur, hic locum non habet, cum illud super externa quadam specie, quae nos unum magis quam alterum facit credere, sit fundatum, quod fundamentum hic cessat. In om(1–2) Commentarius…9] A: marg. add. – (3–4) simpliciter aut] C: aut simpliciter – (6) Contra…891] A: marg. add. – (8) baptizmum] B: baptismum – (21) vetustissimum et] A: interl. add. – (29) baptizmus] B, C: baptismus 2

3

4

David Pareus, In Divinam ad Romanos Sancti Pauli Apostoli Epistolam Commentarius (Frankfurt: Jonas Rosa and Johann Lancellot, 1608), 232. David Pareus, Roberti Bellarmini Politiani Societatis Jesu Theologi Cardinalis de Amissione Gratiae et Statu Peccati Libri Sex ... Explicati et Castigati (Heidelberg: Johann Lancellot, 1613), 891. The Contra-Remonstrance was the first document presented by the Contra-Remonstrants to the 1611 Hague Conference, in response to the Arminian Remonstrance of 1610. See Bertius, Scripta Adversaria, 13–32, esp. 23.

609 A 5

10

15

20

25

30

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

610 A

5

695

nem eventum in iudicium illud charitatis falli potest. Forsitan regerent fratres propius a nobis sententiam explicari articulo quinto super Articulo Secundo non controverso his verbis: “quod nemo remissionem peccatorum et reconciliationem cum Deo reipsa consequatur, nisi vere fideles (sub quibus complectimur etiam fidelium liberos).”5 Hic vero interrogamus an omnes omnium fidelium liberos in infantia viventes aut morientes sub his comprehendant. Respondeant hic, ita; si id respondere non ausint, intelligere est quod nonnullos tantum fidelium liberos sub his complectantur. XI. Quod fides sit fructus etiam, profluens ex auditu Verbi.

10

XII. Quod omnes reprobi iuste sint reprobati. Consideratio Remonstrantium

15

20

Undecimo paragrapho subscribimus, ita tamen ut sub particula “etiam” non lateat hoc, scilicet, quod fides sit fructus absolutae ad salutem electionis. Sicut et duodecimo. Nam, qui reprobantur, ob propria, actualia peccata, quae omittere potuerunt, reprobantur. Qui supra lapsum Adami ascendunt, etiam asserunt reprobos iuste reprobatos esse, nec tamen peccatum causam meritoriam reprobationis constituunt. Confidimus fratres talem reprobationem nolle appellare iustam reprobationem. Quamobrem non est satis eadem usurpari verba, quando ea non unum eundemque habent sensum. Manifestum igitur hic est inter caetera nobis iustam de horum articulorum ambiguitate conquerendi causam esse, cum sub his verbis tam notorie iniustum decretum delitescere queat. XIII. Quod Deus nullos omnino homines in suo decreto destinaverit ad damnationem sine interventu et consideratione ipsorum peccatorum. Consideratio Remonstrantium

25

Decimum tertium paragraphum amplectimur, eo scilicet sensu quod praescita, actualia, non necessitata, peccata hominum, ab ipsis extra Adamum perpetrata, causa sint meritoria non modo actualis condemnationis, sed etiam reprobationis et reiectionis ipsorum. (2) propius] B, C; A: proprius – (2) nobis] A: interl. add.; B, C: se – (4–5) complectimur etiam] C: etiam complectimur – (15) ascendunt] A: adscendunt – (19) eundemque] A: eundem – (21) conquerendi] A: conquaerendi – (22) queat] A: quaeat 5

Status Quaestionis of the Utrecht Contra-Remonstrants on Article Two, art. 5. See Reitsma/van Veen, 6:349.

696

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

XIV. Quod Deus neminem ad peccatum neccessitet quodque nullo modo causa auctorve sit peccati. Consideratio Remonstrantium Articulum hunc libenter amplectimur, sed interrogatos fratres velimus, an qui aliquem in poenam peccati ita verberat ut eum claudum reddat, is non sit causa efficiens claudicationis ipsius, etsi delictum ipsius causa sit meritoria claudicationis.

611 A

5

Sequuntur articuli dissensionis 1. An nullum sit discrimen inter Dei de electione et reprobatione decretum et illius executionem quoad obiectum? Nos affirmamus.

10

Consideratio Remonstrantium Ad primum paragraphum notandum est quod electio non sit eiusdem generis. Est enim electio ad salvificam gratiam mediaque salutis. Est et electio ad salutem. Hanc posteriorem quod attinet, asserimus quod obiectum illius est idem omnino cum obiecto executionis illius, nempe: homo fidelis. Quales homines Deus decrevit ad salutem eligere et ad salutem eligit, tales homines et ita consideratos in tempore salute donat. Alioqui enim executio decreti cum ipso decreto non conveniret. Quod vero attinet electionem ad salutis media actualemque eorundem communicationem, fatemur hic discrimen esse quoad obiectum. Nam in electione homo non consideratur tanquam fidelis, sicut in actuali communicatione salutis, sed sine ullo respectu ullius rei, quae in homine esse possit, homines nude, ut homines et peccatores. 2. An electio facta sit cum consideratione ullius praevisae, gratiosae et evangelicae dispositionis et dignitatis in homine, per quam is, qui eligitur, dignior eo existat, qui non eligitur? Nos negamus. Consideratio Remonstrantium Paragraphus secundus idem complectitur quod in paragrapho primo dictum fuit. Proinde hic iterum discrimen statuimus: 1. Respectu decreti electionis (6) causa sit] C: sit causa – (10) illius] A: replaces del. eius – (11) Consideratio] B: Considerationes – (15) Quales] A: adds quos above – (19) communicationem] A: adds mededeylinge above – (21) communicatione] A: adds mededeylinge above – (26) Consideratio] B, C: Considerationes

15

20

25

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

612 A 5

10

15

697

indefinitae, quo Deus fideles salvare decrevit, non potest in homine ulla dispositio, qualis hic exponitur, in Dei praescientia antecedens considerari; 2. Idem quoque debet dici quoad definitam aut personalem electionem illius et huius hominis ad gratiam et media ad salutem necessaria; 3. Quod vero attinet definitam electionem ad salutem Petri et Iohannis (quae proprie non est novum electionis decretum, sed tantum applicatio quaedam praedictae indefinite factae electionis fidelium ad salutem in ea inclusa, ut particulare singulare in universali), Scriptura docet nos hanc cum consideratione fidei in Petro et Iohanne factam esse, quod iuxta Scripturae (Luc. 21 et Apoc. 3) stylum dignitas quaedam appellari possit, a qua tamen longe omne meritum sive omnis ratio meriti abest; dignitas est quaedam ex Dei tantum gratiosa aestimatione. De eiusmodi electione agitur in dicto, multi vocati, pauci vero electi,6 ubi electi appellantur illi, qui evangelica nuptiali veste ornati sunt. Ea autem est fides per charitatem efficax.7 3. An electi in electione a Deo sint considerati tanquam Christo per veram fidem insiti et tanquam sanctificati quique pietatis cursum consummaverunt? Nos negamus. Consideratio Remonstrantium

20

25

Paragraphus tertius eiusdem fere est tenoris. Nos distinguemus dicemusque quod fidelis et sanctus sit electus, definite ad salutem, sub conditione profectus et perseverantiae in fide et sanctitate. Absolute autem ad salutem ii soli sunt electi, qui fidem retinuerunt, cursum pietatis consummaverunt, atque ad finem usque perseveraverunt, et tales a Domino Deo sunt considerati. 4. An decretum de salute hominibus quibusdam danda et decretum de salvificis mediis iisdem hominibus dandis unum sit idemque salutis decretum? Nos affirmamus. Consideratio Remonstrantium

30

Ad paragraphum quartum respondemus negative. Discrimen decretorum ex eo patet, quod obiectum eorundem, ut ostensum est, varium sit. Media enim (11) est] B: foll. by tantum – (11) quaedam] C: foll. by tantum – (11) tantum] A: interl. add. – (18) Consideratio] B: Considerationes – (26) sit idemque] C: idemque sit – (28) Consideratio] B: Considerationes 6 7

Matt 22:14. Gal 5:6.

698

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

salutis, saltem bona pars eorum, Deus homini ut homini, Petro ut Petro, dare decrevit. Salutem autem decrevit dare homini et Petro considerato qua fideli iuxta decretum electionis indefinite factae, secundum quam eosdem non aliter quam tales, in absoluto decreto de salute ipsis conferenda, considerare potuit. Plurimis media ad salutem dat, salutem vero paucis, quia media negligunt, non bene iis utuntur, et ab eorundem usu bono deficiunt iuxta dictum, multi vocati, pauci electi.8 Decretum de mediis dandis ad salutem, saltem primis (nam in progressu dat Deus gratiam pro gratia, et dat habenti), est decretum expers conditionis; salutem ipsam non decrevit dare ulli sine fidei et obedientiae conditione. Quibus definite ita decernit eam dare, eos considerat tanquam qui iam conditiones ad salutem necessarias et ab ipso requisitas consummaverint. 5. An Christus ita fundamentum et meritoria causa sit electionis huius et illius, sicut ipse est fundamentum et meritoria causa salutis huius illiusve hominis? Nos negamus.

613 A 5

10

15

Consideratio Remonstrantium In paragrapho quinto necesse est fratres explicare quid designent particula “ita.” An ea tantum rei modum negare volunt, nempe, quonam modo Christus fundamentum sit, rem ipsam interea probantes. Nos intelligimus Dominum nostrum Iesum Christum non tantum esse mediatorem Dei apud homines, sed et hominum ipsorum apud Deum eumque per propitiatorium obedientiae suae sacrificium apud Deum procurasse decretum de electione hominum ad salutem indefinita et definita et mediis eius, adeo ut Deus neminem decreverit eligere ad salutem aut ad salutis media, nisi ob merita Iesu Christi, atque ita Iesum Christum ex Dei gratia fontem, principium, medium et finem salutis esse. Imo, si Christus non est meritoria electionis nostrae causa ad salutem, meritoria salutis nostrae causa non erit. Salus enim nostra in nostri cum Deo reconciliatione consistit. Iam vero quos Deus summe diligit, prout indubitate eos diligit, quos ad salutem absolute elegit (ex sententia fratrum), quomodo illi reconciliatione cum Deo opus habent? 6. An vera salvifica fides sit electionis fructus? Nos affirmamus.

(9) habenti] B: habentibus – (14) salutis] A: interl. add. – (16) Consideratio] B: Considerationes – (28) quos] A: quod 8

Matt 22:14.

20

25

30

614 A

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

699

Consideratio Remonstrantium

5

Ad paragraphum sextum per distinctionem respondemus. Fides est fructus gratiosae electionis Dei ad salutis media, puta, praedicationem evangelii; fides non autem est fructus electionis factae definite ad salutem Petri et Iohannis. Nam fidei consideratio ordine talem illius electionem antecedit. 7. An quidam homines omnium mediorum ad salutem necessariorum participes fiant, qui tamen non salvantur? Nos id negamus. Consideratio Remonstrantium

10

15

20

615 A

25

30

Ad paragraphum septimum possumus ita et non respondere, prout, nempe, perseverantia a fratribus consideratur. Si enim eam ut diversum medium ad salutem necessarium considerant, cum ipsis negative respondemus. Neque enim ita desipimus ut perseverantibus fidelibus salutem adimere velimus. Si vero perseverantia consideretur, prout in natura sua considerari debet, non tanquam novum et singulare medium, sed tanquam continuatio et duratio mediorum ad salutem, elicimus quosdam homines omnia ad salutem necessaria media posse habere, nec tamen salutem eos consequi, nempe quia propria sua culpa (defectus enim in Deo non est) non perpetuo ea retinent, sed sua culpa negligunt. 8. An causa cur Deus non decreverit in intellectu et voluntate singulorum, qui per externum praedicatum Verbum vocantur, eousque operari ut actualis fides subsequatur, non sit homo aut aliquid, quod Deus in uno aut alio homine consideraverit, sed tantum absoluta sive plena et libera potestas et placitum Dei? Nos affirmamus. Consideratio Remonstrantium Ad octavum paragraphum respondemus negative. Causa in Deo non est quod non ulterius operatur. Fratres quaerunt hic causam absoluti decreti, quod absolutum decretum Deus non fecit, ut ante ad septimum articulum putativi seu praetensi consensus est ostensum. Decreti autem non existentis causam quaerere non est necesse. Vocabulo “causae,” de qua hic agitur, intelligimus meritoriam causam, cuius causae natura non patitur oppositionem, quae postea in fine articuli statuitur per particulam “sed.” Nam posito eo quod (1) Consideratio] B: Considerationes – (4) non autem] C: autem non – (9) Consideratio] B: Considerationes – (22) uno] A: interl. add. – (25) Consideratio] B: Considerationes – (26) non] B: om.

700

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

homo resistentia sua adversus praedicatum Verbum et Spiritum Sanctum meretur Deoque causam praebet ad in se non eousque operandum ut actualis fides subsequatur, tamen in plena, libera Dei potestate positum est actualem fidem in eo operari, si velit et, si non faciat, homo quidem est eius rei meritoria causa, ita tamen ut proxima illius non-operationis causa sit et maneat semper Dei voluntas. Nam homo nullo suo facto Deum ad aliquid necessitare potest, Deique operari vel non operari ad extra manet semper liberum, non-necessitatum, non obstante eo, quicquid homo sive faciat, sive omittat, nisi Deus semetipsum liberrimo aliquo decreto ad hoc vel illud obstrinxerit. Prius huius articuli membrum, prout iacet, videri posset hic nobiscum convenire; quando vero ad fundamentum fratrum bene attenditur, apparet eos prius membrum negare voluisse et tantum affirmative respondere ad posterius. Quare nos prius membrum, tanquam a fratribus negatum, hic adnotavimus. 9. An infidelitas et perseverantia in peccato consequens sit reprobationis, qua Deus aliquos homines in suo lapsu et perditione decrevit iuste relinquere et iis non donare gratiam, quae ipsis ut ad fidem et resipiscentiam perducerentur necessaria erat? Nos respondemus ita.

5

10

15

Consideratio Remonstrantium Ad nonum paragraphum respondemus: hic supponitur quod nos inficiamur esse absolutum decretum reprobationis de hominibus consideratis tanquam tantum lapsis in Adamo, sine aliqua ulteriore qualitate. Nos contra statuimus, nempe reprobationem esse consequens infidelitatis et sequi infidelitatem praevisam tanquam meritoriam illius causam. Imo vero, re bene perpensa, manifestum fiet quod positiva infidelitas, aut infidelitas vocatorum, proprie sit consequens decreti vocationis reproborum iuxta sensum fratrum. Neque enim possent positive infideles esse, nisi ad fidem vocarentur et absolute Deus praedecrevisset ipsis fidem non dare. 10. An Deus hominem eodem modo consideraverit tum in eligendo, tum in iustificando, et an duplex electio et iustificatio sit, altera completa, altera incompleta? Nos negamus.

(1) resistentia sua] C: sua resistentia – (4) non] A: prec. by del. non – (6) facto] C: pacto – (6) aliquid] C: aliud – (19) Consideratio] B: Considerationes – (22) Nos] A: prec. by del. Nos – (30) iustificando] A, B: marg. add. repl. reprobando; C: reprobando

616 A

20

25

30

ii/2.218 utrecht state of differences on art. i

701

Consideratio Remonstrantium

5

10

Ad decimum paragraphum respondemus cum distinctione: in utroque idem obiectum esse, nempe electionis ad salutem et iustificationis. Nam fidelis eligitur, aut est electus ad salutem, fidelis iustificatur. Si de electione ad media salutis agatur, praedicatione evangelii et cetera, supra diximus eam versari circa homines in peccato iacentes sine ullius ulterioris consideratione. Quod ad terminos electio et iustificatio completa et incompleta, eos suo loco relinquimus. Nos his, qui notiores sunt, uti malumus, nempe conditionalis et absolutae electionis et iustificationis, ac dicimus fideles in hac vita electos esse ad salutem, non iustificatos, sub conditione progressus et perseverantiae in fide et sanctitate et eos, qui curriculum fidei et pietatis absolverunt, absolute ad vitam aeternam electos et iustificatos esse. 11. An sit ulla indefinita electio? Nos negativam tenemus.

617 A

15

20

25

30

Consideratio Remonstrantium Ad undecimum paragraphum. Cum fratres nostra opinione fateantur decretum indefinitae electionis a nobis constitutum cum decreto iustificationis convenire, quaerimus (cum existimemus eos non negaturos esse decretum quoddam de iustificandis fidelibus indefinite factum) cur non similiter dici possit esse decretum quoddam de electione fidelium indefinite facta. Deinde fratres hic videntur contradicere ei, quod ante paragrapho secundo dixerunt et octavo, in quo (ipsorum iudicio) consensus est, ubi etiam de electione et reprobatione indefinita agere videntur.

Postea subiiciunt Remonstrantes haec quae sequuntur: Nos credimus: 1. Deum ante fundationem mundi decretum fecisse de salvandis fidelibus et infidelibus damnandis. 2. Hoc decretum esse ex mera aut pura gratia factum, quoad fideles; ex absoluta et libera potestate, quoad infideles. 3. Quod hoc decretum de fidelibus salvandis sit electio, et decretum de infidelibus damnandis sit reprobatio. (1) Consideratio] B: Considerationes – (4) iustificatur] A: prec. by del. iustificatur – (8) Nos] A: replaces del. num

702

ii/2.219 north holland state of differences on five articles

4. Quod hoc decretum de credentibus salvandis in Christo, de infidelibus autem damnandis in eorum infidelitate fundatum sit. Ac proinde electos gratia salvari, infideles autem ob infidelitatem damnari. Item electionem sese etiam ad omnes fidelium infantes diffundere. Nos damnamus sequentia: 1. Deum ante iacta mundi fundamenta decretum fecisse de quibusdam hominibus, ut simpliciter in Adamo lapsis, salvandis aut damnandis. 2. Decretum de homine, ut simpliciter lapso in Adamo, damnando esse solum Dei voluntatem aut beneplacitum sine consideratione infidelitatis aut impoenitentiae. 3. Infidelitatem esse consequens necessarium reprobationis. 4. Christum non esse fundamentum electionis. 5. Deum cuiquam syncere Verbum suum praedicare cum decreto et intentione non eousque operandi ut fides sequatur. 6. Ullos infantes fidelium a Deo esse reprobatos. Subscriptum ac subsignatum erat nomine synodalis conventus congregati in conventu Sanctae Catharinae, Isacus Frederici, praeses synodi Samuel Naeranus, scriba.

II/2.219 State of Differences on the Five Articles Presented at the North Holland Synod Date: October 1618 Main source: A: Utrecht OSA, 5, 657 (copy) Other copy: Reitsma/van Veen, 2:47–52 (Dutch); cf. 2:26 Summary: This is the first page of a Latin translation of the Dutch Status Controversiae on the Five Articles that was formulated at the Synod of North Holland in Enkhuysen. The remainder of the document is lacking. Whether this Latin version was dictated at Dordt is not clear. Editor: Joseph Tipton

5

10 618 A

15

ii/2.219 north holland state of differences on five articles

703

STATUS CONTROVERSIAE DE QUINQUE ARTICULIS PER THESES ET ANTITHESES EXPRESSUS IN SYNODO PARTICULARI NOORTHOLLANDICA I. De aeterna electione Dei et praedestinatione ad salutem 5

Thesis 1. Praedestinatio ad salutem in evangelio manifestata haec est, quod Deus ante iacta mundi fundamenta aeterno et immutabili decreto certos homines elegerit ut eosdem in tempore vera fide donet, et per Christum servet ad laudem gloriosae suae gratiae.

10

Antithesis 1.

15

Non est alia praedestinatio ad salutem quam haec, quod Deus aeterno et immutabili decreto decreverit in Christo et per Christum servare eos, qui in eundem suum Filium Iesum credunt et in fide fideique obedientia ad finem usque perseverant. Conferentie, pag. 34, item pag. 59, pag. 61;1 Arminius, Articuli Perpendi, pag. 21;2 Ioannes Arnoldus, Contra Tilenum, pag. 53.3

2. Beneplacitum Dei est unica causa electionis. 2. Beneplacitum Dei non est unica causa electionis.

20

Conferentie, pag. 94.

3. Deus hominem in electione non consideravit ut fidelem, neque in fide fideique obedientia perseverantem. 3. Deus hominem in electione consideravit ut fidelem et in fide fideique obedientia perseverantem.

25

Conferentie, pag. 35, pag. 89, pag. 90; Arminii, Verclaringe, pag. 36;4 Conferentie, pag. 106. (5) Thesis] A: The original document is written in two columns with Contra-Remonstrant theses on the left and Contra-Remonstrant antitheses on the right side. – (18) Contra] A: foll. by del. word 1 2 3 4

Schriftelicke Conferentie. Arminius, Articuli Nonnulli. Corvinus, Defensio. Arminius, Verclaringhe.

704

ii/2.219 north holland state of differences on five articles

4. Praevisa fides non est conditio praecedens aut causa electionis, verum effectum eiusdem. 4. Praevisa fides est conditio praecedens aut causa electionis et non effectum eiusdem. Grevinchovius, Contra Amesium, pag. 24, 25;5 Conferentie, pag. 35, pag. 79, pag. 86, 89.

5

5. Homo potest in hac vita esse certus de sui electione. 5. Homo non potest in hac vita esse certus de sui electione. Grevinchovius, Contra Amesium, pag. 138; Conferentie, pag. 423.

II. De efficacia mortis Christi 1. Thesis 1. Antithesis

5

Grevinchoven, Dissertatio.

10

SECTION 15: QUESTIONS AND THESES ON ARTICLE ONE

II/2.220 Bogerman’s Questions on Article One Date: Dictated 5 and 7 January 1619 (Sessions 48–49) Main source: A: Utrecht OSA, L, 203v–207r (copy) Collated sources: B: Rotterdam BRG, 58 (in Synodalia Hollandica, Sessio 5 and 7 Ianuarii 1619); C: Sibelius, 43v–46r Other copy: Zurich ZB, Ms B 112, 625–653 Summary: On 4 January the synod approved a proposal by President Bogerman to draw up questions from Remonstrant writings that would serve more fully to elicit and explain their views. He prepared a detailed list of questions on Article One, probably with the help of his theological advisor William Ames, and these he dictated to the synod on 4 and 5 January. Included with the questions are the Remonstrant sources from which they were drawn. Bogerman began to pose some of the questions to individual Remonstrants on 11 January, but the contentious debate about procedures for dealing with the doctrinal issues prevented the questions from being further posed before the Remonstrants were expelled. They said they were ready to answer the questions only if the synod would allow them to explain and defend their views and to refute opposing views as much as they judged necessary. Editor: Donald Sinnema

[INTERROGATORIA QUIBUS REMONSTRANTIUM MENS CIRCA I ARTICULUM PLENIUS ERVENDA, PERCIPIENDA AC IUDICANDA]1 25

Primo, videndum synodo, num contineat doctrinam electionis in Scriptura sacra traditam.

(25) Primo] B, C: De Primo Articulo 1

The title is found only in the Zurich ZB copy.

706

ii/2.220 bogerman’s questions on art. i

Secundo, num contineat ipsam sententiam Remonstrantium de electione et quidem totam atque integram, quo nomine hunc articulum tantopere commendarunt. Quaestio I. An Primum Articulum in Remonstrantia Ordinibus Hollandiae exhibitum et in Collatione Hagiensi ab ipsis declaratum, ac pro viribus defensum non agnoscant etiamnum pro suo?

5

Sic2 videtur ex scripto theologis exteris exhibito, et alio huic synodo proxime tradito.

II. An non sentiant decretum electionis sive praedestinationis ad salutem hoc articulo comprehensum, aaliud esse quam decretum quo Deus statuit bpaenitentes, resipiscentes, et credentes in Christum, atque in eadem cfide ac fidei obedientia ad finem perseverantes, servare? dHocque esse totum sive integrum praedestinationis ad salutem decretum; ehanc esse unicam et veram praedestinationem ad salutem; fnullamque aliam in evangelio esse revelatam; g unicumque hoc decretum esse fundamentum Christianismi, salutis et certitudinis de salute. Num recte sic de hoc Articulo pronuntiarint? Sic videtur, a b c d e f g

Ioannes Corvinus, contra Tilenum, p. 53. Arminius, in Articulis Perpendendis, p. 21, et Corvinus, contra Tilenum, p. 18 et 385. Collatio Hagiensi, Belgica, p. 34, Art. 1. Collatio Hagiensi, Belgica, p. 57 (Latina Brandii, pag. 66). Collatio Hagiensi, Latina Brandii, p. 69. Collatio Hagiensi, Belgica, 34 (Latina, 41). Collatio Hagiensi, Belgica, 61 (Latina, 70).

III. An non hoc decretum contineat electionem fidei in qualitatem salvandorum, sive an non ponat ordinationem et praescriptionem fidei in conditionem communicandae salutis;[a] nullamque singularium personarum electionem ex praevisa ipsarum fide praestita, ita ut hoc decretum Articuli Primi (5) ab ipsis] B: om. – (5) viribus] B: foll. by ab ipsis – (7) tradito] B: foll. by ubi procreant ad Remonstrantiam et Collationem Hagiensi – (8) non] B: om. – (8) sive praedestinationis] B: om. – (9) comprehensum] B, C: foll. by nihil – (14) Christianismi] B: foll. by et – (16) sic…Articulo] C: de hoc Articulo sic – (18) Ioannes] B, C: prec. by Videatur 2

In Utrecht OSA, L, 203v–207r, all references are in the margin. Remonstrant works cited in these “Interrogatoria” include: 1. Corvinus, contra Tilenum: Corvinus, Defensio. 2. Arminius, Articuli perpendendi: Arminius, Articuli Nonnulli. 3. Arminius, Declaratio Sententiae. 4. Collatio Hagiensi, Belgica: Schriftelicke Conferentie. 5. Brandius, Latina: Brandius, Collatio. 6. Grevinchovius, contra Amesium: Grevinchoven, Dissertatio. 7. Contra Walachros: Epistola Ecclesiastarum. 8. Episcopius, Theses: Episcopius, Collegium. 9. Remonstrantes Geldrici: Gelderland, “Status Quaestionis.” 10. Theses exhibitae: “Sententia Remonstrantium” on Art. I. 11. Ad Theses Delfenses: “Declaratio Super Sex Articulis Collationis Delphensis.”

10

15

20

25

ii/2.220 bogerman’s questions on art. i

707

videatur posse consistere cum negatione praescientiae et omnium hominum damnatione? [a]

5

10

IV. An non praeter hoc decretum in aCollatione Hagiensi, scripto adversus Walachros, alibique passim, etiam in Thesibus exhibitis, ponant aliud decretum electionis ad salutem de singularibus his vel illis hominibus servandis, quod innitatur praescientiae ipsorum fidei, obedientiae ac perseverantiae ut praestitae, binter quod decretum et superius illud interponant decretum tertium de mediis ad fidem necessariis suppeditandis? a

15 b

204r A

20

25

30

Ioannes Arnoldi Corvinus, contra Tilenum, pag. 59. Grevinchovius, contra Amesium, p. 105. Contra Walachros, p. 46.

Collatio Hagiensi, Belgica, p. 89. Arminius, Declaratio, p. 47. Collatio Hagiensi, Belgica, p. 413 (Latina, 492). Corvinus, contra Tilenum, p. 377. Contra Walachros, p. 35. Arminius, Articuli examine, p. 21.

V. An non praeterea statuant decretum electionis ad fidem, ideoque aut illa quibus perfectionem Primi Articuli hactenus tantopere dilaudarunt, corrigenda aut retrectanda esse, aut fatendum haec reliqua decreta in evangelio revelata non esse? Collatio Hagiensi, Belgica, pag. 89. Arminius, Declaratio, pag. 47. Collatio Hagiensi, Belgica, p. 413 (Latina Brandii, p. 492). Adversus Walachros, p, 35.

VI. Cur omiserint electionem ad fidem in quatuor suis decretis, tum Arminius, tum omnes Remonstrantes in scripto adversus Walachros, et in Thesibus exhibitis? An non haec causa sit, quod conditio electionis huius ad fidem non sit conditio novi foederis, conditiones enim novi foederis sunt resipiscentia et fides, non ista poenitentia legalis, humilitas, parvitas, probitas et dispositio ad vitam aeternam? VII. An decretum electionis ad fidem prius sit decreto electionis ad gloriam? Item, an absolutum, an conditionatum, et quae sit conditio in eligendo ad fidem praerequisita, quodve eius obiectum adaequatum?[a] An non peccator (6) Hagiensi] B: foll. by in – (11) ad…necessariis] B: necessariis ad fidem – (13) 47] A: 74 – (20) aut] B, C: et – (27) Arminius] B: foll. by in Articulis perpendendis et Declaratione sua – (27) omnes Remonstrantes] C: Remonstrantes omnes – (28) haec] B: foll. by omissionis illius – (28) electionis…fidem] B, C: huius electionis – (32) decretum] B: foll. by hoc – (34) eius obiectum] B, C: obiectum eius electionis

708

ii/2.220 bogerman’s questions on art. i

peccata agnoscens et de iis poenitens;[b] item homo ad vitam aeternam dispositus;[c] item homo parvulus et humilis?[d] [a]

[b] [c] [d]

Grevinchovius, contra Amesium, p. 116. Corvinus, contra Tilenum, p. 165. Corvinus, contra Tilenum, p. 56. Idem, ibid., pag. 57. Grevinchovius, contra Amesium, p. 117, p. 116. Corvinus, contra Tilenum, pag. 165.

VIII. An parvitas, humilitas et dispositio illa praerequisita in eligendo ad fidem sint dona Dei, nec ne? Et si sint, an Deus dare decreverit absolute, an rursus ex conditione praerequisita, et quaenam illa sit, et pergatur porro donec pateat aut incondicionata abire in infinitum, aut ponatur aliquod decretum absolutum?

5

10

IX. An non probitas hominis sit conditio praerequisita in eligendo ad fidem? Episcopius, in Thesibus, pag. 45.

15

Haec de Primo Articulo in genere. De electione ad gloriam I. Primo, quaerantur in genere, an non per electionem et praedestinationem ad salutem intelligant novi foederis praemium, promissum et destinatum antecedenti obedientiae humanae a Deo postulatae, et ab homine praestitae, in hunc nimirum sensum, si credideris, obediveris, resipueris, eligeris; idque gradatim secundum rationem et progressum obedientiae et perseverantiae. Patebit hoc ex incompleta et completa, non peremptoria et peremptoria, revocabili et irrevocabili electione, et thesi sequente, item conformitate electionis et iustificationis.

20

25

Grevinchovius, contra Amesium, p. 132.

II. An non ipsis uniformia et conformia sint electionis et iustificationis decreta?[a] Et ut tres sunt ordines iustificatorum, similiter et electorum; nimirum, primus, eorum qui recens convertuntur ad fidem, et habent propositum obediendi. Secundus, eorum qui aliquo usque manserint in fide hac et proposito et exercitio obedientiae, etiamsi postea deficiant. Tertius, eorum qui in fide et sanctis operibus vel continuo perseverant, vel post lapsum et de-

(8) pag.] B: foll. by 156 – (11) rursus…conditione] B: ex conditione rursus – (12) incondicionata] B, C: conditionata – (21) nimirum] B: scilicet – (29) primus] C: foll. by ordo – (30) Secundus] C: foll. by ordo – (30) fide hac] B: hac fide – (31) Tertius] C: foll. by ordo – (31) eorum] B, C: illorum

30 204v A

ii/2.220 bogerman’s questions on art. i

709

fectionem restabiliuntur et persistunt; duosque priores ordines vere quidem eligi et iustificari, sed posteriores solos peremptorie.[b] [a]

5

[b]

Grevinchovius, contra Amesium, p. 111. Et Geldri in Synodo Arnhemensi. Episcopius, in Thesibus, pag. 64.

De causa et fundamento electionis I. aAn agnoscant beneplacitum Dei esse unicam causam electionis ad salutem?b Modo aiunt, modo negant. 10

a

b

15

20

Negant Collatione Hagiensi, Belgica, p. 94 (Latina Brandii, 110). Collatio Hagiensi, Belgica, pag. 109 (Latina Brandii, 127). Et in Thesi prima exhibita. Affirmare videntur satis rotunde Collatione Hagiensi, Latina Brandii, 109. Grevinchovius, contra Amesium, 105.

II. Quid ergo per hoc Dei beneplacitum intelligant, rotunde et ingenue dicant? An non hoc quod ipsi visum fuerit ignobilem fidei actum praescribere in conditionem communicandae salutis; sive fideles salvos facere, non operarios, vel alios ubi potuerit, salutem dare sub quacunque vellet conditione?[a] Non vero hoc beneplacitum, quo Deus ex lapso genere humano hunc elegit, illum non elegit. [a]

Grevinchovius, contra Amesium, pag. 105 et 106. Contra Walachros, p. 46.

De fundamento huius electionis

25

30

I. Quandoquidem in Thesibus exhibitis, scriptisque editis, et concionibus colloquiisque privatis, de eo gloriari videntur quod soli debitum Christo honorem tribuant, constantissime asserendo, Christum esse fundamentum electionis, ut de mento ipsorum et veritate ac fundamento huius gloriationis constet, dicant ingenue, quid per fundamentum intelligant, an non causam meritoriam et προκαταρκτικηÁ ν,a propter Christum et ipsius meritum?b a

b

Remonstrantes Geldrici in synodo provinciali. Grevinchovius, contra Amesium, p. 132. Contra Walachros, p. 36. Collatio Hagiensi, Belgica, p. 94 (ex Ephes. 1).

(2) peremptorie] C margin: Haec in genere – (4) Geldri] B, C: Geldrici Remonstrantes – (4) Arnhemensi] B, C: provinciali – (6) et…electionis] C: electionis et fundamento – (13) satis rotunde] B: om. – (15) Dei] B, C: om. – (16) ignobilem] B, C: innobilem – (17) communicandae] B: om. – (18) vel alios] B: om. – (19) Non] B: Num – (21) Grevinchovius] B, C: prec. by Sic passim explicant – (29) προκαταρκτικηÁ ν] B: procatarcticam – (29) propter…meritum] B: om. – (33) ex…1] B: om.

710

ii/2.220 bogerman’s questions on art. i

II. An Christum ponant fundamentum primi decreti de dando Christo in mediatorem? Quod indubie non. An secundi, de qualitate servandorum? Neque hoc. An tertii, de mediis ad fidem necessariis subministrandis? Neque hoc consistit. An etiam decreti electionis ad fidem in Christum? Quod nunquam dicent. Relinquitur ultimum peremptorium singularium personarum electionis decretum. Iam quaeratur, an Christum nude et simpliciter sic dictum, fundamentum statuant et causam meritoriam huius singularis comparitivae et peremptoriae electionis? Videtur quod non.a a

5

Grevinchovius, contra Amesium, p. 108.

III. An non omnino et non alitera quam qua fide apprehensum, et sic apprehensio hominis ex vi vocis “qua” veniat in rationem fundamenti? An non idem satis indicent hisce suis phrasibus: electio ex fide praevisa; item, electio innititur praescientiae fidei utique tanquam basi et fundamento; item, electio cum intuitu obedientiae fidei; et, electio fundatur in praescientia fidei?[b] Nec audiantur ex ipsis hae vel consimiles phrases, electio ex Christo, electio facta cum intuitu obedientiae Christi.

10

205r A

15

Collatio Hagiensi, Belgica, p. 96. Grevinchovius, contra Amesium, p. 108. [b] Corvinus, contra Tilenum, pag. 377. a

IV. An satis ipsis sit dicere Christum esse fundamentum huius electionis qua fide apprehensum? An non velint addi ex sua mente: fide perseverante apprehensum; item, fidem per charitatema efficace? Item, an non velint iungi obedientiam evangelicamb consummatam, totumque pietatisc cursum; itemqued existentiam et mansionem in Christo ad finem usque, ex interpretatione loci Ephes. 1, Elegit nos in Christo,3 in qua fideles, existentes in Christo; addita manentia in Christo, quibus omnibus recte expensis ipsi in conscientia iudicent, an non ipsissimum huius electionis comparativae peremptoriae fundamentum statuant fidem, obedientiam novi foederis, et perseverantiam, in quibus fundetur illa electio huius prae illo? a b c d

Scripto adversus Walachros, pag. 35. Grevinchovius, pag. 137. Geldri Remonstrantes. Collatio Hagiensi, Belgica, pag. 58 et 78.

(1) ponant…decreti] B, C: fundamentum ponant decreti primi – (3) subministrandis] B, C: om. – (4–5) nunquam] B, C: nequaquam – (7) singularis] B: foll. by et – (11) qua] B, C; A: om. – (16) intuitu] B: foll. by et consideratione – (16) Christi] C: foll. by etc. – (21) sua] B, C: ipsorum – (25) loci] C: foll. by ad – (27) huius electionis] B, C: electionis huius 3

Eph 1:4.

20

25

30

ii/2.220 bogerman’s questions on art. i

711

Quae ratio et ordo fidei ad electionem

5

I. An non sentiant fidem in consideratione divina in eligendo ad salutem praecedere, et non ut fructum electionem sequi? Item, non esse huius electionis fructum ex eaa manantem; nec esse effectumb electionis, quamvis adversus Walachros, pag. 44, dicant, eam manare ex decreto generali de salvandis fidelibus, cex alia Dei voluntate quam ex electione. a

10

b c

Collatio Hagiensi, Belgica, pag. 35 (Latina Brandii, 42), et Collatio Hagiensi, pag. 93 (Latina, 109). Corvinus, contra Tilenum, pag. 378. Grevinchovius, contra Amesium, p. 140. Corvinus, pag. 52.

II. Fidem esse conditionem in hoc vel illo eligendo necessario praerequisitam, a qua postulata et praestita Deus amoveatur ad destinandam homini gloriam; b item, moveri, sed non proprie. 15

a

b

20

25

30

205v A

Grevinchovius, contra Amesium, p. 24. Collatio Hagiensi, Belgica, 35, 78, 79, 93, 94, 95 (Latina Brandii, 42, 91, 108, 109, 116). Adversus Walachros, pag. 43.

III. Fidem non esse medium electioni ad salutem subordinatum, cum sit conditio praerequisita a Deo, cuius praestationem Deus velit, priusquam gloriam aut salutem cuiquam praecise velit aut destinet. Alibi medium nominant,a verum non Dei, quo ad salutem velit perducere electum, sed liberumb hominis, quo praemium gloriae consequatur. Fidemc causam electionis esse negant, alibi an conditio sit appellanda, non putant esse indagandum, sed Deo commendandum. Grevinchovius, contra Amesium, p. 111, 112. a Grevinchovius, contra Amesium, p. 112. b Idem, pag. 131 et 132. c Collatio Hagiensi, Belgica, p. 35.

IV. Vocationem efficacem non manare ex electione ad salutem, nec iustificationem, nec sanctificationem huius vitae, cum obiectum adaequatum electionis, ipsis sit homo in fide moriens,a ubi causam missionis evangelii comparative quaerunt et statuunt in homine. Cum his conferatur, quod exstat in Collatione Hagiensi,b ubi dicunt, praedestinationem ad salutem esse veram causam et ipsum fontem unde gratia et omnia reliqua salutaria promanant. (5) eam] B, C: illam – (6) ex] B, C: om. – (14) moveri…proprie] B: moveri dicunt fide, sed non proprie verum, quia fidem elegit gratiosa – (19) praerequisita] B: requisita – (21–22) liberum hominis] B, C: hominis liberum medium – (23) alibi] B, C: om. – (23) sit] B, C: om. – (23) appellanda] C: foll. by sit – (23) esse] B: om. – (24) commendandum] B, C: committendum – (30) sanctificationem] A: satisfactionem – (31) ipsis] B: ipsi

712

ii/2.220 bogerman’s questions on art. i a

b

Collatio Hagiensi, Belgica, p. 86, 162, 163. Adversus Walachros, p. 44. (alia edit., 46). Collatio Hagiensi, Belgica, pag. 410 (Latina, 489).

Quid per fidem intelligant4 Cum fidem conditionem in eligendo praerequisitam, hominesque non lapsos in Adamo, qualitatibusque bonis vacuos, sed fideles obiectum electionis adaequatum statuunt, quidnam per hanc fidem intelligant?

5

I. An probent Theses Episcopii tertiam et quintam;[a] item, theses quintam, sextam, septimam, octavam, decimam;[b] item, theses tertiam et quartam[c]? [a] [b] [c]

Episcopius, Theses, p. 44, 45. Idem, pag. 63, 64. Idem, pag. 41, 42.

II. An non intelligant totum fidei αÆ ποτε λεσμα, initium, progressum, finem ambitu suo comprehendens,[a] assensum ad gratiam primam et ultimam,[b] totam consummatam fidei obedientiam,[c] totum pietatis cursum,[d] obedientiam praeceptorum evangelicorum, praestationem conditionum novi foederis, fidei scilicet et eius resipiscentiae, quae consistit in observatione Decalogi, quatenus a Christo propositus est, caritate fraterna et omnium malorum tolerantia? Arminius[e] et Corvinus,[f] resipiscentiam electionis conditionem faciunt; videantur Episcopii Theses de novo foedere, resipiscentia et iustificatione; conferanturque cum doctrina ipsorum de electione. [a] [b] [c] [d] [e] [f]

Grevinchovius, 136. Idem, pag. 134. Idem, pag. 137. Remonstrantes Gelrici. Arminius, Examine Articulorum perpendendorum, pag. 21. Corvinus, contra Tilenum, pag. 18 etc., et pag. 385.

III. An hanc fidem habeant pro promisso novi foederis? Hoc Episcopius ineptum esse pronunciat,[a] est enim novum foedus ipsis, non de danda fide, sed conferendis fidei praemiis, sive conferendis praemiis sub conditione fidei. [a]

Episcopius, Theses 3, 4, pag. 42.

(2) 46] C: foll. by et 47 – (17) eius] C: om. – (19) Arminius] B, C: prec. by Sic – (19) Corvinus] B, C: Arnoldi – (19–20) electionis conditionem] B, C: conditionem electionis – (29) pronunciat] B: foll. by ipsis – (29) ipsis] B: om. 4

The remainder of these questions were dictated by President Bogerman on 7 January. Rotterdam BRG, 58 (7 Ianuarii); Sibelius, 44v.

10

15

20

25

30

ii/2.220 bogerman’s questions on art. i

713

IV. An igitur bona opera evangelica a natura fidei, ab hac obedientia, cursu pietatis, et resipiscentia, et per consequens a conditione electionis excludere possint? Quod tamen videntur velle facere Collatione Hagiensi,[a] licet in ipso Primo Articulo fidei obedientiam cum fide coniunxerint. 5

Collatio Hagiensi, Belgica, p. 96.

[a]

Remonstrantium quidam termini et distinctiones de quibus quaerendum

10

I. Quid intelligant per absolutum et condicionatum decretum? An non illud ipsis sit, quod ex nulla conditione ab homine postulata et praestita factum est; hoc, quod ex tali condicione factum est, evincit hoc totum doctrinae ipsorum systema? II. An non sentiant decretum electionis non esse decretum finis et mediorum, sed praemii ex praevisa praestita acondicione; item, Deum non posse uno actu volitionis eligere ad gloriam et gratiamb?

15

a

b

206r A

20

In Thesibus exhibitis. Grevinchovius; Corvino, per totum. Grevinchovius, pag. 133; idem, Geldrici Remonstrantes.

III. An non statuant electionem duplicem, generalem atque indefinitam vel de omnibus salvandis, quandoquidem Deum generali voluntate omnium salutem intendere asserunt [a]vel de salvandis in genere fidelibus, (quam tamen ipsam propter certa qualitatis circumscriptionem, etiam particularem et singularem appellant[b]), et particularem, singularem ac definitam horum vel illorum, qui considerantur in iam praestita illa conditione requisita? [a]

25

[b]

Corvinus, contra Tilenum, p. 179. Grevinchovius, pag. 105.

IV. An non rursus hanc definitam duplicem faciant: aincompletam et completam, sive bnon peremptorium et peremptoriam, et consequenter revocabilem et irrevocabilemc? a

30 b

c

35

Grevinchovius, pag. 137. Remonstrantes Gelrici. Thesi exhibita septima. Grevinchovius, passim et alii. Grevinchovius, pag. 137.

V. An decretum utriusque (completae et incompletae) aeternum sit? Utinam hic se rotunde declarent, nam phrases ipsorum in locis quamplurimis tem(13) non posse] B, C: crossed out – (14) volitionis] B, C: foll. by non posse – (32) et] A: om. – (34) completae…incompletae] B, C: om.

714

ii/2.220 bogerman’s questions on art. i

poraneum decretum videntur arguere. Si aeternum statuant, an eo non obstante, electio illa incompleta et non peremptoria (sicuti et iustificatio) ipsis sit mutabilis, revocabilis, possitque interrumpi, et interrumpatur semper et toties, quoties actus eiusmodi praestantur, quos illi cum fide et bona conscientia existimant consistere non posse?[a] Item, an hi incomplete electi non possint fieri reprobi, numerusque illorum augeri et minui, quod ex dictis sequitur? Exponant autem quomodo haec decreto aeterno conveniant, et mutationem divinae voluntatis non inducant. Si respondent, Deum ab aeterno istas variationes et mutationes decrevisse, dicatur, primo, si finem tamen praevidit, quorsum istae mutationes? Secundo, doceant, Deum suae voluntatis sui ipsius mutationes diarias, horarias, imo momentaneas decernere posse, et immutabilem manere. [a]

Grevinchovius, p. 137. Episcopius, thesi ultima de iustificatione. Remonstrantes Geldrici.

5

10

15

VI. Quae sit conditio incompletae electionis praerequisita? An vera fides et obedientia evangelica inchoata? An aliquamdiu durans? Et quis terminus? Item, an προ σκαιροι sint electi et iustificati pro tempore, vere quidem sed incomplete? Grevinchovius, pag. 136, 137.

20

VII. Quae conditio completae electionis? An non mors in fide et obedientia, ita ut nemo ante mortem complete electus dici queat? Grevinchovius, pag. 137.

VIII. An ex his conditionibus, qualitatibus, vel dispositionibus praerequisitis, homini dignitas talis accedat, ut gratiosa Dei aestimatione propter eam dignior fiat electione quam alius?

25

Remonstrantes Geldrici.

De sensu et fructu electionis An ullus sensus, ulla certitudo, ullus fructus sit electionis in hac vita? Negat diserte Grevinchovius,[a] fructum enim nullum ponit praeter futurae vitae gloriam, ut immediatum consequens electionis; sensum vero et certitudinem ponit condicionatam, et incertam, id est, nullam. Et assentiuntur Geldri Remonstrantes in posita conditione totius absoluti cursus pietatis, et praesentes, omnesque alii Remonstrantes, qui perseverantiam ad extremum vitae ter(2) incompleta] C: sit completa – (9) primo] C: om. – (10) istae mutationes] B, C: om. – (18) an] A: om. – (30) praeter] B, C: foll. by ipsam – (30) futurae vitae] C: vitae futurae

206v A

30

ii/2.220 bogerman’s questions on art. i

715

minum conditionem electionis statuunt, eandemque perseverantiam simul contingentem et incertam esse asserunt. [a]

Grevinchovius, pag. 138.

An aliqua sit electio infantium? 5

Videntur nullam statuere, cum infantes non sint obiectum adaequatum electionis Remonstranticae; et neminem propter peccatum originis reprobari contendant. Vide thesis exhibitam octavam. Grevinchovius, p. 143. Episcopius, in Thesibus, p. 28.

10

15

An alia sit electio Veteri Testamenti, alia Novi? Cum novum foedus primum post adventum Christi in carnem initum esse cum Gentibus et Iudaeis, Episcopius asserat, sub novis conditionibus fidei et resipiscentiae, quas ipsas electionis conditiones faciunt. At quaenam conditio electionis, quod obiectum adaequatum in Testamento Veteri? Videantur conditiones foederis cum Abrahamo initia (ubi nusquam comparet conditio fidei in Christum) et conditiones foederis legalisb conferanturque cum conditionibus novi foederis.c Ubi autem aliud foedus, aliae foederis conditiones, necessario diversa sit oportet electio. a

20

b c

25

30

Episcopius, Theses, 6, 7, p. 35. Episcopius, Theses, p. 38, 39, 40, 41. Episcopius, Theses, pag. 41.

An aliqua sit electio illorum incredulorum quibus evangelium nunquam fuit annuntiatum; quique fidem forte habent, sed non in Christum? Videntur sane Remonstrantes innuere se cum Venatore5 aliquam eorum electionem statuere, quandoquidem ad Theses Delfenses6 se declarare detrectarunt super thesi, de universali necessitate (quoad adultos) fidei ad salutem: fidei, inquam, talis, quae non sit sine Christi et meriti eius notitia. Responderunt enim, se istius fidei necessitatem ad salutem agnoscere, quoad illos quibus evangelium praedicatum est; caeteros autem, quibus non est praedicatum, se Deo committere, et nolle arcana eius iudicia scrutari; quo satis indicant, se omnia Scripturae loca, quibus fides ad salutem necessaria statuitur, et infi(8) Vide] B, C: Videatur – (10) 28] C: foll. by de reprobatione – (14) At] C: Et – (14) electionis] B, C: om. – (15) adaequatum] C: foll. by electionis – (18–19) diversa…oportet] B, C: oportet diversa sit – (24) Videntur] A: Videnter – (25) eorum] B, C: illorum – (27) necessitate] B, C: om. – (27) salutem] B, C: foll. by necessitate – (31) eius] B: Dei 5 6

Adolph Venator, minister of Alkmaar. “Declaratio Super Sex Articulis Collationis Delphensis.” See no. II/2.216.

716

ii/2.220 bogerman’s questions on art. i

deles damnationi adiudicantur, de iis tantum intelligere, quibus evangelium est annunciatum. Cum hoc autem conferatur, quod in materia electionis in hoc argumento mirifice sibi placeant, illudque vehementer urgeant, sine fide est impossibile Deo placere. Ergo, ad salutem eligi. An non conditionem illius electionis statuant rectum usum luminis naturae, sive generalioris quam vocant gratiae, et vitae probitatem, quam Episcopius fidei dandae condicionem post Socinum statuit? Item, an non fidem quidem in Deum, sed non in Christum, sicuti illorum quidam fidem quam Apostolus Hebraeor. 11 designat, sine qua Deo nemo placere queat, explicant de generali quadam fide, sine notitia Christi et meriti eius?

207r A

5

10

An praescientia Dei sit ad salutem creditu necessaria? Ratio quaestionis est: Nam Arminiusa decretum primum et secundum ad salutem creditu necessarium statuit; excluso quarto, quod praescientiae dicit inniti. Videantur etiam Theses Episcopii, de attributis Dei creditu necessariis. a

Arminius, in Declaratione sententiae suae, p. 52.

Quid per Spiritum Sanctum intelligant, cuius in Thesibus exhibitis mentionem fecerunt? Ratio quaestionis est: quia aEpiscopius ubi agit de adoratione veri Dei secundum praescriptum Decalogi, quatenus a Christo propositus est, Spiritum Sanctum excludit, his verbis: “ut unus verus Deus et Filius eius Iesus Christus, tantum a nobis colatur et adoretur, qui alios deos aut creaturas, etc.” a

20

Episcopius, Thesis 2, p. 49.

An Spiritus Sanctus et quatenus sit promissum novi foederis; et an detur ad fidem procreandam, an vero credenti? Ratio quaestionis est: aThesis VIII Episcopii. a

15

Episcopius, Thesis 8, pag. 42 et 43.

(4) est impossibile] B, C: impossibile est – (4) Ergo] B, C: foll. by et – (5) illius] B, C: istius – (5) statuant] B, C: constituant – (8) Apostolus] B, C: foll. by ad – (9) Deo nemo] C: nemo Deo – (11) sit…salutem] B: ad salutem sit creditu; C: ad salutem creditu sit – (17) fecerunt] B, C: faciunt – (19) eius] B: ipsius – (20) creaturas] B: foll. by vias mortuas

25

ii/2.221 bogerman theses on remonstrant view of art. i

717

II/2.221 Bogerman Theses Summarizing the Remonstrant View of Article One Date: Dictated 8 January 1619 (Session 51) Main source: A: Zurich ZB, Ms B 112, 653–663 (copy) Collated sources: B: Sibelius, 46r–47r; C: Utrecht OSA, 5, 665–667; D: Zurich ZB, Ms B 235, 79v–80v; E: Geneva AT, 17, 110r–v; F: Rotterdam BRG, 58 (in Synodalia Hollandica, Sessio LI) Other copies: Zurich ZB, Ms A 109, 187–191; Zurich ZB, Ms D 237, 135r–137r; Zurich ZB, Ms F 190, 195–203; Zurich ZB, Ms J 241, 187–190; Zurich ZB, Ms S 309, 74v–75v Summary: On the evening of 3 January 1619, President Bogerman met with a committee to discuss how to implement the States General 1 January resolution to examine the Remonstrants from their writings if they would not cooperate with the synod. The committee advised that Bogerman, with the help of the assessors and secretaries, should extract the Remonstrant view from their writings and draw it up in a number of theses, with references to sources. On 8 January Bogerman dictated to the synod a summary of Remonstrant views on Article One drawn from a variety of Remonstrant published works and manuscripts that had been dictated or submitted to the synod. It is likely that William Ames, the theological advisor to the president, aided in drafting the document. It is composed in the form of theses, with references to Remonstrant writings on which they are based. Only copies from the dictation, and copies of these, are available. Editor: Donald Sinnema

SENTENTIA REMONSTRANTIUM CIRCA ARTICULUM PRIMUM, EX ILLORUM SCRIPTIS, CONFESSIONE, ET EXHIBITIS THESIBUS EXCERPTA1

25

I. a

Decretorum Dei de salvandis hominibus peccatoribus, hic est ordo: Primum est de mittendo in mundum Filio, qui sanguine suo ius potestatemque im-

(23) Sententia] Source A notes in the margin: Dictata fuit in synodo nationali ab eiusdem Praeside ad diem 29 Decembris[/8 Ianuarii]. E notes: Escrit dicte´ au synode national de Dordrecht par le Praeses le 8 Janvier 1619. – (23–25) Sententia…excerpta] C: Theses concernentes Articulum Primum Remonstrantium 1

Remonstrant works cited in the Theses include: 1. Adversus Walachros: Epistola Ecclesiastarum. 2. Arminius, in Examine Articulorum: Arminius, Articuli Nonnulli. 3. Brandius: Brandius, Collatio. 4. Collatio Hagiensi, Belgica: Schriftelicke Conferentie. 5. Corvinus: Corvinus, Defensio. 6. “Declaratio Super Sex Articulis Collationis Delphensis”. 7. Episcopius, Theses: Episcopius, Collegium. 8. Grevinchoven: Grevinchoven, Dissertatio. 9. Five Articles. 10. Remonstrantes Geldrici: Gelderland, “Status Quaestionis”. 11. Remonstrantes Ultraiectini: Utrecht, “Status Quaestionis”. 12. Theses exhibitae: “Sententia Remonstrantium” on Art. I. 13. Theses exhibitae: “Sententia Remonstrantium” on Arts. II–V.

718

ii/2.221 bogerman theses on remonstrant view of art. i

petraret, salutem conferendi iis, qui bus Pater vellet, conditionibus. Secundum est de his ipsis conditionibus. Tertium, de mediis ad conditionum istarum praestationem necessariis. Quartum, de singularibus personis servandis. a

Arminius, in Examine Articulorum Perpendendorum, pag. 21; Adversus Walachros, p. 35 et 49, lin. 34 et seq.

654 A

5

II. Est igitur electio ad salutem alia indefinita alia adefinita, alia bgeneralior de salvandis fidelibus, alia cparticularis sive singularis horum vel illorum fidelium; et haec rursus alia dincompleta, non peremptoria, erevocabilis, alia completa, peremptoria, irre vocabilis. Uniformiaque et conformia sunt electionis et iustificationis decreta, ut iustificatio similiter alia sit incompleta, non peremptoria, revocabilis, alia completa, peremptoria, irrevocabilis. a b c d e

Remonstrantes Geldrici in synodo provinciali. Adversus Walachros, pag. 34, lin. 38. Adversus Walachros, 44, lin. 36, et p. 35, lin. ultima; Grevinchovius, passim. Remonstrantes Geldrici; Grevinchovius, p. 137 et 136; Thesi exhibita 7. Grevinchovius, 137, lin. 21, 22, 23; et patet ex re ipsa.

10 655 A

15

III. Electio singularium personarum facta est ex considerata aet praevisa antecedente illarum fide, bfidei obedientia et cresipiscentia, dtanquam conditione novi foederis a Deo postulata, et ab homine eligendo libere praestita, equae ut gratiosa et evangelica dignitas, fDeum ad electionis praemium illis prae aliis destinandum movit. Quare quoscunque Deus ad vitam aeternam sive incomplete sive complete et peremptorie elegit, eos in eligendo non consideravit simpliciter ut glapsos in Adamo, qualitatibusque bonis destitutos, sed vel ut tales qui recens sive aliquandiu in Christum crediderunt, resipuerunt et h sanctificati sunt, vel iqui totam consummatam fidei obedientiam praestite-

(1–2) Secundum] B: prec. by † – (2–3) istarum] C: ipsarum – (3) necessariis] E: necessariam – (5) Arminius] C: does not include any references for the Theses on election – (6) 35] B: foll. by editionis secundae – (6) seq.] B: foll. by †Remonstrantes in Collatione Hagiensi hoc unicum statuunt decretum electionis. – (11) et] C: ac – (12) et] C: ac – (13) irrevocabilis] B: foll. by marg. add. Item alia est conditionata, alia absoluta electio; sic Ultraiectini Remonstrantes; C: foll. by sive electio conditionata et alia absoluta; D: foll. by Electionem elicunt Remonstrantes Geldrici, aliam conditionatam aliam absolutam; F: foll. by Alia conditionata, alia non conditionata seu absoluta. – (15) 34…38] B: 44, lin. 38, editio 1617 – (16) ultima] B: foll. by et seqq. versae paginae – (16) passim] B, E, F: foll. by ut in allegatis ad interrogatoria – (18) patet] A, D: om. – (26) simpliciter] A, B, E, F: interl. add.; C: om. – (26) Adamo] E: foll. by interl. add. tantum

20

25 656 A

ii/2.221 bogerman theses on remonstrant view of art. i

719

runt, certamen decertarunt, kcursum pietatis absolverunt, et lad finem usque perseverarunt. mEademque est ratio iustificationis. Thesibus exhibitis, 1 et 7. In Articulo Primo Hagiensi. c Arminius, in Examine Articulorum, p. 21; Ioannes Arnoldi, p. 18. d Grevinchovius, p. 111, lin. ultima et seqq. versae paginae, et p. 24, lin. 21, et seqq. e Remonstrantes Geldrici. f Grevinchovius, p. 24, lin. 21 usque ad 29; Adversus Walachros, p. 46, lin. 2, etc. g Collatio Hagiensi, Belgica, p. 413, Latina Brandii, 492, item, Belgica, 89 et 82. h Remonstrantes Geldrici. i Grevinchovius, p. 137. k Remonstrantes Geldrici. l Remonstrantes, passim; et Thesi exhibita septima. m Remonstrantes Geldrici; Grevinchovius, ut supra; Episcopius, in thesibus de iustificatione, p. 64. a

b

5

10

15

IV. a

20

Fides igitur, resipiscentia, totusque obedientiae evangelicae cursus ac perseverantia, item bvocatio, ciustificatio, dsanctificatio, quae homini ante finem vitae obveniunt, non sunt fructus enec effecta electionis ad gloriam, sed eius antecedanea. a

b c d

25

e

Collatio Hagiensi, Belgica, p. 35, Latina Brandii, 42; item, Belgica, 93, Latina 109, lin. 18, et seqq. Adversus Walachros, p. 46, lin. 17, et seqq. Grevinchovius, p. 137, lin. 21. Remonstrantes Geldrici. Grevinchovius, p. 140; Iohannes Arnoldi, passim.

V. a

657 A

30

Decretum hoc electionis, non est decre tum tale absolutum, quo Deus pro suo beneplacito, ad demonstrationem suae misericordiae, salutem tanquam finem homini praecise intenderit, eique media talia subordinarit, quibus electos ad istum finem efficaciter et infallibiliter perducere voluerit; bneque etiam beneplacitum Dei caussa unica est, cur hunc prae illo ex genere humano lapso ad cgloriam simul et gratiam elegerit. a

35

b

c

In Thesibus exhibitis, 1, 2. Collatio Hagiensi, Belgica, p. 94, Latina Brandii, 110, item, Belgica, 109, Latina 127; et Thesi exhibita 1. Grevinchovius, p. 133; Iohannes Arnoldi, passim.

(3) 7] D: 3 – (5) 18] B: 28 – (6) et…paginae] A, D: om. – (8) etc.] B, C, E, F: foll. by ubi explicent qua ratione Deus moveatur, nimirum ex suo beneplacito quo fidem in conditionem ordinavit. – (11) 137] E: foll. by Adversus Amesium

720

ii/2.221 bogerman theses on remonstrant view of art. i

VI. Est aquidem decretum electionis ad fidem, sed id prius est decreto electionis ad gloriam. bIn eligendo autem hoc, puta Paulo, prae illo, puta Caipha, ad fidem, praerequiritur etiam conditio, quamvis ea novi foederis non sit; haec scilicet, ut homo peccator peccata per legem ag noscat, deque iis poeniteat, ad vitam aeternam sit dispositus, humilis, parvus, probus denique. Quare etiam haec fides non est novi foederis cpromissum, nec datur ex electione ad gloriam, sed dalia quadam Dei voluntate. a b

c d

Grevinchovius, p. 116; Iohannes Arnoldi, p. 165. Iohannes Arnoldi, p. 56, 57; Grevinchovius, p. 116, 117; et Iohannes Arnoldi, p. 165; Episcopius, in thesibus, p. 45. Episcopius, thesibus 3, 4, p. 42. Iohannes Arnoldi, p. 52.

5

658 A

10

VII. Christus sicuti fundamentum, id est, causa ameritoria et προκαταρκτικηÁ est salutis, sic etiam electionis, bnon quidem ad fidem, nec etiam generalis et indefinitae ad gloriam, sed singularis huius prae illo, tum incompletae et revocabilis, tum peremptoriae et irrevocabilis electionis ad gloriam. Neque tamen utriusque huius electionis fundamentum est simpliciter, sed cqua fide apprehensus; daccedente in super ad fidem, fidei obedientia, resipiscentia ac pietate, vel inchoata et aliquandiu continuata, vel consummata et ad finem vitae perducta, prout aliquis vel incomplete vel complete eligitur. a

b c d

Remonstrantes Geldrici; Grevinchovius, 132; Adversus Walachros, p. 36; Collatio Hagiensi, Belgica, 94. Grevinchovius, 108. Collatio Hagiensi, Belgica, 96; Grevinchovius, 108. Probatur ex supradictis.

15

20

25

VIII. a

Fides, ut iustificationis caussa vocatur, ita etiam electionis causa dici posset et tamen manere Dei donum. Nota: Remonstrantes, si ex mente sua loquantur rotunde asserent esse causam, ut in iustificatione, ex vi allegatorum theseos secundae, de conformitate iustificationis et electionis.

(5) peccata…legem] D: per legem peccata – (6) etiam] C: et – (10) Arnoldi] E: foll. by Adversus Tilenum – (17) huius] F: foll. by vel illius – (19) utriusque] E: om. – (19) electionis] C: om. – (20) resipiscentia] A, D: om. – (27) Probatur] E, F: om. – (29) posset] A: potest – (31–33) Nota… electionis] A, B, E, F: interl. or marg. add.; C: om.

30

659 A

ii/2.221 bogerman theses on remonstrant view of art. i a

721

Collatio Hagiensi, 90; Iohannes Arnoldi, Adversus Tilenum, pag. 53; Grevinchovius, Adversus Amesium, p. 191.

IX.

5 660 A

Electio incompleta et non peremptoria potest interrumpi, atque interdum interrumpitur; suntque incomplete electi, bvere quidem electi, ut et iustificati, sed cpossunt fieri reprobi ac perire, dnumerusque illorum potest augeri aut minui. a

a b c

10

d

Grevinchovius, p. 137; Episcopius, thesibus de iustificatione, ult., p. 65 Grevinchovius, p. 137. Ibidem, et ex Sententia Remonstrantium Quinti Articuli Remonstrantes Geldrici.

X. a

15

Nemo in hac vita est, aut dici potest, peremptorie electus, sed ille demum peremptorie eligitur qui moritur vel mortuus est in fide et obedientia; ideoque bnec sensus huius electionis certus, nec fructus ullus est in hac vita. a

b

Grevinchovius, p. 137; Thesi exhibita, 7, et communi Remonstrantium sententia de requisita perseverantia. Grevinchovius, p. 138; et communis ipsorum sententia notissima est de perseverantiae contingentia, cui sensus et certitudo respondent.

XI.

20

a

Alia ratio est electionis in Veteri Testamento, alia in Novo, cum ibi aliud foedus, aliaeque eius fuerint conditiones, a quibus electionis diversitas dependet. a

25

Videantur conditiones foederis initi cum Abrahamo, thesibus Episcopii, 6, 7, p. 35, et sequuti foederis legalis Mosaici, p. 38, 39, 40, 41. Et conferantur cum novo foedere post Christi adventum sancito cum Iudaeis et Gentibus, sub novis conditionibus, p. 41.

XII. a

661 A

30

Dubitamus, annon alia quoque sit electio illorum incredulorum, quibus evangelium non est annuntiatum, quique gratia communiori corriguntur, vel fidem aliquam in Deum, sine Christi et meriti eius notitia concipiunt.

(1) 90] B, E, F: om. – (1) 53] C: foll. by sed etiamsi quis diceret fidem, etc. – (1–2) Grevinchovius…191] A, D: om. – (6) potest] D: om. – (8) iustificatione] B, E: foll. by (quae electioni est confirmis) – (15) vita] B, D: foll. by sine speciali revelatione, Brandii Collatio Hagiensis – (16) communi] B, E, F: foll. by omnium – (16–17) de ... perseverantia] A, D: om. – (18) 138] F: 128 – (18–19) et…respondent] F: om. – (26) 41] A: 81

722

ii/2.221 bogerman theses on remonstrant view of art. i a

Ex responso Remonstrantium ad Theses et Antitheses Delfenses, ubi fatentur fidem cum Christi et meriti eius notitia coniunctam ad salutem esse necessariam iis, quibus evangelium est praedicatum; caeteros vero quibus non est praedicatum, se Deo committere.

De Reprobatione

5

I. a

Deus neminem praecise, ex suo beneplacito ad demonstrationem iustitiae suae, potestatis et dominii absoluti, decrevit in lapsu Adae aut miseria relinquere, et in eligendo ad vitam aeternam praeterire, sed affectu et voluntate generali ex aequo omnium salutem desiderat, omnibus ex aequo mediatorem dedit, et salutem indiscriminatim ex fide obtinendam ordinat; bomnium etiam fidem et conversionem aeque desiderat, omnium salutem aeque intendit, omnibus eam offert, omnibus poenitentiam et fidem mandat, mediaque ad ea necessaria et sufficientia administrat, cita ut omnibus ad salutem prodesse possint, et revera prosint, nisi ipsi sibi ea in exitium eorundem abusu vertant. a b c

10 662 A

15

Ex Thesi 1 et 4 exhibitis; Iohannes Arnoldi, Adversus Tilenum, 121 et 179. Adversus Walachros, p. 51, lin. ult. etc. Ex Thesi exhibita vi.

II.

20

Quod autem Deus quibusdam evangelium annuntiari curet, quibusdam non eius rei causa non est absolutum aliquod decretum, sed aliquid in hominibus latens, propter quod hi evangelio sunt indigni, illi gratiosa quadam Dei aestimatione digniores, puta, propter meliorem gratiae communioris usum idonei, qui ulteriore gratia donentur.

25

a

a

Adversus Walachros, p. 47; Collatio Hagiensi, Belgica, p. 161, 162, 163, Latina Brandii, 181, 183.

III.

663 A

a

Reprobatio alia est indefinita, alia definita et singularis ; et haec rursus alia incompleta, non peremptoria, alia completa, peremptoria. Possuntque in-

(10) ex aequo] A: repl. by aeque – (17) Adversus Tilenum] A, D: om. – (18) etc.] B, F, E: et seq. versae paginae – (23) quadam] D: om. – (24) puta] D: om. – (24) communioris] A: communis – (26–27) Adversus…183] C: Haec thesis tota desumta est ex scripto adversus Walachros, pag. 147 et 40 – (26) 47] F: foll. by 49

30

ii/2.222 early draft of the bogerman theses on art. i

723

complete reprobati fieri electi ac servari, numerusque illorum potest augeri et minui. a

Ex allegatis ad thesin 2 de electione.

IV. 5

a

Reprobatio facta est secundum considerationem antecedaneae infidelitatis, et perseverantiae in ea. a

Ex exhibita thesi viii; Grevinchovius, 191.

V. a 10

Infantium nec electio est, nec reprobatio, cum nemo propter solum peccatum originale reprobetur; et sicuti electio facta est secundum considerationem fidei, resipiscentiae et perseverantiae in ea, sic reprobatio non est facta citra considerationem infidelitatis et perseverantiae in ea. a

Ex thesibus Episcopii, de reprobatione, p. 28; Grevinchovius, 143; Thesi exhibita, viii. Ad nullos omnino infantes pertinet neque electio neque reprobatio. Geldrici.

II/2.222 Early Draft of the Bogerman Theses on Article One Date: Early January 1619 Main source: A: Utrecht OSA, 5, 661–662 (base text without amendments) (original) Summary: This is an early draft of the Theses on Article One that President Bogerman dictated to the synod on 8 January (see no. II/2.221). This draft forms the base text of Utrecht OSA, 5, 661–662, before any amendments were made. This appears to be a copy of the draft copied by an amanuensis, rather than the original of Bogerman. At this stage, the Theses do not yet list the written sources of the Remonstrant ideas that are summarized. Editor: Donald Sinnema (3) Ex…electione] C: Haec thesis desumta est ex natura rei; F: prec. by ex natura rei – (3) electione] B: foll. by desumpta ex natura rei – (7) Ex…191] C: Haec thesis desumta est ex thesibus Remonstrantium exhibitis – (7) Grevinchovius, 191] B, E, F: om. – (9) Infantium…reprobatio] B: replaced by Ad nullos omnino infantes electio vel reprobatio pertinet; F: replaced by Ad nullos omnino infantes pertinet et electio et reprobatio – (9) solum] A, D: om. – (10) reprobetur] B: foll. by marg. add. sed tantum propter peccata propria actualia quae homo potest omittere. Sic Remonstrantes Ultraiectini; F: foll. by interl. add. sed tantum propter peccata actualia quae homo non poterit omittere; – (12) ea] E: foll. by Est enim propter peccata tantum actualia quae potuerunt omittere. – (13) Ex…viii] C: Haec thesis desumta est ex thesibus Episcopii, pag. 28, et ex Thesibus Remonstrantium exhibitis – (14) Ad…Geldrici] B, E, F: om.

724

ii/2.222 early draft of the bogerman theses on art. i

SENTENTIA REMONSTRANTIUM DE ELECTIONE ARTICULO PRIMO, EX ILLORUM SCRIPTIS, CONFESSIONE, ET EXHIBITIS THESIBUS EXCERPTA 1. Nulla alia praedestinatio sive electio ad salutem in evangelio est revelata praeter hanc, qua Deus aeterno immutabili decreto statuit resipiscentes et in Christum credentes, inque fide et fidei obedientia perseverantes, servare. 2. Est igitur electio ad salutem alia indefinita, alia definita, alia generalior de salvandis fidelibus, alia particularis sive singularis horum vel illorum fidelium, et haec rursus alia incompleta, non peremtoria, alia completa et peremtoria; uniformiaque et conformia sunt electionis et iustificationis decreta, ut iustificatio similiter alia sit incompleta, non peremtoria, alia completa et peremtoria. 3. Electio singularium personarum facta est ex considerata et praevisa antecedente illam in fide, fidei obedientia et resipiscentia, tanquam conditione novi foederis a Deo postulata et ab homine eligendo praestita, quae Deum ad electionis praemium illis prae aliis destinandum movit. Quare quoscunque Deus ad vitam aeternum elegit sive incomplete sive complete et peremptorie, eos in eligendo non consideravit ut lapsos in Adamo qualitatibusque bonis destitutos, sed vel ut tales qui recens vel aliquandiu in Christum crediderunt, resipuerunt et sanctificati sunt, vel qui totam consummatam fidei obedientiam praestituerunt, certamen decertarunt, cursum pietatis absolverunt, et ad finem usque persevarunt; eademque est ratio iustificationis. 4. Similiter, fides, resipiscentia, totusque obedientiae evangelicae cursus et perseverantiae, item vocatio, iustificatio, sanctificatio, quae homini ante finem vitae obveniunt, non sunt fructus electionis peremtoriae, sed eius antecedanea. 5. Nec est decretum hoc electionis decretum tale absolutum, quo Deus, pro suo beneplacito ad demonstrationem suae misericordiae, salutem homini misere praecise intenderit, eique media talia subordinarit, quibus eos ad istum finem efficaciter et infallibiliter perducere voluerit. Neque etiam beneplacitum Dei causa unica est cur hunc prae illo ex genere humano lapso ad gloriam simul et gratiam elegerit. 6. Electio incompleta et non peremtoria est revocabilis et potest interrumpi, atque interdum interrumpitur. Suntque incomplete electi vere quidem electi, ut et iustificati, sed possunt fieri reprobi et perire; numerusque illorum potest augeri et minui. 7. Nemo in hac vita est, aut dici potest, peremtorie electus, sed ille demum peremtorie eligitur qui moritur vel mortuus est in fide et obedientia; ideoque nec sensus huius electionis certus, nec fructus ullus est in hac vita. 8. Alia ratio est electionis in Veteri Testamento, alia in Novo, cum ibi aliud foedus, aliaeque eius fuerint conditiones, a quibus electionis diversitas dependet.

5

10

15

20

25

30

35

40

662 A

ii/2.223 later draft of the bogerman theses on art. i

5

725

9. Dubitamus, an non alia quoque sit electio illorum incredulorum, quibus evangelium non est annuntiatum, quique gratia communiori corriguntur, vel fidem aliquam in Deum sine Christi et meriti eius notitia concipiunt. 10. Nulla est infantium electio, cum nemo propter solum peccatum originale reprobetur, et electio non sit facta citra intuitum fidei et resipiscentiae. De Reprobatione

10

15

20

25

1. Deus neminem praecise, pro suo beneplacito ad demonstationem iustitiae suae, potestatis et dominii absoluti, decrevit in lapsu Adae aut miseria relinquere, et in eligendo ad vitam aeternam praeterire; sed affectu et voluntate generali omnium salutem desiderat, omnibus media ad fidem ac conversionem necessaria ac sufficientia administrat, Christi meritam, vocationem, omniaque Spiritus dona destinat ei confert, ita ut omnibus ad salutem prodesse possint, et revera prosunt, nisi ipsi sibi ea in exitium eorundem abusu vertant. 2. Quod Deus quibusdam evangelium annuntiari curet, quibusdam non, eius rei causa non est absolutum aliquod decretum, sed aliquid in hominibus latens, propter quod hi evangelio indigni sunt illi gratiosa quadam Dei aestimatione digniores, puta, propter meliorem gratiae communioris usum idonei, qui ulteriore gratia donentur. 3. Reprobatio alia est incompleta, alia completa, sive non peremtoria et peremtoria; possuntque incomplete reprobati fieri electi et servari; numerusque illorum potest augeri et minui. 4. Infantium nulla est reprobatio, cum nemo propter solum originale peccatum reprobetur, et reprobatio facta non sit citra considerationem infidelitatis et inobedientiae.

II/2.223 Later Draft of the Bogerman Theses on Article One Date: Early January 1619 Main source: A: Utrecht OSA, 5, 661–662 (base text with amendments) (original) Summary: The manuscript Utrecht OSA, 5, 661–662, as amended, is a later draft of Bogerman’s Theses on Article One. The amendments are written in a different hand than the base text (see no. II/2.222), which appears to be in the hand of an amanuensis. Noteworthy is that the Remonstrant writings (with page references) from which their ideas are drawn are first identified in this draft of the Theses. Most of these (10) desiderat] A: disiderat – (16) rei] A: interl. add. – (17) quadam] A: foll. by del. de

726

ii/2.223 later draft of the bogerman theses on art. i

references appear as interlinear additions in the manuscript; the present edition of the draft integrates these references into the text. This amended version of the Theses is very similar to the Theses that Bogerman dictated to the synod on 8 January 1619 (see no. II/2.221). Editor: Donald Sinnema

SENTENTIA REMONSTRANTIUM DE ARTICULO PRIMO, EX ILLORUM SCRIPTIS, CONFESSIONE, ET EXHIBITIS THESIBUS EXCERPTA 1. Decretorum Dei de salvandis hominibus peccatoribus, hic est ordo: (1) de mittendo in mundum Filio, qui sanguine suo ius potestatemque impetraret salutem conferendi iis quibus Pater vellet conditionibus; (2) de his ipsis conditionibus, quod unicam et integram praedestinationem est; (3) de mediis ad conditionum ipsarum praestationem necessariis; (4) est de singularibus personis servandis (Adversus Walachros, p. 35, editio 2, et 49, l. 34 et seqq.; Arminius).1 2. Electio ad salutem alia est indefinita (Remonstrantes Geldrici), alia definita (et pag. 35, l. ult. et seqq. versae paginae), alia generalior (Adversus Walachros, p. 34, l. 38) de salvandis fidelibus, alia particularis (Adversus Walachros, p. 44, l. 36) sive singularis horum vel illorum fidelium; et haec rursus alia incompleta, non peremtoria, revocabilis, alia completa peremtoria, et irrevocabilis (Remonstrantes Geldrici; in Thesibus 7 exhibita); uniformiaque et conformia sunt electionis et iustificationis decreta, ut iustificatio similiter alia sit incompleta non peremtoria, revocabilis, alia completa et peremtoria, irrevocabilis (Grevinchovius, p. 137, l. 21, 22, 23, et ex rei ipsa[?]). 3. Electio singularium personarum facta est ex considerata et praevisa antecedente illam in fide, fidei obedientia et resipiscentia (Thesibus, 1, 7; Collatio Hagiensi, Art. 1; Arnoldus, p. 18), tanquam conditione novi foederis a Deo postulata et ab homine eligendo libere praestita (Grevinchovius, p. 111, l. ult. et seqq. versae, et 24, l. 21 usque ad 28), quae ut gratiosa et evangelica dignitas (Remonstrantes Geldrici) Deum ad electionis praemium illis prae aliis destinandum movit. (Grevinchovius, 24, l. 2 usque ad 28; Adversus Wa(6) de] A: foll. by del. electione – (9–15) 1 ... Arminius] A: marg. add. repl. del. 1. Nulla alia praedestinatio sive electio ad salutem in evangelio est revelata praeter hanc, qua Deus aeterno immutabili decreto statuit resipiscentes et in Christum credentes, inque fide et fidei obedientia perseverantes, servare. – (9) Decretorum] A: also alternative beginning: Decretorum quae salvandis peccatores[?] – (12) quod ... est] A: interl. add. – (16) Electio] A: prec. by del. Est igitur – (16) est] A: interl. add. – (20) revocabilis] A: marg. add. – (20) completa] A: foll. by del. et – (20–21) et irrevocabilis] A: marg. add. – (23) revocabilis] A: marg. add. – (24) irrevocabilis] A: interl. add. – (28) libere] A: interl. add. – (29–30) ut ... dignitas] A: marg. add. 1

For the sources identified in this document, see no. II/2.221.

10

15

20

25

30

ii/2.223 later draft of the bogerman theses on art. i

5

10

15

20

25

30

35

727

lachros, p. 46, l. 2 et seqq., ubi explicent quomodo moveatur Deus [–––], nimirum ex beneplacito illo quo fidem in conditionem gratiose ordinavit.) Quare quoscunque Deus ad vitam aeternam sive incomplete sive complete et peremptorie elegit, eos in eligendo non simpliciter consideravit ut lapsos in Adamo qualitatibusque bonis destitutos (Collatio Hagiensi, 413, Belgica, et Latina Brandii, 492; p. 89, Belgica, et p. 82), sed vel ut tales qui recens sive aliquandiu in Christum crediderunt, resipuerunt et sanctificati sunt (Remonstrantes Geldrici), vel qui totam consummatam fidei obedientiam praestituerunt (Grevinchovius, 137), certamen decertarunt, cursum pietatis et bonorum operum absolverunt (Remonstrantes Geldrici), et ad finem usque perseverarunt (omnes passim; et Thesi 7 exhibita); eademque est ratio iustificationis (Episcopius, p. 64; Remonstrantes Geldrici; Grevinchovius, passim; Episcopius, in thesibus de iustificatione). 4. Similiter, fides, resipiscentia, totusque obedientiae evangelicae cursus et perseverantiae (Collatio Hagiensi, p. 35, 6, Latina Brandii, 62; Belgica, 93, Latina, 109, l. 19, 20, 21; ex reipsa; in Thesi exhibita 7), item vocatio (Adversus Walachros, p. 46, lin. 17, 18, et seqq.), iustificatio (Grevinchovius, [–––]), sanctificatio (Remonstrantes Geldrici), quae homini ante finem vitae obveniunt, non sunt fructus nec effecta (Grevinchovius, 140; Iohannes Arnoldi, passim) electionis ad gloriam, sed eius antecedanea. 5. Nec est decretum hoc electionis decretum tale absolutum (in Thesibus exhibitis, 1, 2), quo Deus, pro suo beneplacito ad demonstrationem suae misericordiae, salutem tanquam finem homini misere praecise intenderit, eique media talia subordinarit, quibus electos ad istum finem efficaciter et infallibiliter perducere voluerit. Neque etiam beneplacitum Dei causa unica est (Collatio Hagiensi, Belgica, 94, Latina Brandii, 110; Belgica, 109, Latina Brandii, 127; Thesi 1) cur hunc prae illo ex genere humano lapso ad gloriam simul et gratiam (Grevinchovius, 133) elegerit. 6. Est quidem decretum electionis ad fidem, sed illud prius est decreto electionis ad gloriam. In eligendo autem hoc, puta Paulo, prae illo, puta Caipha, ad fidem, praerequiritur etiam conditio (quamvis ea novi foederis non sit); haec scilicet, ut homo peccator peccata per legem agnoscat, deque iis poeniteat, ad vitam aeternam sit dispositus, humilis, parvus, probus denique. Quare haec fides non est novi foederis promissum, nec datur ex electione ad gloriam, sed alia voluntate.

(3) aeternam] A: foll. by del. elegit – (4) elegit] A: interl. add. – (4) simpliciter] A: interl. add. – (6) sive] A: repl. del. vel – (9–10) et ... operum] A: interl. add. – (19) nec effecta] A: interl. add. – (20) ad gloriam] A: interl. add. repl. peremtoriae – (23) tanquam finem] A: interl. add. – (24) electos] A: interl. add. repl. eos – (29–35) 6…voluntate] A: marg. add.

728

corrigo

ii/2.223 later draft of the bogerman theses on art. i

7. Christus, qua fide tantum initiati [2 illegible words] quousque ordinata [2 illegible words] perseverante et consummata apprehensus, est fundamentum, id est, causa meritoria, non quidem electionis ad fidem, sed vero incompletae et completae electionis ad gloriam, [–––] ut salutis. 8. Electio incompleta et non peremtoria est revocabilis et potest interrumpi (Grevinchovius, p. 137; Episcopius, thesibus de iustificatione), atque interdum revocatur et interrumpitur. Suntque incomplete electi vere quidem electi (Grevinchovius, p. 137), ut et iustificati, sed possunt fieri reprobi et perire (ibidem, et ex Sententia Remonstrantium V perseverentiae); numerusque illorum potest augeri et minui (Remonstrantes Geldrici). 9. Nemo in hac vita est, aut dici potest, peremtorie electus (Grevinchovius, p. 137; Collatio, 48[?]; et conditione perseverantiae; et Thesi 7 exhibita), sed ille demum peremtorie eligitur qui moritur vel mortuus est in fide et obedientia; ideoque nec sensus huius electionis certus, nec fructus ullus est in hac vita (Grevinchovius, p. 138; communis sententia, et conditione perseverantiae incerta). 10. Alia ratio est electionis in Veteri Testamento, alia in Novo, cum ibi aliud foedus, aliaeque eius fuerint conditiones, a quibus electionis diversitas dependet (ex [–––], Episcopius). 11. Dubitamus, an non alia quoque sit electio illorum incredulorum, quibus evangelium non est annuntiatum, quique gratia communiori corriguntur, vel fidem aliquam in Deum sine Christi et meriti eius notitia concipiunt (ex responso ad Antitheses). 12. Nulla est infantium electio, cum nemo propter solum peccatum originale reprobetur, et electio non sit facta citra intuitum fidei et resipiscentiae.

5

10

15

662 A

20

25

De Reprobatione 1. Deus neminem praecise, pro suo beneplacito ad demonstrationem iustitiae suae, potestatis et dominii absoluti, decrevit in lapsu Adae aut miseria relinquere (ex Thesi 1 exhibita idque 4; I. Arnoldi, adversus Tilenum, 121 idque 179), et in eligendo ad vitam aeternam praeterire; sed affectu et voluntate generali ex aequo omnium salutem desiderat, omnibus ex aequo mediatorem dedit, et salutem indiscriminatim ex fide obtinendam ordinat, omnium etiam fidem et conversionem aeque desiderat, omnium salutem aeque intendit, omnibusque eam ex aequo offert, omnibus poenitentiam et fidem mandat (Adversus Walachros, p. 51, lin. ult. et seq. versae paginae), media ad

(1–4) 7…salutis] A: marg. add. – (1) Christus] A: prec. by del. illegible sentence – (1) qua] A: foll. by 5 del. words – (7) revocatur et] A: interl. add. – (19) [–––]] A: 4 illegible words – (31) ex aequo] A: interl. add. – (31) desiderat] A: disiderat – (31–35) ex…mandat] A: marg. add.

30

35

ii/2.224 remonstrant response to bogerman’s questions

5

10

15

729

fidem ac conversionem necessaria ac sufficientia ex aequo administrat, ita ut omnibus ad salutem prodesse possint, et revera prosint, nisi ipsi sibi ea in exitium eorundem abusu vertant (Thesi exhibita 6). 2. Quod Deus quibusdam evangelium annuntiari curet, quibusdam non, eius rei causa non est absolutum aliquod decretum, sed aliquid in hominibus latens, propter quod hi evangelio indigni sunt, illi gratiosa quadam Dei aestimatione digniores, puta, propter meliorem gratiae communioris usum idonei, qui ulteriore gratia donentur. (Adversus Walachros, p. 47; Collatio Hagiensi, p. 161, 162, 163, Belgica, Latina Brandii, 181, 183.) 3. Reprobatio alia est indefinita, alia definita et [–––], alia incompleta, alia completa, sive non peremtoria et peremtoria; possuntque incomplete reprobati fieri electi et servari; numerusque illorum reprobatorum potest augeri et minui (ex allegatis ad thesin 2 de electione). 4. Reprobatio facta est secundum considerationem antecedaneae infidelitatis et perseverantiae in ea. 5. Infantium nulla est reprobatio, cum nemo propter solum originale peccatum reprobetur, et reprobatio facta non sit citra considerationem infidelitatis et perseverantiae in ea (ex thesibus Episcopii, de reprobatione, p. 28; Grevinchovius, p. 143; et Thesi exhibita, 8).

II/2.224 Remonstrant Response to Bogerman’s Questions Date: 11 January 1619 (Session 54) Main source: A: Utrecht OSA, A.13, [3 pp.] (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 195v–196v; AL: Acta, 1:177–178; AS: Acta et Scripta, 1:153–154 Other copy: Rotterdam BRG, 50.K, [4 pp.] Summary: In response to the questions posed to the cited Remonstrants by President Bogerman, on 11 January Simon Episcopius read a paper in which the Remonstrants assert that they do not seek to be evasive. If the synod would allow them the freedom to explain and defend their views as far as they should judge necessary, and to refute opposing views, then they would be ready to answer any number of questions about

(1) ex aequo] A: interl. add. – (1) administrat] A: foll. by del. Christi meritam, vocationem omniaque Spiritus dona destinat et confert – (10) indefinita…alia] A: interl. add. – (12) reprobatorum] A: interl. add. – (14–15) 4 ... ea] A: marg. add. – (14) Reprobatio] A: foll. by del. singularium personarum non est – (14) secundum] A: repl. del. word – (14) antecedaneae] A: interl. add. – (14–15) infidelitatis] A: foll. by del. inobedentiae – (18) perseverantiae…ea] A: repl. del. inobedientiae

730

ii/2.224 remonstrant response to bogerman’s questions

their views, whether in writing or orally by those best qualified to answer. Without such freedom, they see no reason to answer questions. Editor: Donald Sinnema

Honorande domine Praeses, Meminit dubio procul abunde satis reverentia tua, quid sessione ultima a nobis omnibus et singulis unanimiter et concordibus sententiis atque animis ad quaestiones propositas responsum sit. Speraveramus equidem futurum ut conscientiarum nostrarum, et quibus illas subnixas esse demonstravimus fundamentorum, ratio haberetur ab hac synodo, cui id maxime curae esse oportet, ut conscientias fratrum ac symmystarum suorum, vel rectius instruat melioribusque rationibus edoceat, sicubi errent; vel si infirmiores fuerint, Spiritu mansuetudinis sublevet ac suffulciate; nihilque agat, quod aliud quid quam Christianum huiusmodi et benevolentiae plenum animum atque affectum in omnibus actionibus spiret. Hac spe freti expectaveramus, ut rationes nobis et argumenta proponerentur, quae vi et efficacia sua suaderent nobis, ut a proposito nostro discederemus. Et sane postulabat id tum charitas Christiana, quae conscientiis proximi qua potest optima ratione sponte atque ultro succurrere et consulere gaudet; tum naturalis ipsa aequitas, quae alteri facere nos iubet, quod ipsi nobis fieri optaremus et cuperemus. Sed proh dolor! Nihil horum omnium vel tentari leviter videmus, sed per eandem rursum lineam eodem mandato atque imperio nos gravari sentimus, tanquam si conscientias nostras eo tantum fine hactenus obtendissemus, ut quia nulla solida ratione tecti atque muniti videbamur, sub earum obtentu impune quidlibet diceremus ac faceremus, leges ac decreta summarum potestatum insuper haberemus, et quod praecipuum crimen est, ulteriorem causae totius disquisitionem declinaremus, a quibus omnibus quam longissime nos abesse persuasissimi sumus. Leges nullas synodo praescribimus, sed nec quaslibet accipimus aut admittimus; eam enim libertatem in libera synodo dari et concedi nobis postulamus, quam citatis omnibus ad causam suam dicendam iura omnia, divina pariter atque humana concedunt, quamque literis citatoriis plena manu concessam nobis esse arbitramur. Subterfugia nulla quaerere in animo habemus. Neque enim causa ulla est cur ea nobis quaerenda esse existimemus. Nihil habet sententia nostra, cuius nos pudere debeat, quod occultatum, fucatum aut incrustatum cupiamus. Plana in ea omnia sunt atque facilia. Nullae salebrae, nullae ambages, nullae ambiguitates quas non planissime expositas, explicates et detectas ex animo velimus. Non metuimus ut quisquam ex ea expiscetur atque exsculpat eiusmodi dogmata, quae divinae gloriae iniuria, (19) nos] A: marg. add. – (23) impune] AL: om. – (31) atque] AL: ac

5

10

15

20

25

30 [2] A

35

ii/2.224 remonstrant response to bogerman’s questions

5

10

15

[3] A 20

25

30

35

731

pietati noxia, et in totam religionem Christianam contumeliosa sunt; qualia non pauca habet Contra-Remonstrantium sententia, quos propterea subterfugia quaerere maiori iure dicere liceret. Quin imo uti hactenus semper, ita impraesentiarum aperte iterum atque ingenue profitemur, tantum abesse ut sententiam nostram occultatam cupiamus, aut ulla subterfugia quaeramus, ut contra ideo nobis plenariam concedi potestatem petamus explicandi et defendendi sententiam nostrum, quantum possumus et necessarium iudicamus, ne quisquam deinde sit, qui iure aliquid ultra a nobis desiderare possit, quod ad exactam totius caussae cognitionem facere ulla ratione videatur. Quod ipsum ut serio atque omnino nobis propositum esse confessus universus intelligat, iterum promittimus prout responsione nostra ultima scripto huic synodo exhibita promisimus, si quid deinde in explicatione et defensione sententiae nostrae, ac contrariae impugnatione, synodo huic ad pleniorem intelligentiam quaerere placebit, nos non tantum ad propositas hactenus quaestiones, sed etiam, si vel sexcentae aut millenae aliae forent, ad omnes et singulas ultro ac libenter responsuros esse, vel scripto, vel, si res patiatur, viva voce per eos, quos ei rei maxime idoneos iudicabimus. Quod tanto ardentius petimus, quia nihil dubitamus, quin in explicatione et defensione sententiae nostrae contrariaeque impugna tione alia multa, quam quae quaestionibus continebuntur, allaturi simus, quae multum ponderis atque momenti ad caussae totius cognitionem allatura sunt, et sine quorum intelligentia haud facile erit negotium totum, prout meretur, pertractare et diiudicare. Quod si id impetrare non liceat, nulla causa est, cur ab instituto nostro discedamus, aut ad propositas quaestiones respondeamus; sed contra iustissimas caussas nos habere arbitramur, cur in proposito persistendum sit, ne videlicet causae nostrae optimae defuisse, et veritatis plenarium defensionem contrariaeque falsitatis impugnationem neglectui habuisse, aut non ex officio et conscientia suscepisse ulla ratione videamur. Simon Episcopius Eduardus Poppius J. Arnoldus Corvinus Bernardus Duinglo Carolus Niellius Henricus Leo Bernherus Vezekius Henricus Hollingerus Isaacus Frederici Theophilus Ryckewaert (4) impraesentiarum] AL: inpraesentiarum – (6) concedi potestatem] AL: potestatem concedi – (24) sed] AL: nos – (25) nos habere] AS: habere nos – (29) Simon] B: prec. by Subscripserant; AL: prec. by Subscripta erant omnia nomina; AS: prec. by Subscripsere omnes, ut supra; AL, AS: names om.

732

ii/2.224 remonstrant response to bogerman’s questions

Samuel Naeranus Philippus Pynacker Dominicus Sapma Thomas Goswinius Assuerus Matthisius

5

SECTION 16: ADVICE ON THE THESES ON ARTICLE ONE

II/2.225 British Advice on the Manner of Proceeding Date: Between 8 and 10 January 1619 Main source: A: Utrecht OSA, 5, 551–552 (original) Other copy: Milton, 173–176 Summary: Responding to the Remonstrants’ refusal to follow the synod’s conditions, the British delegation submitted to President Bogerman this document, in which they approve the extracting of Remonstrant theses from their published works. They include their comments on the Theses presented by Bogerman in session 51. Editor: Anthony Milton

SENTENTIA THEOLOGORUM MAGNAE BRITANNIAE DE ORDINE PROCEDENDI 15

20

25

Si Remonstrantes aequis conditionibus nolint se huic synodo subiicere, aut si minus consultum videatur cum illis agere, hanc rationem in huius negotii processu putamus ineundam. Formetur 1o sententia Remonstrantium communis brevibus, fundamentalibus et vulgo receptis thesibus, quae ex Collatione Hagiensi et Responsione ad Walachros,1 desumantur, in quibus concinnandis non putamus necessarium ut omnibus et singulis eorum aequivocationibus occurratur, neque ut hisce thesibus infarciantur consectaria pleraque quae ex illis oriuntur, sed aequivocationes in solutione argumentorum quando se produnt manifesto esse discutiendas, consectaria quae aliquid absurdi continent in impugnationem thesium fundamentalium reiicienda esse. Simul ac hae fundamentales theses ad Primum Articulum spectantes plene examinatae et definitae fue(22) pleraque] A: plaeraque – (23) se] A: interl. add. 1

I.e., Epistola Ecclesiastarum.

734

ii/2.225 british advice on the manner of proceeding

runt, si falsae inveniuntur putamus fundamentales sententias orthodoxorum esse illis αÆ ντιϑετικωÄ ς opponendas, solidis aliquot argumentis confirmandas, et synodali iudicio stabiliendas. Hisce peractis tam demum ex scriptis publicis privatisque proferantur errores qui ab iisdem falsis fundamentis dimanarunt, conquirantur etiam illi errores qui orthodoxorum sententiae stabilitae opponuntur et declarata et probata horum omnium falsitate subiiciantur corruptae radici unde pullularunt, vel solidae doctrinae cui contradixerunt, atque illis reiiciantur et damnentur. Haec via nobis commodissima videtur ad aedificationem populi, atque ad conscientiarium pacificationem accommodatissima. Nam 1o omnium Reformatarum ecclesiarum ratio aliqua habenda est, quae fundamentales illas et celeberrimas theses praecipue et primo in loco discutiendas expectant; atque eo animo potissimum huc theologos suos delegarunt. 2o Decretum ipsorum Ordinum2 hac videtur spectare, et fundamentales articuli in Hagiensi Collatione tractati, in synodica etiam hac tractatione nostra primum et praecipuum locum occupent. 3o Ad imperiti populi instructionem magis facit, quando videbunt ipsas radices errorum primum revulsas. Dein perspicient ex quo falso principio singuli dimanarunt, et cui veritati orthodoxae adversentur. Denique commodissimum erit eam viam tenere in erroribus destruendis, quam novatores tenuerunt in iisdem propagandis. Illi fundamentales quasdam sententias ab initio excogitant, dein coacti tuentur consectaria quae cum hisce vident necessario connexa; simulque reiiciunt omnia licet fundatissima dogmata, quae perspiciunt primis suis placitis repugnare. Eisdem quoque vestigiis in destructione errorum insistendum est. Ad caetera quod attinet fusius scripto superius exhibito, quod nostri iudicii sit, exposuimus. Mittimus reverentiae tuae3 scriptum nostrum ex quo et illo priore quod publice exhibuimus; quid nostri iudicii sit de formandis thesibus perspici potest. Ad Theses quod attinet quas reverentia tua nobis perpendendas misit,4 arbitramur recte factum quod primo in loco Primus Articulus Hagiensis tractetur, est enim ille basis et quasi fundamentum totius fere controversiae. Putamus etiam hoc articulo expenso et definito, doleri nos sententiam illam quam tuetur ecclesia praedictae opponere, eamque solidis aliquot argumentis munire, quod in caeteris omnibus etiam faciendum est. (1) fundamentales] A: interl. add. – (8) atque] A: foll. by del. word – (8) illis] A: interl. add. – (9) videtur] A: foll. by del. et – (13) huc] A: interl. add. – (15) synodica] A: foll. by del. hac – (18) singuli] A: foll. by del. word – (21) sententias] A: foll. by del. words – (24) quoque] A: foll. by del. word – (28) thesibus] A: foll. by del. words 2

3 4

The States General resolution of 1 January 1619; see ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 1, and no. II/2.210. Johannes Bogerman. The Bogerman Theses on Article One; see no. II/2.221.

5

10

15

20

25

30

ii/2.225 british advice on the manner of proceeding

5

10

15

552 A 20

735

Illa autem Thesis5 de prioritate electionis ad fidem respectu prioritatis ad gloriam, videtur quoad primam partem coincidere cum illa sequenti de electione singularium personarum ex conditione fidei praerequisitae; quoad posteriorem pertinere ad 4am controversiam6 de modo quo Deus fidem et conversionem operatur in hominibus. Thesis7 de multiplici electione ad salutem videtur nobis firmissima argumenta suppeditare contra illam indefinitam et conditionatam electionem petitam ab incommodis quae naturae ipsius electionis adversantur. Hac itaque et eiusdam alia consectaria putamus posse et debere ad Theses redigi ac condemnari; sed hoc faciendum est post fundamentales definitas, ubi subiiciendae sunt aut radicibus falsis unde pullularunt, aut verae doctrinae cui contradicunt. Thesis8 de electione huius vel illius ad salutem sub conditione fidei, fundamentalis est, et inter illas, de quibus primo loco dispici oportere iudicamus. Hisce addatur 3a illa9 quae negat fidem, perseverentiam, etc., esse fructus electionis; quamvis enim haec Thesis sit consectaria praecedentis, tamen quia pro fundamentali habita est in Collatione Hagiensi, nunc quoque inter eas locum habere permittimus. Caetera corollaria quae reverentia tua annexuit,10 digna esse putamus quae expendantur non esse tamen synodo inter fundamentales nunc proponenda. Sed postquam tres illas principales definivit, tum arbitramur vel has vel quasvis alias ab hac synodo definiri, si id ex usu Belgicarum ecclesiarum esse iudicetur. De Reprobatione

25

30

Quod ad Theses de reprobatione attinet, 2am putamus esse primariam et fundamentalem atque optime exprimere et complecti sententiam Remonstrantium. Post hanc examinatam et diiudicatam loco Thesis praecedentis orthodoxam ecclesiae sententiam quae huic contradicit ponere debemus et stabilire. Tertia Thesis solidissimum nobis praebet argumentum contra reprobationem quam ponunt Remonstrantes. Haec reverentiae tuae iudicanda et censenda submittimus. (4) de modo] A: interl. add. – (9) putamus] A: interl. add. – (15) addatur] A: foll. by del. word – (19) reverentia] A: foll. by del. word – (22) ab] A: foll. by del. word – (28) diiudicatam] A: foll. by del. prae 5 6 7 8 9 10

Thesis 6 of the Bogerman Theses. Remonstrant Article Four. Thesis 2 of the Bogerman Theses. Thesis 3 of the Bogerman Theses. Actually thesis 4 of the Bogerman Theses. Presumably theses 7–12 of the Bogerman Theses.

736

ii/2.226 ward’s advice on the manner of proceeding and the theses

II/2.226 Ward’s Advice on the Manner of Proceeding and the Theses Date: Between 8 and 10 January 1619 Main source: A: Cambridge SSC, Ward, L 3, 15v–16r (original) Summary: In this document Samuel Ward emphasizes the gravity of the task that is facing the Synod of Dordt. All of Christendom is watching the synod and expects it to make precise and accurate decisions. Given the importance of the synod’s work, Ward argues that its consideration of the issues should be deliberate rather than hurried. Ward then lays out how the synod should proceed as it considers the Bogerman Theses on the Remonstrant view, while working to support and vindicate the ContraRemonstrant “orthodox” positions. After discussing the main doctrinal points in dispute, Ward ends by reiterating the importance of proceeding deliberately. It is not clear whether Ward’s advice was presented to the synod. Editor: Eric Platt

AD QUAESITUM DE MODO ET ORDINE PROCEDENDI Ut quid de hac tota re sentiam, semel exponam: 1°. Existimo rem quam iam in manibus habemus rem esse magni momenti. In nos convertuntur oculi omnium nostrarum ecclesiarum. Exactam et accuratam harum controversiarum definitionem ab hac reverenda synodo expectant non tantum vestrae ecclesiae, sed et nostrae, imo totus orbis Christianus. Difficultates nonnullae non leviter transeundae occurrent, quae non tam facile expediuntur. Quare omnino sentio negotium hoc tanti momenti, tam arduum non esse praecipitandum, non esse perfunctorie transigendum, sed ut recte monuit non ita pridem reverendus professor doctor Sibrandus, sat cito si sat bene. In περιεργι αì [?] multum temporis insumptum est. Nollem τοÁ εÍ ργον nimis angusto temporis spatio circumscribi ac definiri. Utinam 1um Articulum prout decet et prout oportet 2abus aut 3bus septimanis absolvat synodus, etiam intermissis plerisque[?] sessionibus synodicis. 2°. Quod ad modum procedendi attinet, salvo maturiori iudicio, existimo puto quatuor 4 esse proagenda: 1°. Colligendae sunt theses primariae Remonstrantium, deinde examinandae, et quae falsae sunt impugnandae;

(17) rem] A: interl. add. – (24) transigendum] A: foll. by del. et – (24) non ... pridem] A: interl. add. – (28) synodus] A: interl. add. – (31) puto quatuor] A: interl. add.

15

20

25

30

ii/2.226 ward’s advice on the manner of proceeding and the theses

737

2°. argumentis quibus theses suas statuerunt, occurrendum; 3°. orthodoxa sententia statuenda est et stabilienda; corollaria etiam sunt appendenda, in quibus εë τερο δοξα sunt reiicienda; 4°. sententia temptata ab obiectionibus adversariorum vindicanda est. 5

10

15

20

25

30

Quod ad Theses1 attinet, existimo [–––] fere Belgicarum ecclesiarum, quin et omnium Reformatorum et 1° in loco ponantur et examinentur 2ae fundamentales theses, quorum 1a continet indefinitum et generale decretum de salvandis fidelibus; 2a electionem peremptoriam ex fide praevisa idque prout iacent in Colloquio Hagiensi2 et Pressiore Declaratione,3 quae eaedem etiam continentur in 1, 2a et 3a thesibus dictatis a reverentia tua.4 In impugnatione 1i decreti ostendetur decretum hoc non posse esse decretum praedestinationis cuius meminit [–––] prohinc, modum unicum decretum praedestinatione, eo quod indefinitum et generale sit, nec personas singulares attingat. In corollariis orthodoxae sententiae, ostendi potest incompletum esse, non-peremptorium esse, revocabile esse, mutabile esse, indefinite[?] esse adiuncta pugnantia cum natura illius electionis, cuius Scriptura et theologi monuerant. Sin velit reverentia tua, haec omnia in thesin specialem coniicienda pro me licebit. 4am thesin a reverentia tua propositam, fidem non esse fontem electionis, quae etiam in Collatione Hagiensi agitata est, intactam velim in suo loco consistere. 5a thesis continet negationem orthodoxae sententiae. Argumenta, quae in defensionem huius offerri possunt, sunt ipsa argumenta Remonstrantium quibus orthodoxam sententiam impugnant ad easdem[?] obiectiones contra veram sententiam, quare commodo illuc reiici possunt. Quod ad 6am thesin attinet, existimo praevias illas ad fidem dispositiones, hunc estatem[?], parcitatem[?], p[–] commodius tractari, ubi agitur de modo conversionis in 3° et 4° Articulo. Pars confectae huius 6ae, theseis 8a, 9a quoad priorem[?] partem, 10, a 11 , 12a et 3a de reprobatione commodissime argumentorum loco [–]geri possunt.

(2) corollaria] A: prec. by del. 4° – (2) etiam] A: interl. add. – (3) reiicienda] A: foll. by interl. add. repl. by del. Remonstrantium dicenda et ab obiectionibus – (4) temptata] A: temta – (12) cuius ... prohinc] A: interl. add. – (13) sit] A: foll. by del. illegible word – (15) esse] A: foll. by del. et 1 2 3

4

The Bogerman Theses on Article One; see no. II/2.221. The documents of the Hague Conference of 1611. [Johannes Uytenbogaert], Pressior Declaratio, sive Narratio Processus Omnis Observati a Pastoribus Ecclesiarum quos Remonstrantes Vocant, in Dissidiis Istis Ecclesiasticis, usque ad Annum MDCXII (Leiden: Joannes Patius, 1615). President Bogerman.

738

ii/2.226 ward’s advice on the manner of proceeding and the theses

Illud in fine 9, numerus electorum (quod de reprobis dici potest) nec augeri nec minui potest specialis thesis, utpote quod etiam contra Massiliensem5 olim agitata est, ut videre est apud Augustinum, Prosperum, Fulgentium. 7a thesis de fundamento et meritoria causa electionis, in argumentis ventilabitur vel in sententia orthodoxa statuenda corollarii modo explicari et tractari potest. Ille ultimus articulus controversus, de certitudine electionis, de quo reverentia tua nos[?] pridem monuit, videtur coincidere cum certitudine perseverantiae, atque ibi a Remonstrantibus tractatur, adversus Walachros,6 pagina 88, editio nova. Quod ad argumenta attinet, consultum existimarem argumenta Remonstrantium, prout iacent in Colloquio Hagiensi, iuxta ordinem articulorum collegiatim examinari, et examen synodo exhiberi. Quod ad argumenta alia attinet, vel aliquorum delegatorum opera sunt seligenda qui in rerum scriptis maxime versantur[?], vel illud cuiusvis collegii arbitrio relinquendum. 3a pars huius negotii versabitur. Aliquot thesibus in orthodoxa sententia statuenda est, et idoneis rationibus munienda. Et corollaria evidenter consequentia appendenda quo facto. 4° in loco, sententia vera et recepta ab obiectionibus adversariorum est vindicanda. * Pari rationi in reprobationis articulo procedendum esse arbitrari. Ut haec omnia rite peragantur et mature expendantur, temporis aliquod iustum spatium necessarium erit, et communicanda sunt consilia privatim, quare omnino existimo intermissionem debere esse ad tonsum[?] quotidianarum sessionum. Postea ad συζη τησιν cuius meminit clarissimus Walaeus devomendam[?] est et primariae difficultates disquiri et ventilari possent, ut concors sit sententia; ac deinde post aliquot dies collegiatim scripto ex(2) potest] A: foll. by del. ista pere – (5) electionis] A: foll. by del. ad – (8) Ille] A: prec. by del. Atque haec de thesibus – (9) tua] A: foll. by 2 del. illegible words – (16) qui ... versantur] A: interl. add. – (19) Aliquot thesibus] A: interl. add. – (20) munienda] A: foll. by del. eadem ab Remonstrantium obiectionibus vindicanda – (22) loco] A: foll. by del. corollaria necessaria consequentia appendenda – (22–23) sententia ... vindicanda.] A: interl. add. – (22) obiectionibus] A: foll. by del. Remonstr – (25) peragantur] A: foll. by del. temporis – (28) συζη τησιν] A: foll. by del. illegible word – (28) cuius] A: prec. by del. illegible word – (29) devomendam] A: foll. by del. esse – (30) ut] A: foll. by del. circors – (30) post ... dies] A: interl. add. 5 6

John Cassian. Epistola Ecclesiastarum.

5

10

15

20

25

30

16r A

ii/2.227 british advice on the bogerman theses and on procedure

739

hibendae sententiae de singulis thesibus et argumentis. Hoc etiam addo hac ratione solidissime et expeditissime omnia peragi posse. Haec omnia salvo meliori iudicio.

II/2.227 British Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, A.7, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 210r–211v Other copy: Milton, 178–180 Summary: The British delegates acknowledge that the Bogerman Theses accurately present the Remonstrant view, but they consider it important that the synod deal only with fundamantal theses explicitly stated by the Remonstrants, and not inferred consequences. They offer an alternative set of fundamental theses on Article One regarding election and reprobation. Editor: Donald Sinnema

SENTENTIA THEOLOGORUM MAGNAE BRITANNIAE DE FORMANDA SENTENTIA REMONSTRANTIUM DE PRIMO ARTICULO

20

25

30

Illud inprimis agnoscimus, reverendi Praesidis operam, in sententia Remonstrantium per varias quaestiones et theses, tam accurate enucleanda, fuisse nobis et utilissimam et gratissimam. Nam in hisce thesibus ipsa fundamenta habemus et intimos sensus Remonstrantium, atque consectaria pleraque, quae ex eorum principiis deducuntur. Porro eundem reverendum Praesidem obnixe rogamus, ut eodem modo in caeteris quoque articulis synodo dignetur praelucere. Verum si a nobis quaeratur, qua ratione iam in ipso introitu huius negotii concipienda sit sententia Remonstrantium, ut ab illis primitus agnoscatur, et deinde a synodo commode examinetur et diiudicetur, putamus theses fundamentales quas ex primario instituto tuentur, a consectariis, ad quarum defensionem vi consequentiarum protracti sunt, necessario esse distinguendas. De utrisque huic synodo dispiciendum et diiudicandum est, sed suo loco et ordine. (1) argumentis] A: foll. by del. Et – (18) de] A: prec. by del. in

10 Ianuarii 1619

740

ii/2.227 british advice on the bogerman theses and on procedure

In concipienda sive formanda Remonstrantium sententia existimamus fundamentales solummodo esse adhibendas, idque his inducti rationibus. 1. Quia nos hac in re fungimur vice ipsorum Remonstrantium, debemus itaque non aliter eorum sententiam proponere, quam ab illis ipsis communiter formata, proposita, et recepta est. Nam si loco sententiae communiter ab illis approbatae substituamus theses consectarias, aut consequentiarum vi elicitas, quas hic aut ille disputator, sive lubens, sive coacte admisit, nostri Remonstrantes fortasse querentur sibi fieri iniuriam, et statum suae defensionis a nobis non recte constitutum. 2. Quia theses illae consectariae, si falsae sint, continebunt semper aliquid absurdi, quod ex primariis et fundamentalibus consequitur. Possumus itaque non minus commode huiusmodi theses reservare pro argumentis ad fundamentales theses oppugnandas, quam easdem in statu controversiae formando nunc adhibere. 3. Quia supponitur singulas theses propositas in sententia Remonstrantium formanda, esse quoque sigillatim argumentis peculiaribus muniendas, esse etiam sigillatim ab hac synodo expendendas, ac, si deprehendantur a vero diviae, esse rationibus infringendas, et demum iudiciaria sententia damnandas. Quam spissum opus hoc futurum sit, si numerus thesium ab initio conceptarum plus aequo excrescat, priusquam eo deveniatur, diligenter considerandum est. Denique, quia si solae fundamentales theses seligantur, atque ex illis solis formetur sententia Remonstrantium, occurrent nihilominus omnes illorum propositiones secundariae suis locis a nobis expendendae, explicandae et diiudicandae. Quanquam non adeo restricte hic agendum putamus, quin liceat ex consectariis unam, aut alteram adiungere, et pro fundamentalibus habere, si dignoscantur hominum conscientias, prae caeteris, turbasse. Huius autem rei iudicium reverendo Praesidi, et fratribus Belgicis, quibus quid ex usu harum ecclesiarum sit, optime compertum est, committendum arbitramur.

5

10

15

20

25

Sententia Remonstrantium de Primo Articulo videtur nobis hasce theses fundamentales complecti: 1. Deus aeterno et immutabili decreto in Iesu Christo Filio suo statuit ex lapso et peccatis obnoxio humano genere illos in Christo, propter Christum, et per Christum servare, qui Spiritus Sancti gratia in eundem Filium eius credunt, et in eadem fide, ac fidei obedientia per eandem gratiam in finem usque perseverant. Nec alia est in evangelio patefacta praedestinatio ad salutem, sed hoc est totum et integrum decretum praedestinationis. 2. Deus illos singulares homines, quos ipse visum fuit ad vitam aeternam eligere, in hac ad vitam aeternam electione secundum praescientiam consideravit, non modo ut singulares homines, vel ut in Adamo lapsos, sed ut in Christo existentes, et in eum credentes, atque in hac fide ad finem usque perseverantes.

30

35

40

ii/2.227 british advice on the bogerman theses and on procedure

741

3. Fides perseverans in consideratione et intuitu Dei prior est electione ad salutem, et non eam, instar fructus alicuius, consequitur.

2A

Sententia Remonstrantium de reprobatione ad hasce theses fundamentales revocari potest: 5

10

15

20

25

30

35

1. Deus aeterno et irrevocabili decreto statuit ex lapso genere humano impoenitentes et incredulos in peccato, et sub ira Dei relinquere, tanquam a Christo alienos. 2. Nemo, quod ad vitam aeternam attinet, absoluto aliquo decreto reiectus est, sed reprobatio singularum personarum facta est secundum considerationem antecedaneae infidelitatis, et in eadem perseverantiae. 3. Nemo a mediis sufficientibus ad salutem reiectus est absoluta Dei voluntate, sed aliquid est in ipsis hominibus latens propter quod hi indigni evangelio censeantur, illi gratiosa Dei aestimatione digniores habeantur. Si hisce thesibus sententia Remonstrantium efformetur, non erit metuendum ne desit occasio in processu huius negotii reliquas quoque illorum opiniones quae in scriptis passim occurrunt ventilandi, et in lucem producendi. Nam cum discutienda fuerit illa indefinita, generalis et conditionata praedestinatio, ad eam oppugnandam argumentorum loco afferri possint quae ex eadem sequuntur de incompleta, non-peremptoria et revocabili electione, πορι σματα. Quaedam etiam argumentorum loco ab ipsis Remonstrantibus afferentur; qualia sunt quae de aequali Dei affectu ac cura erga omnes philosophari solent, quorum falsitas in solutione obiectionum erit detegenda. Quando agetur de definita et singulari singularium personarum electione ex intuitu fidei perseverantis in Christum, obviam se nobis ultro dabunt illa de adaequato obiecto talis electionis, scilicet homine moriente; de diversa ratione talis electionis quoad homines sub Veteri Testamento, et sub Novo; quoad adultos et infantes, de conditione operum sub fide perseverante involuta, aliaque consimilia. Quae si incommoda et falsa iudicentur, erunt adhibenda ad oppugnandam illam fundamentalem thesin, cuius sunt consectaria. Denique, si operae pretium videbitur omnes Remonstrantium errores sub uno aspectu ponere, post sententiam a synodo de fundamentalibus thesibus latam, si illae pro falsis habeantur, considerandum quaenam corollaria inde per evidentem consequentiam deducantur; atque haec, una eademque opera, cum radicibus unde pullularunt, damnari et reiici possunt, subiecto eorundem indiculo. Haec pro tenuitate nostra suggerenda putavimus huic venerandae synodo, cui iudicium nostrum hac in re libenter submittemus.

(2) consequitur] A: foll. by a del. thesis 4. – (26) sub] B: in – (35) huic…synodo] A: marg. add.

742

ii/2.228 palatine advice on the bogerman theses and on procedure

II/2.228 Palatine Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 211v–212v (copy) Summary: The Palatine delegates note contradictory statements in Remonstrant writings, and thank Bogerman for his clear Theses. Regarding examination of the Five Articles, they suggest three steps: a declaration of Remonstrant views in propositions drawn from their writings, confirmation by the Remonstrants, and judgment by the various delegations and by the synod. Next, Dutch delegates should examine the Remonstrant observations on the Belgic Confession and the Palatine delegates their observations on the Heidelberg Catechism. Then, the false accusations against orthodox theologians should be denied. Finally, a positive writing of orthodox doctrine should be drawn up. Editor: Donald Sinnema

THEOLOGI PALATINI Sententiam Remonstrantium de Primo, uti de reliquis quoque articulis, ex scriptis ipsorum eruere et dilucide proponere non parvi laboris aut industriae est; adeo enim lubrici et varii sunt, ut idem de eodem iam affirmare, modo negare videantur. Cuius rei exempla passim obvia sunt. Sic beneplacitum Dei solum causam esse electionis aiunt Collatione Hagiensi,1 p. 109, negant porro. Idem beneplacitum ad solam electionem restringunt Collatione Hagiensi, p. 107, extendunt vero etiam ad reprobationem, responso ad Walachros,2 p. 38, 39. Fidem nullo modo causam electionis esse volunt Collatione Hagiensi, p. 42, et alibi Iohannes Arnoldi3 autem esse contendit, p. 53. Praeterea electionem conditionalem esse affirmant in responso ad Walachros, et alibi negant Collatione Hagiensi, p. 224. Iterum electionis et iustificationis decreta conformia statuit Iohannes Arnoldi, p. 53, quod tamen negatur responso ad Walachros, p. 39. Huiusmodi apparentium contradictionum documenta innumera sunt; quas tamen ipsi novis distinctionibus conciliare eoque fucum facere lectoribus consuererunt. Quo maiores gratiae agendae sunt reverendo dn. Praesidi, qui sententiam ipsorum de Primo Articulo distinctis propositionibus venerandae synodo exhibuit, ac lucidissimam iudicii facem universis praetulit. In quibus ita acquiescimus, ut neque clariores, neque pleniores desideremus. Pro labore autem iis colligendis impenso magnas gratias agamus. 1 2 3

Brandius, Collatio. Epistola Ecclesiastarum. Corvinus, Defensio.

15

20

25

30

35

ii/2.228 palatine advice on the bogerman theses and on procedure

212r A 5

10

15

20

25

30

212v A

35

743

Caeterum de modo processus et iudicii, in quo maximum momentum positum est, sic statuimus. Examen Quinque Articulorum tribus actibus constare debere et absolvi posse, declaratione, confirmatione et iudicio. Declaratio fiat certis propositionibus ex scriptis ipsorum etiam quoad verba expressis, prout factum Articulo Primo. Propositiones illae privato conventu dictentur appositis marginalibus, expendantur num sententiam ipsorum plene et perspicue contineant, collegialibusque suffragiis vel approbentur vel mutentur. Eo facto citatis Remonstrantibus praelegantur, et num eas pro suis agnoscant interrogentur. Si aiunt, bene est; si negant, convincantur ex scriptis. Si deliberandi spatium et apographum petant, id quidem concedendum iis non arbitramur, ne ut hactenus fecere synodum tergiversationibus aut cavillationibus detineant; satis erit ad respondendum, si tardiuscule eadem propositio semel atque iterum eis praelegatur, et in scriptis publicis demonstretur. Interea propositionibus de aliis articulis ex ordine formatae privatis conventibus dictentur, et eo quo diximus modo ponderentur. Confirmatio petatur ab ipsis Remonstrantibus, secundum ordinem propositionum affirmativarum, quibus ipsorum propria, non autem aliena, expressa est sententia. Ita satisfiet decretis dd. Ordinum et synodi. Si paruerint, bene res habebit; sin minus, rationes colligantur ex Collatione Hagiensi aliisque scriptis publicis, et successive per otium a dn. professioribus accurato examine considerentur. Quod non magis ipsi volent recusare, quam vel Palatini Catecheseos, vel fratres Belgae Confessionis suae vindicias. Et si distribuerint inter se operas pro numero articulorum, in tenui et facili labor singulis futurus est. Consideratio autem illa approbata a synodo inter acta synodica reponatur, ac futuris ecclesiae usibus reservetur. Iudicium de singulis articulis sigillatim non ante feratur, quam propositiones omnium articulorum, qui catenatim inter se cohaerent, formatae, examinatae et approbatae fuerint. Duplex autem esse debet, collegiale et synodicum: illud formetur a singulis collegiis deputatorum, pro ipsarum propositionum numero ac ordine, sed breve, nervosum, uno alterove Scripturae testimonio communitum; hoc concipiatur ex iudiciis collegialibus forma Canonum ecclesiasticorum, prout omnibus synodis augustioribus hactenus factitatum est, et quidem ex omnium aut potiorum suffragiorum concensu. Haec de Quinque Articulis, quibus secundo loco Confessio et Catechesiis succedent. Confessionis εÆ κδι κησιν praestabunt fratres Belgae, utque peracto Quinque Articulorum examine, parati esse possint, dabunt operam. Praeterea dispiciet synodus de iis, quae habent Remonstrantes contra plerosque Confessionis articulos, collecta et notata a dn. Festo in controveriarum Specimine.4 De quibus primum citati, inde alii citandi, respondere possunt. 4

Festus Hommius published his Specimen Controversiarum Belgicarum (Leiden: Elzevier, 1618), one month before the synod convened. It was intended for use at the synod, espe-

744

ii/2.229 hessian advice on the bogerman theses and on procedure

In Catechesi autem, quod ultro susceperunt, interea exequentur deputati Palatini, et ut responsurum ipsorum non privatum, sed publicum esse constet, adeoque synodo plenius satisfaciat, cum ecclesia et Academia Palatina illud communicaturi sunt. Tertio audiantur et depellantur graves calumniae, quibus orthodoxam doctrinam et doctores eius tam mortuos quam vivos voce et scripto, in primis circa reprobationem, hactenus onerarunt. Reiecta hoc modo atque damnata doctrina heterodoxa, de orthodoxa stabilienda cogitandum erit. Cuius varia omnino media sunt, suo tempore proponenda et expendenda synodo. In antecessum deputari velimus ex pastoribus Belgis duos aut tres, qui communicatis consiliis et operis, scriptum aliquod de praedestinatione et capitibus annexis populare, moderatum, aedificationi et paci idoneum, concipiant idiomate Belgico, et synodi iudicio subiiciant, in usum ecclesiae typis evulgandum.

5

10

II/2.229 Hessian Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, A.7, 4 pp. (original) Other copy: Utrecht OSA, L, 212v–214v Summary: The Hesse delegation raises questions about a number of Bogerman’s Theses. On procedure, they advise that, before examining Article One, theses should also be drawn up on the other Articles. The Remonstrants should be asked to provide arguments and proofs that support their views, and the Dutch professors should give their observations on these proofs for use of the synod. They also consider it necessary that an orthodox writing be prepared concerning the Five Articles, drawn as much as possible from the very words of Scripture. Editor: Donald Sinnema

FRATRUM HASSIACORUM SENTENTIA DE QUAESTIONE GEMINA CIRCA PRIMUM ARTICULUM Cum duo in universum quaerantur, unum de sententia Remonstrantium, alterum de subiuncta sub finem propositione de singulis agendum sigillatim cially to show the foreign theologians how the Remonstrants disagreed with the received doctrine, as found in the Belgic Confession, on a broad scale. Under almost every article of the Confession, Hommius listed Remonstrant quotations that he considered in conflict with it.

30

ii/2.229 hessian advice on the bogerman theses and on procedure

5

10

15

20

25 2A

30

745

erit atque ordine. Quae de Remonstrantium circa Primum Articulum sententia movetur quaestio, ea omnis in quatuor sequentibus vertitur: 1. Sitne Remonstrantium mens in propositis atque expositis Thesibus fideliter satis et recte expressa? 2. An quid Thesibus illis adiiciendum porro sit, aut detrahendum? 3. Consultiusne, articulo plane ac perspicue tradito, ad reliquorum continuo expositionem pergatur; an vero de Primo Articulo statim, relictis in medio reliquis, examen instituatur? Et 4. denique, ecquid de colligendis et considerandis argumentis, quibus sententia Remonstrantium de Primo Articulo confirmatur atque astruitur censendum? et quorum industriae labor iste iniungendus? 1. Primum quod attinet, fatemur lubenter atque ingenue compendiosius multo ac rectius, quae Harminiani1 ac Remonstrantes de Primo Articulo sentiant, edoctos nos esse ex brevi illo propositarum Thesium fasciculo, quam e bene multis etiam et magnis ipsorum lectis a nobis voluminibus; ut vel eo nomine reverendo et clarissimo domino Praesidi debere nos plurimum non dissimulare possimus. 2. Quocirca etiam (quod secundo quaerebatur amplius) in ea sumus sententia retinendas esse eas, quo traditae sunt ordine et numero, Theses. Tametsi enim primo intuitu ad pauciores forte non inconcinne posse contrahi videantur, quia tamen ubi proponerentur pressius, ac contractius, verendum ne concinnior aut succinctior illa brevitas claritati et perspicuitati officeret; non dubitamus, singulari consilio ita eas digestas esse, ut quae circa hunc articulum Remonstrantes foverent opinionum monstra, tanto manifestius cernerentur ab omnibus. Quod magis ut pateat, cum sub ambiguitatum et formularum flexiloquarum veluti latebris sese occultent; eruendi inde atque in propatulum et apricum protrahendi erunt, rogandique; aut si nolint, autoritate publica superiorum iubendi etiam, ut de sequentibus, quid sentiant, libere edisserant interrogati, videlicet: I. De Electione Ad Thesin 3: Num eandum per omnia iustificationis atque electionis rationem esse statuant? Quandoquidem id ex allegatis locis aliquanto videatur obscurius. (9) et considerandis] A: interl. add. 1

Arminians, following Jacobus Arminius’ Dutch name Harmensz.

746

ii/2.229 hessian advice on the bogerman theses and on procedure

Ad Thesin 6: 1. An existiment in eligendo ad fidem praerequiri agnitionem peccatorum, poenitentiam, dispositionem, humilitatem et probitatem, ut conditiones? et 2. Putentne conditionem illam, novi foederis non esse? Ad Thesin 7: Ut se declarent rotunde, Christumne ut meritoriam ita etiam procatarcticam electionis causam (quae τηÁ ν προηγουμε νην puta ευÆ δοκι αν Dei irritet primum, ad eligendum) agnoscant? Ad Thesin 8: An fidem electionis singularis causam existiment, cum alibi id expressis verbis negare videantur, et Arnoldis loco allegato2 satis loquatur ambigue. Ad Thesin 9: Certone credant, electos fieri posse repobos, et contra, adeoque numerum electorum augeri posse et minui. Ad Thesin 10: Utrum negent sensum electionis peremptoriae esse in hac vita absolute certum; an vero certitudinis tantum conditionatae? Quod posterius innui videtur loco allegato3 Grevinchovii. Ad Thesin 11: Ecquid veteris et novi foederis nomine intelligat d. Episcopius? Num iudicet in Veteri Testamento maiores nostros sub conditione alia, quam fidei in Christum et perseverantiae in ea, electos esse?

5

10

15

II. De Reprobatione Ad Thesin 1: An sicut evangelium non-revelandi causam in quibusdam repererit Deus, ita quoque contra in aliis causam invenerit illud revelandi? Quandoquidem satis lubrici eo in loco videntur, ut non facile, quid sentiant, possit coniici etiam. Ad Thesin 5: Cum aliorum tantum sententiam suggilent, ipsi vero de infantum, tam electione quam reprobatione quid sentiant, vel omnino reticeant, ut Episcopius et alii, vel ambigue loquantur (ut Grevinchovius loco allegato4) ut, quidnam sentiant tandem, aperte edicant? Quanquam nunquam consuluerimus facile, ut ex scriptae theses Remonstrantibus (etiamsi eas multo maxime poscant) exhibeantur, quippe quibus ipsi, ut omnibus aliis hactenus, abusuri procul dubio essent, ad odiose et frustra detinendam hanc synodum, atque improbe eidem illudendum. Caetero qui pauca quaedam sunt ex allegatis testimoniis, quae evolvere nobis non licuit, partim ob idioma Belgicum incognitum nobis, partim etiam ob exemplarium diversitatem, aut forte etiam, quod cum dictarentur, minus attenderimus, uti sunt:

(31) evolvere] A: interl. add. repl. reperire 2 3 4

Corvinus, Defensio, 53. Grevinchoven, Dissertatio, 137–138. Grevinchoven, Dissertatio, 143.

20

3A

25

30

ii/2.229 hessian advice on the bogerman theses and on procedure

747

1. De electione, ad thesin 6: locus Arnoldi, p. 165; [ad thesin] 8: locus Grevinchovii, p. 191. 2. De reprobatione, ad thesin 1: locus Arnoldi, p. 179; ad thesin 2: locus e scripto ad Walachros, p. 47.5 5

10

15

20 4A

25

30

35

3. Quaesitum tertium quod concernit, cum Quinque Articuli illi arctissimo inter se cohaereant nexu, ut unus sine altero aegre aut ne vix quidem intelligi possit, iudicamus non abs re futurum, si priusquam ad examen Primi Articuli descenderetur, pari prorsus quo coeptum est feliciter modo, Theses conciperentur et dictarentur in calamum. Quibus praemissis, demum ad examen singulorum articulorum progrederemur. 4. Interea temporis (quod quartum erat atque ultimum) rogari poterunt, vel etiam moneri ab illustrium d. Generalium Ordinum generosis atque amplissimis dd. deputatis, Remonstrantes, ut exhibeant, quibus suam sententiam tueri posse se putant, si non de singulis, at de Primo saltem Articulo, argumenta seu probationes. Quod ubi neque precibus, neque monitis severis, aut comminationibus impetrari poterit atque obtineri, forte non inutiliter reverendis dd. fratribus Belgicis tanquam in hoc argumento versatissimis, collectionis rationum istius modi, quibus Remonstrantium sententia astrui posse videbitur, labor committeretur, de quibus nullum est dubium, quin iam ante eas, bonam partem, collegerint. Hoc simulatque labore defuncti fuerint, rogandi porro reverendi et clarissimi dd. professores Belgici erunt, ut suas de argumentis singulis considerationes scripto breviter complectantur; quae post modo toti synodo communicentur et eius subiiciantur iudicio. Hac enim ratione minori tempore et labore rationibus ac argumentis Remonstrantium satisfieri posset. Tantum de sententia Remonstrantium. Restat propositio subiuncta a reverendo domino Praeside, quae, cum bipartita sit, utrique eius membro facile subscribimus. Primo enim sententiam Remonstrantium non e publicis tantum, sed e privatis etiam scriptis, puta Episcopii, Grevinchovii, Arnoldi, etc., quos patrones et vindices suae sententiae honorifice ipsi salutarunt semper, eruendam esse evincunt rationes aeque multae ac graves a clarissimo domino Praeside allatae, quas hic repetere, ad nihil attineret. Alterum similiter, quam necessarium est atque utila, ut nimirum primo quoque tempore publice extet sana atque orthodoxa de Quinque his Articulis formula, ex ipsis, quoad fieri possit, Scripturae verbis contexta, ac rationibus e Verbo Dei solide stabilita, (8) modo] A: add. del. interrogatoria primum et deinde ex iis – (19) sententia] A: add. del. speciosissime – (22) singulis] A: add. del. consignatis[?] ab aliis 5

Epistola Ecclesiastarum, 47.

748

ii/2.230 swiss advice on the bogerman theses and on procedure

quae monstrosae Remonstrantiae opponatur, tam serio de hoc negocio cogitandum erit, et modis omnibus laborandum, ut id officii viris ac theologis solide doctis propediem imponatur. Aperuimus ergo breviter, quae de gemino proposito argumento mens nostra sit ac sententia, quam tamen rectius sentientium iudiciis subiectam volumus.

5

II/2.230 Swiss Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, A.7, 4 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 214v–215r Summary: The Swiss delegation agrees that nothing needs to be changed in the Bogerman Theses. On procedure, they state that, since the Five Articles are interrelated, there should be no judgment until all articles are evaluated. They recommend that the professors should first consider the Remonstrant responses to the Theses; on that basis, each of the delegations should form a judgment and then the whole synod. They also suggest that two or three persons should prepare a writing explaining the orthodox view, so that it might be apparent what the synod approved and what it rejected. Editor: Donald Sinnema

DE TRIBUS QUAESITIS SENTENTIA HELVETIORUM De primo Theses, quibus vir reverendus synodi huiusce Praeses Remonstrantium sententiam de electione et reprobatione ex scriptis ipsorum excerptam comprehendit, indice librorum, thesium, paginarum, linearum eandem vestivit, synodo exhibuit; eas nos, quantum quidem per tempus concessum licuit, ad scripta in margine annotata examinavimus. Praesidis industriam, fidem, dexteritatemque agnovimus, ac proinde in iis sic acquiescimus, ut nihil adiectum, demtum, mutatum in iis, pro parte nostra, velimus.

(27) fidem] B: foll. by fidem

25

ii/2.230 swiss advice on the bogerman theses and on procedure

749

De secundo

2A

5

Sententia Remonstrantium eruenda in primis est ex scriptis communi nomine ipsorum editis, quae ipsi pro suis omnes voce scriptoque agnoscunt. Cuiusmodi sunt Collatio Hagiensis,1 Responsio ad epistolam Walachrorum,2 articuli synodi Geldricae3 et Delfensis,4 Theses a Remonstrantibus citatis ipsis exhibitae.5 Non tamen ex scriptis istis tantum, verum etiam ex scriptis Episcopii, Grevinchovii et Iohannes Arnoldi Corvini, quos Remonstrantes sententiae suae interpretes, defensores ac vindices primipilares agnoscunt ac profitentur. De tertio

10

15

3A

20

25

30

I. Remonstrantibus citatis Theses de Articulo Primo publice praelegantur; an suam in iis sententiam agnoscant ipsi interrogentur; ut sententiae suae rationes suas subiungant ipsi mandetur, ne forte argumenta sua primaria aut prorsus neglecta, aut mala fide repetita esse, sit quiritandi occasio. II. Sententiae Remonstrantium de Articulis Quatuor reliquis eodem modo ex scriptis eorum excerptae fratribus synodicis dictentur, ab iisdem rursus expendantur; Remonstrantibus postea, iisdem rursus quibus antea conditionibus, proponantur. III. Si Remonstrantes Theses ipsas forte pro sententia sua neque agnoscere, neque ad eas respondere, aut sententiae rationes subiungere ipsi suas omnino nollent, synodus nihilominus hoc, quicquid erit laboris, certis quibusdam iniungat, ut argumenta ex scriptis Remonstrantium, ea fide qua par est, colligant. IV. Porro, quandoquidem Quinque Articuli illi tam arcte cohaerent, ut praeferat alter alteri facem, atque intelligentia huius ex notitia illius dependeat, iudicium de ullo feratur nullum, priusquam accurate expensi sint omnes. V. Quae Remonstrantes de Articulo sive Primo sive reliquis respondebunt, aut quas rationes subiungent, ea d. professores considerent, sententiam sententiae, rationem rationi opponant; fratribus synodicis expendenda dictentur, ut iudicium feratur solidum, collegiale primum, deinde synodicum.

(3) voce…agnoscunt] A: initially agnoscunt voce scriptoque 1 2 3 4 5

Brandius, Collatio. Epistola Ecclesiastarum. Gelderland, “Status Quaestionis.” See no. II/2.217. “Declaratio Super Sex Articulis Collationis Delphensis.” See no. II/2.216. “Sententia Remonstrantium” on Art. I. See Acta, 1:113–114, 116–119, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1.

750

ii/2.231 nassau-wetteravian advice on theses and procedure

VI. Sententiae scoliodoxae reiectae orthodoxa substituatur, idonee et ad ecclesiae captum explicetur, ex sacris Scripturis firmetur, ut appareat non tantum quid synodus improbet quidque reiiciat, verum etiam quid ipsa Verbo Dei convenienter approbet, cre dendumque esse iudicet. Atque negotium similiter paucis, videlicet duobus aut tribus mandetur.

4A 5

II/2.231 Nassau-Wetteravian Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Sesson 52) Main source: A: Utrecht OSA, A.7, 3 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 215v–216r Summary: The Nassau-Wetteravian delegation declares that the Bogerman Theses cannot be made briefer, since the content was larger. They acknowledge that the Remonstrant sources were faithfully cited in the Theses, but they offer comments on three points. They also advise that theses should be drawn up on the other Articles before examining Article One. Editor: Donald Sinnema

WETTERAVICI Ad propositionem reverendi domini Praesidis, partim scripto, partim viva voce factam, breviter et per partes hunc in modum respondemus. I. Quomodo sententia Remonstrantium ex ipsorum scriptis eruenda? Tres in universum classes videntur statuendae scriptorum a Remonstrantibus editorum. Primae classis et notae sunt theses ab ipsis exhibitae.1 Has enim tanquam ultimum doctrinae suae conatum augusto huic consessui obtulerunt, communique subscriptione veluti obsignarunt. Secundum, ab his thesibus locum sibi vindicant scripta communi nomine divulgata, quae ipsimet pro suis, et tantum non authenticis agnoscunt. Hic autem post Collationem Hagiensem2 et scriptum Remonstrantium Geldrorum3 facile excellit 1

2

3

“Sententiae Remonstrantium” (theses on Art. I submitted 13 December 1618; theses on Arts. II–V submitted 17 December). See Acta, 1:113–114, 116–119, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1–2. Writings of the Hague Conference (1611): Schriftelicke Conferentie; Brandius, Collatio; Bertius, Scripta Adversaria. Gelderland, “Status Quaestionis”. See no. II/2.217.

20

25

ii/2.231 nassau-wetteravian advice on theses and procedure

5

10

2A

15

20

751

scriptum adversus Walachros;4 quippe recentius, et ab ipsismet Remonstrantibus non solum exteris quibusdam commendatum, sed etiam dono datum tanquam accuratum et dilicidum ipsorum opinione. In tertia classe reponimus scripta privata, inprimis Arminii,5 theologi apud ipsos classici, Grevinchovii6 et Episcopii.7 Hos enim ipsi admirantur unice atque colunt. Reliqua scripta privata vix allegari posse putamus; quod videamus in plurimis occurrere opiniones quasdam pectorales, uti vocant. Porro, si maximam partem retineant ipsorum formalia, praesertim in iis, quae pertinent ad arcem causae, non poterunt conqueri de mala fide, vel sinistra interpretatione. II. An Theses expediat breviori contexere filo? Tamenetsi prima Thesium gratia est brevitas (ea nimirum, quae rem non mutilat, sed adaequat), tamen vix brevius videntur concipi posse hae ipsae Theses, quam a reverendo domino Praeside factum est. Nam et materia est amplior, quam quae possit vel paucioribus, vel brevioribus thesibus comprehendi; et metuendum est, ne maioris brevitatis studio non tam evolvamus quam involvamus sententiam illorum, qui nobis quidem probe didicisse videntur vetus illud: σκο τισον, σκο τισον. III. An sententia Remonstrantium bene satis ac plene sit proposita? Loca, quae reverendus dominus Praeses allegavit, ex thesibus exhibitis, Collatione Hagiensi, scripto Geldrorum, scripto adversus Walachros, ex Arminio, denique ac Episcopio, quam diligentissime inspeximus, et fideliter esse citata deprehendimus. Reliqua scripta ob penuriam exemplarium excutere nulli potuimus. Caeterum tria sunt, ad quae in Thesibus attendi posse arbitramur: Ad thesin 3 de electione

25

Remonstrantes in scripto adversus Walachros, p. 46, disertis verbis negant, “Deum ad eligendum a fide moveri.” Ad thesin 4

30

In eodem scripto, pag. 44, haec leguntur verba: “Agnoscimus tamen fidem consequens, effectum et fructum dici posse decreti istius generalioris de fidelibus salvandis, etc.” (16) quam involvamus] B: om. 4 5 6 7

Epistola Ecclesiastarum. Especially Arminius, Articuli Nonnulli. Especially Grevinchoven, Dissertatio. Especially Episcopius, Collegium.

752

ii/2.232 genevan advice on the bogerman theses

Ad thesin 8 Collatio Hagiensis, pag. 42, et Remonstrantes in scripto adversus Walachros, pag. 41, diserte negant, fidem esse causam decreti electionis. IV. Utrum in Thesibus sequentium Articulorum dictandis pergendum, an vero Primi Articuli Theses primo sint examinandae? Prius videtur e re fore. Ita enim velut in tabella uno obtutu conspici poterit universa Remonstrantium doctrina de Quinque istis famosissimis Articulis, et omnia quam rectissime inter sese conferri. Huc accedit, quod hac ratione semel et simul defungi possimus molesto illo labore, quo varia Remonstrantium scripta nobis sunt evolvenda. Denique Remonstrantes una eademque opera suas responsiones et rationes possunt ad omnes articulos offere. Quae omnia non ita commode fieri posse videntur, si dictationis et examinis laborem placeat diffindere.

5 3A

10

II/2.232 Genevan Advice on the Bogerman Theses Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, A.7, 1 p. (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 216v; C: Geneva AT, 17, 120r Other copy: RCP, 14:437–438 Summary: The Genevan delegation agrees that the Bogerman Theses faithfully summarize the Remonstrant view, but they suggest that secondary issues be separated from primary theses concerning the Five Articles. Original (A) written in the hand of Jean Diodati. Editor: Donald Sinnema

SENTENTIA GENEVENSIUM DE PROPOSITA ATQUE THESIBUS EXPOSITA REMONSTRANTIUM SENTENTIA CIRCA PRIMUM ARTICULUM Fideliter atque plus satis videtur a reverendo d. Praeside collecta sententia Remonstrantium, de qua interrogandi videntur praesentes Remonstrantes, an assentiri et subscribere velint; nisi annuant, ab hoc ipso tempore habeantur

25

ii/2.232 genevan advice on the bogerman theses

5

10

15

20

25

753

illa quae ab ipsis abnuentur pro doctrinis certarum personarum privatis, de quibus alias erit quaerendi locus. Monere tamen nobis aequissimum videtur, ut quaeratur, an sit ex usu ecclesiae et ex fine convocatae synodi, ut totus Socinianismus hic exagitetur, sicut istis Thesibus et earum consequentiis et appendicibus liquido continetur. Annon potius Quinque Articuli in sua substantia, et primariis quaestionibus, sint secernendi a secundariis et subsidiariis quaestionibus, quae hactenus neque publice illustrissimis Ordinibus propositae, neque apud populum fuerunt dogmatizatae. Populi autem errantis et disputationum licentia abrepti, potissima videtur habenda ratio, ne ex Quinque Articulis detrudantur in abyssum et labyrintum quaestionum αÆ περα ντων, et tandem inducatur atheismus et universalis ecclesiae vastitas. Quare suggesta nuper a reverendo domino d. Wardo sententia1 nobis prius excutienda synodaliter videretur. Et revera primariis quaestionibus definitis, praecideretur causa longiorum aberrationum. Quae vero ab aliquibus ex ipsis Remonstrantibus fuerunt typis vulgata praeter Quinque Articulos, et ipsorum legitimum et rationalem ambitum, illa relinquentur iudicio post habendo de singularibus personis, si usus requisiverit. Denique, si ex istis thesibus plane videatur necessarium firmamenta caussae ipsorum petere, omnino videretur nobis considerandum, annon potius ista subsidiaria, citra thesium praescriptionem, agitari debent mature, et suo loco in hac synodo, neque tamen propalarentur ut theses et conclusiones. Fieri autem non poterit, ut in forma thesium expositae, non vulgentur. Ad quemque articulum sufficiet suo tempore ea allegare, quae iam sunt a reverendo Praeside collecta et provisa.

(1) certarum personarum] A: interl. add. – (1) privatis] B: om. – (5) et] B: om. – (10–11) et… abrepti] A: marg. add. – (12) labyrintum] B, C: labyrinthum – (17) ipsis] C: om. – (24) propalarentur] B: proponerentur 1

For Samuel Ward’s advice on the manner of proceeding, see no. II/2.226.

754

ii/2.233 bremen advice on the bogerman theses and on procedure

II/2.233 Bremen Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, A.8, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 217r–v Summary: The Bremen delegates did not have enough time to finish considering the Bogerman Theses, but they offer advice on how best to examine Remonstrant views from their writings. Editor: Donald Sinnema

BREMENSIUM SENTENTIA DE MODO COGNOSCENDI ET DIIUDICANDI CONTROVERSIAS IN PRAESENTEM SYNODUM DEDUCTAS Ut iussi sumus, et interrogatoria et Theses consideravimus. Et de interrogatoriis quidem omnibus laborem absolvimus, ita ut et sensum Remonstrantium fratrum ex allegatis libris indagaverimus, nostrumque simul iudicium adiecerimus. Theses etiam dictatas, et ad quae loca remissi sumus, incepimus expendere. Verum in hac temporis angustia neque potuimus totum absolvere, neque in iis quae iam meditati sumus et in scripto parata habemus citra diligentius examen causae ponderosae et nobis satisfacere licuit. Iniunctum autem nobis fuit, ut nunc simul exponeremus qua commodissima ratione ad examen Belgicarum controversiarum et iudicium de eis accedere possemus; salvis itaque melioribus sententiis sic arbitramur: 1. Quinque famosi Articuli ante omnia expendendi videntur, ut iacent in suas particulares quaestiones resoluti; sic tamen, ut de ipso textu solo iudicemus ex ipsius verbis. Nam hoc in literis indictionis synodi apert mandatum est.1 2. Examinandae erunt illae theses, quas synodo ipsi Remonstrantes exhibuerunt.2 Occurrendum enim est huic accusationi, quae etiam in scripto ad Walachros,3 pag. 32, attingitur, quod sententia ipsorum non iudicetur ex integris contextibus, sed ex mutilatis hinc inde collectis particulis. (19) et nobis] A: interl. add. 1 2

3

For the States General articles to convene the synod, see ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 17. For the “Sententiae Remonstrantium,” submitted 13 and 17 December 1618, see Acta, 1:113–114, 116–119, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1–2. Epistola Ecclesiastarum.

10

15

20

25

30

ii/2.233 bremen advice on the bogerman theses and on procedure

5

10

15 2A

20

25

755

3. Quae autem insuper ad Quinque dictorum Articulorum tum expositionem tum probationem pertinent, ex Collatione Hagiensi,4 scripto ad Walachros, et Geldrorum Remonstrantium actis,5 et deinde ex his, tanquam praecipuorum collatorum et collationis patronorum, scriptis excerpantur, ut Grevinchovii adversus Amesium,6 Corvini contra Tilenum,7 Episcopii Thesibus.8 Istis inprimis Arminii scripta9 sunt adiungenda. 4. Caeterum, quae Articulos Quinque excedunt, et examine synodico digna erunt, in alium locum reserventur, donec dictis articulis sit satisfactum. Hic autem solicite cavendum est, ne ea, quae ex hypothesi, aut ad hominem, aut fiduciariae responsionis vice, in horum scriptis occurrunt, aut quae dubie proponuntur aut quomodocunque ad victoriam, exaggerando vel minuendo quippiam, comparata sunt, perinde atque assertiones manifestas et indubitatas accipiamus. Proclive enim fuerit hic obiicere, quod si sic agatur, vix orthodoxus ullus disputator inveniatur, ex quo incommodarum loquutionum et periculosarum opinionum centones confieri non possint; quod et manifesta nimis exempla Pontificiorum et Lutheranorum in ex agitandis nostrorum doctorum scriptis ostendunt. 5. In his omnibus libris pervolvendis, cum iudicio, communes Remonstrantium opiniones a singularibus et privatis paucorum discernantur; absque quo discretionis spiritu et in rem et in personas alioqui facile peccaturi essemus. 6. Sicut in ecclesiasticis synodis et constituendis confessionibus retro observatum animadvertimus, ea nobis in omni hac tractatione synodica imprimis attendenda sunt, quae ad popularem institutionem faciant, et a quolibet etiam literis parum aut nihil tincto intelligi et pie in vulgus probari possint, et ad consolationem atque pietatem inserviant.

(6) adiungenda] B: coniungenda – (12) comparata] B: considerata – (13) si…agatur] A: marg. add. 4 5 6 7 8 9

Brandius, Collatio. Gelderland, “Status Quaestionis.” See no. II/2.217. Grevinchoven, Dissertatio. Corvinus, Defensio. Episcopius, Collegium. Especially Arminius, Amica Collatio (1613); Arminius, Articuli Nonnulli (1613); Arminius, Disputationes (1610); Arminius, Examen (1612); Arminius, Declaratio Sententiae (1611).

756

ii/2.234 emden advice on the bogerman theses and on procedure

II/2.234 Emden Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, A.7, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 217v–218r Summary: The Emden delegates approve the Bogerman Theses, but offer some suggestions regarding the Remonstrant sources and about procedure. Editor: Donald Sinnema

Emdanae ecclesiae ministri, Theses hasce post earum accuratam, quoad eius fieri potuit, cum locis allegatis collationem, existimamus integram Remonstrantium doctrinam de electione et reprobatione complecti, ideoque sic, uti positae sunt, eas approbamus. Monemus saltem, 1. An verba illa thesis tertiae, “Deum ad electionis praemium illis prae aliis destinandum movit,” ex loco allegato adversus Walachros,1 p. 46, lin. 2, satis probari possint. Videntur enim loco citato, illud quod hic asseritur, negare. 2. Ad verba eiusdem thesis antecedentia, “ab homine eligendo libere praestita,” locis citatis Grevinchovii adiungi posse insignem locum ex responsione ad Walachros, p. 51, lin. 33 et seqq., etiam seq. pagina. Quae reponsio communi omnium Remonstrantium nomine edita est. Cui etiam loca ad verba illa quintae theses, “salutem hominis praecise intenderit,” observatu utilis erit. 3. Octavam thesin de fidei causa confirmari ex responsione ad Walachros, p. 43, ubi expresse dicunt, “nihil extra Deum divinae actionis proprie causa esse potest. Conditio praerequisita et ab ipso Deo ad faciendum tale decretum liberrime ordinata potest,” scilicet esse causa divinae actionis. Procedendi rationem et modum quod attinet, putamus constituta nunc sententia Remonstrantium de praedestinatione. 1. Citandos et in synodo audiendos esse. 2. Si nolint respondere, pergendum, et Primum hunc Articulum, qui reliquorum basis est, primo absolvendum.

(9) earum] A: foll. by del. word – (21) loca] B: locus 1

Epistola Ecclesiastarum.

10

15

20

25

30

ii/2.235 professors’ advice on theses and procedure

757

3. Laborem refutandi Remonstrantium theses colligialiter distribuendum esse. Ita lucrabimur tempus, et res ipsa rectius peragetur, quam qui singuli omnes Remonstrantium errores circa hanc quaestionem refutare debeant.

2A

II/2.235 Dutch Professors’ Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: 9 January 1619; read 10 January (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 218r–219r (copy) Summary: The five Dutch theology professors propose that revisions be made to several of the Bogerman Theses. On procedure, they advise the synod to continue to follow the order of the theses and contracted questions. Editor: Donald Sinnema

15

20 218v A

25

30

IUDICIUM PROFESSORUM SANCTISSIMAE THEOLOGIAE IN HISCE PROVINCIIS CONFOEDERATIS BELGII DE THESIBUS A REVERENDO PRAESIDE DICTATIS DE SENTENTIA REMONSTRANTIUM DE ELECTIONE ET REPROBATIONE Quoniam huius synodi officium est, ab illustrissimis et praepotentibus Generalibus Ordinibus imperatum, ut Remonstrantibus sententiae suae, per positas interrogationes explicationem detrectantibus, ex ipsorum postea scriptis sententia eorum colligatur, ut accurate examinari ac diiudicari possit, nihil existimamus magis esse operaeprecium, ad ecclesiae institutionem et tranquillitatem, quam ut plene et distincte abdita Remonstrantium dogmata, ex publicis ac communibus scriptis, et ex privatis eorum monumentis (qui citra controversiam, primas inter eos obtinere censentur, quoque pro suis antesignanis celebrarunt) in certas quasdam theses redigantur, ut non tantum brevitatis, sed etiam ac potissimum, in rerum cardine, solidatitis iustaeque intelligentiae ratio habeatur. Quamobrem nobis perplacet reverendi Praesidis in propositis thesibus studium ac prudentia, praesertim cum existimemus fore, ut non in singulis fuse deinde examinandis et tractandis occupemur, sed ut quae maxime videbuntur idonea, perpendantur, prout synodus veneranda deinde consultum iudicabit. Caeterum quoniam quid de thesibus hisce traditis nobis videatur rogati sumus, sententiam nostram lubenter, melioribus calculis subiiciendam, paucis proponemus.

758

ii/2.235 professors’ advice on theses and procedure

Ad verba illa thesi 3a, “quae ut gratiosa et evangelica dignitas, Deum ad electionis praemium illis prae aliis destinandum movit,” expendendum videtur, an satis commode locus, ex scripto adversus Walachros,1 p. 46, l. 2, annotetur, quoniam de evangelii revelatione, non de electione, disserit. Et quamvis ex Grevinchovio2 et synodo Geldrica3 proposita sententia comprobetur, in scripto tamen, adversus Walachros, p. 46, asserunt Remonstrantes, “neutiquam Deum ad eligendum ab hac fide, proprie loquendo, moveri, sed a solo suo beneplacito gratioso illo et misercordi, quo (abrogato legis et exactissimae obedientiae rigore) cuiuslibet vere credituri misereri proposuit.” Ad thesin 5, observandum putamus verba ista, “neque etiam beneplacitum Dei causa unica est, etc.,” in Collatione quidem Hagiensi4 diserte referri, sed tamen in scripto adversus Walachros, verbis proxime citatis, non satis consentanee, videntur hoc negare. In thesi 6a, verba haec proponuntur, “quamvis ea novi foederis non sit,” quae conferenda nobis videntur, cum iis qua ab Arminio in Articulis Perpendendis,5 pag. 26, recitantur, hisce verbis, “De Poenitentia, thesi 1: Doctrina de poenitentia non est legalis, sed evangelica. Et thesi 4: Poenitentia fide in Christum prior est.” Ad octavam vero thesin quod attinet, expendentum putamus, annon ea, citra iacturam ullam, possit praeteriri? De undecima thesi dispiciendum esse arbitramur, an satis evidenter, ex locis adductis, probari queat, etsi non leves coniecturae, ex iisdem locis praebeantur. Deinde attendendum, an non dubitatio illa, cuius fit mentio in eadem thesi, non sit plenius demonstranda. Denique, in thesibus de reprobatione, expendendum relinquimus, an non thesi prima vox, “aequo” et “aeque,” omitti possit, et annon thesis 5, de infantum electione et reprobatione, paulo explicatius illustranda videatur? Infra positum erat: Scriptum 9 Ianuarii 1619 Et paulo post: Ad modum agendi deinceps observandum quod attinet, consultum arbitramur ut inchoatum thesium et contractarum quaestionum ordinem prosequamur, ut uno quasi filo contexta, 1. Articulorum sententia sit evidentior;

1 2 3 4 5

Epistola Ecclesiastarum, 46. Grevinchoven, Dissertatio, 24. Gelderland, “Status Quaestionis.” See no. II/2.217. Brandius, Collatio, 110. Arminius, Articuli Nonnulli, 26–27.

5

10

15

20 219r A

25

30

ii/2.236 gelderland advice on the bogerman theses and on procedure

759

deinde, ut Remonstrantes citati eo expeditius ad interrogata de singulis articulis queant respondere. Iterum subscriptum erat: 9 Ianuarii 1619

II/2.236 Gelderland Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 219r–v (copy) Summary: The Gelderland delegation agrees that the Bogerman Theses express the mind of the Remonstrants, but they suggest a few additions. Editor: Donald Sinnema

DE THESIBUS A REVERENDO D. PRAESIDE EX REMONSTRANTIUM SCRIPTIS, CONFESSIONE ET THESIBUS EXHIBITIS SUPER PRIMO ARTICULO ERUTIS ET CONCINNATIS GELDRORUM IUDICIUM

15

20

25 219v A

30

Theses praedictas, diligenti examine, et authorum locorumque unde desumpti sunt collatione instituta, optima fide exceptas atque conceptas esse, nec non Remonstrantium mentem et sententiam satis probe expressam esse statuimus, nihilque in iis desideramus nisi (salvo meliori iudicio) ut haec sequentia addantur: I. In thesi 3a, de electione, post voculam “dignitas” per parenthesin inserantur hac verba: “(qua qui eligitur dignior censetur eo qui non eligitur. Statu Controversiae Geldrico,1 Art. I, §2).” II. Ad thesin 4am, de electione, sub finem: “sed potius fidem causam esse electionis.” Collatio Hagiensis, Latina, Brandius,2 p. 127, lin. ultima. III. Ad thesin 10am, de electione: “sine speciali revelatione.” Collatio Hagiensis, Latina, Brandius, p. 504, l. 2. IV. Ad thesin 1am, de reprobatione, in fine: “Imo omnia media ad salutem necessaria quibusdam hominibus concedi, qui tamen ad salutem non perveniunt.” Statu Controversiae Geldrico, Artic. I, §7. 1 2

Gelderland, “Status Quaestionis.” See no. II/2.217. Brandius, Collatio.

760

ii/2.237 south holland advice on the bogerman theses and on procedure

V. In thesi 5a, de reprobatione, post verba: “cum nemo” inserantur haec: “electus sit ne quidem incomplete nisi cum intuitu fidei, resipiscentiae, etc., ad quae infantes qua infantes nunquam actu perveniunt,” cumque nemo propter peccatum originale, etc. Hasce theses sic formatas, consultum iudicamus, ut veneranda synodus Remonstrantibus hic publice proponat rogetque, an illis suam de praedestinatione sententiam contineri agnoscant, an vero aliquid iis addendum vel adimendum putent. Et si categorice respondere noluerint, iis significandum, venerandam synodum ipsorum silentium pro confessione et approbatione habituram, arbitramur.

5

10

II/2.237 South Holland Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 219v–221v (copy) Summary: The South Holland delegation recommends a number of changes to the Bogerman Theses, and then presents a more contracted version of the theses in the Remonstrants’ own words. On procedure, they think that a decision could be made on Article One before proceeding to the other Articles. Editor: Donald Sinnema

CONSIDERATIONES FRATRUM DEPUTATORUM ZUYT-HOLLANDORUM AD THESES A REVERENDO D. PRAESIDE EX MENTE REMONSTRANTIUM CONCEPTAS ET REVERENDO SYNODO AD CALAMUM DICTATAS

20

Ad Thesin I

25

Primam thesin esse retinendam, sed plenius ipsorum verbis explicandam. Ad II 1. Vox “igitur” ociosa, quia nulla illatio ex priori, et illius loco dicendum, “Electio singularium personarum est, etc.” 2. Huc deinde non videntur pertinere ista, “conformia et uniformia” et quae sequuntur, ideoque abiicienda ab hac thesi.

30

ii/2.237 south holland advice on the bogerman theses and on procedure

761

Ad III

5 220r A

10

15

1. Thesin hanc non esse debito ordine collocatam secundum mentem Remonstrantium in thesi prima, sed de electione ad fidem, de qua agitur thesi vi, hoc loco fuisse agendum. 2. Ut formalia ipsorum verba serventur, pro “facta” est dicendum “peremptoria” est, et pro “ex considerata et praevisa illorum fide, etc.” dicendum esse “ex consideratione et praevisione fidei, etc.” 3. Addendum videtur “assensus ad primam et ultimum gratiam,” ex Grevinchovio,1 p. 134. 4. Mutandum videtur, quod hic dicitur, ad “electionis praemium,” haec enim non est ipsorum loquendi forma, neque etiam congrua; sed ista, “praemium” victoriae, apud Grevinchovium, p. 191. 5. Reliquam partem theseos ab illis verbis, “quare quoscunque Deus, etc.,” uti supervacuam iudicamus omittendam esse. Ad IV

20

Cum Grevinchovius, p. 140, malit dicere “iustitiam” quam “iustificationem,” et “sanctitatem” quam “sanctificationem,” quod hae sint actiones Dei, illae a nobis insint, putamus hac in parte ipsorum verba retinenda. Deinde, quia resipiscentiam praemittunt “fidei,” ordinem secundum naturam rei hic etiam fuisse observandum. V Thesis satis placet Ad VI

25

1. Hanc thesin loco tertiae theseos collocandam supra diximus, optaremus etiam hanc thesin ipsissimis Grevinchovii verbis concipi, p. 117, contra Amesium, “Decretum de fide huic ingenerando, etc.” 2. In fine ad illa verba, “quare etiam haec fides non est novi foederis promissum,” vellemus addi, “sed praeceptum” ex Episcopii thesibus,2 p. 42. Ad VII

30

Septimam thesin utilem quidem animadversionem esse iudicamus ad propositionem et explicationem sententiae a Remonstrantibus factam, sed ut 1 2

Grevinchoven, Dissertatio. Episcopius, Collegium.

762

ii/2.237 south holland advice on the bogerman theses and on procedure

thesin hic poni non existimamus necessarium; poterit usui esse in sententiae ipsorum examinatione. Ad VIII Quia haec thesis non est ex satis manifesto loco concepta, neque ipsissimis Remonstrantium verbis, putamus formalibus verbis Grevinchovii, p. 190, “Porro quo ordine, etc.” ponendam et reiiciendam post thesis de reprobatione, ne bis idem dicatur.

5

Ad IX Hanc quoque thesin putamus commode reiici posse ad calcem, cum de electione et reprobatione coniunctim et breviter dici possit, “numerum” electorum et reprobarum augeri et minui.

10

Xam satis probamus Ad XI Haec per consequentiam ex ipsorum sententia deducitur, ideoque non existimamus conducere ut pro thesi ponatur; sed eius habendam rationem in materia de fide.

15

Ad XII De duodecima idem esto iudicium, de qua magis convenienter etiam tractari poterit in articulis Delfensibus.3 De Reprobatione

20

Ad Thesin I Quia non est ordo Remonstrantium hic observatus, et haec thesis longior est, et aliquoties hic repetitur ex “aequo” et “aeque,” quod non potuimus expresse positum in eorum scriptis reperire, putamus utilius fore et Remonstrantium exceptionibus minus obnoxium, hic thesin vi ipsorum exhibitam4 primo loco poni, quae ita habet “Nec a vita aeterna” usque ad illa verba “in exitium vertant.” 3 4

“Declaratio Super Sex Articulis Collationis Delphensis.” See no. II/2.216. “Sententia Remonstrantium” on Art. I; see Acta et Scripta, 2:2; ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1.

25

220v A

ii/2.237 south holland advice on the bogerman theses and on procedure

763

Ad II

5

Secundam thesin ipsis Remonstrantium verbis ponendum putamus ex responsione ad Walchros,5 p. 49. “Deum quosdam externa, etc.” Et Collatio Hagiensis, p. 162, editio Belgica,6 “ita tamen ut semper causam quaeramus, etc.” Ad III Tertiam thesin ultimo loco ponendam putamus, ut diximus ad thesin ix de electionie. Ad IV

10

Quartam relinquendam putamus, sed integram uti habetur in ipsorum thesibus, thesi viii.7 Ad V

15

Pro quinta, quae non est ex expressis Remonstrantium verbis composita, putamus utilius poni posse illam generalem Episcopii, p. 28: “Deus neminem ob solum peccatum originale reiecit aut aeternis poenis destinavit.”8

20

Putamus ergo theses paulo in quibusdam contractiores ex ipsissimis Remonstrantium disertis verbis, et ordine ex natura rei secundum ipsos servato, resectis et reiectis iis quae commodius aut circa reliquos IV Articulos aut etiam alia religionis capita tractari possunt, hac vel simili ratione esse concipiendas: De Electione Thesis I

25

Decretorum Dei de salvandis hominibus peccatoribus hic est ordo: Primum est de mittendo in mundum Filio in salvatorem, qui expiet peccata et salutem amissam merito obedientiae suae recuperet et dispenset efficacia sua. 5 6 7 8

Epistola Ecclesiastarum. Schriftelicke Conferentie. “Sententia Remonstrantium” on Art. I; see Acta et Scripta, 2:2; ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1. Episcopius, Collegium, 28.

764

ii/2.237 south holland advice on the bogerman theses and on procedure

Secundum est, quo Deus statuit resipiscentes et credentes in gratiam recipere, eosque perseverantes salvare, impoenitentes vero et incredulos damnare; quod decretum est praedestinatio ad salutem, fundamentum Christianismi, certitudinis de saluto, etc. Tertium est, quo statuit media ad resipiscentiam et fidem necessaria, sufficientia, efficacia adminstrare. Quartum est, de his singularibus personis salvandis, illis damnandis.

5

Thesis II Electio singularium personarum ad salutem alia indefinita, alia definita, alia generalior de salvandis fidelibus, alia particularis sive singularis horum vel illorum fidelium; et haec rursus alia incompleta, non-peremptoria, revocabilis, alia completa, peremptoria, irrevocabilis; item, alia conditionata, alia absoluta.

221r A

10

Thesis III Decretum de fide huic ingeneranda, illi vero deneganda, non absolutum sed ordinatum et condicionatum est, e.g., Paulum magis ordinavit ad fidem efficaciter ei conferendam, quam Caipham. Quo decreto? Hoc nempe, quo fidei mysterium voluit revelare parvulis, sapientibus autem abscondere. Paulo igitur humili parvulo non resistenti gratiae oblatae fidem confert, et quare etiam haec fides non est novi foederis promissum, sed praeceptum, nec datur ex electione ad gloriam, sed alia quadam Dei voluntate.

15

20

Thesis IV Electio singularum peremptoria est ex consideratione et praevisione resipiscentiae, fidei, et adsensus ad primam et ultimam gratiam, obedientiae, sanctitatis, perseverantiae, tanquam conditionis novi foederis a Deo postulatae et ab homine eligendo libere praestitae, cui electio innititur, quaque Deus movetur ad gloriam tanquam praemium victoriae tribuendam.

25

Thesis V Resipiscentia igitur, fides, totusque obedientiae evangelicae cursus, item iustitia, sanctitas, etc., quae homini ante finem vitae obveniunt, non sunt fructus nec effecta electionis praedictae, sed eius antecedanea.

30

ii/2.237 south holland advice on the bogerman theses and on procedure

765

Thesis VI

5

Decretum hoc electionis non est decretum tale absolutum, quo Deus pro suo beneplacito ad demonstrationem misericordiae salutem tanquam finem homini praecise intenderit, eique media talia subordinarit, quibus electos ad istum finem efficaciter et infallibiliter perducere velit; neque etiam beneplacitum Dei causa unica est, cur hunc prae illo ex genere humano lapso elegerit ad gloriam simul et gratiam. Thesis VII

10

Nemo in hac vita est aut dici potest peremptorie electus, sed illo demum peremptorie eligitur, qui moritur vel mortuus est in fide et obedientia, ideoque nec sensus huius electionis certus nec fructus ullus est in hac vita.

De Reprobatione

221v A

Thesis I

15

Nec a vita aeterna nec a modiis ad eam sufficientibus illus reiectus est, absoluto aliquo antecedaneo decreto, sic ut meritum Christi, vocatio omniaque dona spiritus prodesse ad salutem omnibus possint, et revera prosint, nisi ea ipsi in exitium sibi eorundem abusu vertant. Thesis II

20

Deum quosdam externa evangelii praedicatione non dignari, idque non iuxta absolutum decretum quibusdam hominibus fidem et salutem non dandi, sed propter alia in homine ipso latentia, nobis incognita, Christo nota; ita tamen ut semper causam quaeramus in ipsius hominis antecedentibus peccatis. Thesis III

25

Reprobatio a vita aeterna facta est secundum considerationem antecedaneae infidelitatis, non autem citra considerationem antecedaneae infidelitatis et perseverantiae in infidelitate. Thesis IV Deum nominem ob solum peccatum originale reiecit aut aeternis poenis destinavit.

766

ii/2.238 contracted theses of festus hommius

De Decreto Electionis et Reprobationis Coniunctim I Quo ordine et loco venit incredulitas ad decretum reprobationis, eodem et fides ad decretum electionis. II

5

Numerum vere electorum et reproborum augeri et minui posse.

Quod ad quastionem illam, an prius sit examinanda et decidenda sententia Remonstrantium circa 1 Articulum. An vero sententia super quatuor reliquos articulos potius eruenda, ut simul et semel iudicium de iis ferri possit. Censemus, salvo meliori iudicio, satis commode de sententia circa Primum Articulum prius posse decidi, atque ita de reliquis ordine exquiri.

10

II/2.238 Contracted Theses of Festus Hommius Date: 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 222r–v (copy) Summary: After President Bogerman dictated his Theses on Article One on 8 January, some delegates thought that a more contracted version of the Remonstrant views would be advisable. These are the contracted theses suggested by the secretary Festus Hommius. Editor: Donald Sinnema

SENTENTIA REMONSTRANTIUM CIRCA PRIMUM ARTICULUM DE DIVINA PRAEDESTINATIONE

20

De Electione I Electio seu praedestinatio ad salutem non est eiusmodi decretum Dei, quo statuit ab aeterno certum quendam numerum singularium personarum ex

25

ii/2.238 contracted theses of festus hommius

5

767

reliqua hominum turba seligere, ut in iis salvandis miseriordiam suam declararet; sed nihil aluid est, quam decretum Dei, quo ab aeterno in genere statuit, quales homines velit iustificare et salvare, nimirum resipiscentes et fideles, in resipiscentia ac fidei obedientia ad finem vitae perseverantes; adeo ut decreta electionis et iustificationis sint uniformia ac conformia. II

10

15

Singulares personae non sunt ad vitam aeternam praedestinatae nisi ex intuitu, consideratione et praevisione resipiscentiae ac fidei et in eadem ad finem usque vitae perseverantiae, tanquam conditionis antecedentis a Deo praescriptae et ab homine libere praestandae, quae in homine praevisa Deum movit ad hunc prae alio ad vitam aeternam praedestinandum; adeo ut fides et perseverantia in obedientia fidei non sint fructus seu effectus electionis ad vitam aeternam, sed conditio eligendo praerequisita, cui electio innititur, et quae Deum ad eligendum movit. III Beneplacitum Dei non est sola caussa cur Deus hunc hominem prae illo elegerit, sed Deus spectat etiam in homine qualitatem aliquam bonam, et dignitatem quandum gratiosam atque evangelicam, propter quam hunc prae illo eligit, et qua qui eligitur dignior censetur eo qui non eligitur.

20

25

IV Homines alii sunt incomplete et revocabiliter ad vitam aeternam electi, alii complete irrevocabiliter et peremptorie. Illi vere quidem sunt electi, sed possunt fieri reprobi et condemnari, ita ut electio vera sit revocabilis ac mutabilis. Hi vero sunt qui iam totam consummatam fidei obedientiam prastiterunt, et in eadem ad finem usque vitae perseverarunt. Huius electionis peremptoriae in hac vita nullus est fructus, nullus sensus, et nulla certitudo, nisi ex speciali revelatione; atque hoc modo nemo electus dici potest in hac vita.

De Reprobatione

222v A

I 30

Reprobatio non est eiusmodi decretum Dei, quo ab aeterno statuit particulares aliquas personas non eligere, seu in merita condemnatione relinquere, ut in iis gloriam iustitiae suae declaret, sed nihil aliud est quam decretum Dei,

768

ii/2.239 north holland advice on the bogerman theses

quo ab aeterno in genere statuit homines in impoenitentia et infidelitate perseverantes condemnare; adeo ut reprobationis et condemnationis decreta sint uniformia et conformia. II Deus non decrevit aliquos in lapsu Adae relinquere, aut cuiquam mortalium post lapsum sufficientem gratiam cuius beneficio salutem consequi potest, negare seu non conferre, sed Deus ex aequo omnium hominum salutem desiderat, et salutem fide obtinendam ordinat indiscriminatim, atque omnibus cum intentione servandi media ad salutem necessaria et sufficientia administrat, quibus si homo non recte usus fuerit, ea demum sola causa est, cur hic homo prae illo a Deo reprobetur.

5

10

Infra scriptum erat: Hanc esse Remonstrantium sententiam certus sum, Festus Hommius 1619

II/2.239 North Holland Advice on the Bogerman Theses Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 223r (copy) Summary: The North Holland delegation agrees that the Bogerman Theses faithfully express the mind of the Remonstrants, but they have comments on two theses. Editor: Donald Sinnema

THESES DE PRIMO REMONSTRANTIUM ARTICULO DICTATAS LEGERUNT, EXPENDERUNT, ET CUM LOCIS AD MARGINEM ANNOTATIS CONTULERUNT FRATRES NOORT-HOLLANDI, EASQUE EX IPSIS REMONSTRANTIUM SCRIPTIS FIDELITER EXTRACTAS, EORUMQUE MENTEM COMMODE ET QUANTUM AD CAUSAE HUIUS COGNITIONEM NECESSARIUM ERIT EXPRIMERE INVENERUNT, IDEOQUE IUDICANT EAS REMONSTRANTIBUS CITATIS PROPONI POSSE, IPSORUMQUE DE IISDEM SENTENTIAM EXQUIRI. Unum tamen, quod in thesi 7 dicitur, “Christum non esse fundamentum generalioris et indefinitae electionis ad gloriam,” accuratius paulo expendi, et

25

30

ii/2.239 north holland advice on the bogerman theses

5

10

15

20

25

769

cum hisce locis conferri velint: 1. Arminii in disputationibus privatis, disputatio 40,1 ubi cum thesi 2 descripsisset praedestinationem illam, qua Deus apud se ab aeterno statuit fideles iustificare, adoptare, et vita aeterna donare, subiungit deinde thesi 4: “Christum autem ponimus fundamentum istius praedestinationis, et causam meritoriam eorum bonorum, quae isto decreto fidelibus destinata sunt.” 2. Remonstrantium simul in nono ipsorum pro veritate Primi Articuli argumento, cuius minor, pag. 61, Collatio Belgica, haec est: “Decretum de salvandis fidelibus est decretum Dei de salute, cuius fundamentum Christus est.”2 Et considerari, an non hoc sentire videri velint Remonstrantes, Christum absolute consideratum ut mediatorem esse fundamentum generalioris, qua vero fide apprehensum particularis electionis. Idque esse de qua tantopere gloriantur, se Christo debitum tribuere honorem, utpote quem electionis fundamentum statuant, atque eam ob causam, ut id tanto magis appareat, decretum istud de dando Filio in mediatorem, inter quatuor quae sibi finxerunt Dei decreta, primo loco collocasse. Quamvis quod de fundamento dicunt, non cohaereat cum hisce ipsorum pronunciatis. “Christum impetrasse ius ac potestatem salutem conferendi iis quibus visum esset Patri conditionibus.” Responsio ad Walachros, pag. 47, 49.3 Et, “impetratione iam praestita ac peracta Deo ius suum integrum mansisse pro arbitratu suo eam applicare vel non applicare; applicationem enim finem impetrationis proprie non fuisse, sed ius et libertatem applicandi pro liberrimo suo placito, quibus et qualibus vellet Deus.” Grevinchovius, p. 8, 9.4 Thesin autem undecimam totidem verbis in locis citatis non extare, consequentia tamen non improbabili ex iis elici posse existimant. Quare, ut cum reliquis ipsis proponatur, ipsorumque de ea responsum audiatur, non inconsultum arbitrantur iidem. Fratres Noorthollandi

1 2 3 4

Arminius, Disputationes, 93–94. Schriftelicke Conferentie, 61. Epistola Ecclesiastarum, 47, 49. Grevinchoven, Dissertatio, 8–9.

770

ii/2.240 zeeland advice on the bogerman theses and on procedure

II/2.240 Zeeland Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 223v–224r (copy) Summary: Besides making comments on several of the Bogerman Theses, the Zeeland delegation suggests a procedure by which the Theses on Article One would first be considered and a judgment be made, then proceed to theses on the other articles. They also suggest how the Remonstrant observations on the Belgic Confession and on the Heidelberg Catechism should be handled, with the Palatine delegation first examining the latter. Finally, they recommend that one or two Dutch delegates draw up a popular writing for the churches that presents the orthodox doctrine regarding the Five Articles and refutes false doctrine. Editor: Donald Sinnema

SENTENTIA FRATRUM ZELANDORUM De Modo Agendi Cum hactenus synodum Remonstrantes multis interlocutionibus remorati sint, adnitendum erit, quo illustrissimis dd. Ordinibus Generalibus dominis nostris satisfiat, ut quam primum ad disquisitionem et diiudicationem Quinque Articulorum veniamus. Quod ut fiat, existimamus, conscriptis Thesibus de Primo Articulo (qui est omnium gravissimus et fundamentum totius controversiae) et a synodo visis et approbatis, Remonstrantes vocentur et rogentur an probe et exacte illorum sententia hic ipsis thesibus expressa sit. Si affirmabunt, poterit illis iniungi ut argumenta sua pro sententiae suae confirmatione synodo tradant, ut iis expensis iudicium a synodo formari possit. Si negabunt, negationis causae possunt inquiri, aut poterunt ex illorum scriptis convinci. Si respondere omnino recusarint, ne videantur iudicium synodi ullatenus agnoscere, omnino ex scriptis illorum articulus pertractandus erit, et tandem sententia decisiva ex Verbo Dei formanda. Neque hic expectandum iudicamus, donec de reliquis articulis theses ex illorum scriptis compositae sint, sed statim prolatis thesibus de Primo Articulo in rem praesentem veniendum; et singularum ecclesiarum et provinciarum deputati possunt ex scriptis utrimque editis, argumentis utrimque allatis iudicum formare, et sessiones synodales haberi, ne tempus elabatur, cuius rationem habendam existimamus.

15

20

25

30

35

ii/2.240 zeeland advice on the bogerman theses and on procedure

5

224r A

10

15

20

771

Interea vero iniungatur certis quibusdam deputatis, ut theses perbreves conscribant de reliquis articulis, easque de singulis articulis synodo exhibeant, ut sicut de primo factum est, audiatur sententia synodi, ac tum etiam Remonstrantibus proponantur, ut eas aut pro sua sententia approbent aut reiiciant, et synodus interea pergat in Primi Articuli disquisitione et diiudicatione. Et quoniam considerationes1 in Confessionem nostram exhibitae sunt, eas quibusdam ex deputatis Belgicarum ecclesiarum putamus posse examinandas tradi, et ab illis successivis horis iudicium formari, quod postea synodo exhibeatur et de iis sententia dicatur, materia ante rite praeparata. Rogandi etiam reverendi domini theologi Palatini, ut considerationes2 in Catechismum examinent, et de iis iudicium suum ad synodum referant, ut tandem omnibus expensis, Synodus diiudicet, cuius sententiae non parum roboris accedet, si (quod promittitur) theologorum Heydelbergensium suffragium et approbatio accedat. Et quoniam in decretis synodicis singula argumenta pro sententia orthodoxa, sicut nec adversariorum obiectiones exprimi possunt, existimamus omnino necesse esse, ut uni aut duobus ex fratribus Belgis iniungatur scriptum aliquod solidum in quo materia haec de Quinque Articulis ad captum vulgi, et in communem ecclesiae usum pertractetur, idque non tantum tradita doctrina orthodoxa, sed etiam dilucida refutatione doctrinae falsae. Hac salvo meliore iudicio. Considerationes eorundem in Theses de Electione Ad Thesin II

25

Quamquam non incommode hic de iustificatione fiat mentio, tamen videtur potius hoc esse reiiciendum ad articulum de perseverantia. Ad Thesin VII

30

Annon expediret ad evitandas non necessarias controversias, postrema tantum huius aphorismi partem ponere, qua Christus fide apprehensus electionis ponitur fundamentum.

1

2

For the Remonstrant observations on the Belgic Confession, see Acta et Scripta, 1:83–99, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 5. For the Remonstrant observations on the Heidelberg Catechism, see Acta et Scripta, 1:102–133, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 5.

772

ii/2.241 utrecht advice on the bogerman theses and on procedure

Ad Thesin X Quid si pro verbo “eligitur” ponatur “electus dici potest,” nisi forte Remonstrantes expresse dicant futurorum contingentium non esse certam Dei scientiam. Ad Thesin XI

5

Siquidem sententiam Episcopii quam in Thesibus3 suis posuit de conditionibus veteris foederis omnes Remonstrantes approbent, recte illis haec sententia asscribitur.

II/2.241 Utrecht Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 224v (copy) Summary: The Utrecht delegation agrees that the Bogerman Theses rightly express the Remonstrant view, but they suggest that these could be contracted into fewer theses, as much as possible in the Remonstrants’ own words. They also consider it advisable to publish a brief writing that clearly presents the Reformed view of predestination. Editor: Donald Sinnema

ULTRAIECTINORUM FRATRUM DE THESIBUS A REVERENDISSIMO D. PRAESIDE DICTATAS IUDICIUM, SALVO ALIORUM MELIORE Remonstrantium quoad Primum Articulum sententia a reverendissimo d. Praeside Thesibus praedictis recte nobis expressa esse videtur. Eaque eisdem ita plene perfecteque tradita, ut nihil in iis putemus desiderari. Quod ad allegata quibus Theses illae, sicuti et interrogatoria, sunt confirmatae, quantum quidem nos perpendere potuimus, optima fide et incredibili industria a reverendissimo d. Praeside congesta excerptaque iudicamus; atque hoc nomine reverendae illius summas a synodo gratias deberi. In pauciores tamen et breviores censemus posse contrahi, atque ad quatuor illas a reverendissimo d. Praeside hac sessione propositas, vel ad quin3

Episcopius, Collegium, 35, 38–41.

20

25

30

ii/2.242 overijssel advice on the bogerman theses

5

10

15

20

773

que, prout a reverendo d. Festo scripto1 exhibitae sunt, revocari, servatis, quoad eius fieri postest, ipsis Remonstrantium verbis. Ubi autem sententia tum de electione tum vero de reprobatione communi synodalium calculo comprobata fuerit, eam Remonstrantibus singulis in hac synodo viritim iudicamus proponendam, ut pro sua agnoscere se aut non agnoscere declarent. Caeterum, quia varii esse nec inter se satis convenire in editis scriptis deprehenduntur, uno loco asserentes quod negare videntur altero (cuius quidem varietatis complura a reverendis theologis Palatinis, aliisque testimonia sunt prolata) distincte illis varias illas, et quae pugnare videntur. Sententias proponendas putamus, ut quam pro sua habeant, declarent perspicuis verbis. Quod ad ordinem, statuimus, absoluto Primo Articulo illiusque formula concepta et expressa communi iudicio, ad secundum atque ita deinceps gradatim progrediendum esse. Iudicium autem finale de Remonstrantium sententia tantisper differendum, donec omnes articuli absoluti sint, et de sententia earundem, examine iusto praeeunte, liquido constet. Denique scriptum quoddam breve edi, quod Reformatarum de praedestinatione ecclesiarum sententiam perspicue complectatur, consultum et necessarium iudicamus, tum ut simpliciores erudiantur, tum ut calumniae occurratur.

II/2.242 Overijssel Advice on the Bogerman Theses Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 225r (copy) Other copy: Sibelius, 47v Summary: The Overijssel delegation thinks the Bogerman Theses fully express the Remonstrant view and should be read to them for their response. Editor: Donald Sinnema

IUDICIUM FRATRUM TRANSISULANORUM DE THESIBUS IN QUIBUS REMONSTRANTIUM DE PRIMO ARTICULO SENTENTIA PROPONITUR

30

Instituta thesium scriptorumque singulorum ac locorum ex quibus illae depromptae sunt, diligenti collatione, deprehendimus sententiam Remonstran1

Contracted theses suggested by Festus Hommius. See no. II/2.238.

774

ii/2.243 groningen advice on the bogerman theses and on procedure

tium circa Primum Articulum sincere, plane et plene in illis expressam esse. Nihil in thesibus detortum, nihil mutilatum, nihil mala fide allegatum. Ut ergo scopum ad quem collimamus, assequamur, iudicamus theses hasce Remonstrantibus esse praelegendas, et iudicium ipsorum de illis requirendum. Quod si eas suo calculo probent, ad examen illarum nos accingamus. Si contra hanc vel illam excipiant, ac sententiam suam insufficienter aut minus dextre in illis expressam vel explicatam esse conquerantur, interrogatoria ex quibus formatae sunt, illis proponantur, ac ut ipsi terminos suos, phrases et mentem dilucide explicent et aperiant, denuo moneantur. Quod si omnino tacere illis statutum sit, solennis et publica contra illos protestatio instituatur, ac iudicetur hocce illorum silentium loco approbationis thesium harum conceptarum habitum iri. Sive vero eas probent sive improbent sive taceant, nostrae erit in examen sententiae ipsorum de Primo Articulo descendere, iudicium de illa ex sacra Scriptura ferre, illudque apud venerandam hanc synodum reponere; certis enim moti rationibus non putamus e re vel synodi huius vel ecclesiarum nostrarum esse, ut ad sententiae ipsorum de reliquis articulis investigationem deveniatur, antequam Primi huius Articuli examen absolutum sit. Hac salvis aliorum iudiciis.

5

10

15

II/2.243 Groningen Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 225v (copy) Summary: The Groningen delegation thinks the Bogerman Theses represent the sense of Remonstrant doctrine and the state of the question, but they consider it necessary to form a judgment of the Remonstrants not only from writings composed in their common name, but also from private writings of their leaders. Also, before completing the examination of the Remonstrant view of Article One, their doctrine on the other Articles should similarly be drawn up in theses, with their Scriptural reasons. Editor: Donald Sinnema

DEPUTATI SYNODI GRONINGANAE I. Expensis in timore Domini et collatis Thesibus hisce a clarissimo et reverendo d. Praeside confectis cum quibusdam Remonstrantiam scriptis, in hanc descendimus sententiam, eas omnino intimum nobis doctrinae Remonstrantium circa Primum Articulum sensum, ac totius controversiae sta-

35

ii/2.244 drenthe advice on the bogerman theses and on procedure

5

10

15

20

775

tum genuinum repraesentare, neque quicquam in iis vel contineri quod a scriptis istis sit alienum, aut ulla cum specie ab illis reiici possit, vel omitti quod ad pleniorem mentis et doctrinae Remonstrantium propositionem ac explicationem ex scriptis illis, quae nobis ad manum fuere, adferri posse putemus. II. Ut votis et desideriis ecclesiarum Belgicarum fiat satis, necessarium esse ducimus, ut de opinionibus Remonstrantium feratur iudicium non solum ex illis scriptis, quae communi ipsorum nomine confecta et edita sunt, verum etiam ex scriptis eorum quos illi pro Coryphaeis et antesignanis habent, et apud quos ipsorum aquilas hactenus stetisse non diffitentur. Neque quisquam nobis vitio vertet, sive iniquum esse dicet, si ab illis, puta Grevinchovio, Ioanne Arnoldi, Episcopio, etc., qui in ipsa Collatione Hagiensi actores fuerunt, ut suimet optimis interpretibus, eorum quae in Collatione obscure vel ambique dicta fuerunt, genuinum sensum petamus. III. Operae pretium esse existimamus, ut priusquam sententia Remonstrantium circa Primum Articulum in examen vocetur, eorundem doctrina quoad reliquos articulos similiter explicatur, et thesibus certis complectatur, singulis insuper thesibus adiunctis Scripturae dictis et rationibus, quibus potissimum Remonstrantes ad probationem ac demonstrationem earum uti solent, ut ubi satis de mente et sensu reliquorum Articulorum constiterit, posterioribus cum prioribus collatis, maiore cum fructu in examine Primi Articuli versari possimus.

II/2.244 Drenthe Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 226r–v (copy) Summary: The Drenthe delegation agrees that the Bogerman Theses well express the Remonstrant mind, but they suggest that some theses could be explained more fully and be presented in theses and corollaries that focus on hidden errors. Editor: Donald Sinnema

776

ii/2.244 drenthe advice on the bogerman theses and on procedure

SUFFRAGIUM DRENTANORUM AD QUAESTIONES DUAS PROPOSITAS IN SESSIONE PROXIMA De prima quaestione

Thes. 6 et 9 de electione, Thes. 11 Thes. 1 de reprobatione Thes. 12 de electione, et Thes. 2 de reprobatione

Quod attinet ad quaestionem, de sententia Remonstrantium plenaria super Primum Articulum, in quo agitur de praedestinatione, duo respondemus: I. Quod Remonstrantes in thesibus de Primo Articulo exhibitis,1 suam sententiam integre non proposuerint, neque id sine multis ambiguitatibus, adeo ut videantur lucem fugere, et hic sequi velle regulam Episcopii in thesibus et disputationibus eius, pag. 58 traditam,2 dicentis: “Fidei Confessionem cuilibet omni tempore exponere ex conscientia non tenetur Christianus.” Quare non tam id ipsorum linguam, quam ad scripta publica erit recurrendum, ut sententia ipsorum ad plenum investigetur. Haec est sententia nostra de thesibus fratrum Remonstrantium exhibitis. II. Quod attinet porro ad Theses a reverendo d. Praeside conscriptas, duplex quaestio nobis videtur esse proposita: 1. An hae Theses mentem Remonstrantium satis exprimant? Respondemus, attestante nobis conscientia, quod quae nos hactenus, vel e scriptis Remonstrantium observare potuimus, vel quae alios observasse legimus, pulchre ad hasce Theses quadrent, neque quicquam discrepent. Altera quaestio haec est: An eaedem clarissimi domini Praesidis Theses sint satis completae? Ad quam quaestionem respondemus plenissime Remonstrantium mentem in iis comprehendi, neque quicquam addi opus esse. Interim putamus, salvis aliorum melioribus iudiciis, non abs re esse, ut quaedam theses latius explicentur. Exempli gratia, quid intelligant Remonstrantes per “foedus novum,” quid item per “foedus vetus,” quid intelligant per “desiderium” quod Deo affingunt, et item per “gratiam communiorem.” Existimanus etiam ad thesin de electione decimam, aut ad quintam de reprobatione, addi debere id quod fundamentum istarum thesium et origo nobis videtur esse, nimirum absurdissima opinio de Deo praescientia saltem fallibili, cuius etiam meminit reverendus d. Praeses in §3 interrogatoriorum3 quemadmodum et alterius de mutabilitate voluntatis divinae. Haec sunt quibus theses latius explicari posse putamus. Quod si et numerus thesium augeri debeat, aut in corollariis additis tractari plura, non abs re arbitramur esse, ut addantur omnia quorumcunque meminit venerandus d. Praeses in interrogatoriis; etsi quae alia Remonstrantes in suis thesibus oblique tangunt, utpote de Spiritu Sancto, et id genus aliis. Quis enim dubitet 1

2 3

For the “Sententia Remonstrantium” on Article One, submitted on 13 December 1618, see Acta, 1:113–114, and ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1. Episcopius, Collegium, 58. For Bogerman’s questions on Art. One, dictated to the synod on 5 and 7 January 1619, see no. II/2.220.

5

10

15

20

25

30 226v A

35

ii/2.245 walloon advice on the bogerman theses and on procedure

5

10

15

777

quin Episcopius, Slatius, Welsingius, Vorstius, et plures perperam de re tanta loquantur et sentiant? Haec inquam et similia monstra, sub ipsorum Thesibus (de quibus apud imperitos usque adeo gloriantur) latitantia, putamus sicco pede transeunda non esse; ut si quando hae reverendi domini Praesidis Theses lucem videbunt, toti orbi Christiano tum innotescat vera Articulorum Quinque anatomia ut ut clamaturi sint, hos errores aut non omnium, aut suos non esse, aut saltem iam ex animo iterum deletos esse, respondere enim promptum est; quod e scriptis publicis et ex animis iuventutis scholasticae, aliorumque tam venenata scripta legentium hi errores non perinde deleti sunt, neque sine examine venerandae synodi et refutatione, deleri possint. Quod si quis putet, hac ratione confundi diversa, violarique decretum illustrium Ordinum, respondemus: 1. Materiam ita posse separari, ut in thesibus de negocio principaliore, in corollariis de reliquis erroribus e Quinque Articulis effossis agatur, quam viam reverendus d. Praeses in suis interrogatoriis monstravit. 2. Materia ita disposita, posse theses ipsas primo loco, deinde corollaria et quaestiones a thesibus nonnihil diversas, in manus sumi, e Verbo Dei examinari et iudicari; unde elucet quid respondendum nobis sit. Ad quaestionem alteram

20

Nimirum expedire, ut et reliqui articuli ad eundem modum in theses et corollaria redigantur, postea vero exordio a Primo Articulo facto, citatis proponantur, examinentur, et iudicentur. Sed haec salvis aliorum melioribus iudiciis.

II/2.245 Walloon Advice on the Bogerman Theses and on Procedure Date: Read 10 January 1619 (Session 52) Main source: A: Utrecht OSA, L, 227r (copy) Summary: The Walloon delegation agrees that the Bogerman Theses contain the Remonstrant view, but they consider it advisable that these be reduced to a few theses that simply present the state of the question. They also advise that a final judgment on Article One should not be made until all Articles are examined. Editor: Donald Sinnema

778

ii/2.245 walloon advice on the bogerman theses and on procedure

AD QUAESITA SESSIONIS QUINQUAGESIMAE RESPONSUM DEPUTATORUM GALLO-BELGARUM I. Utrum sententia Remonstrantium Thesibus propositis contineatur? Respondemus, nobis quidem satis recte expressam videri; quaedam tamen loca non invenimus, quod forsitan vel numerus paginarum vel editio librorum non responderit. II. Utrum sufficienter contineat sententiam Remonstrantium? Respondemus, nobis quidem hoc tempore alia non occurrere. III. Utrum aliquid in istis mutari conveniat? Respondemus, salvis melioribus iudiciis, priusquam ad caussae cognitionem et iudicium veniatur, nobis consultum videri, ut ad paucissimas theses omnia redigantur, et quidem tales, quae simpliciter ipsum quaestionis statum proponant; reliqua, quae vel ad explicationem terminorum et totius sententiae eiusque probationem pertinent, vel eipsi rei coniuncta et confectaria ex Remonstrantium sententia videntur, suo loco distincte expendantur. Sic enim facilius sententia ipsorum percipietur, argumenta rectius intelligentur, et certius de re tota iudicium fieri poterit. IV. Utrum Articulus Primus sit absolvendus priusquam ad reliquos articulos deveniatur? Respondemus, non videri nobis definitive iudicandum de Primo Articulo, donec singuli articuli diligenter expensi sint, adhibita explicatione et probatione necessaria.

5

10

15

20

SECTION 17: “ARTICULI” SUMMARIZING REMONSTRANT VIEWS

II/2.246 Amendments Dictated for the “Articuli” on Article One Date: 10 January 1619 (Session 53) Main source: A: Sibelius, 48r–v (copy) Collated sources: B: Geneva AT, 17, 112r–v; C: Zurich ZB, Ms B 235, 81v–82v; D: Zurich ZB, Ms B 112, 672–677; E: Rotterdam BRG, 58 (in Synodalia Hollandica, Sessio LIII) Summary: On 10 January President Bogerman dictated to the synod amendments that he and the other officers had made to the Theses on Article One (dictated on 8 January), resulting in the final form of the “Articuli” on Article One (see no. II/2.247). These amendents were based on the advice received from the various delegations on the Theses (see nos. II/2.227 to II/2.245). Bogerman dictated only the amendments on 10 January, not the final form of the “Articuli”. Editor: Donald Sinnema

20

25

Titulus: ARTICULI PERTINENTES AD PLENIOREM EXPLICATIONEM SENTENTIAE REMONSTRANTIUM, CIRCA PRIMUM HAGIENSEM ARTICULUM, FORMATI EX IPSORUM SCRIPTIS EDITIS, DECLARATIONIBUS AUTHENTICIS, ET EXHIBITIS THESIBUS. 1 Articulus: Deus multiplicia fecit decreta de salvandis hominibus peccatoribus, quorum hic est ordo: Primum est, quo ex dilectione et charitate, qua universum genus humanum aeternae damnationis reatu pressum, ut creaturas tamen suas dilexit, et porro eius misereri voluit, si qua iustitiae suae convenienti ratione fieri posset, Filium suum in mundum mittere decrevit, qui sanguine suo pro peccatis satisfaceret, et aeternae redemptionis ius po(17) Articuli] B: prec. by Titulum etiam sic mutari: – (19) formati] C, D: om. – (26) ratione] D: foll. by satis

780

ii/2.246 amendments dictated for the “articuli” on art. i

testatemque impetraret, iisque quibus Patri visum esset conditionibus salutem conferret. Secundum est, quo Deus ex sapientiae suae praescripto, abrogato primo foedere, decrevit actu ipso in gratiam recipere et servare resipiscentes et in Christum credentes, vera et per charitatem efficace et perseverante fide; quod decretum in Collatione Hagiensi asserunt esse integrum praedestinationis decretum ad salutem; nullamque praeter hanc in evangelio praedestinationem esse revelatam; hancque esse fundamentum Christianismi, salutis, certitudinis de salute et ad salutem creditu necessariam. Tertium est, quo statuit media ad resipiscentiam et fidem necessaria, sufficientia, efficacia administrare. Quartum est, de his vel illis singularibus fidelibus servandis. In thesi 3, post ista verba, “quae ut gratiosa et evangelica dignitas”] “qua qui eligitur dignior censetur eo qui non eligitur.” Loco sequentium verborum, “electionis praemium, etc.”] “Deum ad eligendum movit, idque ex praeeunte gratioso beneplacito, quo talium misereri statuit.” “movit”] Declarent se super hac voce. Si nolint, ponatur inter corollaria articulis his subiicienda, et a synodo ex scriptis Remonstrantium diiudicanda. Post ista: “certamen decertarunt”] “primae et ultimae gratiae assensum praebuerunt”

5

48v A

10

15

20

In 5to articulo, ad ista: “neque etiam beneplacitum”] quaeratur quid per “beneplacitum” intelligant, etc. Si nolint, reiiciatur hoc membrum ad corollaria, ut supra. In 6, ad ista: “quamvis ea novi foederis conditio non sit”] in margine: Declarent se super hisce. Si nolint, fiat ut supra. Post vocem “promissum”] addatur: “sed praeceptum et conditio.” Quaeratur num assentiantur Episcopio. Si respondere nolint, fiat ut supra.

25

Ad 7 articulum] in margine: Moneantur ut hic sua dicta concilient. Si nolint, hic articulus reiiciatur ut supra. 8 articulus omittatur. (2) est] A, B: om. – (3) ipso] C, D: ipse – (6) praedestinationis decretum] B, E: decretum praedestinationis – (12) dignitas] C, D, E: foll. by haec inserantur; B: foll. by addatur – (14) electionis] A: om. – (15) movit] B: modum – (15) gratioso] E: om. – (17) movit] E: ad vocabulum “movit” notetur – (17–18) Declarent ... diiudicanda] A: marg. add. – (19) Post] B, E: prec. by In eadem thesi – (19) certamen] A: om. – (22) nolint] E: foll. by respondere – (24) conditio] B: om. – (26) Post] E: prec. by In eadem – (26) praeceptum] E: promissum – (26–27) Quaeratur ... supra] A: marg. add.; B: prec. by In margine

30

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

781

Ad 10 articulum: pro “eligitur,”] ponatur “electus est.” Ad 12: post “Dubitamus”] ponatur: “et disquiri permittimus.” Ad duos postremos articulos] Diligenter hic inquiratur in ipsorum sententiam. Si detrectant respondere, fiat de his articulis idem quod de septimo. 5

De Reprobatione 1: “omnibus ... mediatorem”] tollatur ibi “ex aequo” Post “conversionem”] “aeque” deleatur Relinquantur illa: “salutem indiscriminatim ex fide obtinendam ordinat” Item caetera subvirgulata

10

4 articulus] Ponatur ut in Thesibus exhibitis Remonstrantium eaque octava 5 articulus] Sic mutetur: “Nemo reprobatur propter peccatum originis, sed qui reprobantur, reprobantur tantum propter peccata propria actualia, quae potuerunt omittere.”

II/2.247 Bogerman “Articuli” Summarizing Remonstrant Views on the Five Articles Date: Amendments for Art. I and “Articuli Inprimis Necessarii” dictated 10 January 1619 (Session 53); Art. II dictated 16 January 1619 (Session 61); Art. III/IV dictated 8 February 1619 (Session 77); Art. V dictated 25 February 1619 (Session 91) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 569–574, 577–582 (for Arts. I, III/IV and V) (copy); Sibelius, 63r (for Art. II) (copy) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 207v–210r, 260r–262r; C: Zurich ZB, Ms B 112, 672–684, 688–700; D: Rotterdam BRG, 58 (in Synodalia Hollandica, Sessio LIII, LXI, LXXVII, XXCVI); E: Rotterdam BRG, 58 (second copy unpaginated); F: Sibelius, 48r–49r, 63r, 65v–66v, 71r–v; G: Geneva AT, 17, 112r–115r, 134r–v (1) pro] B, E: foll. by peremptorie – (1) ponatur] C, D: scribi debet; E: substituatur – (1) electus] B: foll. by datur – (2) Ad ... permittimus] B: om. – (2) ponatur] C, D: addatur – (3–4) Ad ... septimo] A: marg. add.; E: om. Ad duos postremos articulos – (4) fiat ... septimo] B: debet articulis fiat idem quod supra – (4) de] E: cum – (5) de] B, C, D: prec. by In articulis – (8–9) Relinquantur ... subvirgulata] B, C, D, E: om. – (10) 4 ... octava] B: om. – (10) Ponatur] E: addatur – (11) Sic mutetur] A: marg. add. – (12) qui ... actualia] C: propter peccata tantum actualia propria reprobantur, reprobantur – (12) reprobantur ... actualia] D: tantum propter peccata actualia propria reprobantur

782

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

Other copies: Zurich ZB, Ms A 109, 195–198, 209–214, 230–233; Zurich ZB, Ms B 235, 81v–82v, 90r–v; Zurich ZB, Ms D 237, 138v–151r; Zurich ZB, Ms F 190, 209–215, 240–248, 271–275; Zurich ZB, Ms G 2, 757–784; Zurich ZB, Ms J 241, 192–194, 201–203, 209–210; Zurich ZB, Ms S 309, 76v–77v, 80r–81r, 84r–v Summary: After President Bogerman dictated his Theses on the Remonstrant view of Article One (see no. II/2.221) on 8 January, he asked the synod delegations for their advice on the Theses and on procedure. The advice of the delegations was read on 10 January (see nos. II/2.227 to II/2.245). Some of them recommended that fewer articles be drawn up – just those necessary to summarize the Remonstrant position – and the British, South Holland, and Festus Hommius offered drafts of such necessary articles (see nos. II/2.227, II/2.237 and II/2.238). In session 53 on the same day, Bogerman dictated amendments that he and the other officers had made to the Theses (see no. II/2.246), based on the advice of the delegations. The revised version was the “Articuli,” summarizing the Remonstrant view of Article One. In the same session, Bogerman dictated the “Articuli Inprimis Necessarii” (printed at the end of the “Articuli” on Article One). On 16 January, Bogerman dictated the “Articuli” on Article Two, and, on 31 January, he also dictated some “Contracted Theses and Antitheses” on Article Two (see no. II/2.248). On 8 February, he dictated the “Articuli” on Articles Three/Four, and, on 25 February, the “Articuli” on Article Five. The “Articuli” on the Five Articles were based on a variety of Remonstrant published writings and documents that they submitted to the synod. The “Articuli” were a major resource that provided the synod delegations (in their iudicia) and the Canons drafting committee with a summary of Remonstrant views on the Five Articles, and also identified the written sources of these views. As such, the “Articuli” provide very significant background for the judgment of Remonstrant views in the Canons. – Utrecht OSA, 5, which is used as the base text, does not contain the “Articuli” on Article Two; hence the use of Sibelius as the base text for Article Two. Editor: Donald Sinnema

ARTICULI PERTINENTES AD PLENIOREM EXPLICATIONEM SENTENTIAE REMONSTRANTIUM, CIRCA PRIMUM HAGIENSEM ARTICULUM, FORMATI EX IPSORUM SCRIPTIS EDITIS, DECLARATIONIBUS AUTHENTICIS, ET EXHIBITIS THESIBUS.1 (29–33) Articuli…thesibus] E: Sententia Remonstrantium de Quinque Articulis in Belgio Controversis, ex ipsorum scriptis editis, declarationibus authenticis, et exhibitis thesibus excerpta a Iohanne Bogermanno, et dictata ad calamum ab eodem in Synodo Nationali, annis MDCXVIII et MDCXIX. Sententia Remonstrantium circa Articulum Primum, dictata ad diem 29 et 31 Decembris 1618 [N.S. 8 and 10 Jan 1619]; G: prec. by Escrit dicte´ par le Praeses au synode national de Dordrecht le Jeudi 10 Janvier 1619 sur les Theses qui avoyent ete´ dicte´es le 8 Janvier prandium – (31) formati] C: om. 1

Remonstrant works cited in the “Articuli” include: 1. Adversus Walachros: Epistola Ecclesiastarum. 2. Arminius, Articuli Nonnulli. 3. Arminius, Declaratio Sententiae. 4. Arminius, Examen. 5. Arminius, “Responsio ad Articulos 31”: Arminius, Apologia. 6. Bertius, Scripta Adversaria. 7. Brandius, Collatio. 8. Collatio Hagiensi, Belgica: Schriftelicke Conferentie. 9. Corvinus, Defensio. 10. Johannes Arnoldi Corvinus, Responsio ad Ioannis Bogermanni ec-

30

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

783

I.

5

10

15

Deus multiplicia fecit decreta de salvandis hominibus peccatoribus, quorum hic est ordo: Primum est, quo ex dilectione et caritate, qua universum genus humanum aeternae damnationis reatu pressum, ut creaturas tamen suas dilexit, et porro eius misereri voluit, si qua iustitiae suae convenienti ratione fieri posset, Filium suum in mundum mittere decrevit, qui sanguine suo pro peccatis satisfaceret, et aeternae redemptionis ius potestatemque impetraret, iisque quibus Patri visum esset conditionibus salutem conferret.a Secundum, quo Deus ex sapientiae suae praescripto, abrogato primo foedere, decrevit actu ipso in gratiam recipere et servare resipiscentes, et in Christum credentes vera et per caritatem efficacem perseverante fide;b quod decretum in Collatione Hagiensi asserunt esse integrum decretum praedestinationis ad salutem; nullamque praeter hanc in evangelio praedestinationem esse revelatam; hancque esse fundamentum Christianismi, salutis, certitudinis de salute et ad salutem creditu necessariam. Tertium est, quo statuit media ad resipiscentiam et fidem necessaria, sufficientia et efficacia administrare. Quartum est, de his vel illis singularibus fidelibus servandis. a b

20

Arminius, Articuli accurato examine perpendi, p. 21. Adversus Walachros, p. 35 (editio secundae) et p. 49, lin. 34, etc.

II. Est igitur electio ad salutem alia indefinita, aalia definita; alia bgeneralior de servandis fidelibus, alia cparticularis sive singularis horum vel illorum fidelium; et haec rursus, alia dincompleta, non-peremptoria, erevocabilis, alia com-

(3) caritate] C, E, G: charitate – (4) tamen] A: marg. add., tum om.; B: tum – (5) ratione] C, E: foll. by satis – (7) et] G: atque – (8) Secundum] C: foll. by est – (11) caritatem] C, E, G: charitatem – (11) efficacem] B: efficace; C, D, E, F, G: efficace et – (12) decretum praedestinationis] C, E: praedestinationis decretum – (16) et] A: interl. add.; B, C, E, G: om. – (18–19) Arminius…etc.] C, G: om.; in the original documents, the references to sources are found in the margins. clesiastae Leovardiensis Annotationes, quibus vindicatam a viro magnifico d. Hugone Grotio fisci advocato, pietatem illustrium Ordinum Hollandiae et Westfrisiae denuo impugnavit. Pars prima [-altera] (Leiden: Joannes Patius, 1614, 1616). 11. “Declaratio Sententiae Remonstrantium” on Art. I. 12. “Declaratio Sententiae Remonstrantium” on Art. V 13. “Declaratio Super Sex Articulis Collationis Delphensis”. 14. Episcopius, Theses: Episcopius, Collegium. 15. Simon Episcopius, Theses theologicae de peccatis actualibus (21 July) (Leiden: Johannes Patius, 1618). 16. Grevinchoven, Dissertatio. 17. Five Articles. 18. Remonstrantes Geldrici: Gelderland, “Status Quaestionis.” 19. Remonstrantes Ultraiectini: Utrecht, “Status Quaestionis.” 20. Theses exhibitae: “Sententia Remonstrantium” on Art. I. 21. Theses exhibitae: “Sententia Remonstrantium” on Arts. II–V. 22. Johannes Uytenbogaert, Verdedigingh vande resolutie der Mog. Heeren Staten van Hollant ende West-Vrieslant, totten vrede der kercken (The Hague: Hillebrandt Jacobsz, 1615).

784

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

pleta, peremptoria, irrevocabilis. Uniformiaque et conformia sunt electionis et iustificationis decreta, ut iustificatio similiter alia sit incompleta, nonperemptoria, revocabilis, alia completa, peremptoria, irrevocabilis. a b c

d e

Remonstrantes Geldrici. Adversus Walachros, p. 34, lin. 38, etc. Ibidem, [44], lin. 36 et p. 35, lin. ult., etc.; Grevinchovius, passim, ut in allegatis ad interrogatoria. Remonstrantes Geldrici; Grevinchovius, p. 137 et 136; Thesi exhibita septima. Grevinchovius, p. 137, lin. 21; et patet ex re ipsa.

III. Electio singularium personarum facta est ex considerata et praevisa aantecedente illarum fide, bfidei obedientia, et cresipiscentia, dtanquam conditione novi foederis at Deo postulata, et ab homine eligendo libere praestita, quae ut gratiosa eet evangelica dignitas, qua qui eligitur dignior censetur eo qui non eligitur, Deum ad eligendum movit, fidque ex praeeunte gratioso beneplacito, quo talium misereri statuit. Quare quoscunque Deus ad vitam aeternam, sive incomplete sive complete et peremptorie elegit, eos in eligendo non simpliciter consideravit ut glapsos in Adamo, qualitatibusque bonis destitutos, sed vel ut tales qui recens sive aliquamdiu in Christum crediderunt, resipuerunt et hsanctificati sunt, vel qui totam consummatam ifidei obedientiam praestiterunt, certamen decertarunt, primae et ultimae gratiae assensum praebuerunt, kcursum pietatis absolverunt, et ad finem lusque perseverarunt. m Eademque est ratio iustificationis. (Declarent se super verbo “movit;” si nolint, ponatur inter Corollaria his articulis subiicienda.)

5

10

15

570 A

20

25

a

Thesi prima et septima, exhibitis. Articulo primo Hagiensi. c Arminius, Articuli accurato examine perpendi, p. 21; Corvinus, p. 18. d Grevinchovius, p. 111, lin. ult., ibidem, pag. 24, lin. 21. e Remonstrantes Geldrici. f Grevinchovius, pag. 24, lin. 21 ad lin. 29; Adversus Walachros, p. 46, lin. 2. g Collatio Hagiensi, Belgica, p. 413 (Latina Brandii, 492) et pag. 89 et 82. h Remonstrantes Geldrici. i Grevinchovius, pag. 137. k Remonstrantes Geldrici. l Remonstrantes, passim, et Thesi exhibita septima. m Remonstrantes Geldrici; Episcopius, Thesibus, p. 64. b

(4) Geldrici] E: foll. by in synodo provinciali – (16) quo…statuit] E: om. – (20) sunt] A: foll. by del. qui – (21) certamen decertarunt] E: om. – (37) Thesibus] E: foll. by de Iustificatione

30

35

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

785

IV. a

5

Fides igitur, resipiscentia, totusque obedientiae evangelicae cursus ac perseverantia, item bvocatio, ciustificatio, dsanctificatio, quae homini ante finem vitae obveniunt, non sunt fructus nec eeffecta electionis ad gloriam, sed eius antecedanea. a

b c

10

d e

Collatio Hagiensi, Belgica, 35 (Latina Brandii, pag. 42); item Collatio Hagiensi, p. 93 (Latina Brandii, 109, lin. 18). Adversus Walachros, p. 46, lin. 17. Grevinchovius, p. 137, lin. 21. Remonstrantes Geldrici. Grevinchovius, p. 140; Corvinus, passim.

V.

15

20

Decretum hoc electionis anon est decretum tale absolutum, quo Deus pro suo beneplacito, ad demonstrationem suae misericordiae, salutem tanquam finem homini praecise intenderit, eique media talia subordinarit, quibus electos ad istum finem efficaciter et infallibiliter perducere voluerit; bneque etiam beneplacitum Dei causa unica est, cur hunc prae illo ex genere humano lapso ad c gloriam simul et gratiam elegerit. (Quaeratur quid per “beneplacitum” intelligant; si nolint, reiiciatur hoc membrum ad Corollaria.) a b

c

Thesibus exhibitis prima et secunda. Collatio Hagiensi, Belgica, p. 94 (Latina, 110); Collatio Hagiensi, 109 (Latina, 127); et Thesi prima exhibita. Grevinchovius, p. 133. Corvinus, passim.

25

VI.

30

Est quidem decretum electionis ad afidem, sed illud prius est decreto electionis ad gloriam. In beligendo autem hoc, puta Paulo, prae illo, puta Caipha, ad fidem, praerequiritur etiam conditio, quamvis cea novi foederis non sit, haec scilicet, ut homo peccator peccata per legem agnoscat, deque iis poeniteat, ad vitam aeternam sit dispositus, humilis, parvus, probus denique. Quare etiam haec fides non est novi foederis promissum, sed praeceptum et conditio, neque datur ex electione ad gloriam, sed alia dquadam Dei voluntate. (Declarent autem se super hisce; si nolint, fiat ut supra. Quaeratur an assentiantur Episcopio; si nolint respondere, fiat ut supra.)

35

a b

Grevinchovius, p. 116; Corvinus, p. 165. Corvinus, p. 56, 57; Grevinchovius, p. 116, 117; Corvinus, p. 165; Episopius, Thesibus, p. 45.

(3) iustificatio] B: iustitia – (7) 18] A, B: 8

786

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles c d

Episcopius, Thesibus 3 et 4, pag. 42. Corvinus, p. 52.

VII. Christus sicuti fundamentum, id est, causa ameritoria et προκαταρκτικηÁ est salutis, sic etiam electionis, non quidem ad fidem, nec etiam generalis et indefinitae ad gloriam, sed bsingularis huius prae illo, tum incompletae et revocabilis, tum peremptoriae et irrevocabilis electionis ad gloriam. Neque tamen utriusque huius electionis fundamentum est simpliciter, sed cqua fide apprehensus; daccedente insuper ad fidem, fidei obedientia, resipiscentia ac pietate, vel inchoata et aliquandiu continuata, vel consummata et ad vitae finem perducta, prout aliquis vel incomplete vel complete eligitur. (Moneantur, ut hic sua dicta concilient; si nolint, hic articulus reiiciatur, ut supra.) a

b c d

Remonstrantes Geldrici; Grevinchovius, p. 132; Adversus Walachros, p. 36; Collatio Hagiensi, Belgica, p. 94. Grevinchovius, p. 108. Collatio Hagiensi, Belgica, p. 96; Grevinchovius, p. 108. Probatur ex supradictis.

571 A

5

10

15

VIII. Fides, ut iustificationis causa vocatur, ita etiam electionis causa dici posset, et tamen manere Dei donum. (Posset hic articulus omitti; alibi Remonstrantes fidem causam electionis sine qua non expresse vocant.)

20

Corvinus, p. 53; Grevinchovius, p. 191.

IX.

25

Electio incompleta et non peremptoria potest interrumpi, atque ainterdum interrumpitur; suntque incompleti electi bvere quidem electi, ut et iustificati, sed possunt fieri creprobi ac perire, numerusque illorum potest augeri ac minui. a b c

Grevinchovius, p. 137; Episcopius, de iustificatione, thesi ult., p. 65.2 Grevinchovius, ibidem. Ibidem.

(22–23) Posset…vocant] B: Poterat autem totus hic articulus omitti. 2

In Episcopius, Collegium, 62–65.

30

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

787

X. a

Nemo in hac vita est, aut dici potest, peremptorie electus, sed ille demum peremptorie electus est qui moritur, vel mortuus est in fide et obedientia; ideoque bnec sensus huius electionis certus, nec fructus ullus est in hac vita. a

5

b

Grevinchovius, ibidem; Thesi exhibita septima. Grevinchovius, p. 138.

XI.

10

Alia est ratio electionis in Vetere Testamento, alia in Novo; cum ibi aliud foedus aliaeque eius fuerint conditiones, a quibus electionis diversitas dependet. (Diligenter hic inquiratur in illorum sententiam; si detrectant, fiat ut supra de septimo.) Episcopius, Thesibus, p. 35, 38, 39, 40, 41.

XII. 15

20

Dubitamus, et disquiri permittimus, annon alia quoque sit electio illorum incredulorum, quibus evangelium non est annunciatum, quique gratia communiori corriguntur, vel fidem aliquam in Deum, sine Christi et meriti eius notitia concipiunt. (Diligenter hic inquiratur in illorum sententiam; si detrectant, fiat ut supra de septimo.) Ex responso Remonstrantium ad Theses et Antitheses Delfenses.

De Reprobatione

572 A

I. a 25

Deus neminem praecise, ex suo beneplacito, ad demonstrationem iustitiae suae, potestatis et dominii absoluti, decrevit in lapsu Adae aut miseria relin-

(6) 138] E: foll. by et communis Remonstrantium sententia notissima est de perseverantiae contingentia, cui sensus et certitudo respondent. – (8) est ratio] B: ratio est – (13) Episcopius…41] E: Videantur conditiones foederis initi cum Abrahamo, thesibus Episcopii, 6, 7, p. 35, et sequuti foederis legalis Mosaici, p. 38, 39, 40, 41, et conferantur cum novo foedere post Christi adventum sancito cum Iudaeis et Gentilibus sub novis conditionibus, p. 81. – (21) Delfenses] E: foll. by ubi fatentur fidem cum Christi et meriti eius notitia coniunctam, ad salutem esse necessariam iis, quibus evangelium est praedicatum. Caetero vero quibus non est praedicatum se Deo committere.

788

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

quere, et in eligendo ad vitam aeternam praeterire, sed affectu et voluntate generali ex aequo omnium salutem desiderat, omnibus mediatorem dedit, et salutem indiscriminatim ex fide obtinendam ordinat; omnium etiam fidem et conversionem desiderat, bomnium salutem intendit, omnibus eam offert, omnibus poenitentiam et fidem mandat, mediaque ad ea necessaria et sufficientia administrat, cita ut omnibus ad salutem prodesse possint, nisi ipsi sibi ea in exitium eorundem abusu vertant. a b

5

Ex Thesibus exhibitis prima et quarta; Corvinus, adversus Tilenum, pag. 121 et 179. Adversus Walachros, p. 51, lin. ult., etc.

II.

10

Quod autem Deus quibusdam evangelium annunciari curet, quibusdam non, eius rei causa non est absolutum aliquod decretum, sed aliquid in hominibus latens, propter quod hi evangelio sunt indigni, illi gratiosa quadam Dei aestimatione digniores, puta, propter meliorem gratiae communioris usum idonei, qui ulteriore gratia donentur.

15

Adversus Walachros, p. 47; Collatio Hagiensi, Belgica, p. 161, 162 (Latina Brandii, pg. 181, 183).

III. Reprobatio alia est indefinita, alia definita et singularis; et haec rursus alia incompleta, non-peremptoria, alia completa, peremptoria. Possuntque incomplete reprobati fieri electi ac servari, numerusque illorum potest augeri et minui.

20

Ex allegatis ad Thesin 2 de electione.

IV. a

Reprobatio facta est secundum considerationem antecedaneae infidelitatis, et perseverantiae in ea. Thesi exhibita octava, quae in locum huius commode substitui hic potest.

(4) conversionem] E: foll. by aeque – (4) salutem] E: foll. by aeque – (6) possint] B, E: foll. by et revera prosint, – (6) sibi] E: om. – (9) etc.] E: foll. by cEx Thesibus exhibitis 6. – (12) aliquod] E: quoddam – (14) communioris] E: communes – (16) 162] B: foll. by 163 – (25) Reprobatio] E: foll. by a vita aeterna – (26) in ea] E: in infidelitate, non autem citra considerationem antecedaneae infidelitatis et perseverantiae in infidelitate – (27) substitui…potest] B: potest hic substitui – (27) potest] E: foll. by Grevinchoven, 191.

25

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

789

V.

5

Nemo reprobatur propter peccatum originis, sed qui reprobantur, reprobantur tantum propter peccata propria actualia, quae potuerunt omittere; et sicuti electio facta est secundum considerationem fidei, resipiscentiae et perseverantiae in ea, sic reprobatio non est facta citra considerationem infidelitatis et perseverantiae in ea. Episcopius, Thesibus, p. 28; Grevinchovius, p. 143; Thesi exhibita octava.

ARTICULI IN HAC CONTROVERSIA INPRIMIS NECESSARII3

573 A

De Electione

10

I.

15

An electio ad salutem sit multiplex, (generalior, particularis, singularis; aindefinita, definita; incompleta, completa; non-peremptoria, peremptoria; conditionata, absoluta; alia Veteris et Novi Testamenti; eorum qui audiunt Evangelium, et qui non audiunt); an vero unica? a

Communiter omnes, Adversus Walachros, in Collatione Hagiensi, et passim alibi.

II. An electio sive praedestinatio ad salutem sit ex istis conditionibus praerequisitis,a an vero ex mero et gratuito beneplacito, ad ista omnia? Si sic,

(3–6) et…ea] E: om. – (6) ea] E: foll. by bAd nullos omnino infantes pertinet neque electio, neque reprobatio. – (7) octava] E: foll. by bRemonstrantes Geldrici – (9) Inprimis] C: de Primo nimirum Remonstrantium Articulo Cum Primis; D, E, F, G: Cumprimis – (9) Necessarii] C, E: foll. by Dictati in Synodo Nationali – (10) De Electione] C, D, E, F, G: om. – (12) singularis] C, D, E, F, G: foll. by ut communiter omnes, Adversus Walachros, in Collatione, et passim alibi – (13) definita] C, D, E, F, G: foll. by ut Geldri, Ultraiectini – (13) completa] C, D, E, F, G: foll. by ut Geldri, Grevinchovius – (13) peremptoria] C, D, E, G: foll. by Thesi exhibita 7 et Grevinchovius – (14) absoluta] C, D, E, F, G: foll. by ut Ultraiectini Remonstrantes – (14–15) alia…audiunt] C, E, F, G: om. – (15) unica] C, E, F: foll. by sit ad salutem electio? Si sic, cadit multiplicitas electionis, etiam duo postremi articuli de electione; D, G: sit ad salutem electio? – (16) Communiter…alibi] C, D, E, F, G: om. – (19) mero…gratuito] C, D, E, F, G: gratuito et mero 3

After some of the delegations recommended that a shorter version of the “Articuli” on Art. One be drawn up, focusing just on what was necessary to summarize the Remonstrant position, Bogerman dictated the Articuli Inprimis Necessarii on 10 January.

790

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

cadunt conditiones istae, cadit ordo illorum quem statuunt; cadit conformitas et uniformitas electionis et iustificationis. a

Articuli synodici de Sententia Remonstrantium.

III. An electio ad fidem similiter sit ex istis Remonstrantium conditionibus praerequisitis, an vero praedestinatio ad salutem, simul et fidem, sit ex mero gratuitoque beneplacito?

5

IV. An electio ad salutem sit mutabilis, an vero immutabilis? Si sic, cadunt interruptio, revocatio, transitio quorundam in numerum reproborum, augmentatio et diminutio numeri electorum?

10

V. An Deus in hac vita electos suos de electione ad gloriam relinquat incertos et suspensos; an vero electos suos in hac vita per Spiritum Sanctum certos faciat de hoc gratuito et incomprehensibili beneficio, ut ipsum diligant, adorent, glorificent, digne se tanto beneficio gerant, in cruce eo se sustentent, fortiter et constanter adversus Satanam, carnem et mundum militent, solidumque in vita et morte habeant solatium, et in hoc favoris Dei sensu tamquam vitae aeternae praeludio sancte exultent?

(1) illorum] B, F: istorum – (1) quem statuunt] C, E: repl. by vocationis, iustificationis; F: repl. by vocationis; G: om. – (1–2) conformitas…uniformitas] F: uniformitas et conformitas ista; D: om. conformitas et; G: uniformitas et conformitas – (2) uniformitas] D, G: foll. by illa – (2) electionis …iustificationis] E: iustificationis et electionis – (3) Articuli…Remonstrantium] D, E, F: placed in text; G: om. – (5) istis] C, E, F: om. – (5) Remonstrantium conditionibus] D, G: conditionibus Remonstrantium – (5) conditionibus] F: foll. by istis – (6) simul] D, G: om. – (7) gratuitoque] C: et gratuito; F: gratuito; G: beneplacito gratuito – (10) transitio] C, E, F, G: foll. by electorum – (10) quorundam] D: foll. by electorum – (10) numerum reproborum] E: reproborum numerum – (10) reproborum] F, G: foll. by numeri illorum; D: foll. by numeri eorum – (10–11) augmentatio… electorum] C, E: om.; D, F, G only: augmentatio et diminutio – (16) digne] E: dignos – (17) Satanam] B: Sathanam – (19) exultent] D, G: foll. by Si sic, cadit multiplicitas electionis etiamque duo postremi articuli supra positi; G: supra positi repl. by de electione

15

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

791

De Reprobatione

574 A

I.

5

An Deus ex beneplacito ad suae iustitiae demonstrationem, quosdam decreverit in lapsu et miseria relinquere, mediaque ad fidem et conversionem necessaria iis non conferre? II. An causa, cur hos per evangelium vocet Deus, illos non vocet, sit horum idoneitas, illorum indignitas? III.

10

An reprobatio tantum facta sit secundum considerationem antecedaneae infidelitatis et perseverantiae in ea, sive tantum propter hominis propria peccata actualia, quae omittere potuit?

SENTENTIA REMONSTRANTIUM CIRCA SECUNDUM ARTICULUM DE MORTE CHRISTI

63r A

15

Ponatur primo Secundus Articulus Collationis Hagiensis prout iacet. In explicatione huius Articuli, quae extat in ipsorum scriptis, haec sequentia consideratione et examine digna occurrunt. I.

20

Deus adestinavit Christum in mediatorem ante omnem voluntatem ac intentionem quemquam servandi, adeo etiam ut mediationi iam praestitae bac (3) beneplacito] F: foll. by suo – (3) demonstrationem] F: declarationem; D: declarationem et; G: interl. add. declarationem – (4) et] D: ac – (5) necessaria iis] D, G: iis necessaria – (11–12) hominis …actualia] C, E: peccata propria actualia hominis; D, F, G: peccata hominis propria actualia – (12) potuit] C, D, E, F, G: potuerit – (13–16) Sententia…iacet] E: om.; G: prec. by Escrit dicte´ au Synode national de Dordrecht par le Praeses le 16 Janvier 1619 – (13–14) circa…Articulum] C: om. – (14) Christi] C: foll. by fusior dictata a Praeside in Synodo Nationali Dordrechtanae – (15) Collationis] A, D, F: om. – (17) extat] C, E, F: exstant – (17) ipsorum] C, E: eorum – (20) destinavit] C, E: praedestinavit – (20) ac] C, E, G: atque – (21) quemquam] A: interl. add. nominatim – (21) servandi] D: marg. add. Statuunt Remonstrantes nulli revera hominum partam esse salutem, sed tantum aditum quemdam acquisitum aut ianuam apertam salutem consequendi – (21) etiam ut] E: ut etiam – (21) mediationi] A, D, F: interl. add. impetrationi – (21) ac] C, E: atque

792

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

peractae dignitas necessitas atque utilitas sua abunde constare potuerit, etiamsi impetrata redemptio nulli individuo unquam applicata fuisset, potueritque omnibus impetrata esse et tamen nullis applicari propter intervenientem omnium incredulitatem, cum finis mortis Christi proprius non fuerit eius applicatio. a

b

5

4

Arminius, in Articulis perpendis, pag. 21, et in Declaratione, p. 47; Epistola contra Walachros, p. 32; Collatio Hagiensi, Latina Brandii, p. 139, lin. 21; Arminius, contra Perkinsum, p. 44, l. 15. Grevinchovius, Adversus Amesium, p. 8, in fine, et p. 9, initio aliquot lineis, p. 14, l. 5, et seqq.

10

II. c

Neque hoc solum, sed etiam destinavit Deus Christum in mediatorem, cum nihil adhuc statuisset de conditione sub qua homines vellet servare; adeo ut opere mediationis iam praestito ac peracto integrum ipsi fuerit, quamcunque vellet conditionem, tam operum quam fidei ad salutem consequendam praescribere. c

15

Grevinchovius, p. 9, lin. 7, p. 15, lin. 7, p. 415, l. 11 et seqq.

III. d

Deus omnes et singulos homines tradidit Christo redimendos fuitque eintentio Dei Patris, Filium suum in mortem tradentis omnibus peccatoribus salutem conferre propter mortis Filii sui pretium, et intentio Filii mortem obeuntis fuit, per eandem omnes et singulos homines ex aequo tam Pharaonem quam Abrahamum servare, etsi res per multorum culpam aliter evenerit. d e

Grevinchovius, p. 49, lin. 11 et seqq. Collatio Hagiensi, p. 158, Belgica; Adversus Walachros, p. 50, 51.

IV. f

Pretium redemptionis quod Christus per mortem et passionem suam Deo Patri obtulit, eiusque iustitiae satisfecit, fuit secundum decretum, voluntatem (2) redemptio] G: redemtio – (3) applicari] E: applicata esse – (6) 21] C, E: 31 – (6) 47] E: 43 – (7) 32] F: 35 – (7) 139] D: 339 – (12) in] C, E: om. – (13) homines vellet] C, E: vellet homines – (13–16) adeo…praescribere] C, E: om. – (14) mediationis] A, F: interl. add. impetrationis; D: interl. add. impetrationis seu oblationis – (17) 7] C, E: 11 – (19) homines] A, D, F: marg. add. iure salvationis et salutis pro singulis acquisitae – (19) redimendos] C: crossed out – (22) homines] D: marg. add. quatenus si considerata in Cainum[?] lapsu – (23) Abrahamum] A, F: foll. by esse – (28) redemptionis] G: redemtionis – (29) fuit] D: interl. add. habuit 4

Arminius, Declaratio Sententiae.

20

25

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

5

793

atque intentionem Dei efficax ad reconciliationem in omnibus et singulis hominibus, non solum in electis et fidelibus, sed etiam in omnibus reprobis, infidelibus et impoenitentibus, qui in infidelitate et impoenitentia moriuntur ac pereunt in aeternum, adeo ut Christus quoad oblationem illorum quoque sacerdos et propitiator fuerit, licet adaequate pro fidelibus tantum cum salvandi intentione resurrexerit et intercedat. f

10

Collatio Hagiensi, p. 118, Belgica (Latina Brandii, 139, lin. 12), et 122 (Latina Brandii, 143), 147 (Latina Brandii, 173, lin. 7, 8, 13, 14), 169 (Latina Brandii, 199); Grevinchovius, Contra Amesium, p. 46, 47, 48, 59; Adversus Walachros, p. 52; p. 173, Latina Brandii, ubi habetur vox “efficax.”

V.

15

20

Proprius et integer mortis Christi finis fuit, vel ut Deus posset foedus salutare inire cum peccatoribus, vel ut id gposset et vellet facere, vel denique ut ipso facto universum genus humanum in reconciliationis gratiam assumeret, et cum omnibus ac singulis foedus gratiae iniret, quod ipsum Deum fecisse, ita ut nemo nec infans nec adultus propter peccatum originale damnatione sit obnoxius, asserunt Borrius,5 Arminius in Responsione ad Articulos 31, pag. 117. Et Episcopius, hcommuniterque alii non obscure innuunt in thesibus excusis, declaratione Ultraiectinensi, thesibusque exhibitis, ubi docent neminem propter peccatum originis reprobari. g

h

25

In Thesi exhibita secunda Remonstrantium de Secundo Articulo, ut poterat et voluerit inire foedus gratiae; p. 232, Ioannis Arnoldi, Contra Tilenum; p. 76, Arminius, Adversus Perkinsum. Et Remonstrantes Geldri in Declaratione Geldrini; Ultraiectini in Declaratione Ultraiectinensi; Remonstrantes citati in Thesibus exhibitis; et Articulo Primo.

Quaestio

30

Cum Remonstrantes dicunt Christum esse mortuum pro omnibus et singulis, an hoc ipsis idem sit ac loco et vice omnium et singulorum; an vero idem ipsis sit atque in bonum omnium et singulorum, id est, cum intentione omnes et singulos servandi? Ratio quaestionis, in declaratione Remonstrantium ad Theses et Antitheses Delfenses, ubi loco horum verborum, quae (1) efficax] A, F: interl. add. habuit efficaciam; D: interl. add. efficaciam – (9) 59] E: 50 – (10) efficax] D: marg. add. Arnoldi, p. 368 et 261 – (13) facere] C, E: Pater – (13) denique] C, E: deinceps – (15–17) ita…obnoxius] A, D, F: marg. add.; C, E, G: om. – (16) nemo] A, E: neque – (18) communiterque…innuunt] D: crossed out – (21–23) In…Perkinsum] C, E, G: om. – (24–25) Et…Primo] C, E, G: om. – (27) esse] D: om. – (28) ac] D: om. – (29) atque] C, E, G: ac; D: atque ipsis – (31) quae] C, E: quod 5

Adriaen van den Borre (Borrius) was a minister in Leiden since 1604, and a follower of Arminius.

794

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

fratres dicti Contra-Remonstrantes posuerunt, nimirum, “loco et vice,” substituerunt “pro,” et in Collatione Hagiensi, Belgica, p. 158.

CIRCA TERTIUM ET QUARTUM ARTICULUM EXPLICATIO SENTENTIAE REMONSTRANTIUM I.

577 A

5

Deus omnes homines aliqua vocatione avocat ad salutem, mediaque ad fidem et conversionem necessaria omnibus sufficienter et efficaciter administrat, quibus potestas confertur iis mediis recte utendi, eorumque recto usu maiorem gratiam, etiam evangelii annunciationem consequendi. a

Arminius, Contra Perkinsum, 259, 260. Corvinus, Contra Tilenum, 159, 158, 369, 370.

10

II. Omnis homo post lapsum ante evangelii revelationem versatur in tenebris ignorantiae eius boni quod in evangelio revelatur, neque potest bex se, suo ingenio, naturalibusque viribus, absque ulla revelatione, illud invenire vel excogitare, ideoque nec velle nec facere; cum vero evangelium ipsi revelatur, et attente ab ipso auditur vel legitur, (quod ex cviribus liberi arbitrii potest vel facere vel non facere) tum omnis homo ratione praeditus, in omni statu, sua vi naturali absque ullo supernaturali lumine, facillime potest capere sensum omnium, quae scitu, creditu, factu, speratu necessaria in evangelio proponuntur; imo non potest non capere; neque enim potest fieri, ut homo simplicem scientiam devitet, cum Deus ipsi suam voluntatem patefacit. (Haec est gratia praeveniens, et vis irresistibilis illuminationis et vivificationis in mente. Alibi videntur statuere intellectui enovum lumen infundi a Spiritu vivifico, qui semper cum Verbo coniunctus sit et in omnibus vocatis operetur donec aliud mereantur; alibi hanc infusionem negant. Arminius f statuit assistentiam Spiritus, qui Verbo adsistat, ut eius sensum animis imprimat.) b

Episcopius, Disputatio de perspicuitate Scripturae, thesi 2, 3, 7.6

(1) Contra-Remonstrantes] C, D, E: Remonstrantes – (1) nimirum] D: scilicet – (2) et] C, E: ut – (2) 158] D: 152 – (3) Circa…Articulum] D, E, F follows: Remonstrantium; G: prec. by Escrit dicte´ au Synode national de Dordrecht par le Praeses le 8 Fevrier 1619; D: has marg. add. 29 Ian.[/8 Feb.] 1619 – (6) fidem] E: salutem – (10) 259] E: 256 – (10) Corvinus] C, D, F: Iohannes Arnoldi – (13) suo] B: suoque – (14) revelatione] E: ratione – (15) cum vero] E: ideoque cum – (16) vel] D: om. – (20) enim] B: non – (21) suam voluntatem] E: voluntatem suam – (26) adsistat] F, G: assistat – (28) Disputatio] D, E, F: repl. by in thesi excusi 6

In Episcopius, Collegium, 7–9.

15

578 A

20

25

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles c d e

5 f

795

Grevinchovius, p. 198; Collatio, Bertii, p. 280 (Belgica, 251). Collatio, Bertii, p. 256, lin. 27 (Belgica, 230). Collatio, Bertii, p. 272, lin. 15 (Belgica, 244); Corvinus, Contra Tilenum, 432, lin. 19, et p. 323, lin. 1 et 2; item, Collatio, Bertii, p. 289, l. 2 (Belgica, 258), item, p. 288, l. 17 (Belgica, 258). Corvinus, Contra Tilenum, pg. 437, l. 14.

III.

10

15

20

Hac intellectus illuminatione gsimul cor hominis pulsatur, ut affectus, qui propter mentis tenebras erant inordinati, accendantur dilectione veritatis, renoventurque et vivificentur. (Haec est gratia praeveniens et irresistibilis in corde; sive enim velimus sive nolimus non possumus non illud sentire; licet non ubicunque hSpiritus pulsat et intrare vult, illuc intret nec semper cordis apertionem sequatur attentio.) Hinc ifit quod homo ante sui regenerationem, sive irregenitus, possit mortem spiritualem agnoscere, eam dolere et deplorare, liberationem desiderare, vitamque esurire et sitire, aliaque etiam plura praestare quae in homine regenerando desiderantur. (Alibi knegant infusionem omnem sanctitatis in affectus post lapsum Adami.) g h i k

Collatio, Bertii, 281, lin. 17 (Belgica, 256), item, p. 297. l. 11 (Belgica, 266). Collatio, Bertii, 275, 276 (Belgica, 247). Collatio Bertii, p. 283, lin. 1 (Belgica, 253); Corvinus, Contra Tilenum, p. 397. Contra Walachros, p. 56, l. 29, editio posterior.

IV. 25

30

In voluntate hominis lnunquam fuerunt dona spiritualia neque infusio sanctitatis in ea locum habere potest, ideoque nec in morte spirituali talia dona fuerunt ab ea separata, sed fuit in ea duntaxat libertas bene vel male agendi; bonaque vel mala voluntas dicitur tantum ab actione bona vel mala. Haec libertas, licet post lapsum in homine remanserit, ut pars creatae naturae, vires tamen suas propter tenebras mentis et connexam affectuum depravationem, exserere non potuit; mcum autem intellectus et affectus ratione praedicta iam sunt vivificati, voluntas ista virtute redditur potens istam insitam facultatem (1) Grevinchovius] F: foll. by Contra Amesium – (3) 15] D, E, F: foll. by et 16 – (3) Corvinus] D, F: Iohannes Arnoldi – (3) 432] A: 434 – (6) Corvinus] D, F: Iohannes Arnoldi – (6) 14] F: foll. by 15, 18 – (13) illuc] G: illud – (13) attentio] A: foll. by qualis Lydiae – (14) Hinc] E: numbers this paragraph IV and renumbers the following paragraphs – (14) irregenitus] E: regenitus – (15) liberationem desiderare] D: om. – (16) etiam plura] G: plura etiam – (16) homine] E: om. – (20) 281] D, E, F, G: 286 – (20) 17] F: foll. by 18 et seqq. – (20) 11] F: foll. by 12, 13, 14, 15, 16, 17 – (22) 1] F: foll. by ad 24 – (22) Corvinus] D, F: Iohannes Arnoldi – (26) in…locum] E: locum in ea – (27) fuerunt…ea] B, D, E, F, G: ab ea fuerunt – (28) tantum] G: om. – (31) exserere] D, E, F, G: exerere – (31–32) iam sunt] D: sunt iam

796

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

exerendi, in quo voluntatis vivificatio proprie sita est; nquin etiam per istam mandatorum evangelicorum, patheticarum invitationum, exhortationum, suasionum, excellentissimorum vitae aeternae promissorum, querelarum, protestationum, severissimarumque comminationum notitiam, itemque affectus iam vivificatus invitatur, excitatur, propellitur, et instigatur efficacissime ad praebendum assensum, id est, ad credendum et obediendum. (Haec est ngratia excitans circa voluntatem, vocatio efficax, potentia credendi, omnibus attentis auditoribus communiter collata, divinaque voluntas et intentio hominem regenerandi; denique ista vitae aeternae promissio est vis illa supernaturalis sive natura maior et potentior, qua natura se ipsam vincere et convertere potest, nihilque oobstat quominus vel sola moralis haec gratia homines animales reddat spirituales.) l m n

o

Collatio, Bertii, p. 279, lin. 23 (Belgica, 250). Collatio, Bertii, p. 281, lin. 2 (Belgica, 251, 252). Collatio, Bertii, p. 286, 287 (Belgica, 256), et p. 292, lin. 32 (Belgica, 262), item, p. 296, l. 8 (Belgica, 265), et p. 294, l. 23 (Belgica, 263), et p. 290, a sectione 2 usque ad quintum argumentum (Belgica, 260), et p. 291, l. 21 (Belgica, 260, 261). Grevinchovius, p. 297, l. 30.

5 579 A

10

15

V. Quicquid pautem fiat, sive positis omnibus gratiae operationibus quibus Deus ad conversionem utitur, manet tamen ista conversio ita in hominis potestate, ut se ipsum possit convertere vel non convertere, credere vel non credere, q Deoque et Spiritui ipsius regenerationem intendenti atque operari volenti resistere, eamque impedire vel non impedire; similisque libertatis et potestatis ratio manet post regenerationem; cum vero voluntas rse movet ad consensum, et se vult convertere, tum et non prius, Deus eam efficaciter iuvat sive cum ea concurrit. (Hic est concursus gratiae et voluntatis activus et partialis, haec συνε ργεια et cooperatio; hae sunt duae illae partiales regenerationis et conversionis causae, sive concausae; haec gratia adiuvans, concomitans et prosequens.) p q r

Corvinus, Contra Bogermanum, p. 263; idem, Contra Tilenum, p. 337 sub finem. Collatio, Bertii, p. 282, l. 7 (Belgica, 251). Collatio, Bertii, 274, l. 21 (Belgica, 246), et p. 316, l. 7 (Belgica, 282), et p. 283, l. 31 (Belgica, 254); Grevinchovius, p. 214, l. 4, et p. 215, l. 1, et p. 205, l. 18, et p. 204, l. 4, et 208, l. 9, et 210, l. 15, 22; Corvinus, Contra Tilenus, p. 441, l. 16.

(1) voluntatis vivificatio] D: vivificatio voluntatis – (2) patheticarum] A, B: patethicarum – (5) vivificatus] B, C, D, E, G: vivificatos – (13) 23] F: foll. by usque ad finem paginae – (14) 2] F, G: foll. by ad 13 – (16) 2] A: 1a – (16) quintum] A, B, C: secundum – (18) Grevinchovius] F: Adversus Amesium – (18) 30] F, G: 20, 21 – (23) Deoque] A: adeoque – (23) et] E: vel – (23) ipsius] D, E, F, G: eius – (23) atque…volenti] A: om. – (29) regenerationis ... conversionis] D, E, F, G: conversionis et regenerationis – (31) Corvinus] D, F: Ioannes Arnoldi – (32) 251] D, F, G: 252 – (33) 282] D: 254 – (34) Grevinchovius] F: Adversus Amesium – (35) Corvinus] D, F: Iohannes Arnoldi

20

25

30

35

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

797

VI.

5

Interea tamen initium, progressum, et complementum fidei, praedictae gratiae sut causae principaliori, aequum est attribui, fidesque donum Dei potest appellari, licet non infusum nec irresistibile, homo enim absque ista gratia fidem concipere non potuisset. s

Corvinus, Contra Tilenus, p. 441, l. 7.

Corollaria 1. Fides non est donum morte Christi partum, nec novi foederis promissum, sed eius conditio quae libere ab homine praestatur. 10

15

2. Fides primo concepta non est habitus vel dispositio in cordibus nostris, sed actus acquisitus, qualis dormienti vel aliud agenti adesse nequit. 3. Est quaedam textraordinaria Spiritus ad hunc vel illum convertendum operatio; cui num ab homine resisti possit, vix dixerimus. vPaulus tamen non fuit conversus vi solius gratiae praedeterminantis, sed causa cur in ipso potius quam in alio gratia fuerit efficax, alia dari non potest, quam libertas voluntatis. t v

20

Contra Walachros, p. 67, l. 14. Grevinchovius, p. 202, l. 21, et pag. 203, l. ultima.

4. Efficax vocatio et tractio non fluunt ex electione ad salutem quam Scriptura tradit.

EXPLICATIO SENTENTIAE REMONSTRANTIUM CIRCA QUINTUM ARTICULUM

580 A

I.

25

Perseverantia 1vere fidelium in fide, non est effectum electionis ad salutem, nec 2donum novi foederis morte Christi cuiquam partum, imo ne donum (3) Dei] B: om. – (4) ista] A: illa – (5) concipere] B: accipere – (6) Corvinus] D, F: Iohannes Arnoldi – (9) praestatur] F: marg. add. An non hoc sequatur ex toto ipsorum [?]sere? – (10) primo concepta] A: interl. add.; B, D, E, F, G: om. – (10) vel] D: seu – (11) actus] C, D, E, F, G: foll. by ex argumentis – (12) convertendum] A: convertendi – (13) cui num] A: num cui – (18) Grevinchovius] F, G: foll. by Adversus Amesium – (21) Explicatio] G: prec. by Escrit dicte´ au Synode national de Dordrecht par le Praeses le Lundi 25 Fe´vrier 1619; D: prec. by Dictata in synodo xv[/25] Februarii 1619 – (24) electionis] F: marg. add. peremptoriae absolutae et singularum personarum

798

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

3

quidem Dei proprie, sed est conditio novi sive gratiosi foederis, quam Deus pro liberrimo suo arbitrio inter multas possibiles praescripsit, et ante peremptoriam electionem ac peccatorum remissionem in homine praerequirit, quamque 4homo habitu fidei et obedientiae per crebros credendi et obediendi actus acquisito facile praestare potest; accedente autem interno Spiritus Sancti auxilio et solatio, etiam praestare vult et plerunque praestat. 1 2 3 4

Thesi exhibita prima de Quinto Articulo. Quia est conditio novi foederis. Collatio, Brandii, p. 407, l. 4, Bertii, in articulo ultimo, p. 62, l. 8 (Belgica, 343). Declaratio, Artic. 5, p. 7, 8.

5

10

II. Stante 1auxilii divini promptitudine et gratiae sufficientis praesentia, positisque illis omnibus quae ad perseverandum necessaria et sufficientia sunt, quaeque Deus ad fidem conservandam adhibere vult, imo posito etiam in ipsa voluntate fidei habitu, manet tamen semper in hominis potestate perseverare vel non perseverare, 2adeoque libere haec conditio ab homine praestatur, ut voluntas hominis secundum nativam suam indolem libere agens proxima et physica causa sit perseverationis. 1 2

Declaratio, 5 Artic. exhibita, pag. 11. Adversus Walachros, p. 74, l. 24 (editio posterior).

15

20

III. Qui contra clarum 1atque apertum, tum naturalis rationis, tum supernaturalis revelationis dictamen non peccat, et infirmitates suas, quibus omnes et singuli pro ratione temperamenti, aetatis, locorum, aliarumque circumstantiarum plus minusve obnexii sumus, emendare non negligit, qui, inquam, in his duobus vel mediocrem saltem diligentiam adhibet, ille iudicio divino in fide perseverare dicitur, et haec fidei duratio facit, ut fides illa vitae aeternae praemio gratiose a Deo digna censeatur. 1

Declaratio, Artic 5. exhibita, pag. 4 et 5.

(3) praerequirit] F: praerequiritur; G: praerequiri – (7) Articulo] B: foll. by Contra Walachros, p. 75; F: foll. by Vide etiam Collationem, Brandii, p. 412; D: 423 – (9) 62] D, E, F, G: 61 – (9) 343] F: foll. by vox “proprie” non videtur, videtur pro “proprie” ponendum [1 illegible word] (Collatio Brandii, p. 406, lin. 20: voluntas humana est fundamentum vel causa perseverantiae nostrae etc.) – (10) Declaratio] F: foll. by exhibita de 5 Art. – (10) 8] D: foll. by haec non dictata, sed praelecta est. – (12) Stante] B, D, F, G: foll. by autem – (13) et] D, F, G: ac – (16) haec…homine] D, E: ab homine haec conditio – (18) physica causa] D, E, F, G: causa physica – (20) posterior] F: foll. by Vide etiam Grevinchovius, p. 138, ln. 17. – (23) dictamen] F: foll. by sentence: qui tale non commitit[?] peccatum, quod novit [2 illegible words] peccatum tum ex naturali ratione tum ex sacra Scriptura, fides et perseverantia in fide nihil aliud est Remonstrantibus, quam arctiori vitae generi studere mediocri obedientia – (26) iudicio divino] E: divino iudicio – (29) 5] D: foll. by qui non peccat contra consc[ient]iam ne faciat [1 or 2 illegible words] repugnare.

25

ii/2.247 “articuli” on remonstrant views on five articles

799

IV.

581 A

5

Quotiescunque 1vere fideles opus aliquod carnis committunt, toties veram fidem totaliter amittunt; 2non solum autem possunt in atrocia, et conscientiam directe vastantia scelera, adeoque in ipsum ad mortem et in Spiritum Sanctum peccatum incidere, sed etiam in iis perseverare et mori, ac 3consequenter a fide iustificante, gratia et salute totaliter et finaliter excidere, 4 multisque id vere fidelibus ac regenitis evenit, et etiamnum non raro evenit. 1 2

10 3 4

Collatio, Bertii, in 5 Artic., pag. 18, circa finem (Belgica 304). Thesibus exhibitis de Artic. 5, Thesi 4; Episcopius, Disputatio publica, de peccato actuali, Corollaria 1 et 2; Arminius, Accurate Examine Perpendi Articuli. p. 31. Collatio Bertii, ubi supra (Belgica, 304 et 305). Ibidem, et Thesibus exhibitis de 5 Artic., theses 3 et 4.

V.

15

20

Nullus 1vere fidelis ac regenitus in hac vita de perseverantia ac salute potest esse certus absque speciali revelatione; tantum vero abest ut certitudo perseverantiae ac salutis ad solidam fidelium consolationem et conscientiarum pacem in hac vita sit necessaria, 2ut e contrario doctrina de perseverantiae certitudine, quam Contraremonstrantes in Collatione Hagiensi statuunt, ex se, natura atque indole sua verae pietati et toti religioni sit perniciosa; serviatque ingenerandae, ac mollis pulvinaris instar, carnali securitati fovendae; et e contrario, dubitatio laudabilis ac cumprimis utilis dicenda sit. 1 2

Collatio, Bertii, p. 150, l. 20 (Belgica, 423). Thesibus exhibitis de 5 Artic., thesi 8; Arminius, Articuli accurate perpendi, p. 31 et 32; Collatio, Bertii, p. 57, l. 19 (Belgica, 340), et 64, ab initio (Belgica, 346).

Corollaria

25

I. Fides 1προσκαιρωÄ ν est fides vera, totalis, iustificans, et Deo quamdiu durat, grata; nec differt specie a vera fide ad finem durante. 1

Exhibita Declaratio, 5 Articulo, p. 4 et 5.

(2) Quotiescunque] D, E, F, G: foll. by autem – (2) opus] F: interl. add. opera [–]inis – (3) totaliter] E: om. – (4) in] F: foll. by ipsum – (5) peccatum] E: foll. by solum – (6) excidere] D: accidere – (7) et] D, E: ac – (8) 18] E, F: foll. by in fine et 19 in Quinto Articulo – (8) 304] F: foll. by (Vide Belgica, p. 347, ubi [–]lentur se aliter explicare.) – (14) perseverantia…salute] D: salute ac perseverantia – (15–16) certitudo…salutis] E: perseverantiae ac salutis certitudo – (21) ac] E: et – (22) 423] F: add. initio paginae – (24) initio] F: foll. by usque ad lin. 10 – (25) Corollaria] A, B: Corollarium – (26) προσκαιρωÄ ν] D, F, G: foll. by temporariorum – (28) 5] F: foll. by Vide etiam Grevinchovius, Contra Amesium, p. 141, lin, 12; (vide [1 illegible word] p. 277.)

800

ii/2.248 contracted theses and antitheses on art. ii

II. An Deus 2aliquando pro absoluto iure suo, quosdam diu multumque in studio pietatis exercitatos, et in variis adversitatibus, velut in igne probatos, dono indefectibilis perseverantiae remuneretur, extraordinaria quadam ratione, hoc in medio relinquimus; saltem, si quid eius fiat, id extra ordinem fit, et in censum non venit, ubi de ordinariis Dei actionibus agitur. 2

5

Ibidem, p. 8 et 9.

III. Si quis 3doctrinae de certitudine perseverantiae adhaerens pius sit, id non ex doctrina ista, sed aliunde habet. 3

Utenbogardus, Declaratio Sententiae d.d. Ordinum, p.

IV. Non est absurdum iterato seu saepius renasci. Collatio, Belgii, p. 384; Collatio, Latina Brandii, 457.

V. Non est voluntas Dei ut fideles rogent inevitabilem perseverantiam in fide vel ut non possint deficere. Collatio, Latina Brandii, 438, Belgica, p. 369.7

II/2.248 Contracted Theses and Antitheses on Article Two Date: Dictated 31 January 1619 (Session 71) Main source: A: Utrecht OSA, 5, 574, 577 (original) Collated sources: B: Utrecht OSA, L, 259v–260r; C: Zurich ZB, Ms B 112, 685–687; D: Rotterdam BRG, 58 (in Synodalia Hollandica); E: Sibelius, 63v; F: Geneva AT, 17, 113v Summary: These contracted theses, which seek to summarize the Remonstrant view of Article Two and present opposing antitheses of the Contra-Remonstrant position, were dictated by President Bogerman in session 71 on 31 January 1619. They are intended to present to the synod a briefer version of the “Articuli” on Article Two on the death of Christ. Editor: Donald Sinnema

(2) velut] B, D, F: veluti – (2) in] E: om. – (9) Declaratio ... Ordinum] F: in Defensione decreti Ordinum Hollandiae, et in libello de Officio hominis Christiani; E: et in libello de Officio hominis Christiani – (10–14) IV…369] B, D, E, F, G: om. 7

582 A

The authenticity of Utrecht OSA, L, 207v–210r, 259v–262r, is verified by the synod secretary Damman. This copy of the “Articuli” ends with the words: “Collatum per me, Sebast. Damman, synodi scribam.”

10

ii/2.248 contracted theses and antitheses on art. ii

801

DE SECUNDO ARTICULO Remonstrantes I. 5

10

1. 1Christus cum morte et satisfactione sua non est donum seu promissum Novi Foederis, 2. 2sed per mortem et satisfactionem suam Patri acquisivit possibilitatem et velleitatem Foederis Novi cum peccatoribus ineundi, eosque servandi, salva tamen manente Patri libertate e multis possibilibus, inter quae et opera legis sunt, 3. eligendi et praescribendi quas vellet Novi Foederis et salutis conditiones, quas qui praestarent, ii demum Foederis promissa consequerentur. 1 2

Thesi 2 de Articulo Secundo exhibita. Ibidem et locis ad prolixiores theses dictatis.

Antithesis I. 15

20

25

1. Servator noster Iesus Christus cum pretiosissimo λυ τρωì suo est primarium Novi Foederis gratiae promissum, propter quem, in quo et cum quo Deus omnia reliqua salutaria electis promisit. 2. Christus per mortem et satisfactionem suam longe aliud effecit. 3. Morte et satisfactione Christi posita, utique per iustitiam nec potuit nec voluit Deus ulla alia via quam per Christi communionem, quae Spiritu fidei obtinetur, ullos homines tam in Veteri Testamento quam Novo servare. II. Posita et praestita Christi morte et satisfactione, fieri *potuisset, ut nemine Novi Foederis conditionem praestante, nemo servaretur, et omnibus eam (1) De…Articulo] B: prec. by Explicatio Sententiae Remonstrantium; C: Theses et Antitheses de Morte Christi dictatae a Praeside in Synodo Nationali 21[/31] Ianuarii 1619; D: Breviores dictatae sunt de Articulo Secundo theses [D: thesis] breviores sententias Remonstrantium comprehendentes; F: Theses Contractiores quibus Sententia Remonstrantium exprimitur. Dicte´es le 31 Janvier 1619 par le Praeses – (2) Remonstrantes] C: Theses Remonstrantium; E: Thesis Remonstrantium Prima; the manuscripts arrange the Remonstrant theses and Contra-Remonstrant antitheses in two parallel columns – (7) e] D: in – (8) quas vellet] D: om. – (13) Antithesis] C: Antitheses Contra-Remonstrantium – (19) suam] E: om. – (21) satisfactione Christi] C: Christi satisfactione – (24) Testamento] C, D, F: om. – (24) Novo] C, D: foll. by Testamento; F: foll. by Foedere – (24) servare] A: salvare – (25) II] D: prec. by Thesis de Remonstrantium secunda in Articulo Secundo – (26) servaretur] A: salvaretur; E: servantur

802

ii/2.248 contracted theses and antitheses on art. ii

praestantibus, omnes servarentur. †Absoluta siquidem voluntas et intentio Patris Filium in mortem tradentis, et Filii eam subeuntis tantum fuit, ut reconciliatio et peccatorum remissio omnibus et singulis tam pereuntibus quam servandis impetrarentur; quare etiam illa omnibus et singulis impetrata sunt. Voluntas‡ autem et intentio omnibus ea et singulis applicandi, fuit tantum condicionata, seu desiderium, ex quo scilicet omnibus ea applicare vellet, si Novi Foederis conditiones praescriptas praestarent. * Non potuit fieri. † Non fuit haec voluntas Patris et Filii absoluta. ‡ Non est talis velleitas in Deo.

5

10

Haec etiam una Thesi sic possunt exprimi: Absoluta voluntas et intentio Patris Filium unigenitum in mortem tradentis, et Filii eam subeuntis fuit, ut omnibus et singulis hominibus, tam pereuntibus quam servandis, impetraretur peccatorum remissio et reconciliatio; atque ea propter haec omnibus et singulis impetrata sunt. Voluntas autem ea applicandi et salutem propter mortis Filii pretium omnibus ac singulis conferendi, fuit condicionata; unde fit quod non aeque late pateant impetratio et applicatio.

15

Contra Walachros,1 p. 51, alias 50.

[Source E, 63v, adds the following:] Thesis prima Remonstrantium I. Absoluta voluntas et intentio Patris Filium unigenitum in mortem tradentis, et Filii eam subeuntis fuit, ut omnibus et singulis hominibus tam pereuntibus quam servandis, impetraretur reconciliatio et peccatorum remissio.

(1) servarentur] A: salvarentur – (5) ea…singulis] C: et singulis ea – (7) praescriptas praestarent] C: praestaret – (8) fieri] D: foll. by quod primo membro ponantur; F: foll. by et omnes pericles[?] – (9) absoluta] D: foll. by quae secundo membro asseritur – (10) Deo] D: foll. by contra tertium theseos membrum – (11) Haec…exprimi] C: om.; D: Brevius adhuc; E: Unica thesis (expendendum num haec sufficiat); F: Thesis unica – (14) quam] B: et – (14) atque] D: om. – (19) Contra…50] E: In Collatione Hagiensi et in Epistola ad Walachros, p. 51; C: repl. by Arminius, Disputatio 13, thesi 5; Grevinchovius, Adversus Amesium, pag. 22, princeps aliquis, etc. – (22) mortem] E: 1 word del. – (24) reconciliatio] E: foll. by del. word – (24) remissio] E: foll. by 2 del. words 1

Epistola Ecclesiastarum.

20

ii/2.249 early draft of bogerman “articuli” on art. ii

803

Antithesis I. Absoluta voluntas et intentio Patris Filium unigenitum in mortem tradentis, et Filii eam subeuntis fuit, ut omnibus, solis et singulis ad vitam aeternam ab aeterno electis impetraretur reconciliatio, remissio peccatorum, et vita aeterna.

5

II. Iuxta hanc voluntatem et intentionem Patris et Filii, Christus mediator remissionem peccatorem et reconcilationem cum Deo omnibus et singulis hominibus tam pereuntibus quam servandis impetravit. II. Iuxta hanc voluntatem et intentionem Patris et Filii, Christus mediator remissionem peccatorum, reconciliationem cum Deo, et vitam aeternam omnibus, solis et singulis electis impetravit.

10

15

III. Impetratio homini remissionis peccatorum et reconciliationis cum Deo omnibus et singulis hominibus ex aequo quidem impetrata, sed applicatio eius tantum a fidei conditione pendet, ideoque non aeque late patent. III. Impetratio remissionis peccatorum et reconcilationis cum Deo, ac applicatio tantum electorum sunt, ac proinde aeque late patent.

II/2.249 Early Draft of Bogerman “Articuli” on Article Two Date: January 1619 Main source: A: Utrecht OSA, 5, 817–819 (original) Summary: This undated document is an early draft of Bogerman’s “Articuli” that seek to provide a summary of Remonstrant views of Article Two. Editor: Donald Sinnema

(5) reconciliatio] E: foll. by del. Deo – (7) voluntatem et] E: interl. add. – (14) peccatorum] E: interl. add. – (14) Deo] E: foll. by 3 del. words – (16) patent] E: repl. 2 del. words – (18) applicatio] E: foll. by 2 del. words

804

ii/2.249 early draft of bogerman “articuli” on art. ii

SENTENTIA REMONSTRANTIUM CIRCA SECUNDUM ARTICULUM, DE REDEMPTIONIS UNIVERSALITATE 1. Deus ordine prius decrevit Filium suum Iesum Christum in servatorem dare, et in mortem tradere, antequam apud se statuit quemquam hominem per eum servare; adeo ut decretum de tradendo in mortem Filio praecedat ordine decretum de electione hominum ad salutem per Christum perducendorum; atque fide potuisse ut impetrata per Christum redemptio nullis hominibus applicaretur propter intervenientem omnium incredulitatem. Arminius, Articuli Perpendi, pag. 21, et Declaratio, pag. 47, vel 200, editio posterior.1 Epistola contra Walachros, pag. 32. Grevinchovius, contra Amesium, pag. 8, 9, 14.

2. Intentio Dei Patris Filium suum mortem tradentis fuit omnibus peccatoribus salutem conferre propter mortis Filii sui pretium; et intentio Filii mortem pro hominibus obeuntis fuit, per eandem omnes et singulos homines Deo reconciliare et redimere, etsi res per multorum culpam aliter evenerit.

5

10

15

Contra Walachros, pag. 50. Collatio Hagiensi, pag. 158.

3. Pretium redemptionis, quod Christus per mortem et passionem suam Deo Patri obtulit, fuit secundum decretum, voluntatem atque intentionem Dei efficax ad reconciliationem in omnibus et singulis hominibus, non solum in electis et fidelibus, sed etiam in omnibus reprobis, infidelibus et impoenitentibus, qui in infidelitate et impoenitentia moriuntur ac pereunt in aeternum, adeo ut Christus quoad oblatione et redemtionis impetratione illorum quoque sacerdos et propitiator fuerit, licet adaequate pro fidelibus cum salvandi intentione tantum resurrexerit et intercedat. Collatio Hagiensi, 118 (Latina Brandii, 139, l. 12), 122 (143, Latina), 447 (Latina Brandii, 473, l. 7, 8, 13, 14), 169, (Latina Brandii, 199).

(7) fide potuisse] A: interl. add. – (7–8) per ... incredulitatem] A: marg. add. – (7–8) hominibus] A: foll. by del. word – (8) applicaretur] A: foll. by del. potuerit – (12–17) 2 ... .158] A: p. 819, foll. point 4; repl. del. point 2. Intentio Dei Patris Filium suum in mortem tradentis, et Filii eandem pro hominibus subeuntis, non fuit ut per eandem singulares quaedam personae ab aeterno ad salutem electae et ad fidem perducendae, cum Deo certo reconciliarentur ac servarentur, sed ut omnibus peccatoribus salutem conferret, ut omnibus et singulis hominibus sine ullo discrimine reconciliatio cum Deo et remissio peccatorum impetraretur, ita tamen ut praestita et paracta hac impetratione, nullis tamen impetrata redemptio applicari potuerit propter intervenientem omnium incredulitatem. Collatio Hagiensi; Grevinchovius, contra Amesium, pag. 8, 9, 14; Contra Walachros, p. 50. – (20) in] A: interl. add. – (23–25) adeo ... intercedat] A: marg. add. – (23) quoad ... impetratione] A: interl. add. – (24) fuerit] A: interl. add. repl. 2 del. words 1

See no. II/2.247 for an identification of the sources.

20

25

ii/2.250 early draft of bogerman “articuli” on arts. iii/iv

805

Grevinchovius, contra Amesium, p. 46, 47, 48, 59. Adversus Walachros, p. 52. 818 A

5

4. Deus per mortem Filii sui universum genus humanum in reconciliationis gratiam assumpsit, et cum omnibus ac singulis hominibus foedus gratiae inivit. Arminius et Borrius, Responsio ad Articulos 31, pag. 117.

II/2.250 Early Draft of Bogerman “Articuli” on Articles Three/Four Date: February 1619 Main source: A: Utrecht OSA, 5, 119–122 (original) Summary: This document is an early draft of the Bogerman “Articuli” that seek to summarize the key points of Remonstrant views on Articles Three/Four. Editor: Donald Sinnema

ARTICULUS REMONSTRANTIUM TERTIUS ET QUARTUS DE GRATIA DEI, ET DE MODO CONVERSIONIS HOMINIS

15

Quartus Hominem salutarem fidem a seipso non habere, nec vi liberi sui arbitrii, etc. Quinctus1 20

Hanc Dei gratiam esse initium, progressum, ac perfectionem, etc. Hosce Articulos ita explicant in scriptis suis.

(3) per] A: alternative in marg. propter – (4) gratiae] A: foll. by del. erexit – (15) Quartus] A: foll. by del. et Quintus – (15) modo] A: foll. by del. et hominis – (20) Hanc] A: prec. by del. Qui vero 1

These are actually the first lines of the Third and Fourth Articles of the Remonstrance of 1610. See Brandius, Collatio (1615), 10.

806

ii/2.250 early draft of bogerman “articuli” on arts. iii/iv

1. Efficacem vocationem non fluere ex decreto electionis ad salutem, neque recte dici, Deum efficaciter eos ad fidem vocare quod ad salutem elegit. Collatio, editio Brandii, p. 97, etc.2

2. Ad intelligentiam rerum spiritualium seu sensuum, qui creditu necessarie in sacra Scriptura proponuntur, non requiri ullum supernaturale lumen naturali intelligendi potentiae superinfusum, neque necessariam esse ullam actionem Spiritus Sancti immediatam in mentem, sed sufficere vim intelligendi naturalem, quae omnibus ratione praeditis communis est in omni statu. Episcopius, Disputationes Publicae, de Perspicuitate sacrae Scripturae, thes. 1 & 3, et Disputationes privatae, Collegium, 2, pag. 7, 8. Idem, Disputationes privatae, Collegium, 1, disputatio 46, corol. 1.

3. Ad volendum bonum spirituale non esse necessariam ullam actionem Spiritus Sancti immediatam in voluntatem hominis, neque in eam sanctitatis infusionem locum habere posse; quoniam in spirituali morte non separantur proprie dona spiritualia ab hominis voluntate, quia illa numquam ei fuerunt insita, sed tantum libertas bene vel male agendi, quae mansit etiam in homine peccatore, tanquam partem naturae, cum qua creatus fuit.

5

10

15

Episcopius, Disputationes privatae, Collegium 1, disputatio 46, corol. 1. Collatio Hagiensi, pag. 275 et pag. 250, 251, 252.

3. Irregenitos omnes non esse mortuos in peccatis, sed multos irregenitos esse probos, carere affectitia malitia, dolere de peccatis, ea deplorare, poenitentiam agere, habere famem et sitim vitae ac liberationis, et expetere gratiam salutarem ac Spiritum renovationis; atque haec omnia e plura alia maxime necessaria esse, atque etiam requiri in eo quem Christus regeneraturus est, ab obtinendam fidem et Spiritum renovationis. Collatio Hagiensi, pag. 251 et 254, et 302, Brandii. Episcopius, Disputationes privatae, Collegium, 2, disputatio 15, thes. [–––], pag. 45. In Thesibus exhibitis, de Gratia, thes. 3.

(1–3) 1 ... etc.] A: marg. add. in diff. hand – (4) rerum] A: interl. add. – (4) seu ... qui] A: interl. add. repl. 3 del. words – (14–16) quoniam ... libertas] A: marg. add. in diff. hand, repl. del. sed mansisse in homine post lapsum libertatem – (16) vel male] A: interl. add. – (21–22) ea ... agere] A: interl. add. repl. del. expetere gratiam – (22) ac liberationis] A: interl. add. repl. del. votum liberat – (23) e ... alia] A: interl. add. 2

See no. II/2.247 for an identification of the sources.

20

25

120 A

ii/2.250 early draft of bogerman “articuli” on arts. iii/iv

5

807

4. Regenerationem hominis inchoari ab opere quod Deus ipsum hominem iubet facere, et quod quum homo facit, paulatim reviviscit, adeo ut fides non sit proprie opus Dei in homine; neque in hominis voluntatem quidquam agat efficax Dei gratia antequam ipsa voluntas incipiat credere; sed vocatio efficax seu effectus gratiae ordinaria lege pendeat ab influxu et actu liberi arbitrii, quo crediturus Dei gratiam determinat et seipsum ab aliis discernit. Collatio Brandii, p. 302, 335, 336. Et locis iis quoque thesin 4am et 7am confirmabant.

121 A 10

15

5. Gratia Dei, et actio qua Deus utitur in omnis conversione, an sit alia, quam moralis, seu quae consistit tantum in suasionibus, et an sit conveniens ut Deus alia gratia et actione servatis naturae humanae proprietatibus utatur, disputari posse; neque obstare quidquam quo minus vel sola gratia moralis homines ψυχικου ς spirituales reddat. Ac proinde ad hominis conversionem, ex parte Dei, non opus esse gratia voluntatem hominis ad bonum determinante. Imo promissionibus et minis res tota peragitur, sine ulla gratiae infusione. Collatio Brandii, p. 325, l. 21, 22, 23. Collatio Hagiensi, pag. 260. Grevinchovius, pag. 294 et 297.

20

25

30

6. Gratia Dei, qua Deus in homine agit cum intentione eum convertendi, talis est quae non operatur in homine per potentiam, neque per efficaciam talem, ut ex ea operatione effectus conversionis certo consequatur, seu ut voluntas hominis per eam certo ad consensum determinetur; sed talis, quae ita operatur ut illi in quibus Deus cum sincera intentione voluntate et proposito convertendi efficaciter agit,† certo non convertantur, ut semper in hominis libera maneat potestate vel assentiri vel non assentiri, seipsum convertere vel non convertere. Omnibus autem et singulis hominibus quibus Verbum praedicatur tantum gratiae confert Deus, aut conferre paratus est, quantum ad sui conversionem sufficit; eoque gratiam ad conversionem et fidem sufficientem etiam iis contingere qui actu ipso non convertuntur.

(1–8) 4 ... confirmabant] A: marg. add. in diff. hand, repl. del. point 4. Ad hominis regenerationem concurrere duas causas regenerationem efficientes seu operantes, gratiam Dei hominis voluntatem praevenientem et excitantem, et hominis liberum arbitrium gratiam subsequens eidemque cooperans, ita ut homo in perficienda suo regeneratione Deo cooperetur. Collatio Hagiensi, pag. 243 et pag. 246 et 254. Grevinchovius, contra Amesium, pag. 198 et pag. 204 et 205, 208, 210, 211. – (4) sed] A: foll. by del. word – (12–13) neque ... proinde] A: marg. add. – (13) hominis] A: foll. by del. autem – (14) gratia] A: foll. by del. determinante hominis – (14) hominis] A: interl. add. – (15–16) Imo ... infusione] A: added in diff. hand – (20–21) talis ... quae] A: interl. add. – (23–24) sed ... operatur] A: marg. add. repl. del. ita – (24) illi] A: repl. del. omnes – (25) non] A: interl. add. – (25) convertantur] A: foll. by del. sed est tantum modo – (30) qui] A: foll. by del. reipsa

808

ii/2.251 early draft of bogerman “articuli” on art. v Collatio Hagiensi, pag. † 235 et 247, 269, † pag. 191. Arminius, Articuli perpendi, pag. 25 et 26. Ioannes Arnoldi, contra Tilenum, p. 337; contra Bogermanum, 263, 274. Grevinchovius, p. 271 et 272. Episcopius, Disputationes publicae, de Domino Dei, thes. 15; et Disputationes privatae, de Praedestinatione, thes. 11 et 12, pag. 25 et pag. 28. In Thesibus exhibitis, de Gratia, thes. 6.

5

7. Fides quae nobis a Deo donatur non est habitus aut insita quaedam dispositio cordis, sed actus talis, qualis dormienti non potest adesse. Collatio Brandii, p. 329, Nicol.

122 A

10

II/2.251 Early Draft of Bogerman “Articuli” on Article Five Date: February 1619 Main source: A: Utrecht OSA, 5, 123–125 (original) Summary: This document is an early draft of the Bogerman “Articuli” that seek to summarize the key points of Remonstrant views on Article Five. Editor: Donald Sinnema

SENTENTIA REMONSTRANTIUM CIRCA QUINCTUM ARTICULUM DE PERSEVERANTIA SANCTORUM 1. Perseverantia vere fidelium in fide non est effectum electionis ad salutem,a sed eandem antecedit ut conditio in eligendo praerequisita.b Non est proprium ac merum Dei donum; non pendet tantum ex certa et fideli Iesu Christi conservatione, sed ex hac etiam conditione, si fideles officio suo non defuerint. Imo proxima et sola perseverantiae causa physica est hominis voluntas. a

In Thesibus exhibitis, de Perseverantia, thes. 1; de Praedestinatione, thes. 3.1

(8–10) 7 ... Nicol.] A: add. in diff. hand, repl. del. point 7. Liberum hominis arbitrium esse concaussam, vel partialem caussam conversionis hominis, quae virtute sua concurrit cum gratia Dei ad producendum conversionis effectum, et quae gratiam Dei in ordine caussalitatis antecedit; adeo ut arbitrium hominis gratiam Dei determinet et ut vocatio efficax seu effectus gratiae ordinaria lege pendeat ab influxu et actu liberi arbitrii. Grevinchovius, contra Amesium, pag. 198 et 203, 204, 205, 206. – (20–24) Non ... voluntas] A: add. in diff. hand – (23) proxima ... sola] A: marg. add. 1

For the sources identified in this document, see no. II/2.247.

20

25

ii/2.251 early draft of bogerman “articuli” on art. v b

5

809

In Thesibus exhibitis, de Praedestinatione, thes. 7. Collatio, Brandii, p. 439, l. 15, etc. Responsio ad Epistolam Walachrianae, p. 74, l. 25. Collatio, Belgica, p. 343; Latina, Bertii, in ultimo art., p. 61, l. 8; Brandii, p. 407, l. 4.

2. Vere fideles, qui credunt ea fide, quae iustificans dicitur, a fide illa sua, et consequenter a gratia et salute aeterna, totaliter, et finaliter excidere possunt. In Thesibus exhibitis, de Perseverantia, thes. 3 et 4. Episcopius, Disputationes publicae, de Peccatis actualibus, corol. 2. Bertius, de Apostasia Sanctorum,2 in praefatione et pag. 27. Arminius, Articuli perpendi, pag. 31. Collatio Hagiensi, pag. 423.

10

3. Vere fideles et regeniti possunt in gravia, atrocissima, et conscientiam vastantia peccata, et in quaelibet atrocia flagitia et scelera, etiam in peccatum in Spiritum Sanctum incidere, in iisdem perseverare, et mori. In Thesibus exhibitis, de perseverantia, thes. 4, 5, 6. Episcopius, Disputationes publicae, de Peccatis actualibus, corol. 1.

15

4. Quotiescunque vere fideles opus aliquod carnis committunt, toties veram fidem totaliter amittunt.

124 A

Collatio Hagiensi, pag. 304. 20

5. Fuerunt multi vere fideles, iustificationis, sanctificationis, et pacis conscientiae vere participes, qui totaliter et finaliter ab ea defecerunt, atque idem non raro etiamnum evenit. In Thesibus exhibitis, de Perseverantia, thes. 3. In Collatione Hagiensi, pag. 302, 303. Bertius, de Apostasia Sanctorum, pag. 21, 22. Grevinchovius, contra Amesium, pag. 141.

25

6. Nullus vere fidelis potest in hac vita citra specialem revelationem, certus esse de perseverantia sua[?] in fide, et consequenter de gratia et salute aeterna. In Thesibus exhibitis, de Perseverantia, thes. 8. In Collatione Hagiensi, p. 423, [–––] 150. Arminius, Articuli perpendi, pag. 31. Grevinchovius, pag. 138.

30

(12–13) gravia ... in] A: marg. add. – (20) Fuerunt] A: corr. from Fuisse – (21) participes] A: foll. by del. fuerunt 2

Petrus Bertius, Hymenaeus Desertor, sive de Sanctorum Apostasia Problemata Duo (Leiden: Joannes Patius, 1601).

810

ii/2.252 jacob de witt’s summary of the remonstrant view of arts. iii/iv

7. Dubitare de certa perseverantia, consequenter de gratia et salute aeterna, cumprimis laudabile atque utile est.

125 A

Collatio Hagiensi, pag. 346.

8. Certitudo, seu certa persuasio vere fidelium de perseverantia in vera fide, ac consequenter de gratia et salute aeterna, non modo non est ad consolationem fidelium neccessaria, sed etiam ex se, seu natura atque indole sua, verae pietati et bonis moribus noxia, servitque ingenerandae, ac fovendae securitati carnali, adeo ut instar pulvinaris sit, quo homines in medio peccatorum cursu semetipsos molliter fovent et suaviter demulcent. Collatio Hagiensi, pag. 292, 302, 340, 57, [–––], 1. 19, 20, etc. Arminius, Articuli perpendi, pag. 32. Bertius, de Apostasia Sanctorum, in praefatione. Thesibus exhibitis, thes. 8.

5

10

II/2.252 Jacob de Witt’s Summary of the Remonstrant View of Article Three/Four Date: February[?] 1619 Main source: A: Utrecht OSA, 5, 575 (original) Collated source: B: Utrecht OSA, 5, 721 Summary: Jacob de Witt, the treasurer of the Synod of Dordt, summarizes the Remonstrant view of Article Three/Four. The occasion, context and precise date of this document are not known. Editor: Donald Sinnema

Omnis homo corruptus, per gratiam communem sive universalem, id est, per lumen naturae sive dona post lapsum relicta, aliquid potest; quod dum facit, ista gratia recte utitur, et per hoc maiorem gratiam, puta Evangelicam sive salutarem et salutem ipsam gradatim potest obtinere. (2) est] A: foll. by del. ac contra certam persuasum esse vere fidelem de perseverantia in vera fide ac consequenter de gratia et vita aeterna, non tantum ad consolationem fidelium non necessarium est, sed etiam servit ingenerandae securitati carnali, et ex se, seu natura sua et indole, verae pietati et bonis moribus noxium est, utpote quod serviat ingenerandae securitati carnali. – (7) moribus] A: foll. by del. est – (8) ut] A: foll. by del. nisi loco – (10) 292, 302] A: interl. add. – (23) gratiam] B: foll. by del. interl. add. prima – (24) lumen ... sive] B: interl. add. – (25–26) Evangelicam…salutarem] A: corr. from salutarem sive Evangelicam; B: salutarem sive Evangelicam

25

ii/2.252 jacob de witt’s summary of the remonstrant view of arts. iii/iv

811

Iohannes Arnoldi, Adversus Tilenum, pag. 154, 156, 157, 158, 159, 163, 370, 377, 380, 385.1 Arminius, in Anti-Perkinso, pag. 259, 260, 218.2

5

10

Haec est prima sive primo collata gratia; item, vocatio universalis, qua omnes homines mediate vocantur ad fidem et salutem, sive vocatio vocationis salutaris praecedanea, quam recte usurpatam salutaris consequitur. Et hac ratione Deus se ex parte sua paratum ostendit ad Christum omnibus revelandum, quandoquidem media ad Christi revelationem, fidem et resipiscentiam consequendam necessaria omnibus sufficienter et efficaciter administrat. Jacob de Witte

(1) 163] B: interl. add. – (3) sive ... gratia] B: interl. add. prec. by del. gratia and repl. del. data item prima praeveniens et praeparans gratia – (9) administrat] B: no signature 1 2

Corvinus, Defensio. Arminius, Examen.

SECTION 18: ADVICE ON HOW TO PROCEED WITH THE REMONSTRANTS

II/2.253 British Advice on How to Proceed with the Remonstrants Date: 11 January 1619 (Session 55) Main source: A: Utrecht OSA, A.8, [1 p.] (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 196v–197v Other copy: Milton, 180–182 Summary: The state delegates, disagreeing with the Remonstrants in how the assembly should move forward, solicited the advice of the foreign delegations. The British delegation’s main concern was to avoid, if possible, the Remonstrants withdrawing themselves from the synod and to preserve the synod’s just authority. The Remonstrants wanted to explain their own opinions before answering questions proposed to them. The British deemed this judicious if the synod would acquiesce to such a demand. Further, the British delegation suggested that the synod promise to the Remonstrants that they be allowed to voice all of their concerns and defend all their beliefs so long as the Remonstrants conceded to the synod the ultimate authority in determining the proceedings. Editor: Michael J. Lynch

SENTENTIA THEOLOGORUM MAGNA BRITANNIAE DE DUOBUS POSTULATIS REMONSTRANTIUM Duo iam videntur remorari progressum nostrum in hoc negotio cum ipsis Remonstrantibus transigendo: Unum est, quod nos postulemus ut ab initio interrogatis quibusdam respondeant, illi autem e contra hoc facere recusant, ante sententiam suam propositam et explicatam, sancte interim promittentes, si in explicatione sua aliquid desideretur, se, vel mille interrogatis, postea responsuros. Ad nos quod attinet, non videmus aliquid incommodi, si hac in (22) duobus] A: 2obus

25

ii/2.253 british advice on how to proceed with the remonstrants

5

10

15

20

25

30

35

813

re synodus velit illis benigne gratificari. Nam si sententiam suam plane et clare explicatam dederint, habemus quod volumus, neque opus erit hisce interrogatis molestiam minime necessariam aut illis aut nobis facessere. Si non satisfecerint, neque omnes scrupulos nobis exemerint, tenebuntur ex promisso postmodum nostris quaestionibus respondere; cui si non steterint, aut perfidiae aut saltem summae inconstantiae maculam sibi musserint. Nec illud negligendum est, quod publice professi sunt, habere se in promptu plenam sententiae suae propositionem et explicationem; quam ut exhibeant, nos e re huius synodi vel maxime esse iudicamus. Fac in illa multa esse superflua, multa ab instituto prorsus aliena, erit penes synodum ea excerpere, quae videbuntur ad causam constituendam et explicandam sufficere. Nos itaque (salvo meliori iudicio) putamus non esse tanti momenti, sive sententiae explicatae postponantur sive praeponantur haec interrogata, ut propter hanc causam patiamur remoram iniici synodicis actionibus, et ipsos Remonstrantes plausibili in vulgus praetextu synodu se subducere, et quasi per rimulam evadere. Alterum, in quo adhuc haerent Remonstrantes, illud nimirum est: an debeant causam suam proponere, defendere, atque contrariam insuper oppugnare, quantum ipsis necessarium videbitur aut quantum synodus necessarium iudicabit. Nos quidem in ea sententia sumus constituti, non esse e dignitate iudicis de limitibus authoritatis suae cum citatis hunc in modum indies litigare; sed debere hanc synodum inter agendum ostendere legitimam suam authoritatem, et de facto illam erga Remonstrantes exercere, non autem in antecessum stipulationibus de ea cavere aut pacisci. Nam actus iurisdictionis transit in invitum; sive ergo velint sive nolint, semper erit penes synodum, effraeni illorum licentiae modum ponere, et in singulis actionibus intra iustos limites illos coercere. Quandoquidem tamen passi sumus in litem vocari hanc nostram authoritatem, ut omnis praetextus conquerendi Remonstrantibus praecidatur, putamus illis promitti posse expressis verbis, iustam et plenam sententiae suae proponendae, explicandae, defendendae, atque contrariae impugnandae libertatem, idque quantum ipsi necessarium iudicabunt. Ita tamen ut ds. delegatis et huic venerandae synodo hanc potestatem concedant ut synodicis actionibus modum tandem et finem imponant, si contigerit Remonstrantes abuti libertate concessa, et actiones explicandi, defendendi, aut oppugnandi praeter aequum et bonum protrahere. Hoc necessario admittendum est, ne detur processus in infinitum, a qua natura, ratio atque lex ipsa abhorret. Haec cautio unica iustam authoritatem synodo reservabit, immodicae licentiae fraenum iniiciet, libertatem aequam Remonstrantibus relinquet; amplius aliquid postulando non modo pertinaciam suam, sed stul-

(29) promitti] B: omnibus – (36) processus] B: progressus

814

ii/2.254 palatine advice on how to proceed with the remonstrants

titiam toti huic synodo indicarent. Si ergo velint Remonstrantes hac lege progredi, per nos ad agendam causam suam admittantur, ne illa patrocinio destituta, et orbata fuisse in posterum obtendatur.

II/2.254 Palatine Advice on How to Proceed with the Remonstrants Date: Submitted 11 January 1619 (Session 55) Main source: A: Utrecht OSA, A.8, 1 p. (original) Other copy: Utrecht OSA, L, 197v Summary: Regarding the Remonstrant request that the list of questions concerning their views be submitted to them (denied to them that morning) so that they might give a written response, the Palatine delegation recommends, despite the many concessions already made to the Remonstrants, that they be accorded this favor. In this way, they will not have further cause for complaint, while the synod will have two sets of written documents to compare, the Remonstrant response to the questions and their published writings. Editors: Michael J. Lynch and Joseph Tipton

PALATINI Etsi agnoscimus plus satis indultum esse libertati Remonstrantium, quia tamen interrogatoria sibi tradi petunt seque ad ea responsuros aiunt, existimamus hoc illis denegandum non esse, tum ut omnis omnino querulandi de synodo ansa ipsis praecidatur, tum ut collatio institui possit inter ea, quae ex scriptis illorum colliguntur et ea quae in hoc tempore ab ipsismet praesentibus synodo offeruntur. Hac lege autem interrogatoria ipsis dentur, ut promittant se vestigia illorum ubique in responso pressuros nec opinionem suam cum sententia contraria confusuros. Interim synodus nihilominus pergere poterit in eruenda sententia illorum ex scriptis editis circa quatuor sequentes articulos. Consilium hoc nostrum est. Iudicium illustribus et nobilissimis delegatis relinquimus.

(1) toti] A: prec. by 2 del. words – (1) Si] A: prec. by del. ad agendam causam suam – (20) ut] A: interl. add. – (25) sententia] A: interl. add. repl. del. illegible word

20

25

ii/2.255 hessian advice on how to proceed with the remonstrants

815

II/2.255 Hessian Advice on How to Proceed with the Remonstrants Date: Submitted 11 January 1619 (Session 55) Main source: A: Utrecht OSA, A.8, 3 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 198r–199r Summary: In response to Remonstrant requests that (1) the final arbiter of the freedom permitted the Remonstrants to refute their opponents be the state delegates and not the synod itself, and (2) that they be given the list of the written questions concerning their views so that they might respond in writing, the Hessian delegation recommends that the first request be denied, and the second be granted. This would demonstrate to all the fairness, patience, and leniency of the synod in their dealings with the Remonstrants. The delegation then lists four conditions the Remonstrants need to abide by if they respond in writing to the questions – they should submit them expeditiously; they should append to them any further assertions they wish to make; they should consent to responding in person, if further clarification is needed; and they should discuss election before reprobation. The delegation offers five reasons for its recommendation. Finally, they request that the Remonstrants present their own views before refuting their opponents. Editors: Michael J. Lynch and Joseph Tipton

20

25

30

IUDICIUM THEOLOGORUM HASSIACORUM DE HODIERNA REMONSTRANTIUM ACTIONE Admodum dubii sumus et perplexi, quid de hodierna Remonstrantium actione et deinceps instituendo et servando ordine et modo cognoscendi ipsorum caussam, statuendum sit. Dicemus tamen, quid nobis rem totam penitius considerantibus in mentem venerit quidque magis consultum iudicamus. Extra omnem dubitationis aleam positum esse existimamus magis e dignitate huius synodi et re ecclesiarum Belgicarum fore et ad caussae ipsius, quae in hac synodo diiudicanda est, pleniorem et planiorem cognitionem plus conducturum, si Remonstrantes praesentes coram hac veneranda synodo ipsi suam sententiam declarent eiusque patrocinium suscipiant quam si de ea ex scriptis ipsorum eruta omnique ipsorum patrocinio destituta aliquod fiat iudicium. Praecavebuntur etiam hoc modo calumniae, quasi synodus, ipsis inauditis, sententiam pronunciarit. Fatemur equidem, nihil tam pium, sanc-

(22–23) actione] A: foll. by del. illegible word – (24) caussam] B: causam – (28) caussae] B: causae

816

ii/2.255 hessian advice on how to proceed with the remonstrants

tum, iustum et aequum dici aut fieri posse, quod male feriatorum hominum calumniis non sit expositum; prudentis tamen nihilominus esse censemus, siqua commode fieri possit ratione, etiam omnem calumniandi ansam et occasionem praecidere et obtrectationibus viam praecludere. Superavimus per Dei gratiam aliquot difficultates et remoras, ea in qua nunc haeremus nostro quidem iudicio longe maiores. Speramus itaque bono cum Deo facile nos superare quoque posse praesentem, quam Remonstrantes nobis iniecerunt, difficultatem. Petierunt illi sibi in antecessum concedi libertatem non solum sententiam suam plane declarandi et defendendi, verum etiam contrarias sententias reiiciendi et impugnandi. Quod petierunt, synodus ipsis non solum concessit largissime, verum etiam, id ipsum ut fiat, iniunxit et mandavit. Solummodo de moderatione istius libertatis quaeritur, penes quem ea esse debeat? Synodus eam sibi iure deberi vere iudicat; Remonstrantes contra eam solis nobilissimis dd. delegatis Ordinibus Generalibus ad hanc synodum deferunt. Quid faciemus? Superemus hanc difficultatem eodem modo, quo primam de protestatione Remonstrantium contra hanc synodum superavimus. Declaremus per sententiam synodicam, ius et potestatem citatorum actiones et libertatem moderandi esse penes hanc synodum. Permittamus interim Remonstrantibus, quod et supra de protestatione factum fuit, suum privatum iudicium liberum, modo abstineant a pronunciatione huius sui iudicii, seque, ubi extra oleas forsitan vagati fuerint, patiantur in ordinem cogi et revocari a dominis delegatis Ordinibus Generalibus. Interrogatoria sibi exhiberi petierunt, ut ad ea scripto respondere queant. Fiat hoc, ut hac quoque in parte synodi iustitia, aequitas, mansuetudo et patientia, quam hactenus tot modis contestatam fecit, toti orbi manifesta fiat magis magisque. Tradantur tamen cum his conditionibus: 1. Ut ad ea, quamprimum fieri potest, sine mora non necessaria, respondeant. 2. Suas ulteriores declarationes, siquas praeterea habituri sunt, responsionibus suis ad interrogata subiungant et scriptum, quod hodie synodo exhibere voluerunt, eousque secum retineant. 3. Viva etiam voce, si necesse iudicetur, ad pleniorem caussae et sententiae ipsorum cognitionem, deinceps ad interrogata respondeant mentemque suam plenissime et apertissime declarent. 4. Promittant, se de electione primo, de reprobatione secundo loco acturos idque in thesi prius, suam, quam ipsi de praedestinatione fovent sententiam declarando, in antithesi posterius aliorum sententias reiiciendo, secus quam in exhibitis thesibus fecerunt. (1) dici…fieri] B: fieri aut dici – (2) calumniis] A: interl. add. repl. del. illegible word – (3) possit] B: posset – (7) quoque] A: interl. add. – (21) iudicii] A: prec. by del. de hoc synodo – (21) ubi] A: prec. by del. iudicia – (32) iudicetur] B: iudicatur

5

10

2A

15

20

25

30

35

ii/2.255 hessian advice on how to proceed with the remonstrants

5 3A

10

15

20

25

30

35

817

Rationes huius nostri iudicii praeter eas, quas superius attigimus, habemus sequentes: 1. Si Remonstrantes ipsi coram suam sententiam declarent et defendant, minus errabimus in ipsorum sententia cognoscenda et diiudicanda et conscientiis nostris melius consulemus. 2. Generalium dd. Ordinum, ecclesiarum Belgicarum et quamplurimarum conscientiarum turbatarum desideriis plenius satisfiet, utpote quae nihil expetunt magis quam ut sententia Remonstrantium, quam hactenus in suis scriptis satis dubie et ambigue proposuerunt, tandem aliquando in apertam lucem protrahatur, et quid de ea ex Verbo Dei statuendum sit, definiatur. 3. Clarissimus d. Praeses et universa synodus magno labore et molestia sublevabuntur. Quanti enim laboris sit, ipsorum sententiam e scriptis ipsorum eruere, erutam synodo proponere, propositam in scriptis ipsorum investigare, deque ea singulorum collegiorum iudicia exposcere, approbatam a synodo demum Remonstrantibus proponere, ipsorum super ea declarationem audire, vel solius Primi Articuli, in quo hactenus occupati fuimus, cognitio nos edocere potuit. 4. Magnum faciemus temporis lucrum, praesertim quum Remonstrantes hodierna sessione promiserint, se negotium nequaquam protracturos, sed lubentissime permissuros, ut hac quoque in parte sibi a dominis delegatis modus certique limites ac termini ponantur. 5. Si Remonstrantes maneant et ex suis ad interrogatoria responsionibus sententiaeque suae declarationibus deprehendantur a prioribus suis opinionibus et scriptis in aliquibus discessisse et diversum nunc, quam olim, sentire, errores ipsorum pristini non solum venerandae huius synodi iudicio, sed ipsorummet etiam Remonstrantium confessione reiici et improbari poterunt. Quae res apud ecclesias et conscientias turbatas magnum nobis pondus habitura videtur. Quum primis vero (quae fuit quarta conditio supraposita) antequam interrogatoria ipsis tradantur, sententiamque suam scripto declarare iubeantur, expresse caveatur, ne in ista sententiae suae declaratione eundem, quem in eadem proponenda tenuerunt, ordinem observent, neve a reiectione contrariarum sententiarum ordiantur, sed contra a thesi ad antithesin progrediantur. Nisi enim memoria fallimur, hodie unus ex ipsis dixit, se paratos esse sententiam suam circa Primum Articulum declarare eo modo et ordine, quo eam proposuissent, in thesibus synodo exhibitis. Iudicamus itaque, diligenter, ne paulo post nova lis oriatur, hoc praecavendum nunc esse.

(7) plenius] A: marg. add. – (27) res] A: prec. by del. er

818

ii/2.256 swiss advice on how to proceed with the remonstrants

II/2.256 Swiss Advice on How to Proceed with the Remonstrants Date: Submitted 11 January 1619 (Session 55) Main source: A: Utrecht OSA, A.8, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 199v–200r Other copies: Geneva AT, 17, 104r; Zurich ZB, Ms A 110, 453–456; Zurich ZB, Ms F 217, 48v–50r Summary: Responding to the Remonstrant request to be given the list of written questions so that they might answer in writing, the Swiss delegates recommend that the request be granted, because then clarity will be achieved, suspicion of unfair dealing will be precluded, and ungrounded complaints will be forestalled. They also state that this recommendation in no way implies that they hold any of the decisions made by the synod to be anything but fair and deserving of the Remonstrants’ compliance. Editors: Michael J. Lynch and Joseph Tipton

QUID REMONSTRANTIBUS AD INTERROGATORIA VIRITIM RESPONDERE DETRECTANTIBUS A SYNODO POSSIT CONCEDI SENTENTIA HELVETIORUM Decreta synodica authoritate potestatis supremae toties repetita et approbata, quibus Remonstrantibus respondendi libertas non permissa solum, sed uti id faciant serio imperatum et verbis conceptis promissum fuit, fore scilicet, si per horum interrogatoriorum occasionem nimis anguste se circumscriptos neque conscientiis suis satisfactum esse putaverint, ut sententiam suam ipsi deinde exponere, contrariam quoque reiicere et oppugnare tanta libertate ausint, quanta unquam in synodo legitima ulla concessa fuit, hoc unum synodo sibi servante, ut liceat actionis moderari habenas, cavere item ne Remonstrantes libertate concessa abutantur, nos denuo omnia et aequa esse et Remonstrantes istis obedientiam debuisse agnoscimus. Quia tamen Remonstrantes, ut sibi ipsis sententiam suam de re proposita explicare per synodum primum liceat, identidem instantissimeque flagitant et, si hoc impetraverint, ad quaestiones omnino omnes, sexcentas etiam et millenas, sive per idoneos viva voce, sive scripto responsuros, tempus item, ordinem, et circumstantias reliquas arbitrio synodi se permissuros esse recipiunt, nos veluti ex charitatis et mansuetudinis abundantia arbitramur, salva dd. Ordinum nec (17) a synodo] B: om. – (27) libertate concessa] B: concessa libertate – (34) ex] B: et

20

25

30

2A

ii/2.257 nassau-wetteravian advice on how to proceed with remonstrants

5

10

819

non synodi authoritate, interrogatoria scripto ipsis tradi certumque tempus definiri posse, intra quod responsum sincerum adornent, sententiam suam plene, rotunde, ingenue, tanquam in Dei ipsius conspectu declarent, declarationi argumenta sua omnia, vel saltem praecipua, iidem ipsi subiungant, deinceps quoque quoties et quantum videbitur synodo, ad singula nihil tergiversantes respondeant. Hoc sane inde speramus, ipsorum mentem hac ratione plenius cognosci, suspicionem iniuriae omnem vitari, quiritandi quoscunque praetextus praecidi, iudicium denique solidum non ferri tantum, sed latum orbi universo abunde et inoffense probari posse. Interea temporis synodus sententias de articulis et dogmatibus reliquis sive Remonstrantium omnium communes, sive plurium, singulorumve privatas aut proprias investigare, eruere, examinare sedulo perget.

II/2.257 Nassau-Wetteravian Advice on How to Proceed with the Remonstrants Date: Submitted 11 January 1619 (Session 55) Main source: A: Utrecht OSA, A.8, 1 p. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 200r Summary: The Nassau-Wetteravian delegation states its opinion that there is good reason to submit written questions to the Remonstrants, since it is a difficult task to respond satisfactorily to such weighty questions in so daunting an assembly. Yet they insist that the Remonstrants not persist in trying to have the explanation of their views examined before the questions, and if they do, they advise the synod to issue a public reprimand against them. Editors: Michael J. Lynch and Joseph Tipton

25

30

WETTERAVICO-NASSOVICI Existimamus interrogatoria synodica cum Remonstrantibus esse communicanda ipsisque iniungendum, ut plenum et perspicuum ad singula adornent responsum. Neque enim aliquis, quamtumvis exercitatus, eruditus ac disertus ex tempore in tam augusto consessu sententiam suam ad ardua quaesita proferre potest ita quidem, ut et sibi et quaerenti faciat satis. Si vero responsiones a Remonstrantibus allatae non faciant satis huic venerandae synodo, (2) sincerum] B: sincere – (10) sive] A: illegible – (11) omnium] B: omnes

820

ii/2.258 genevan advice on how to proceed with the remonstrants

declaratio sententiae ipsorum, quam dicunt se in parato habere, ab ipsis est exigenda. Quam viam si insistamus, et synodo sua manebit sarta tecta authoritas et scopum, quem nobis praestituimus, feliciter assequemur et denique multifariis Remonstrantium sive calumniis sive querimoniis tandem aliquando occurremus. Quid vero si spem et exspectationem hanc nostram fallant et improbe urgeant suum postulatum, prius nempe declarationem ipsorum esse inspiciendam quam ad interrogatoria veniamus? Tum non ab re fuerit publice super hac pertinacia protestari atque ita omnibus cordatis palam facere, hos tales homines adeo esse miseros, ut (quod est in proverbio) nec ipsa salus ipsos salvare possit.

5

10

II/2.258 Genevan Advice on How to Proceed with the Remonstrants Date: Submitted 11 January 1619 (Session 55) Main source: A: Utrecht OSA, A.8, 2 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 200v–201r Other copies: Geneva AT, 17, 120r; RCP, 14:438–440 Summary: Regarding the issue whether questions should be posed to the Remonstrants, the Genevan delegation suggests that the whole matter of questions should be dismissed and that the Remonstrants simply be permitted to submit to the synod a written statement of their position with proofs and whatever else they may wish to add. Then the synod can pass judgment on the basis of this document and their other published writings. The advantages of this way of proceeding are that the Remonstrants present will not have to act as representatives of other Remonstrants, an opportunity for false accusations will be forestalled, the synod will act in conformity with previous church councils, and finally it will be relatively easy for the synod to arrive at a verdict on the basis of written documents. Editors: Michael J. Lynch and Joseph Tipton

SENTENTIA GENEVENSIUM AD QUAESITUM A REVERENDO D. PRAESIDE PROPOSITUM HODIERNA SESSIONE Quandoquidem stat fixa haec dominis Remonstrantibus sententia, synodico decreto non parere, nisi iniquissimis et indecoris conditionibus, nos cense(8) ab] B: abs

30

ii/2.258 genevan advice on how to proceed with the remonstrants

5

10

15

20

2A

25

30

35

821

mus omni adhuc ope esse annitendum, ut rationi et authoritati sese praebeant morigeros et, quantum eius fieri poterit, sarta tecta illa decreta maneant, quae maturo totius synodi iudicio semel emanarunt. Rationes huius instantiae, exhaustis omnibus a synodo fraternis et gravibus monitionibus, penes solos dominos delegatos esse sitas censemus. At vero, quia vix videtur illa animi obfirmatio frangi posse, considerandum proponimus, num relictis illis toties detrectatis interrogatoriis et articulis inde insigni diligentia et fide confectis atque ad iudicii adminicula nobis in posterum asservandis, illa ratio possit iniri, ad quam sese non videntur plane duros praebuisse, ut nempe suas theses sive articulos, declarationes, probationes, quoquomodo et quantum ipsis libuerit, conceptas, de scripto nobis exhibeant, eaque omnia nos serio et severo examine apud nos expendamus et aeque ex illis atque ex aliis causae communis praesidiis, quae undique ex scriptis editis conquiri poterant, de re tota deliberemus et statuamus, citra omnem ulteriorem vel collationem vel altercationem vocalem. Si quid vero, post exhibita illa, amplius interrogandum venerit, de scripto perinde respondeant. Quare eodem loco habeantur istorum praesentium scripta nobis exhibenda, quo alia edita; neque enim illi vel ius vel authoritatem vel mandatum habent alios omnino Remonstrantes repraesentandi et pro illis respondendi, quum pro se ipsis in posterum in tanta sentiendi licentia cavere idonee nobis non posse videantur. Ita non procedetur ad rei cognitionem et iudicium parte inaudita, indefensa vel oppressa et omnino calumniae os oppilabitur, cuius aliquam et multam equidem rationem habendam iudicamus, sed non sane omnem et solam, in maximam synodicarum actionum Deo et sano orbi probandarum noxam et impedimentum. Nec vero novum est academias et synodos scripta iudicare et ex illis solis de dogmatizatis publice opinionibus sententiam ferre, etiam non audito vocaliter reo vel scriptore. Nostrum erit in examine diligentiae, iustitiae et candoris fidem Deo probare et culpam praestare, ad quod solum vir bonus tenetur. Inter nos postea levi negotio institui poterit legitima, plana, commoda et certa agendi ratio in ipsorum sententiis pervidendis, probationibus trutinandis et iudicio rectissimo ferendo.

(4) a] B: e – (7) toties detrectatis] A: interl. add., detrectatis corr. from del. illegible word – (8) adminicula] B: adminiculum – (28) novum] B: nocuum – (29) dogmatizatis] A: foll. by del. illegible word – (31) solum] A: foll. by del. illegible word – (32) tenetur] A: prec. by del. illegible word – (34) ipsorum] A: interl. add.

822

ii/2.259 bremen advice on how to proceed with the remonstrants

II/2.259 Bremen Advice on How to Proceed with the Remonstrants Date: Submitted 11 January 1619 (Session 55) Main source: A: Utrecht OSA, A.7, 3 pp. (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 201r–202v Summary: The Bremen delegates discuss whether or not the Remonstrants should depart or stay. After expressing regret that so much time has been wasted in delay tactics, the Bremen delegates advise the synod to do what it can so that the Remonstrants stay, since otherwise even more time and effort would be wasted. If this requires granting them written questions, so be it. They list reasons why this request should be granted, the upshot of which is that the Remonstrants promise to give their response in an expeditious and respectful fashion. Moreover, granting this request would be in keeping with previous expectations given the Remonstrants by the synod. After responding to three possible objections to granting them the questions, the Bremen delegates list seven conditions upon which their request should be granted. In the event that the Remonstrants should leave, the Bremen delegates refer to the recommendations they made the previous day. Editors: Michael J. Lynch and Joseph Tipton

SENTENTIA BREMENSIUM, QUA DECLARANT, UTRUM REMONSTRANTES SYNODICIS ACTIONIBUS ADESSE AN VERO AB IIS ABESSE DEBEANT? I. Dolemus ex animo, quod illustres domini delegati, reverendus d. Praeses et tota veneranda haec synodus circa principalis causae exordia tam molestos labores et fastidiosas earundem tricationum repetitiones audire et tolerare necesse habuit, absque quibus si fuisset, si non totum pensum, iustam tamen eius partem intra hos ipsos duos menses et quod excurrit absolvere potuissemus. Oramus autem Deum, ut nobis ea consilia eamque gratiam inspiret, ut deinceps compendio et velocitate, quantum rerum gravitas patietur, superiorem iacturam sarciamus. Finem litigandi et initium agendi tandem esse oportet. II. Interim propositum nobis est controversias praesentes qua optima fieri potest ratione decidere et componere. III. Id autem, prout nunc res habent, fieri potest duabus viis, quarum alterutram, quam elegerimus, recte ingrediamur et in ea constanter procedamus. (21) ab iis] B: om. – (21) debeant] A: foll. by del. illegible sentence – (31) Interim] A: interl. add. repl. 2 del. illegible words – (33) quarum] A: interl. add. repl. del. illegible word

20

25

30

35

ii/2.259 bremen advice on how to proceed with the remonstrants

5

10

2A

15

20

25

30

35

823

IV. Sunt vero istae, ut vel praesentibus fratribus Remonstrantibus vel iisdem absentibus telam nostram pertexamus. V. Omnino autem opera nobis danda est, ut ipsos quoad fieri potest in synodicarum actionum continuatione retineamus. Nam, nunc novum quasi veteris instituti nostri exordium posuimus, propositis illis ipsis quaestionibus, ad quas nuper respondere detrectabant. Ab hac via denuo nunc discedere vel committere ut ipsi temere abeant, id vero ob causas manifestas solicite nobis cavendum ducimus. Deinde quod si retineantur, obtinemus, quod volumus nempe si amplectamur et acceptemus, quae se facturos sunt polliciti; neque curemus ea, quae ex commotione animorum a quibusdam sunt prolata. Nam 1. Petierunt iterato sibi interrogatoria dari et promiserunt, se plenissima explicatione satisfacturos, idque non simulate, sed candide et sincere. 2. Addiderunt, se non petere tempus illimitatum, sed pati se, ut statuatur certum tempus, intra quod sint responsuri; imo vero se exhibituros explicationem suam, quandocunque dominis visum esset seque statim ad rem accessuros. 3. Nuper dixerunt, se una atque altera instantia suam tractationem esse absoluturos. 4. Insuper, non petere se modum agendi illimitatum, sed subiicere se moderationi eorum, qui non minus nobis quam ipsis imperare et nostras actiones moderari possint ac debeant, generosis videlicet et amplissimis dominis delegatis. 5. Similiter, se non ferre leges synodo, etsi neque quaslibet accipient. Interea, quodcunque placuerit summis potestatibus de synodi auctoritate statuere, se patienter esse laturos. Quae quidem d. Poppii verba erant, quemadmodum et haec sequentia: Ne in alienam messem falcem nostram immittamus, non derogatam volumus synodo suam auctoritatem. 6. Nos vicissim eis aliquoties promisimus plenam, plenissimam, liberrimam, omnem, quae citatis debeatur, quamque iuste petere possint sua proponendi, explicandi, defendendi, item interrogatoriis nostris aliquid adiiciendi libertatem. 7. Similiter eis concessum est respondere, non tantum viva voce, sed etiam de scripto, si ita velint. 8. Imo etiam die hesterno adiectum est, illis exhibendos articulos, si spondeant, se sponsuros esse.

(3) quoad…potest] A: interl. add. – (8) Deinde] A: prec. by del. nam – (8) quod ... retineantur] A: interl. add. repl. del. illegible phrase – (9) nempe] A: interl. add. – (10) animorum] A: marg. add. – (10) Nam] A: repl. del. nam – (14) sint] A: interl. add. repl. del. illegible word – (17) dixerunt] A: interl. add. – (24) auctoritate] B: authoritate – (27) auctoritatem] B: authoritatem – (29) iuste ... possint] A: interl. add. repl. del. petant – (29) sua] B: om. – (34) articulos] A: prec. by del. illegible word – (35) sponsuros] B: responsuros – (35) esse] A: foll. by 3 del. illegible words

Item

824

ii/2.259 bremen advice on how to proceed with the remonstrants

9. Ita praecavebimus et amoliemur multas calumnias, quas alioquin haud evademus quantamcunque in opinionibus ipsorum inquirendis industriam et fidem adhibeamus. 10. Si negaverimus, implicabimus nos variis et molestis laboribus, periclitante interim synodi existimatione ac fama; nam, alioquin nostrum erit ex ipsorum scriptis aliorumque suggestionibus ea inquirere, quae nunc ex ipsis sine magno negotio cognoscere atque inde certius iudicare licebit. 11. Et vero meminimus, similia consilia ex clarissimis viris, fratribus synodicis, nos audire, ut si ulla ratione fieri posset, hic retinerentur Remonstrantes, quae consilia non negligenda esse existimamus. Sed obiici potest: Primo, non esse licitum citatis, certum agendi modum coram iudice urgere. Respondemus: At, ne de politicis rebus hic aliquid dicamus, videndum est, an non hoc, quod petitur, citatis praesentibus ad salutem et pacem ecclesiae redimendam et, si causa decidant, ad faciliorem eorum correctionem, indulgeri possit? Secundo, et hoc obstare videtur, quod synodi auctoritati sic derogetur? Respondemus: Sed reus nec dare nec adimere potest iudicio auctoritatem. Et si synodus hic eis cedat, id neque indecorum neque insolitum esse cogitemus, quod maior aliquando, praesertim publici boni causa, cedat minori. 3. Dicetur etiam: Quid prodesse possit nobis, si hos audiamus, quandoquidem nunc nolint Collationem Hagiensem1 et similia scripta pro suis agnoscere? Respondemus: Sed hoc hodie unus tantum dixit, id quod non potest omnibus imputari. Deinde nihil oberit nobis, si nihilominus audiamus, quae ipsi sunt exhibituri et dicturi. Nam si deprehendamus nunc illos aliquid in doctrina sua mutasse, tamen etiam priores errores, quicunque fuerint, notare licebit et reprobare simulque maiori cum exaedificatione ecclesiae inconstantiam eorum arguemus. Caeterum, si maneant fratres Remonstrantes: 1. De auctoritate synodi nihil amplius cum illis disceptandum neque occasio ulla de ea litigandi eis est danda. 2. Modus agendi non dictis sed factis deinceps exprimendus est. 3. Odiosae loquutiones, quae fortassis in calore et commotione animi nonnullis antehac exciderunt, ne in posterum, nisi summa necessitate urgente, ad maiorem animorum exacerbationem refricentur. (2) quantamcunque] B: quantamque – (2) inquirendis] B: conquirendis – (8) meminimus] B: meminerimus – (9) nos] A: marg. add. – (10) existimamus] B: existimanus – (12) At] A: prec. by del. sentence – (13) videndum] A: prec. by del. illegible word – (14) ecclesiae] A: prec. by del. illegible word – (16) auctoritati] B: authoritati – (17–18) auctoritatem] B: authoritatem – (21) 3.] B: Tertio, – (25) quae] A: qua interl. add. repl. del. quid – (30) auctoritate] B: authoritate 1

Remonstrant documents presented to the Hague Conference of 1611.

5

10

15

20 3A

25

30

35

ii/2.260 emden advice on how to proceed with the remonstrants

5

10

15

825

4. Declaratio eorum de exagitandi verbo probe in usum synodi notetur, quod sub ea non habeant mentem viros de ecclesia Dei bene meritos prostituendi. 5. Iubeamus, ut sententiam suam thesibus suis propositam intra certum intervallum liberrime explicent. 6. Ubi eam explicatam habuerimus, istae potissimum quaestiones, quae maxime controversae ac necessariae sunt, inde erutae intra certum tempus probandae ipsis a synodo commendentur. 7. Reliqua tempus docebit, cuius angustia nunc alia, quae huc pertinerent, differri iubet. Atque haec de eo casu, si maneant. Sin autem nullo modo Remonstrantes, per ipsorum culpam, retineri possint, quomodo deinceps agendum censeamus, heri pro tenuitate nostra in medium consuluimus; id quod denuo venerandae synodi iudicio submittimus. Haec salvis melioribus iudiciis.

II/2.260 Emden Advice on How to Proceed with the Remonstrants Date: Submitted 11 January 1619 (Session 55) Main source: A: Utrecht OSA, A.8, [1 p.] (original) Collated source: B: Utrecht OSA, L, 202v–203r Summary: Considering how the synod would best proceed in examining the Five Articles in dispute, the Emden delegates recommend a three-step process. First, the synod should present the Remonstrants with a clear summary of the teachings of the Reformed churches on the Five Articles; it should then refute the Remonstrant position on the Five Articles, at the same time pointing out any other Remonstrant doctrine, whether held by an individual or a group, that is worthy of censure; and finally it should address the business of passing formal sentence. The Emden delegates make this recommendation in light of the continued intransigence on the part of the Remonstrants, who up to this point have categorically refused to acknowledge the synod’s authority or to respond to questions put to them. Editors: Michael J. Lynch and Joseph Tipton

(6) habuerimus] A: -mus repl. del. -nt – (12) per ... culpam] A: interl. add.

826

ii/2.260 emden advice on how to proceed with the remonstrants

QUAM RATIONEM SYNODUS IN TRACTATIONE QUINQUE ARTICULORUM CONTROVERSORUM INIRE POSSET, EMBDANORUM SENTENTIA. 1. Remonstrantes sessione 28, 11 Decembris, in conclusione tum recitatae et scripto traditae orationis ad hunc modum sunt protestati. 2. Nos omnes et singuli hac solenni ac diserta protestatione toti huic synodo et universo orbi Christiano testatum facimus, nos praesentem synodum aut maximam eius partem propter causas supra dictas et in scripto a nobis exhibito comprehensas rationibusque munitas non habere pro legitimo nostrarum controversiarum iudice, ideoque iudicium eius apud nos et ecclesias nostras nullum habiturum pondus; qua protestatione praemissa, nos ad actionem ipsam accingimus, petentes ut hoc quoque scriptum nostrum et protestatio actis synodalibus inseratur. 3. Hodie constanter dixit Episcopius, animum eundem adhuc ipsis esse, quem in protestatione declararunt. Sapma etiam affirmavit, se nullas leges admittere ab iis latas, quos adversarios suos esse novit. Alii alia. 4. Hinc factum apparet, quod ad ullas quaestiones et ne quidem ad hanc quae prima fuit, an recipiant et probent Remonstrantium 5 Articulos eorumque probationes, qui in Collatione Hagiensi1 fuerunt propositi, (tametsi fraterne, serio et saepe moniti) respondere recusarunt omnes. 5. Haec causa est quod synodus nullo modo ac ratione legitima controversiarum ipsarum tractationem cum ipsis inchoare potuit. Urgente igitur necessitate, alium agendi modum inire synodum oportet. 6. Hunc inter caeteros (nostra saltem opinione) fore convenientissimum arbitramur. 7. Primo, ut synodus brevem, dilucidam et solidam veritatis, quam Reformatae ecclesiae de 5 controversis Articulis profitentur, explicationem praemittat. 8. Secundo, ut ea pertractata, illos Articulos 5, quos citati Remonstrantes synodo exhibuerunt, deinde considerationes super Confessione Belgica, denique considerationes super Catechismo solide refutet atque in hac refutatione, quoties res postulat, aliorum Remonstrantium sententias tum communes, tum privatas lectoribus ob oculos ponat, ut teterrimi eorum errores mundo patefiant. 9. Tertio, ut synodus, omnibus his et quaecunque huc spectant pertractatis, tandem ad ferendum iudicium descendat.

(4) et] A: foll. by del. in – (21) causa] B: caussa 1

Remonstrant writings presented at the 1611 Hague Conference and published in the Schriftelicke Conferentie (1612) and Brandius, Collatio (1615).

5

10

15

20

25

30

35

ii/2.261 north holland advice on how to proceed with the remonstrants

827

II/2.261 North Holland Advice on How to Proceed with the Remonstrants Date: Submitted 11 January 1619 (Session 55) Main source: A: Heyngius, 94–96 (copy) Summary: The North Holland delegates begin their response by impugning the motives of the Remonstrants in objecting to the stated procedure of the synod. They then explore the ramifications that would follow if the Remonstrants are permitted to proceed as they deem appropriate, all of which they find to undermine the authority of both the delegates and the synod as a whole. They recommend that a swift end be made of all the procedural discussions, that the teachings of the Remonstrants be gathered from their writings, since they refuse to articulate them orally, and that they simply be asked to state categorically whether or not they admit to holding the opinion in question. They end by recommending that the synod officially forbid the Remonstrants from protesting to any aspect of the proceedings on the grounds that their conscience is violated. Editors: Michael J. Lynch and Joseph Tipton

SENTENTIAE FRATRUM SYNODICORUM DE ACTIONIBUS REMONSTRANTIUM ET INTER ILLAS FRATRUM NORTHOLLANDORUM 20

25

30

95 A

Remonstrantes citatos antiquum obtinere, eademque semper oberrare lyra, nec decretis supremi magistratus cedere, nec monitis synodi fraternis acquiescere re ipsa comperimus. Speciose contumacem suam tergiversationem palliant, quasi nihil ipsis sit gratius, quam sententiam suam plene explicare, cuius tamen occultandi ansas omnes conquirunt, charitatem erga se fraternam postulant, qui ipsi contra charitatem nihil fidei, nihil sinceritatis synodo tribuunt. Aequitatem crepant, qui tamen a legitimo hoc conventu, tam aequis concessis legibus, nihil aequi sibi polliceri cupiunt, sibi magis quam synodo credi, suisque non synodi conditionibus, totam hanc venerandam congregationem et supremas potestates acquiescere volentes. Facile fuit in ipso ingressu percipere, quid molirentur, synodum nempe pro parte habentes adversa, eius ut iudicium declinarent. Huc conditiones istae iniquissimae subsequutaque protestatio spectavit. Reiectis publica authoritate conditionibus, annihilataque protestatione, ansam sibi quesivere aliam, libertatis scilicet uti praetendunt, debitae recusationem cui tamen praecedentem substernere ex(17–19) Sententiae…Northollandorum] A: in marg. – (21) supremi] A: supremae – (34) debitae] A: debite

828

ii/2.261 north holland advice on how to proceed with the remonstrants

ceptionem non desinunt. Propterea enim plenariam, quam petunt sibi concedi libertatem postulant, quia iniquum sit a parte adversa leges accipere, et in tractatione causae secundum eas agere. Hinc nulla ipsos comprimere supremi magistratus decreta, nulla d. Praesidis amica monita, et cohortationes, conscientias ipsorum quas sibi ad omnia inexorabiles reddiderunt emollire aut flectere possunt. Nec, inquam, vel supereminentis potestatis authoritas, vel honorandae synodi humanitas, quidquam apud ipsos efficiet, nisi quod petunt concedatur plenissime. Itaque hic agi summa cum prudentia, omnino est necessarium. Alterutrum enim hic faciendum erit, vel ipsis concedendum, quod tantopere urserunt hactenus, vel alia via et ratione procedendum in hac causa qua brevi illustrium dd. Ordinum mandato ecclesiarumque satisfaciamus expectationi. Si prius, ut permittatur scilicet illis plena libertas, non tantum defendendi sed etiam proponendi et explicandi sententiam suam, quantum volunt et necessarium iudicabunt, contrariamque simul, quae Contra-Remonstrantium (ut ipsi vocant) est, et quos illi pro orthodoxis habent similiter explicatam oppugnandi, haec nostro iudicio sequentur incommoda. Authoritas iacebit, non tantum synodi, publicaque authoritate convocata atque indicta est, sed etiam dominorum Ordinum Generalium quorum decreto publice promulgato, actiones synodicae praecedentes approbatae sunt. Iacebit authoritas d. delegatorum quorum praescripto, ut ad interroganda respondeant, synodoque actionis huius moderationem relinquant, tam saepe Remonstrantibus, mandatum est. Non enim synodo solum, quod tamen est iniquissimum, sed etiam dd. Ordinibus eorumque amplissimis delegatis, (ad quorum tamen sequestras operas sepius provocarunt) leges praescribunt citati Remonstrantes. Nam, cum iam ante saepius dd. delegati, nomine illustrium dd. Ordinum dixerint, se curam gesturos ut sufficiens ipsis libertas obtingat, nihilque hic a synodo iudicetur, nisi quod cum suis rationibus bene antea fuerit examinatum atque expensum, cum d. Praeses iam ante meridiem aliquoties, consultissimusque d. ab Honert ipsis tum d. delegatorum tum synodi nomine libertatem illam promiserit quam iura omnia divina atque humana citatis concedunt, impudenter satis respondere ausi sunt, si ea intelligatur quam illi petiere libertas, se acquieturos et responsuros, secus in proposito dataque postrema responsione firmos permanere. Deinde in dubium vocari, imo irrita reddi debebit plane legitima huius synodi convocatio. Hanc enim suae petitionis causam assignant, quod synodum maxima sui parte pro parte adversa habeant, a qua leges proinde accipere bona conscientia non possunt. Notanda certe sunt haec eorum verba: Synodo leges non ferimus, sed nec ab eadem accipere possumus. Unde liquido apparet, quod synodo non subesse, sed cum illa tamquam parte ad(5) emollire] A: emolliri – (20) approbatae] A: prec. by del. word – (39) sed] A: interl. add.

5

10

15

20

25

30

35

40

ii/2.261 north holland advice on how to proceed with the remonstrants

5

10

96 A

15

20

25

30

35

40

829

versa agere, conditionesque utrimque statuere in animo habeant. Accedit quod ad singulos articulos contrariam doctrinam quae Contra-Remonstrantium est, explicare et oppugnare cupiant, cui plerosque et forte omnes, in hac synodo congregatos addictos esse causabuntur, ideoque se illos iure meritoque, tamquam adversam partem reiicere, utpote qui in propria causa, et de propria doctrina iudicaturi sint. Liberaliter atque ample satis, uti videtur, promittunt se concessa postulata libertate, ad omnia, etiamsi mille essent interrogata responsuros. Sed quid et quomodo, consideret haec veneranda synodus, nimirum pro sua libertate quod ipsis visum erit, non quod synodus ad plenam causae cognitionem sufficere iudicabit. Quo facto nec suae conscientiae, nec piorum expectationi satisfacere poterit synodus. Promittunt quidem se acturos bona fide, et conscientia sincere. Utinam vero praeteritis actionibus id se in posterum facturos spem nobis fecissent. Sed esto. Id tamen ipsi multo magis ab hac synodo, sub praesidio ac moderamine supremi magistratus coacta, et tot clarissimis, doctissimis ac piissimis ex celeberrimis Reformati orbis Christiani ecclesiis huc convocatis theologis aucta exspectare debebant. Nec synodus in illarum conscientia acquiescere, sed propriam suam, non munere tantum, sed et iuramento Deo, ecclesiis, et summo magistratui obstrictam liberare debet. Aliud ergo restat, quod in hoc negotio tutissime, ut nos iudicamus sequi licebit. Ut nimirum, servata summis in Foederato Belgio potestatibus sua authoritate, synodoque sua aestimatione et dignitate, non diutius istis hominibus, tot ecclesiarum, tot magistratuum, tot piarum animarum patientia abutentibus frustra rogandis et monendis, oleum ac operam perdamus (satis enim superque illis oblatum, mandatum, inculcatum est), sed ipsis sepositis, ad eorum scripta ex decreto dd. Ordinum Generalium certo pede progrediamur, sententiamque ipsorum ex iis erutam, ad normam Verbi Divini examinemus et diiudicemus. Tranquille id agemus praecisis omnibus eorum taediosis viti-litigationibus; certo id agemus. Sententia enim illorum in scriptis publice editis luculenter extat, et a variis lucidissime eruta et exposita est, eamque in confessionibus synodicis rursus proposuerunt et explicuerunt. Nec convenit haec synodus ut de personis his illis speciatim, sed ut de doctrinis ipsis, quibus ecclesiae nostrae totum decennium et amplius turbatae fuerunt, iudicium ferat. Alioqui enim si de singulis personis vel ministris his illis iudicandum foret, nemo est in toto Reformato hoc Belgio Remonstrantium parti addictus, qui non eadem qua hi volunt libertate huc vocari deberet ne se non auditum, eosque qui hic adsunt suam tantum exposuisse sententiam praetendere possit. Et quis tandem finis? (4) addictos] A: abdictos – (28) certo] A: cepto – (29) erutam] A: eruditam

830

ii/2.262 overijssel advice on how to proceed with the remonstrants

Itaque ut post tot septimanas frustra elapsas, tot sessiones et deliberationes nullo cum fructu habitas, tandem aliquando progrediamur, synodusque haec nationalis quod sui est faciat officii, nihil certius, nihil expeditius nihilque tutius reperiri iudicio nostro potest, nisi ut, non habita personarum ratione doctrinam 5 Articulorum toties scriptis publicis et privatis explicatam, tantoque conatu defensam, ipsam prout prout est, iudicio synodico subiiciamus. Quo facto et promulgato, ac orthodoxia statuminata, executio sit penes synodos provinciales, quarum erit despicere, qui inter suos heterodoxias vel sparserint, vel propagarint. Interea vero dum in huius doctrinae cognitione versamur, quia illustribus dd. Ordinibus Generalibus placuit, super singulis articulis citatos audiri, praelegatur illis ad singulos articulos sententia ex ipsorum libris fideliter excerpta, et articulis quibusdam, ut ceptum erat comprehensa, rogenturque num pro sua eam agnoscere velint necne. Respondere si renuant silentium pro confessione habeatur, et sinodus procedat ad reliqua. Et quia honori ac aestimationi huius synodi consuli omnino debet, ne progrediantur ulterius conscientiam suam obtendere Remonstrantes, saltem et huic tam praeclaro satisfiat auditorio, declaratio quaedam solennis synodica, qua solidis rationibus probetur ipsos in hoc effugio conscientiam obtendere nec posse nec debere, instituatur, et publice coram hoc auditorio, et ipsis citatis Remonstrantibus praelegatur. Denique servet sibi haec synodus censuram ecclesiasticam, contumaciae isti debitam et suo tempore in citatos summo iure exercendam.

II/2.262 Overijssel Advice on How to Proceed with the Remonstrants Date: 11 January 1619 (Session 55) Main source: A: Sibelius, 49v (copy) Summary: In their advice on how to proceed, the Overijssel delegation approves the “Articuli” presented the previous day by the President, which were drawn from Remonstrant writings. The fundamental questions formed from the “Articuli” should be examined. The Remonstrants’ broader explanation of their views, which they say is prepared, should also be required of them. Editor: Joohyun Hong

(3) faciat] A: faciet

5

10

15

20

ii/2.262 overijssel advice on how to proceed with the remonstrants

831

IUDICIUM NOSTRUM

5

10

15

Quod ad quaestionem propositam, probantur nobis articuli a reverendo domino Praesidi ex scriptis Remonstrantium excerpti ac a nobis excepti, et ut ad examen quaestionum illarum breviorum fundamentalium ex hisce articulis formatarum deveniatur optamus. Commodiorem viam ac breviorem agendi rationem nos investigare non potuimus. Si tamen quaedam speciales controversiae ab hoc vel illo in diversis provinciis motae sunt, de illis synodus suo tempore et loco dispicere potest. Insuper et hoc ad deliberandum venerandae huic synodo proponimus. Annon salva synodi huius authoritate ac iure in legibus citatis Remonstrantibus ferendis, explicatio et declaratio sententiae ipsorum, quam hodie paratam se habere publice professi sint, ab ipsis possit postulari, praesertim cum solenniter protestati sint, se illimitatam libertatem non expetere, sed talem, quae certis limitibus temporis modi agendi ac aequitatis circumscripta sit, qualem hactenus synodus ipsis concessit ac imposterum concedere parata est. Verum si omnino illis a sententia non discedere constitutum sit, nos protestationem illam synodi cuius heri fecimus mentionem non inutilem fore praedicamus, quin et censura ecclesiastica Remonstrantes citatos illos notandos a synodo hac censimus.

(3) excerpti] A: corr. from excerptae – (3) excepti] A: corr. from exceptae – (4) illarum] A: interl. add. – (14) certis] A: interl. add. – (15) est] A: foll. by 8 del. words – (16) Verum] A: marg. add. – (16) a sententia] A: interl. add. repl. 4 del. words – (17) illam synodi] A: interl. add. repl. del. word – (18) Remonstrantes citatos] A: interl. add.

SECTION 19: LETTERS RELATING TO THE SESSIONS OF PROCEDURAL DEBATES

II/2.263 Pierre du Moulin to Dudley Carleton Date: 8 December 1618 Main source: A: London TNA, SP, 84/87, 111r–v (original) Other copies: Carleton, 325–326 (partial); Milton, 152–154 Summary: Paris minister Du Moulin asks for Carleton’s aid in a matter which he would have proposed at the synod had he not been prevented from attending. He sees the synod as offering a unique opportunity to prevent doctrinal problems arising again in any country by drawing up a joint confession of faith deriving from the confessions of all the participating churches (although omitting issues of ecclesiastical polity and discipline), which would be signed by all delegates and then by their churches, so that in any future controversy nothing could be concluded without the consent of all the signatories. The synod could also promote the reconciliation of the Reformed and Lutheran churches, if King James would agree to propose to the synod (either through Carleton or the British delegates) that the synod write to Lutheran princes and churches inviting them to a conference in six months’ time to discuss means of mutual toleration and agreement. Original letter in Du Moulin’s hand. Editor: Anthony Milton

Monsieur, La cognoissance que j’ay de vostre virtu et du ze`le que vous avez au service de Dieu me donne la hardiesse de m’addresser a` vous, pour estre aide en une affaire qui concerne le bien ge´ne´ral de l’Eglise, laquelle j’eusse propose´ au synode national de Dordrect si mon voyage n’eust este´ empesche´. Le fait est, que j’estime qu’une si notable assemble´e ne se doibt pas contenter d’appaiser les troubles de l’eglise des Pays Bas mais aussi doibt pre´venir les maux futurs et establir un ordre qui puisse empescher qu’un tel inconvenience ne puisse arriver cy apre`s, non seulement en Pays Bas, mais aussi par tout ailleurs. Ce reme`de seront qu’au synode presente, se dressast une confession de foi compose´e des confessions de l’Eglise d’Angleterre, et des eglises de France, et des eglises des Pays Bas, Palatinat, Suisse, etc., laquelle contint

25

30

ii/2.263 pierre du moulin to dudley carleton

5

10

15

111v A

20

25

30

35

833

les points de doctrine esquels nous convenons tous par la graˆce de Dieu, sans y faire mention de la police et discipline ecclesiastique, sur laquelle je ne pense pas qu’on se puisse accorder a suivre une mesme forme. Que ceste confession estant signe´e et approuve´e par les depute´s des diverses nations qui se trouvent au sinode, soit remporte´e es pays d’ou` ils sont depute´s, pour estre signe´e et approuve´e par l’ordre ecclesiastique d’Angleterre et par le synode national de France, et ainsi es autres pays. Et que ceste confession estant ainsi ge´ne´ralement establie; ce reiglement soit fait, lequel soit le ciment de nostre union, que desormais si en Angleterre, ou en France, ou en Pays Bas, ou en Allemagne ou en Suisse quelque nouvelle controverse se meut, rien ne pourra estre´ conclu ni innove´ sans le consentement de toutes les provinces et eglises entre´es en cet accord, lequel se conclurra par lettres reciproques. Pour exemple, nostre synode national prochain, escrira aux chefs de l’ordre ecclesiastique d’Angleterre, et au synode des Pays Bas, et a` celuy de Suisse, et du Palatinat lettres certifiantes que les eglises de France entrent en ceste union, et veulent garder inviolablement cet ordre. Le mesme se fera par les autres pays. Il y a une autre affaire non moins importante sur laquelle il seroit a` desirer que le Synode de Dordrect travaillast. Qui est de faire un projet d’accord et reconciliation entre nous et les eglises Lutheriennes. Et que pour y parvenir lettres communicatoires soient escrites par ce synode aux princes, academies, et eglises Lutheriennes comme a` fre`res en Jesus Christ pour les inviter a` accord avec nous. A` ce que par l’entremise et communication mutuelle des princes, quelque lieu puisse estre assigne´ auquel dans six mois se trouvent des the´ologiens de part et d’autre. Non pour disputer mais pour aviser aux moyens d’accord et tolle´rance mutuelle. Lesquels moyens j’estime faciles et faisables. Sur tout s’il plait au Roy de la Grande Bretagne y apporter son authorite´, et faire ceste proposition au synode ou par vous Monsieur, ou par les theologiens qu’il y a envoye´s. Cest la`, la substance des lettres que j’escris a Sa Maieste´, lesquelles je fays passer par vos mains tant parce que les autres voyes ne sont plus seures, que pour ce qu’en ceste affaire je de´sire suivre vostre sage conseil. Sc¸achant bien combien Sa Majeste´ defert a` vostre prudence et combien en toutes ces esmotions vous avez sagement et courageusement travaille´ pour le de´fense de la verite´. J’ay donc Monsieur, a` vous supplier tres humblement qu’il vous plaise escrire de cela au Roy, et joindre mes lettres aux vostres. Et ne perdre point de temps pendant que l’assemble´e est sur pied, car si nous ne mesnageons l’occasion d’une si ce´le`bre assemble´e, il ne faut plus espe´rer de recouvrer une telle commodite´ a` l’avenir. S’il s’agissoit d’une affaire d’autre nature, ou qui concernast mon particulier je n’eusse este´ si indiscret que d’oser vous importuner. Mais ou` il y va

(27) faire] A: faire faire

834

ii/2.264 daniel de breen to rem bisschop

de la cause de Dieu, l’importunite´ est pardonnable, et l’indiscre´tion est un moindre mal que la ne´gligence. Comme je prie Dieu qu’il vous comble de ses graces aussi je me promets que vous m’honores de vostres, et me receures. Monsieur, pour Vostre tres humble et tres affectionne´ serviteur, Du Moulin

5

De Paris, ce 8 de Decemb. 1618

II/2.264 Daniel de Breen to Rem Bisschop Date: 9 December 1618 Main source: A: Rotterdam BRG, 48.2a, 2 pp. (original) Collated source: P: Archief voor Nederlandsche Kerkgeschiedenis, 3/1 (1888), 74–76 Summary: Daniel de Breen writes this letter to Rem Bisschop, Simon Episcopius’ brother, who is a supporter of the Remonstrants. Rem is a merchant living in Amsterdam. The letter informs him of the proceedings at the synod. Daniel is a Leiden University student who is present at the synod as a secretary for the Remonstrants, copying their manuscripts and letters, so he is a eyewitness. This particular letter is of interest, because it differs slightly from the situation sketched by Brandt, 3:130–133. De Breen puts the conditions placed on the Remonstrants in a different order than Brandt: 3 and 4 are reversed. But De Breen also corroborates what Brandt says (p. 132): “others think” that the Utrecht Remonstrants “were not willing to promise that they would not afterwards join with the Remonstrants.” Brandt thought that also probable, more so in light of the decision they made later that day to join the cited Remonstrants, which they communicated in a letter to Bogerman (see no. II/2.140). In this letter de Breen relates the events which lead the Utrecht Remonstrants to join the cited Remonstrants. Editor: Liesbeth Orthel

Laus Deo. Uyt Dordrecht den 9 Decembris Anni 1618. Waerde seer beminde heer ende vrient, Naer dat de eerste1 en tweede sessien gehouden waeren in manieren als vooren verhaelt is, so is sanderendaechs daer naer, namelijck Saterdaechs op (29) Anni] P: Anno 1

The session when the Remonstrants first appeared at the synod (6 December 1618), and the first session attended by de Breen.

30

ii/2.264 daniel de breen to rem bisschop

5

10

15

20

25

[2] A

30

35

835

de gewoonlijcke uyre de derde sessie geweest, in de welcke men niet vande saecke selfs gehandelt heeft, gelijckerwijs als daechs te vooren den Remonstranten aengeseyt was dat men doen soude, maer men heeft alleenlijck gedelibereert oft met de predicanten van Uyttrecht, welcke tot noch toe als lidtmaten der synodi inde synodale vergaderinge geseten en haere keurstemmen neffens de andere gehadt hadden, haer niet en behoorden te voegen bij de andere geciteerde Remonstranten. Naer ondervraginge van stemmen, welcke hier op verscheyden vielen, is eyntelijck bij de meeste stemmen geresolveert, dat sij souden blijven in gelijcke qualiteyt als vooren mits aenneminge van seeckere conditien, welcke vijf in getal waeren, als: 1. dat sij souden verclaeren in goede conscientie, dat sij macht hadden van haere committenten om te decideren niet alleen vande accommodatie en onderlinge tolerantie maer oock vande waerheyt ofte onwaerheyt dier poincten2 daer over tegenwoordich questie is; 2. dat sij niet souden communiceren oft raetplegen met de geciteerde Remonstranten, nochte oock het geene het welcke in de absentie van de selvige inden synodo gehandelt wert souden elimineren; 3. dat sij niet souden verwisselen den persoon ofte qualiteyt van rechters als sij waeren inden persoon van partijen en aenclagers; 4. dat sij niet door ontijdige en onbehoorlijcke tuschenspreeckingen de actien van den synodus souden verhinderen oft verstooren; 5. en ten laesten dat sij souden doen den selfden eedt, die de andere leden der synodi gedaen hadden, van alleen te sien op Gods Woort en sonder praeiudicie te sullen oordelen. De Remonstranten van Uyttrecht uijtstel versocht hebbende om op de voorgestelde conditien te mogen antwoorden, hebben naulyx respijt connen gecrijgen tot des avonts ten vijf uyren. Ende ondertuschen dat dit geschieden moesten de geciteerde Remonstranten buijten de vergaderinge staen en met patientie verwachten tot dat de sessie geeyndicht was. Naer de voorschreven predicanten van Uyttrecht hebben volgens haeren last noch tsavonts te vijf uyren een schrift overgelevert, waer inne sij verclaerden haer bereyt te sijn de vier van de voorgestelde conditien te achtervolgen, maer wat de tweede aengaet haer en dochte niet billich te sijn datmen haer soude verbieden communicatie met sodanige personen welck de synodus (1) uyre] P: wijze – (4) Uyttrecht] P: Uytregt – (5) lidtmaten] P: lidmaten – (15) tegenwoordich] P: tegenwoordig – (16) oft raetplegen] A: interl. add. – (20) waeren] P: waren – (20) aenclagers] P: aenklagers – (23) laesten] P: laetste – (24) Woort] P: woord – (26) Uyttrecht] P: Uytregt – (33) uyren] A: interl. add. – (35) billich] P: billye 2

The Five Articles.

836

ii/2.264 daniel de breen to rem bisschop

voor haere partijen niet en wilde erkennen, welck partijschap alleen oorsake conde sijn waerom men haer sulx verbieden soude, verclaerden voorder dat haer dochte vreemt sijn het geene dat daer bij gevoecht wert, van niet te elimineren die dingen welcke indhet p[?] bijwesen van een soo groote meenigte van toehoorderen souden gehandelt werden, ten waere dat men de selvige altesamen oock die mont wilde toesluyten ofte voortaen niet meer tot de vergaderinge toe wilde laten. Hierop hebben sij voor antwoort ontfangen dat de eerwaerdige synodus, door het woort elimineren niet anders verstont, als het verbreyden en communice dier dingen, welcke sij als regters sittende met geen goede conscientie en souden mogen elimineren. Doch als sij hier op onderlinge met haere broeder geraetslaecht hadden is door gemeyn toestemminge goet gevonden, dat sij hare sitplaetse verlaten souden en heen bij de andere Remonstranten voegen souden. Dit is de uijtcomste vande derde3 sessie geweest. De vierde sal een toecomende Maendach worden gehouden, welcke geschiet sijnde sal uwe edele van haer handelinge adverteren. Hiermede desen eyndigende bevele uwe edele met uwe lieve huysvrouwe en gantsche huysgesin inde genadige bescherminge des alderhooghsten. Uwer Edele broeder mijn eerwaerdige meester4 doet u edele van gelijcken seer groeten. U lieden dienstwilligen vrient, Daniel de Breen [Address:] Eersamen vromen, seer discreten heer Rem Egbertszoon Bischop woonende int Slot van Coninxbergen over de Rouaensche Kaey.5

(1) oorsake] P: oorsaecke – (4) indhet…bijwesen] P: in het bijwesen – (6) voortaen] P; A: illegible – (9–10) communice] P: communiceren – (10) sittende] P: zittende – (12) hier…geraetslaecht] P: hierop onderling met haere broeders beraedslaagt – (13) goet] P: goed – (13) hare sitplaetse] P: haere zitplaetsen – (14) souden] A: del. – (14) heen] P: hen – (15) Dit is] A: repl. del. Als is – (15) vierde] P: 4e – (15) een] P: om. – (16) Maendach…gehouden] P: maendag gehouden worden – (16) sal] P: foll. by ick – (17) adverteren] P: adviseren – (21) lieden] P: Edelen 3

4

5

De Breen is talking about the 24th session of the synod, but it was the third session which he himself attended with the cited Remonstrants. De Breen refers to Simon Episcopius as his former teacher. Simon is the brother of the addressee Rem. Slot van Coninxbergen is the name of Bisschop’s townhouse. He lived at the Koningsgracht 138 (later known as Singel) near the spot where merchandise was shipped to and from France.

5

10

15

20

ii/2.265 jean diodati to be´ne´dict turrettini

837

II/2.265 Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini Date: 9 December 1618 Main source: A: Geneva BGE, MS Ami Lullin 53, 35r–v (original) Other copy: RCP, 14:217–222 Summary: Diodati complains of the lack of support he receives from Tronchin. Fourteen Remonstrants appeared before the synod. Episcopius spoke in the synod with audacity. Things are heading in the right direction. There is substantial agreement among the foreign delegations; only the Bremen delegates incline toward tolerance. Oldenbarnevelt’s fate is sealed. Princes Maurice and Frederick Henry pretend reconciliation. Some ministers are unnecessarily sharp. News of the Queen of England’s death. A comet has appeared in the sky. Editor: Nicolas Fornerod

15

20

25

30

Monsieur mon neveu, Nous attendons de vos lettres par Messieurs Chamier et Chauve, lesquels Monsieur de Chastillon,1 qui passe ces jours par ici, me dit avoir eu nouvelles estre ja passe´s par Geneve. Pour nous, je vous dirai premierement que, Dieu merci, nous passons cet hyver assez aspre fort facilement et sainement. Monsieur Tronchin se reprend peu a` peu, mais tousjours a` son ordinaire; il n’y a ne discours, ne response et, au fort des affaires, je n’espere pas grand renfort de son conseil, et suis ravi d’y avoir si peu veu par dela`, car de vray je ne me seroy jamais embarque´ a` si peu de secours. Mais patience. Les Arminiens sont enfin comparus avant hier en nombre de 14. Episcopius a parle´ sans conge´ du synode, d’une audace, temerite´, calomnie du tout incroyable et intolerable. Je ne sai que nous ferons de ces testes: tous quasi sont jeunes et ne peut on asseurer aucun pied sur leur dire. Toutesfois, ils voyent bien que le cours et le vent leur est contraire, car Messieurs les Estats sont fort resolus a` gouverner autrement leurs provinces et affaires a` l’advenir, et leurs depute´s se portent magnifiquement au bien dans le synode. Tous les estrangers sont fort accordans. Il n’y a que les Bremains qui semblent branler pour la tolerance, qui est neantmoins un masque et un chancre duquel il se faut garder autant que de l’approbation du dogme.2 Nous allons demain ouir leurs exceptions contre le synode et, dans peu de jours, pourrons voir quel train prendront les affaires. 1

2

Gaspard de Coligny, count of Chaˆtillon, was sent to The Hague in order to improve France’s diplomatic relations with Maurice of Orange. Daniel Chamier, professor of theology at the Academy of Montauban, and Jean Chauve, pastor of Sommie`res, were in Geneva when they heard that Louis XIII prohibited their travel to Dordrecht. Diodati thought from the beginning of the synod that the Remonstrant doctrine should be firmly condemned.

838

ii/2.265 jean diodati to be´ne´dict turrettini

Barnevelt est perdu; la France file plus doux maintenant et Monsieur de Chastillon a charge, a` ce qu’il me dit, de radober3 les malentendus. Mais ces gens se trouvent extremement aliene´s et tre`s bien joints avec l’Angleterre qui leur suffit. Toutesfois, il est bon pour tous qu’on ne laisse point a` fait4 l’alliance et l’amitie´ de France, ce qui (se) s’observera sans doute. Les deux princes freres semblent se rallier et sont alle´s ja quelques dimanches au preche ensemble. Madame de La Trimouille y a beaucoup travaille´. Elle m’a fort voulu persuader que le mal n’estoit pas si grand, comme on le faisoit.5 Langherack6 est rappele´ de son ambassade de France comme Barnevelliste, Utenbogard grandement charge´, et surtout par les plaintes ordinaires de la femme de Barnevelt.7 Nous avons ici nouvelles de la mort de la Reine d’Angleterre, qui n’est pas estime´e mauvaise nouvelle.8 Nous avons aussi eu une alarme d’un assassinat contre son Excellence,9 mais elle a este´ fausse. Tout semble tendre ici a` une grande reformation, mais, helas, il y a des ministres brutalement indiscrets et importuns. Nous venons d’en entendre un desfroque´ cete apre`sdisne´e qui nous a grandement attedie´s.10 Ils mettent les ongles et le fer sans propos. Je vous prie, dites moi si la comete qu’on void ici est aussi en vos cartiers; il y a environ 15 jours qu’elle apparoit du coste´ du Sudost et fait son cours ne s’eslevant qu’environ de 20 a` 25 degrez. Elle est affreuse et a grande queüe de 15 degrez environ.11 Je vous salue tre`s humblement avec tous vos et mes parens. Dieu vous ait en sa sainte garde. De Dordrecht, ce 9 Decembre 1618. Vostre frere et serviteur, J. Diodati. Monsieur Du Maurier, ambassadeur a` La Haye, m’escrit que le Cardinal de Savoye, ayant fait quelque ouverture de la reddition de la Bresse ou partie, a 3 4 5 6

7 8

9 10

11

Radober: calm down. A fait: entirely. Charlotte-Brabantine of Nassau (1580–1631). Gideon van Boetzelaer (or de Bodtselles), baron of Langerak or Languerach, took over from Franc¸ois van Aerssen as ambassador of the United Provinces in Paris in 1614. He was committed to Oldenbarnevelt, but he claimed afterwards that he only intended to serve the States. Maria van Utrecht (1550–1629) married Johan van Oldenbarnevelt in 1575. Anne of Denmark (1574–1619), daughter of Frederick II, married James I in 1589. The news of her death was premature. She died in London in the beginning of March 1619. Maurice, Prince of Orange. Attedie´s: bored. – Fabrice de la Bassecourt (1578–1650), former priest in Orle´ans and pastor in Metz after his conversion to Protestantism. He denounced the heresy of Simon Goulart the Younger and replaced him as pastor of the Walloon Church in Amsterdam. The comet 1618-III was discovered by Johannes Kepler on 10 November 1618.

5

35v A 10

15

20

25

ii/2.266 johann jakob breitinger to the zurich magistrates

839

este´ nettement refuse´;12 peut estre que de dec¸a` on taschera de rompre ce mariage par l’ouverture de celui d’Angleterre. Je suis fort sonde´ et presse´ pour Leiden.

5

[Address:] A Monsieur, Monsieur Turrettini, fidele ministre de Christ, a` Geneve.

II/2.266 Johann Jakob Breitinger to the Zurich Magistrates Date: 30 November / 10 December 1618 Main source: A: Zurich StA, E II 389, 247–250 (copy) Other copies: MT, 2/3:380–385; Zurich ZB, Ms B 111, 161–167; Zurich ZB, Ms B 235, 36r–37v; Zurich ZB, Ms D 237, 64v–67r; Zurich ZB, Ms G 2, 1352–1354; Zurich ZB, Ms J 59, 308r–311r; Zurich ZB, Ms J 241, 84–87; Zurich ZB, Ms S 309, 36r–37r Summary: Breitinger hopes that the magistrates received his letter of 30 October [N.S. 9 Nov], and also that they took notice of his letter to the Zurich pastors. He would have written sooner if there had been anything worth reporting. After all delegates and cited Remonstrants arrived, the latter were told to present their opinion on the Five Articles and their views on the Belgic Confession. Then one of the Remonstrants (Episcopius) gave a very elegant but long-winded speech, complaining about the injustice being suffered by the Remonstrants and exhorting the foreign delegates to be impartial. The following day another Remonstrant gave a speech even longer and harsher, denying the legitimacy of the synod. On 2 December [N.S. 12 Dec], having been admonished repeatedly, the Remonstrants eventually consented to address the main topic of the synod. The Remonstrants attending the synod are for the most part young people who are nevertheless very well skilled in the art of doubting. They have a large following, even though their political and ecclesiastical leaders are imprisoned, dead or on the run. Thank God, the number of followers is decreasing. At Delft, a distinguished Remonstrant renounced publicly. The synod sent someone to preach at Gouda, whose sermon there was well received. It is difficult to assess how long the synod will take and what the outcome will be. The procedure is involved and everything is proceeding slowly. Still, the Zurich council was well-advised in sending delegates to Dordrecht, since the Remonstrants maintain that their positions agree with those of Heinrich Bullinger. Breitinger writes nothing about the political situation, partly because he is not sufficiently informed, partly because the council will learn the relevant news from other sources. Editor: Christian Moser

12

The Cardinal Maurice de Savoie, son of the Duke Charles-Emmanuel I, was negotiating the marriage between his brother Victor-Ame´de´e and Christine of France, sister of Louis XIII.

840

ii/2.266 johann jakob breitinger to the zurich magistrates

Herr burgermeister etc., gnedige, liebe herren, Ich bin guo ter hoffnung ewer ersamm wyßheit myn schryben uß Dortrecht vom 30ten Octobris1 [N.S. 9 Nov] wol empfangen, uß demselben myn unnd übriger deputierten glückliche reiß, wie auch uß einem anderen an myn herren die gleerten erfolgten bericht2 etwas wyters verstanden haben werde. Hieruf hochwolgedacht eüch myn gnedig lieb herren von beschaffenheit dio ßers synodi mit mehrerem zuberichten hette ich mynem schuldigen gehorsam gemaß nit underlassen, wan nit die sach von tag zuo tag sich verlengeret, das nütt besonders bißhar zuo schryben gewäßen ist. Nachdem von den herren delegierten provincial-staden an der zal zwentzig, uß iren provincial synodis der kilchen-dieneren sechß und dryßig, der kilchen eltisten sibenzächen, von den Niderlandischen hochen schuo len fünff, sampt den frömbden uß Engelland, Pfaltz, Hessen, Eydtgnoschaft, Genf, Brämen unnd Embden alle bysammen, die citierten Arminianer an der zahl fünffzächen ouch vorhanden, hatt man alle handlung von den gravaminibus der particular-synoden ingestelt unnd donstags den 26ten Novemb. [N.S. 6 Dec] die Arminianer fürbescheiden und befolen, ire meinung über die fünff stryttigen articul, sampt allem anderen, was inen der Niderlandischen cono o fession halben möcht angelegen syn, zueroffnen und zubewyßen.3 Inn erwartung dessen hatt morndeß ein Arminianer oder Remonstrant, wie man sy heißt, inn ir aller nammen gehalten ein gar wyttlaüffige, von latinischer spraach zwaren ein zierliche, aber am innhalt gar ein bittere oration, in deren er sich ab dem gägentheil der grösten gegen inen verübten unbilligckeiten zum höchsten ercklagt und die frömbden theologen ernstlich vermanet, daß sy sich inn dißem werck unpartheyisch erzaigen wöllind.4 Unangesechen aber inen diße unform mit besonderer bscheidenheit und zum fründtlichisten undersait, auch darby ernstlich gebatten worden, ohne derglychen unnothwendigen wyttleüffigkeiten zuo kommen an die sach selbs, auch ein rächnung o zuhaben der frömbden der zytt unnd deß grossen costens, hatt ein anderer Arminianer doch auch inn gemeinem nammen folgenden tags gehalten ein noch vil langere und vil ein scherpffere red,5 darinnen sy dißen synodum heisßend schismaticam und sich denselbigen für keinen rächtmessigen synodum nit, die frömbden umb etwas ußgenommen, sonder allein für ire widersächcher, und hiemit iren sententz gantz für nichtig zuo halten ercklerend.

(31) ein] A: interl. add. 1 2 3 4 5

Cf. ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 7. See no. II/2.123. Session 22, see ADSND, 1:33–35 and 218–220. Oration of Simon Episcopius, see no. II/2.131. This perhaps refers to a speech by Carolus Niellius on 10 December, with the document of Remonstrant conditions for a lawful synod, see no. II/2.142.

5

10

15

20

25

248 A

30

ii/2.266 johann jakob breitinger to the zurich magistrates

5

10

15

20

25

30

35

841

Nachdem sie dißere ire beide orationen dem Praesidenten übergäben inn schrift, und ein ersammer synodus dieselbigen sampt allen eingefue rten grüno den wol erwägen, darüber auch etliche zytt zugebracht, sind sy nach langem o o uf vilfaltigs zusprächen ernstlichen zu mehrmahlen widerholten befelch der herren staden delegierten dahin benötiget worden, das sy zur haubtsach selbs o zukommen, glychwol nit ohne verdrießliche wort versprochen habend, mittwochen den 2 diß [N.S. 12 Dec].6 Es sind diße anwäsende Remonstranten den mehren theil junge, aber in zwyfelhafftigen arden redens so geübte lüth, das sich nit gnuo g zuo verwundeo ren. Und laßt sich ansächen, das mit iren personen wenig ußzurichten syn werde. Sy habend an sich gehenckt alles, was inn dißen lannden von secten und sontst widerwertig ist unßer wahren christenlichen religion, und also einen grossen anhang, ungeacht ire weltliche fürnembste patronen wägen grosser untrüw unnd verräthereyen gefangen, ire geistliche anfue rer aber eintweders tod oder landtflüchtig sind. Es nimpt aber darumb ir anhang nit zuo , Gott lob, sonder vil mehr ab. Vil ansächenliche lüth, welche inen nit ungünstig, habend an irem unformbcklichen und unufrichtigen proceß wenig gefallens. Und sovil wenigers, wyl die unseren gegen inen erzeigend ungleübliche o gedult und sanfftmutt, und innsonders augenschynliche redligkeit. o Zu Delfft inn Holland hatt verschinner sontagen einer in offentlicher predig vor einer grossen menge volcks frey und unversehen ein Arminianischer fürnemmer lehrer widerrue ft,7 auch synen irrthumb inn einem getruckten patent offenlich beckenntd.8 Glychfals hatt dißer synodus einen gesandt gen Gouda zuo predigen, da sich auch inn 500 personen glych uf erste predig der wahrheit günstig erzeigt.9 Gibt also der gnedig Gott trostliche anzeigungen, ob glych uß den häübteren dißer trennung sich keiner wurd lasßenn wyßen, dennocht by dem übrigen volck, welches uff den ußgang dißers synodi ein o ernstlich aug hatt, nit ein geringe frucht durch synen gnedigen sägen zuverhoffen syge. o Belangend wie bald dißer synodus enden, und jeder widerumb zu den o synen kommen möchte, ist dißmalen noch schwerlich zuurtheilen. Es gaht alles gar langsamm zuo , auch ohne der Remonstranten besondere ufzüg. Es sind biß uff diße stund nunmehr gehalten zwo und dryßig gezälter sessionen, und sind doch die Remonstranten erst diß tags, und darzuo gar vortheilig und widersins zuo dem ersten stryttigen articul geschritten. Alles was zuo berathschlagen fürgetragen, wirt nit nur von vilen wyttleüffig zun sachen geredt von mund, sonder der synodus begärt inn jeder sach von jeder nation, wie auch 6 7 8 9

Cf. ADSND, 1:54 and 237 (session 30). Johannes Taurinus, cf. no. II/2.125. Cf. Brandt, 2:937–938. On 28 and 29 November a request by the Gouda Contra-Remonstrants for a preacher was discussed by the state delegates; see ADSND, 1:476–477.

842

ii/2.266 johann jakob breitinger to the zurich magistrates

von jeder Niderlandischen provintz, die meinung unnd gründ in schrift, welches allwägen inn nechster session vor gantzer versamblung mit luter stimm wirt abgläsen. Wyl dan alles wirt flyßig ufbehalten, darnäbend uß allen orten von allerley religion und standtspersonen, beckante unnd unbeckante, inn o grosser anzal werdend zugelassen, so haltet jede nation näbent den gemeinen o o zusammenkunfften auch ire besondere, ire meinung nach nothdurft zuvero fassen. Daher sich diß geschäfft noth halben verlengeren muß. Wie lang es sich aber verzühe, befindt sich doch, das mehr wolgedacht ir myn gnedig herren mit sendung der eüweren gethan ein sehr noth wendig guo t werck. Wyl die Arminianer diße land beredt, das die Eydtgnößischen alten gleerten, herr Bullinger aber loblicher gedächtnus füruß, irer meynung zuo gethan sygind, ist inen, als sy wider dißen synodum protestiert, den 1 Decemb. [N.S. 11 Dec] e von den Chur pfaltzischen theologen inn offner versamblung fürgeworffen, ob sy glych verwerffen woltind die gägenwirtigen alle, so könnind sy doch nit e verwerffen die jenigen, welliche hütigs tags inn loblicher Eydtgnoschafft an eben denen orthen predigend, inn welcher noch vil deren inn läben, die herren Bullinger selbs gsechen und ghört, und erckennind, das herr Bullinger und syne nachfolger ein glychförmige lehr fue rind. Ist also unsere gägenwirtigckeit den Arminianeren nit gar erwünscht, aber dem übrigen gantzen synodo und herren delegierten staden gar lieb und angenem. Desßen e. e. w. e ich nit unberichtet lasßen sollen, zum underthenigisten bittentd, wan es etwas langsamm beschicht, sy daßelbig nit mir, sonder dem langsammen proceß o dißer orthen zuschryben welle. Belangend den politischen status dißer landen wyl ich deßelben zum theyl nit gewüsßen grund, zum theil alles frue y in den gemeinen zytungen heimbkomet, hoffe ich, e. e. w. mich auch derselben halber gnedig für entschuldiget halten werde. Bitte schließlich den allmechtigen Gott von hertzen, das er mer hochwolgedacht eüch myn gnedig lieb herren alle gemeinlich und jeden samet den synigen besonder inn allen gnaden erhalten, eüwere lobliche regierung gnedigklich zur pflantzung und erhaltung eines christenlichen Gott angnemen läbens wol benedeyen und segnen, die liebe kilchen vor unruo wen und das gemein vatterland vor bößen practicken und allem wiederwertigen gwalt bewaren, auch der gantzen christenlichen gemeind eüwrer statt und land ein friedsamm, gesund, fruchtbar, glückselig nüw jar und folgendts die ewige freüd vätterlich verlychen welle durch unnßeren lieben herren und heyland Jesum Christum, Amen. Datum zuo Dordrecht inn Holand uß dem national-synodo, den letsten Novembris10 [N.S. 10 Dec] anno 1618. E. e. w. undertheniger und gehorsammer, 10

Some events mentioned in this letter took place later than 30 November / 10 December 1618.

5

250 A 10

15

20

25

30

35

ii/2.267 proposition of the french ambassadors to the states general

843

Hanß Jacob B[reitinger], diener der k[ilchen] Z[ürich].

5

[Address:] Den hochgeachten, frommen, edlen, vesten, fürsichtigen und wyßen herren burgermeister11 und rath der loblichen statt Zürich, mynen besonders hochehrenden, gnedigen, lieben herren und oberen.

II/2.267 Proposition of the French Ambassadors to the States General Date: 12 December 1618 Main source: A: Paris BnF, Ms fr. 15957, 482r–484v (copy) Summary: Ambassadors De Boissise and Aube´ry du Maurier present to the States General Louis XIII’s position on the Dutch crisis. First, they advise on the need to maintain the union between the Dutch provinces. According to the French ambassadors, the fewer political changes made, the easier peace will return. Secondly, they lay out their idea of a fruitful synod in some general considerations. Thirdly, they have their eye on the issue of detainees. They point out that Oldenbarnevelt was an important actor in political life and therefore he should be treated with clemency. Editor: Thomas Guillemin

PROPOSITION DES AMBASSADEURS DE FRANCE FAICT A` MESSIEURS LES ESTATS GE´NE´RAUX DES PROVINCES UNIES DES PAYS BAS SUR LA PUTATION DE LETTRE DE SA MAJESTE´ AUSDITS SIEURS ESTATS DU 28 NOVEMBRE 1618

20

25

30

Messieurs le Roy notre maistre nous commande de continuer envers vous les mesmes offices que nous vous avons cy devant rendus touchant le bien et repos de votre Estat combien, qu’ils n’ayent este´ receus selon le me´rite de son alliance et amitie´, mais en l’estat pre´sent de vos affayres, sa Majeste´ ne laissera de vous tesmongner qu’elle en a pareil soin que de la paix et tranquilite´ de son royaume. Nous persisterons donc a` vous exhorter a` demeurer fermes en l’union de vos provinces comme principal fondement de votre Estat, et de prendre garde que les changemens de magistrats et conseil qui ont este´ faict dans vos villes, n’acroissent les inimitie´s et dissentions entre les citoyens au 11

Hans Heinrich Holzhalb.

844

ii/2.267 proposition of the french ambassadors to the states general

lieu de les gue´rir, car toutes mutations de magistrats, de lois et de police sont dangereuses au gouvernement public s’elles ne se font pour quelque grande ne´cessite´ ou qu’elles soyent si utiles en commun que personne ne s’en puisse plaindre, partant vous debvez donner ordre que les nouveaux magistrats par leurs bons et justes de´portements s’acquie`rent la bienveillance du peuple, et se gouverneret sy mode´re´ment envers ceux qui ont este´ demis que la multitude inconstante n’ayent ocassion de regreter l’ancien ordre et que ceus qui sont oster de leurs charges portent patiemment ceste mutation comme faict pour le bien commun de tous. Le synode que vous avez convoque´ nous donne espe´rance qu’il s’y trouvera quelque moyen de paix et concorde sur les points qui ont donne´ cause au trouble et schisme qui est parmy vous. Pour le rendre fructueux il faut qu’il soit libre et seur pour tous ceux qui auront a` s’y trouver, et que les opinions y soyent examine´es sans passion ny conside´ration quelconque, sinon de l’honneur de Dieu et repos des consciences, et certes quiconque entreprendra d’atteindre a` ces hauts myste`res et tresors de la sapience divine, sans une grande humilite´ et submission, s’en trouvera autant eslongne´ qu’il cuidera s’en approcher. Nous avons aussy a` vous parler de la part du Roy de vos prisonniers et vous repre´senter combien il importe a` l’honneur et re´putation de vos affayres et gouvernement, a` la paix de vos provinces, et concorde entre vos subjects, que vous leurs facie´s administrer bonne et briesve justice. Ils sont accuse´ de crimes les plus e´normes et de´testables qu’il est possible, de trahison contre leur patrye, d’intelligence avec vos ennemis, et d’avoir expose´ vos villes au danger d’un pillage et de´ffusion de sang. S’ils sont coulpables de ces de´loiaute´s, le Roy notre maitre vous conseille d’exercer contre eux la rigueur des lois, mais comme ces crimes sont des plus atroces et dignes de peynes tre`s griesves, ils ont este´ re´duis a` certains faicts outre lesquels les bons et sages princes ny les re´publiques bien ordonne´es ne les ont voulu estendre. Au contraire plusieurs princes se sont monstre´s faciles a` pardonner mesmes les entreprises contre leurs personnes, et les re´publiques plus libres, ont tousjours espargne´ le sang de leurs citoiens, mesmes e`s plus grans male´fices, estant l’une des marques principales de liberte´ de ne toucher facilement a` la vye des citoiens, le crime dont de prodition doibt este pris en ces propres termes, sans le tirer par des conse´quence et inductions a` d’autres actes qui ne sont de ceste qualite´, les contentions qui arrivent souvent au maniement des affayres, les jalousies de pouvoyr et authorite´ et l’ambition qui porte tousjours les hommes a` entreprendre plus qu’ils ne doibvent, sont maux ordinaires des Estats, dont il arrive plusieurs inconve´niens et malheurs, toutesfois ils ne furent oncques impute´ ce crime de lese majeste´ ou trahison contre l’Estat, pour ce que les crimes se jugent par l’intention et volonte´ et non par l’e´ve´nement. Nous ne doubtons pas messieurs que par vos inte´grite´s et pru-

5 482v A

10

15

20

483r A

25

30

35

483v A

40

ii/2.267 proposition of the french ambassadors to the states general

5

10 484r A

15

20

25 484v A

30

35

845

dences vous ne distinguiez ainsy qu’il appartient les faicts dont ces prisonniers sont accuse´s, estant mesme question de la vye de vos officiers et subjects constitue´s en dignite´ dont l’un d’eux est le plus ancien conseiller de votre Estat qui est le sieur Barnevelt sy recommandable par ses longs et signale´s services qu’il a rendus a` ce pais, dont il a le public et tous les princes et Estat vos allie´s pour tesmoins, qu’il est dificile a` croire qu’il eust conspire´ a` la hayne de sa patrie pour laquelle vous reconnoisse´s qu’il a tant travaille´. Toutesfois puisqu’il en est appele´ en justice il importe a` la seurete´ de votre estat que la ve´rite´ en soyt conneus. Pour ce faire vous luy debvez donner et aux autres accuse´s des juges non suspectz ny passionne´s qui les jugent selon les lois de votre pais, sur preuves claires et indubitables selon qu’il est requis par le droict, et non sur conjectures et pre´sumptions qui trompent souvent les juges, pour ce qu’il y a beaucoup de choses apparentes et vraysemblables qui ne sont pas vrayes et autres vrayes qui n’ont aucune verisimilitude, ainsy par un jugement e´quitable et mode´re´ vous ferez voyr a` tout le monde que vous estes dignes de posse´der et commander cet estat au gouvernement duquel Dieu vous a appelle´s. Le conseil que le roy vous donne au faict de ces prisonniers est de n’user envers eux de rigueur mais plutoˆt de douceur et cle´mence, comme tre`s agre´able a` Dieu, propre a` languir les coeurs des peuples et les rendre obe´issans, c’est la seurete´ des Estatz convenable au votre pour re´unir vos subjects diriger et adoucir les aigreurs qui sont entre eux a` quoy nous avons charge d’ajouster la prie`re et recommandation de sa Majeste´ pour l’inte´rest qu’elle a en la conservation de votre estat, et la connoissance qu’elle a des grands services que ce personnage vous a rendus, et l’affection qu’il a tousjours porte´ a` maintenyr l’alliance entre la France et ces Estats actes et tesmonnages de sa loiaute´ et fide´lite´ sy remarquables qu’ils semblent exclure tout soupcon de trahison et perfidie, et dont jusques icy sa Majeste´ ne le peut tenir coupable que par e´videntes preuves vous ne luy facies parroistre le crime, apre`s tant de bons advis qui vous sont propose´s de la part du Roy. Si vous choisissez plustost la voye de rigueur sa Majeste´ aura la gloire et contentement de vous avoir donne´ des conseils de vray amy et allie´, salutayres et asseure´s, dont l’usage pour l’e´ve´nement seroit aussy heureus a` votre estat comme les contrayres sont dangereux. Et tiendra sa Majeste´ a` tre`s grande offense le peu de respect que vous avez rendu a` ses conseils, prie`res et amitie´, laquelle est pour en recevoir autant de diminution, comme par le passe´ vous l’avez trouve´ prompt et favorable a` votre besoin, a` la Haye le 12e Decembre 1618 et de´livre´ le lendemain ausdits Sieurs Estatz.

846

ii/2.268 cited remonstrants to johannes uytenbogaert

II/2.268 Cited Remonstrants to Johannes Uytenbogaert Date: 14 December 1618 Main source: A: Brieven, 2:52–58 (copy) Summary: This letter is part of the correspondence between Johannes Uytenbogaert and the cited Remonstrants in Dordrecht. This responds to a letter of 5 December from Uytenbogaert, which appears to be lost. See also nos. II/2.289 and II/2.292. The cited Remonstrants thank Uytenbogaert for his loyal support and good advice. Caspar Barlaeus is helping them draft their writings. They report on the manner in which they are being treated by the synod. Especially they complain about the way the synod dealt with the oration of Simon Episcopius. Editor: Tjaard Barnard

DE REMONSTRANTEN, GECITEERT OP DE SYNODE TOT DORDRECHT, AEN JOANNES UYTENBOGAERT1 Eerwaerdige, hooch-geleerde, seer godtvruchtige ende voorsienige broeder in den Heere Christo, Uwe edeler missive, gedateert den 5en deser, is ons, bij malkanderen tot Dordrecht vergadert zijnde, behandicht; ende hebben daer uyt gaerne verstaen uwe edeler bestendige yver tot de sake J. Christi ende sijner heilige waerheyt; mitsgaders de vaderlijcke sorge voor ons, die u edele betoont door Christelijcke ende ernstige vermaningen aen ons, om sonder iemant te vreesen ons te quijten in het werck, dat ons van onse opper-herder J. Christo is opgeleght. Het is oock waerde broeder, ja vader, in Christo, onse vaste voornemen, het talent, dat ons betrout is, tot winninge aen te leggen, ende de waerheydt, die wy uyt de heilige Schrifture geleert hebben, ten aenhooren van een yder, kloeckmoedighlijck te belijden. Maer so dickmael wy aen u edele gedencken, welck dagelijkcks in allerleye voor-vallende saken geschiet, bedroeven wy ons seer, dat wy nu, als ons de hoochste noodt treffet, van u edele jegenwoordigheyt ende getrouwe raedt berooft zijn; te meerder, dewijle wy gewoon zijn, in allen saken onse oogen naest Godt op u edele te slaen, onse ooren tot u edele advijsen te laten oopen zijn, sonder raedt sijnde uytkomste van u edele te verwachten ende te ontfangen; kortelijck, het beleydt van de geheele sake u edele gelijck u edele meriteerdet ende wy van nooden hadden, te betrouwen. Hadde den goeden Godt belieft hem over ons te erbarmen, ende soodanich stierman te laten behouden in dese tijdt, daer groote stormen haer tegen ons verheffen, ende de baren van dese woedende zee, ons ende 1

Cf. Rogge, 2:29.

15

20

25

30

35

53 A

ii/2.268 cited remonstrants to johannes uytenbogaert

5

10

15

54 A

20

25

30

35

55 A

40

847

onse goede sake de ondergangh dreygen, wy souden oorsake hebben, om grootelijcks ons te verheugen. U edele hebt op het naeste ende nauste doorsien, dat tot vorderinge der waerheydt behoort; ende sijt, meer als iemandt anders, ervaren in de synodale proceduren; ende over sulcks bequaem, om ons in allerleye swarigheydt met hulpe, ofte ten minsten met goede raedt, te dienen. Doch also het den Heere beliefte toe te laten, dat u edele dese droefheyt, ende ons, ja de gemeene sake selfs, so merckelijcke schade aengedaen wort, moeten wy ons oock in desen te vrede stellen; vertrouwende dat de Heere, den welcken wy dienen, niet sal toelaten, dat sijn waerheyt te schande gemaeckt werde. Hy sal, onse ende des volcks sonden genadelijck vergevende, na sijn belofte ons geven in dese ure wat wy spreecken sullen, ende ons bequaem maken om die leere, die na godtsaligheydt is, door onse geringen dienst meer ende meerder op de kandelaer te stellen,2 tot confusie der gener, die de selvige tot noch toe verduystert ende tegen-gesproken hebben, tot blijdtschap van alle vroome, ende grootmakinge van sijne ende sijns soons J. Christi heylige name. Wy bevinden oock datelijck sijn hulpe; want by ons, die hier zijn, tot noch toe, also gesterckt heeft, dat wy te samen eenssins zijnde, resolutie genomen hebben, om der menschen vreese niet te vreesen, maer kloeckmoedighlijck te strijden voor ’t geloove, dat eenmael den heyligen gegeven is, voor schade achtende, al wat in de werelt ons soude mogen aengenaem zijn, ende verachtende alle ’t gene ons van menschen soude konnen aengedaen worden, op dat wy dit eenige winnen mogen, dat wy onsen Heere getrou zijn. Wij hebben ons selven hem ten dienste geheyliget, ende uyt liefde tot sijn waerheyt dragen onse sielen in onse handen. Doch konnen wy den goeden Godt niet genoechsaemlijck dancken, dat hy ons d. Episcopium bygevoecht heeft, ende hem also met kloeckmoedigheydt sterckt, dat niet meerder te wenschen sy. Sijne E. heeft ten ingangh van onse handelinge so treffelijcke oratie, ende met soodanige vrymoedigheyt gedaen, dat het onse partyen wel doet, ende wy ons niet genoechsaemlijk verwonderen konnen; voorts oock tot noch toe heeft sijne edele hem also gequeten, dat wy niet twijffelen, of alle de gene, die onpartijdige ooren toebrengen, sullen goet contentement daer aen genomen hebben. D. Barleus is ons mede een trouwe noodthulper in ’t concipieeren ende stellen van onse schriften. Voorts een yder brengt toe, na dat hy gaven van Godt den Heere ontfangen heeft; de eendrachtigheydt soude u edele lief sijn om sien. De Heere geve dat sulcks ten eynde toe gecontinueert werde. Wy souden u edele midts desen gaerne senden de copien van alle schriften, die wy overgelevert hebben, mitsgaders van onse verbael; doch het kan te deser tijdt niet geschieden; wij hopen voortaen wat meerder tijdts te sullen hebben. Met korte woorden sullen wy yets melden. Nadien de voorgaende oratie is gereciteerd geweest, so hebben wy een ta2

Matt 5:15.

848

ii/2.268 cited remonstrants to johannes uytenbogaert

melijck lang schrift gelesen, dienende tot justificatie van de twaelf conditien, aengaende den synodum, in onse remonstrantie gestelt. Daer in wy met vele redenen hebben bewesen, dat de provinciale in den synodo meerendeels onse adversarii ende schismatici sijn, ende over sulcks onbequaem om onse rechters te zijn. Maer het synodus heeft ons seer onbillijcken bejegent: voor eerst, soeckende d. Episcopium op valscheyt te achterhalen, hem opleggende, dat hy, als sijn oratie, na datse gereciteert was, van hem ge-eyschet werde, soude hebben geseyt, non habeo aliud exemplar, ende dat hy een ander exemplar, als ’t welck hy in ’t reciteeren gebruyckt hadde, soude hebben overgelevert. Daer van ’t laetste wel waer is, dewijle hy gebruyckte sijn autographum, dat niet bequaem was over te leveren. Maer ’t eerste aengaende, hadde hy geseyt, non habeo aliud exemplar satis nitide descriptum. De laetste woorden heeft de Preses ofte niet gehoort, ofte niet willen weten, ende men heeft daer door gearbeydet, ons by de toehoorders in nadencken te brengen. Hier van is veel wercks gemaeckt, het geheele synodus ende meest alle uytheemsche hebben tegen d. Episcopium getuycht. Nochtans is het niet waer; daer van wy naest by hem sittende getuygenisse hebben gegeven. Loopt de leugen snel, de waerheydt onderhaeltse wel. Men heeft ons mede te laste geleyt, dat wy de heeren Staten ende sijn Excellentie oock voor scheur-makers gescholden hadden. Onse schrift tot justificatie van de conditien ingesteldt, is mede seer qualijck genomen, ende sonderlinge seecker protest, dat wy daer na hebben overgelevert, daer mede wy verklaerden, dat wy het synodus voor geen richter kenden, et iudicium illius nullum apud nos et ecclesias nostras pondus habiturum. Daer tegen schriftelijcke advijsen van alle de uytheemsche overgegeven zijn, oordeelende meest alle, dat de ContraRemonstranten geen scheur-makers zijn, ende dat zy, niet tegenstaende, dat sy adversa pars zijn, wel mochen richters wesen. Daer by quam oock een decreet van de gecommitteerde van Staten Generael, beneffens een scherpe censure des synodi. In plaetse van onse redenen te beantwoorden, heeft het synodus behagen gehadt, ons met censuren ende decreten van hare H. Mog. te overvallen. Copie van de laetste censure, ende de redenen der uytheemsche hebben wy niet konnen tot noch toe bekomen. Door geitereerde decreten, ende groote hevigheyt van de Heeren (die ons niet toe-lieten eens uyt te gaen om te delibereeren) willende weten, of wy wilden haer voorige decreet gehoorsaem zijn ofte niet, sijn wy so verre gekomen, dat wy belooft hebben tot de sake te komen, mits salva conscientia nostra et iudicio de hac ipsa synodo. Maer sulcks haer toe-geseyt zijnde, hebben sy in schrift geeyscht onse sententie over de Vijf Articulen, en de consideratien over de Confessie ende Catechismus. Wy hebben aengehouden op collatie; maer is ons afgeslagen. Is ons mede aen-geseydt, dat wy alleenlijck onse Vijf Articulen souden proponeren, expliceren, defenderen, sonder haer gevoelen te werderleg gen. Wij hebben onse sententiam over ’t Eerste Artijckel overgegeven, wel degelijck

5

10

15

20

56 A

25

30

35

40 57 A

ii/2.268 cited remonstrants to johannes uytenbogaert

5

10

15

20 58 A

25

30

35

849

haer gevoelen mede uytdruckende. Dit nam het synodus qualijck; derhalven wy wederom een sware censure verwachteden, ende waren geresolveert alle te samen de handelinge af te breecken, indien men ons wilde perssen haer gevoelen te verswijgen. Doch ’t is met een beleefde vermaninge afgeloopen, alsoo verscheyden exteri theologi hebben geoordeelt datmen ons sulcks niet konde opleggen. Nu is ons geboden, eer wy voortgaen tot explicatie ende defensie van ’t Eerste Artijckel, dat wy onse sententiam oock proponeeren sullen over de andere artikelen; ’t welck wy sullen doen tegen den 17 deser. Van de uytheemsche hebben wy niet goets te verwachten; ten ware van de Bremensibus, ende insonderheydt d. Martinio,3 die verre de billijckste is, ende adviseert na conscientie. Op huyden heeft hy geseyt, datmen ons behoort toe te laten, soo wel ’t een als ’t andere gevoelen voor te stellen, ende dat sy oock selve niet ongaerne behooren te retracteren, indiense beter onderwesen worden. De opperherder J. Christus wil hem over sijn gemeente erbarmen; ende ons sijn geringe dienaren, met de noootwendige gaven sijns Geestes verrijcken. Die selvige wil oock u edele waerde ende hertelijck beminde broeder, verstercken in u edele groote droefheyt. Laet het u edele niet ter neder-slaen, dat de wereldt tegen u woedet. Het is der heyligen lot; beswijckt niet, ende wert niet kleynmoedigh. Het sal een lichtelijck vergaende lijden zijn; de boven mate onbegrypelijcke swaerte der eeuwiger heerlijckheyt sal u loon zijn. Uwe goe de conscientie sy uwe wapen, troostet u ende weest sterck in den Heere; hy sal mogelijck na dit droevich onweder, noch sijn sonne laten schijnen. U edele wetet, ende wy getuygen het mede, dat alle uwe arbeyt tot bevorderinge der waerheyt aengerichtet is geweest. Eerwaerde ende beminde broeder in Christo, de Heere Christus geve u edele ende ons dat wy den strijt des geloofs volstrijden mogen, ende de kroone der gerechtigheyt bekomen. Hy stercke onse herten in dit onse, jae zijn, werck, ende geve goede uytkomste. Strijdet voor ons in den gebede by den grooten Godt, gelijck wy oock uwer noyt vergeten sullen. De Heere zy met u edele ende weest van ons allen hertelijck gegroetet. In Dordrecht. Desen 14en December 1618. Uwe edeler gantsch dienstwillige broederen, de Remonstranten op den nationalem synodum geciteert, neffens andere, die by haer zijn, ende uyt aller name, Eduardus Poppius, J. Arnoldus Corvinus, Bernardus Duinglo, Philippus Pynacker

3

Matthias Martini.

850

ii/2.269 dutch trade delegation in england to the states general

II/2.269 Dutch Trade Delegation in England to the States General (Selection) Date: 15 December 1618 Main source: A: London BL, MS. 17677, I:117, 365v (copy) Summary: In the relevant portion of the letter, members of the Dutch trade delegation to Great Britain report that they have learned that King James has sent a Scottish delegate to the Synod of Dordt. This decision was in response to discontent in Scotland that the King had originally only sent English delegates to the synod. The manuscript is an eighteenth-century copy of the original letter. Editor: Eric Platt

Hooge en Mogende Heeren: [The majority of the letter discusses the delegation’s activities since they arrived in Great Britain.] Wij verstaen, dat Sijne Majesteit noch gesonden heeft een Schotschen theologant1 nae Dordrecht tot het sinode nationael, ter contemplatie van de Schotten, die hun seer gemiscontenteert hebben gehouden, dat Zijne Majesteit alleene electie hadde gedaen van Engelsche theologanten, daer nochtans sij soo wel als d’Engelschen waren van de gereformeerde religie, en gesegent van Godt den heere met geleerde mannen.

15

Wijt Londen, den xvn December 1618. Hiermede, enz. J. van Goch, E.J. van der Dussen, Joachim Liens, Noel de Caron

II/2.270 British Delegates to George Abbot Date: 6/16 December 1618 Main source: A: Hales, 2:172–173 Summary: This letter was written by the British delegation at the Synod of Dordt to the Archbishop of Canterbury, George Abbot. In the letter the delegates described the arrival of the Remonstrants to the synod. Since their first appearance, the Remonstrants worked to delay the proceedings at Dordt and argued that the synod was not a legitimate judge of the conflicts within the Dutch Reformed Church. The foreign 1

Walter Balcanqual.

20

ii/2.270 british delegates to george abbot

851

delegates at Dordt were asked to respond to these claims. There was also some controversy over the speech that Episcopius gave before the synod and whether he had another copy of it or not. The Remonstrants so far only articulated their position on the first of the Five Articles. Editor: Eric Platt

10

15

20

25

30

173 A

35

Most Reverend and very good Lord, We have sent to your Grace by this bearer the things that have passed since the 24 of November [N.S. 4 Dec 1618]. We have been held here with matters which we look’d not for, long expecting the coming of the Remonstrants. They came to the synod the 26 of November [N.S. 6 Dec 1618]. We were in great expectation at their coming, to come to the points in question. But many delays have been made by them, and in seeking matters of delay, they moved two things: with the one they incumbred the synod; with the other they incumbred themselves. The first was their protestation against the synod,1 holding it for no lawful judge of their controversies, for which they gave two special reasons. First, because it was for the most part schismatical; secondly, it consisted of such as were their adversaries and therefore ought to be no judges. To these reasons the forreign divines were intreated to answer in writing. The answers which we gave, we have sent to your Grace by this bearer.2 The thing wherein they incumbred themselves was upon the first speech of Episcopius in the synod, which speech he was willed to deliver to the synod.3 The delegates that were present required also that it should be given with their names subscribed, which was done; but in delivering of it, Episcopius required that either the same αυÆ το γραϕον, or at least the αÆ πο γραϕον thereof, might be restored to him, because he had not another copy. This was generally taken to be his answer, but when it was found that he had another copy thereof, this was not well taken, and he was thereof admonished, which bred some question. This being ended, they were brought with much ado to set down their sentence of the First Article of the Five;4 which sentence as they have set it down, we have sent to your Grace. This is all that is yet done. The French divines have been long expected, and yet are expected. Thus with our prayers we commend your Grace to Gods blessed protection and rest. 1 2

3 4

For the Remonstrant protest against the synod (11 December 1618), see no. II/2.146. For the responses of the foreign delegations to the Remonstrant protest (12 December), see nos. II/2.150 to II/2.156. For the speech of Episcopius to the synod (7 December), see no. II/2.131. For the Remonstrant Statement (Sententia) on Article One (submitted 13 December 1618), see ADSND IV, Part Seven, Sect. 1.

852

ii/2.271 george carleton to george abbot

Your Graces bound in all duties, George Landavensis Joseph Hall John Davenant Samuel Ward

5

Dordrecht, December 6, 1618 [N.S. 16 Dec 1618]

II/2.271 George Carleton to George Abbot Date: 6/16 December 1618 Main source: A: Hales, 2:173–176 Summary: This letter from Bishop George Carleton to Archbishop George Abbot describes the arrival of the Remonstrants to the synod and the conflict that ensued. The Remonstrants asked Carleton and the rest of the British contingent at the synod to lobby the rest of the delegates to allow Grevinchoven to join them in defending their theological positions, but they demurred from doing so. The Remonstrants had also produced a defense of themselves that they were handing out to all the foreign theologians at the synod. The Remonstrants argued that the synod was not a suitable body to judge the theological differences in the Dutch Reformed Church because it was made up of their opponents. Bishop Carleton disapproved of this line of argument as well as the Remonstrants’ actions at the synod overall. In other news, he had heard that the Jesuits were strongly opposed to the synod, which he believed was a good sign. Bishop Carleton closed the letter by mentioning that Joseph Hall, another member of the British delegation, had recently been ill. Editor: Eric Platt

Most Reverend and my very good Lord, The things which heretofore we have been incumbred with did not yield me a just occasion to write to your Grace. Of late more occasions have risen. November 26 [N.S. 6 Dec 1618] the Remonstrants came first into the synod. Episcopius made a long speech,1 among other things, he declared that they offered a petition to the States, intreating that they might have Grevinchovius and Goulartius joyned to them,2 which the States denyed. It was declared that day in the synod that Grevinchovius was deposed by the church, that his deposition was made known to him by two sent from the States, that Gre1 2

For the speech of Episcopius to the synod, see no. II/2.131. For the Remonstrant petition to the States General regarding Grevinchoven and Goulart (28 November 1618), see no. II/2.118.

25

30

ii/2.271 george carleton to george abbot

5

10

174 A

15

20

25

30

35

853

vinchovius his answer was that he rested in that sentence; only he intreated leave to stay at Rotterdam and there practise merchandise. The same day before night, came to me Episcopius, Corvinus, and Duingtonius, three chief Remonstrants, entreating me to mediate for them, that Grevinchovius might be admitted to their company. I told them that the church had deposed Grevinchovius, and the States had approved the deposition, and therefore I could not meddle in that thing. Yet they were very earnest. I told them I would send for my collegues, and they should have a common answer. Whilest we stayed for my fellows, I fell into some speech with Corvinus concerning some things which he hath written, and found him nothing constant in those things which he hath published. When the rest came, they gave the same answer; yet were they very earnest, because they said Grevinchovius was for present speech best able to deal in that cause. I told them they must trust the goodness of the cause, and not to the present abilities of any man; and so they departed. But before they went away, they gave us a writing which they intreated us to read, which, they said, they purposed to deliver to the other forreign divines.3 The writing we sent to my Lord Embassador, purposing also to send, when the next opportunity served, to your Grace. Since this time the synod hath been somewhat warmed, for before we were held with small occasions. Three speeches by them have been made in the synod before the 2 of December [N.S. 12 Dec], one pronounced by Episcopius, two other made by Duingtonius. In all which speeches they declared that they held not this synod to be a competent judge of their controversies. When the first speech was made, the President ecclesiastical called for a copy thereof, or the speech it self; the President political4 added that the copy should be signed by their hands, which was done. In offering up the copy, Episcopius intreated that he might have it restored again, because (as he said) he had not another. But when Heinsius was afterward sent to him from the [state] delegates to require another copy, because they found that this copy which was exhibited did not contain all that Episcopius delivered, he shewed him another copy. Hereupon grew a business which for some time troubled the synod, whilst Episcopius cleared himself from falshood. He appealed against the President, who admonished him hereof, to the testimony of the whole synod. I declare to your Grace these things particularly, because these two things: one, that they denyed the words which they spake in the synod; the other, that they held the synod for no lawful judge of their controversies, giving these reasons – because it consisted for the most part of schismaticks, and 3 4

For the Remonstrant letter to the foreign theologians (6 December 1618), see no. II/2.121. The presidency of the state delegates at the synod rotated from week to week.

854

ii/2.271 george carleton to george abbot

because they were adversaries to the other and therefore could not be their judges. These things, as they handled them, drew away the affections of men from them, in so much as some of our friends here in this town, who were well affected to them, seemed to be much alienated, because they accuse the synod of schism. For if they had taken exception against some particular persons and not accused the whole body, it might have been better taken; but this course displeaseth their own friends. In some things they erred greatly, for want of knowledge of what was done in the synod, which seemed strange that of 400 or 500 persons which are spectatours, not one would tell them what was done; seeing that might so easily be done, because they keep in a chamber that is hard by the door of the synod-house. If they shall proceed hereafter in doctrinalibus, as hitherto they have done in agibilibus, it will appear that there is a great judgment of God upon their judgments. They are marvellous loth to be brought to the point, wherefore they and we meet. They have held the synod with delays, stays and evagations from November 26 [N.S. 6 Dec] until December 3 [N.S. 13 Dec] with dilatory evasions exercising the synod. December 4 [N.S. 14 Dec] they gave up their sentence of the first of the Five Articles,5 but so confusedly that they have bred a greater dislike of their proceedings. They declare most in negatives, what they hold not. Of that one Article they have made ten, & in some one of their ten, are twelve propositions contained. To follow them would make a long work. Corvinus, one of the Remonstrants, came to Mr. Mayer, the Professour of Basil, and told him that he was drawn into these troublesom courses by others, and shewed some dislike, as if he meant to withdraw himself from them. I make your Grace acquainted with this. In your wisdom you know that if this were made known to some in England, he might have notice thereof out of England, which might hinder his resolution, which I think by all good means should be forwarded. For from England they have had no small encouragements heretofore. We are in good hope that though there may be some delays, yet the matter will have a good end. We hear that the Jesuites are much offended at the synod. It must be some great good that offends them. All things are here carried with great honour to his Majesty, and hearty prayers are made for him daily, as well by others as by his own subjects. If things shall be transacted with quietness, your Grace may think of it, whether it were not fit that some motion might be made to the States for some consideration or stipend to be given to the Remonstrants, if they shall be deposed, for they look for no other than deposition. Their request in the 5

For the Remonstrant Statement (Sententia) on Article One (actually submitted on 13 December), see ADSND IV, Part Seven, Sect. 1.

5

10 175 A

15

20

25

30

35

ii/2.272 ambassadors de boissise and aube´ry du maurier to louis xiii

5

176 A

10

15

855

synod to the [state] delegates was that they would be means to the States, that they would impose no other punishment upon them than deposition. I must make your Grace acquainted with one thing that was told me by Mr. Montgomery, a Scottish gentleman in these parts. He said that he came to the sight of a letter written to some of the Remonstrants, to encourage them in their courses; promising that if they were deposed, they should have honourable maintenance for themselves and their families. This was before the late times, which if it hold now, it may give warning to others not to plead hastily for their maintenance. I crave pardon for this length. Mr. Dean of Worcester6 hath not had his health well these two or three days; the rest are all well, God be thanked. Thus commending your Grace to Gods blessed protection, I rest. Dordrecht, December 6, 1618 [N.S. 16 Dec 1618] Your Graces, in all duties bound, George Landaven

II/2.272 Ambassadors De Boissise and Aube´ry du Maurier to Louis XIII (Selection) Date: 16 December 1618 Main source: A: Paris BnF, Ms fr. 15957, 503–507 (original) Summary: In a long letter, De Boissise and Aube´ry du Maurier explain to French king Louis XIII the evolution of the crisis. They end their letter with an account of the most recent events at the synod. Episcopius gave a speech that was not well received by the assembly. Finally, De Boissise and Aube´ry du Maurier tell the king that two French Calvinist ministers, Jean Chauve and Daniel Chamier, are expected at the synod. Editor: Thomas Guillemin

30 506 A

507 A

Sire, Les lettres qu’il a pleu a` votre Majeste´ nous escrire des 17e et 27e Novembre nous ont este´ rendues le 29e dudit mois. [This section is about Gaspard III de Coligny, the wedding of the Duke of Savoy’s son, and the political situation.] Au reste Sire les ministres Arminiens ont comparu au synode en nombre de treze ou quatorze, au nom de tous les autres, l’un d’eux nomme´ Episcopius a fait une harangue, de laquelle messieurs les Estats sont tre`s mal contens comme estant taxe´s par icelle d’injustice et de rigueur. A la ve´rite´ ils se 6

Joseph Hall.

856

ii/2.273 jean diodati to be´ne´dict turrettini

plaignent de ce que la chaire a este´ interdicte a` quelques uns avant d’avoir este´ ouys au synode ou l’on a de´fendu a` d’autres de se trouver comme pre´venus de crime. Cela est cause que lesdits Arminiens ont de´clare´ ne se pouvoir sousmettre au jugement des ministres de ce pais comme estant leurs parties, et engager de soustenir l’opinion qu’ils ont publie´s et par disputes et par leurs escrits. C’est ce qui se traicte a` present en ladite assemble´e ou l’on attend deux ministres de Languedoc Chamier et Chauve; qui auront se´ance apres ceus d’Angleterre. Et sur ce nous prierons Dieu qu’il luy plaise accroistre ses graces et be´ne´dictions de votre Majeste´ et vous donner, Sire En perfecte sante´ longue et heureuse vye, a` La Haye ce 16e De´cembre 1618 vos tre`s humbles et tre`s obe´issans subjects et serviteurs, J. de Thumery Du Maurier

5

10

II/2.273 Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini Date: 16 December 1618 Main source: A: Geneva BGE, MS Ami Lullin 53, 36r–v (original) Other copy: RCP, 14:224–230 Summary: Twelve Remonstrants appeared before the synod and two members of the Utrecht Remonstrant delegation joined them. Episcopius gave a presumptuous speech. The Remonstrants tried first to challenge the authority of the synod and then to get into a theological debate. Only the Bremen delegates incline towards tolerance. To save time, the synod should draw the opinions of the Remonstrants from the state of the controversy at the Hague Conference. Men of letters, Remonstrants and Jesuits follow the deliberations from two galleries. The hearing of Oldenbarnevelt’s trial has reached a completion. Editor: Nicolas Fornerod

Monsieur mon neveu, Pour vous advertir du succez, les Arminiens sont comparus en nombre de 12. Les deux d’Utrecht, depute´s pour membres du synode, ont quitte´ leur seance et se sont joints a` eux.1 Ils sont entre´s avec une harangue toute insolente et presomptueuse, sans aucun vestige de piete´ ne d’humilite´, prononce´e 1

Utrecht was the only province to send a double delegation to the Synod of Dordt. Pastors Isaac Frederici and Samuel Naeranus, and the elder Stephanus van Helsdingen represented the Remonstrants, who were the great majority in Utrecht.

30

ii/2.273 jean diodati to be´ne´dict turrettini

5

10

15

20

25 36v A

30

35

857

par Episcopius, qui est un fastueux jeune homme et plein de son sens. Elle a indigne´ toute l’assemble´e et, ayant obliquement touche´ Messieurs les Estats Generaux et les Provinces, on en a envoye´ copie partout pour en avoir l’advis, et croy qu’ils seront chapitre´s comme il appartient. C’estoit tribunitia, militaris, furibunda actio. Depuis, ils ont baille´ une longue protestation de nullite´ contre le synode, ne le voulant aucunement reconoistre pour juge, partie pource qu’ils le taxent de schisme, partie aussi d’autant qu’ils le reconnoissent pour adversaire. Cete protestation mise a` neant par decret des depute´s politiques, ils sont venus a` vouloir disputer et conferer, ce qui leur a aussi este´ refuse´, et sont remis a` lundi prochain a` produire nettement leur opinion touchant les cinq articles, ce que je croy qu’ils differeront tant qu’ils pourront. Ils veulent nous embarasser a` maintenir les phrases et opinions de Messieurs Calvin et de Beze,2 et tous sont resolus de se contenter de maintenir leur confession et catechisme. Si ceux de Breme ne nous font quelque faux bon, surtout pour la tolerance, a` laquelle ils enclinent trois docteurs qu’ils sont, et neantmoins est maintenant un poison mortel, veu les affaires et courages aigris, le reste du synode marche fort sainement, mais aussi fort lentement et phlegmatiquement. Vous seriez estonne´ de tant d’oisivete´, de patience, silence, ordre. Il y a deux galeries toutes ouvertes a` gens d’honneur et de lettres; Jesuites, Arminiens et autres viennent ouir tout ce qu’on y dit. On traite ces gens avec trop de respect et de indulgence. Escrivez moi souvent et de tout ce qui passera. J’espere aller demain a` La Haye et la` saurai des nouvelles. De moi, j’ai grandement inste´ a` ce qu’on ne leur permist point de former un autre estat de la controverse, mais qu’on le tirast de l’abbrege´ qui est au pied de la Conference de La Haye,3 et qu’on les obligeast a` apporter des passages expre`s de l’Escriture pour les prouver, veu que le serment qu’on nous a fait prester porte qu’on ne jugera que par la pure et simple Parole de Dieu. Ainsi croiroy je qu’on abregeroit grandement et qu’on serreroit ces anguilles, lesquelles ne se plaisent qu’a` gaigner temps en attendant quelque bon coup pour eux. Cependant, Messieurs les Estats font une despense infinie; il y [a] par chaque dix jours cinq mille escus de conte fait, sans les autres frais.4 Tout est ici hors de mesure cher. (23–25) On ... nouvelles] A: marg. add. 2 3

4

More specifically, the views of Calvin, Beza and Piscator on reprobation. The Hague Conference was held in the spring of 1611. It was the most important meeting between the Remonstrants and their adversaries before the Synod of Dordt. Part of Gilles van Ledenberg’s fortune was used to finance the synod. Ledenberg committed suicide in his cell in September 1618.

858

ii/2.274 states general letter of introduction for balcanqual

Mon collegue mesnage et fait ses petis affaires. Helas, quam supini. Je ne vous dirai autre. Mais ou` estes vous? Sans Alexandre5 je deviendroy un vrai schelfisch. Je me recommande a` vous et a` tous, le papier me faut pour les nommer, mais au moins a` la bonne cousine Louye.6 Dieu vous ait en sa garde. De Dordrecht, ce 16 De´cembre 1618. Vostre frere a` vous serviteur, J. D. Barneveld est tout examine´, comme l’on croid, et le proce`s s’en va clos; France, France a fait tout le mal.

5

10

[Address:] A Monsieur, Monsieur Turrettini, fidele pasteur en l’Eglise de Geneve.

II/2.274 States General Letter of Introduction for Balcanqual Date: 17 December 1618 Main source: A: Utrecht OSA, C, 91r–v, 92v (original) Summary: This is a letter of introduction for Walter Balcanqual from the States General to the state delegates at the synod. Ambassador Dudley Carleton had earlier presented Balcanqual to the States General as King James I’s choice to represent Scotland at the synod. Balcanqual had received the same instructions from the King as the English delegation. Editor: Eric Platt

Die Staten Generale der Vereenichde Nederlanden Welgeboren, edele, erentfeste hoochgeleerde vrome, ende zeer voorsichtige heeren. Onse lieve besundere die heere Carleton, Ambassadeur van Syne Conninklycke Majesteit van Groot Britannien,1 voorden middach in onse vergaderinge comparerende heeft by last van Syne Majesteit, ons gepresen(9–10) Barneveld ... mal] A: marg. add. 5

6 1

Alexandre Diodati (1598–1676), son of Pompeo (1542–1602), first cousin of Jean Diodati’s father Carlo (1541–1625). Louise Turrettini, wife of Be´ne´dict, daughter of Horatio Micheli. James I.

25

ii/2.275 states general reply to the french ambassadors

5

10

91v A

15

859

teert den heere Walter Balclanging, Theologus by Syne Majesteit genomineert wyt zyn Coninckryck van Schotlant brenger deses, om op de synode nationael binnen Dordrecht vergadert door last van Syne Majesteit van wegen de kercken van tselve ryck te compareren ende besoigneren met gelycke authorizatie ende instructie als Syne Majesteit zyne voorgaende gecommitteerde wyt Engelant gegeven heeft, versouckende dat deselve daertoe ontfangen ende inde synode sessie gegundt soude werden naer vereysch van graet ende qualiteyt van het Coninckryck van Schotlant, het welck by ons behoirlijck geacht zynde. Is ons versoeck ende begeren dat ulieden dien volgende den voorszeide d. Walterum Balclangnigh inde voorszeide qualiteyt willen onfangen doen logeren, accommoderen ende tracteren ende inde synode zyne behoirlycke sessie vergunnen, volgende d’ intentie ende begeren van Syne Hooghstgemelte Conninklycke Majesteit. Daerop wy ons sullen verlaten ulieden hiermede welgeboren, edele erentfeste, hoochgeleerde, vrome ende zeer voorsichtige heeren, lieve besundere inde heylige protectie vanden Almogenden bevelende wyten Hage den xviien Decembris 1618. Gisbert van den Boetselar Ter ordonnantie vande hoochgemelte heeren Staten Generael, C. Aerssens 1618

92v A

20

[Address:] Welgeboren, edele, erentfeste, hochgeleerde, vrome, ende zeer voorsichtige heeren, onse lieve besundere, de politicque gecommitteerde vande hooge ende mogende heeren die Staten Generael der Vereenichde Nederlanden opde Synode Nationnal tot Dordrecht.

II/2.275 States General Reply to the Proposition of the French Ambassadors Date: 19 December 1618 Main source: A: The Hague NA, S.G. 6756, 15 pp. (original draft) Collated source: B: Paris BnF, Ms fr. 15957, 517r–520v (originally signed letter) Other copies: The Hague NA, S.G. 3177, 472v–474v; Geneva AT, 17, 66r–67v Summary: In response to the 12 December proposition of the French ambassadors (no. II/2.267), the States General recognizes the authority of the king of France and willingly follows the king’s advice about the regulation of the disorderly religious and political affairs. The States, in fact, had already set up a few ad hoc changes of judges. (1) genomineert] A: prec. by marg. add. gekosen ende

860

ii/2.275 states general reply to the french ambassadors

The new judges are faithful servants of the States, and they bring real peace. In addition, the States General reaffirms the need for the synod as the only solution to the religious problems. The States General recalls its request that the king of France authorize the coming of the French theologians to the synod. Finally, the States General intends to follow a procedure respectful of justice concerning the rebels, and reaffirms its commitment to its alliance with the king of France. Editors: Thomas Guillemin and Johanna Roelevink

Lectum 19 December 1618 Les Estatz Ge´ne´raulx des Pays Bas Uniz Ayant en leur assamble´e ouy et meurement examine´ la proposition des sieurs de Boisisse et du Maurier, ambassadeurs du Roy tre`s chrestien, faicte de bouche le xije de ce mois et exhibe´e par escript le lendemain, en vertu de leur cre´ance du xxviije Novembre, de´clairent, que comme ilz n’ont rien eu en plus singulie`re recommandation, que de donner par la justice de leurs actions et gouvernement toutte vraye et bonne occasion a` sa Majeste´ de leur continuer ses royales faveurs et ayde, a` l’exemple du feu Roy d’immortelle me´moire et d’incomparable prudence au bien et soustien de leur re´publique, a` quelle fin aussy ilz ont tousjours soigneusement a` tout besoing recherce´ et embrasse´ ses salutaires advis et bons offices contre les machinations et puissances de leurs ennemis dont certainement ilz ont tout subiect de se louer, et en devoir rendre toute gratitude a` sa Majeste´ et sa couronne, Tout ainsy sont ilz infiniement marriz de se veoir mescreux et taxe´z de n’avoir receu les offices qui leur ont este´ renduz a` l’occasion de ces derniers mouvements touchant le bien de leur estat, selon le me´rite de son alliance et amitie´ d’aultant qu’ilz ne scauroient comprendre sur quoy peut estre fonde´e ceste plainte, attendu qu’ilz ont tousjours spe´ciallement butte´ a` faire bien exactement observer tous les debvoirs et obligations des conventions qu’ilz ont eu l’honneur d’avoir contracte´es et renouvelle´es avec sa Majeste´ sans avoir rien miz a` nonchaloir, dont eult aulcunement peu sourdre la moindre occasion de mescontentement ny jalousie, et partant se promectent lesdits seigneurs Estats que continuans les mesmes erres pour l’affermissement de leur estat qui jusques oires les ont heureusement conserve´z et donne´ estre a` l’amitie´ et confe´de´ration, dont les deux Roys consecutivement les ont honorez, sa Majeste´ ne vouldra maintenant faire aultre jugement de leur volonte´z et conduite pre´sente que celuy qui se doibt d’un estat tre`s recognoissant le me´rite de sa faveur et bienfaictz et non moins de´sireulx d’en me´riter la continuation et plus estroite liaison, par tout le (8) Lectum…1618] A: date added by later hand – (10) examine´] A: originally examine´e, terminal e del. – (19) puissances] B: puissance – (21) infiniement] B: infiniment – (32) confe´de´ration] B: confe´de´rations

10

15

2A

20

25 3A

30

35

4A

ii/2.275 states general reply to the french ambassadors

5

5A

10

6A

15

20

7A

25

30 8A

35

861

respect qui sera trouve´ utile au service de sa Majeste´, et convenable a` leur propre seurete´. Recoivent ne´antmoins en ceste suite lesdits seigneurs Estats a` tesmoignage de grande faveur les bons et salutaires advis qu’il plaist a` sa Majeste´ leur faire de´partir en la pre´sente assiete ou` se trouvent leurs affaires, leur exhortant de demeurer fermes en l’union de leurs provinces d’aultant qu’ilz sont du tout conformes a` leurs intentions, car ilz ont tousjours eu ce mesme de´sir et dessein, pour estre d’autant plus qualifie´z de se pouvoir conserver contre leurs ennemis et de servir dignement a` leurs allie´z. Aussy n’a ce point este´ sans grande et meure conside´ration qu’on a este´ porte´z a` faire le changement d’aulcuns des magistrats en quelques villes dont (peut estre) l’alarme s’est prinse ou donne´e au dehors plus chaudement que ne me´rite toute la chose puisque ce reme`de estoit ne´cessaire, facile et s’est applicque´ avec prudence, mode´ration, et sans nulle violence ny pe´ril d’effusion de sang, en sorte que l’authorite´ publicque, l’union, la paix et la seurete´ contre le dehors s’en sont entie`rement restablies, lesquelles quelques espritz ambitieulx et factieulx auroient grandement alte´re´es, non sans grand pe´ril qu’en plus longue connivence et patience de renverser et perdre tout l’estat a` la ruine et de´solation des gens de biens et au pre´iudice du service de sa Majeste´ et du bien de sa couronne. Que plus est il n’a este´ faict que changement ne´cessaire de quelques personnes seullement, sans toutesfois toucher ny aux loix, droictz ny police des villes. Aussy n’a on eu aultre intention en l’e´lection des nouveaulx magistratz que de faire cesser les grandes partialite´z qui s’estoient glisse´es par les practiques desdicts factieulx dans les villes et familles jusques a` dresser autel contre autel et par ledit changement n’a este´ pourveu que de personnes qualifie´es, affide´es et affectionne´es au bien de leur patrie, qui sans doubte par leurs justes de´portements scauront tre`s bien s’acque´rir la bienvueillance du peuple, et garantir l’Estat de tout violent mouvement de quoy se monstrent de´sja` de preuves en plusieurs villes ou ceste doulceur avec l’ordre qui’y a este´ restabli, a` la protection des innocens, contre la premiere oppression, est sy bien receue et agre´able, que tous les membres de l’estat conspirent a` detester les premie`res aigreurs et a` se ranger au debvoir de leur obe´yssance par la recognoissance volontaire de leurs supe´rieurs, et si cest exce`s les eust porte´z a` quelque grande extre´mite´, ilz eussent espe´re´ de la bienvueillance ordinaire de sa Majeste´, le support et moyens qui eussent peu de´faillir a` leur propre puissance pour redresser ces confusions, et lesquelles (1) qui] B: qui’il – (9) qu’on a] A: interl. add. repl. del. qu’ilz ont – (10) villes] A: foll. by del. des deux ou trois provinces de toute l’union – (16) factieulx] A: foll. by del. sans suite ny grand me´rite particuliers que celuy qui leur venoit de l’exce`s de leurs factions – (16) qu’en] A: interl. add. repl. del. en; B: en – (19) que] A: marg. add. – (20) ne´cessaire] A: interl. add. repl. que – (20) seullement] A: foll. by del. par les voies le´gitimes et en tel cas usite´es, with interl. add. of three illegible words before voies – (21) n’a…eu] A: marg. add. repl. del. n’ont eu lesdisctes seigneurs Estats – (22) nouveaulx] B: nouveaux – (23) les practiques] A: interl. add. repl. la dexte´rite´ – (31) ranger] A: del. ch at the beginning of the word

862

ii/2.275 states general reply to the french ambassadors

par la bonte´ divine ilz ont pre´venu a` temps, sans esclat ny charge extraordinaire de leurs allie´z. Quant au synode qui a este´ convoque´ en ces provinces, ilz ont ve´ritablement tousiours creu qu’il s’y trouveroit quelque moien de paix et concorde sur les poinctz qui ont donne´ cause au trouble qui est es Eglises d’aucunes de leurs provinces, l’estimans la plus doulce, ancienne et le´gitime voye usite´e de`s la primitive Eglise du temps mesmes des apostres. Mais quelque debvoir qu’ilz y ayent cy devant rendu pour en obtenir et publier la convocation, il n’a toutesfois jamais este´ en leur pouvoir de parvenir a` ce sain et salutaire reme`de, pour re´gler et estouffer ces diffe´rents en leur naissance, et sa Majeste´ se peut resouvenir (s’il luy plaist) des prie`res qu’a` diverses fois ilz luy ont faites pour a` ce besoing et bonne œuvre estre secourruz de l’ayde et assistence de quelques uns de ses subiectz au choix des e´glises re´forme´es de son royaulme, mais on a este´ traverse´ et esconduit par les mene´es d’un petit nombre de personnes qui, contre toute raison et ordre de gouvernement, mesusans de leur vocation rendoient au dehors infructueux le juste de´sir et labeur desdicts seigneurs Estats. Maintenant toutesfois que par la bonte´ de Dieu et la tre`s prudente et re´solue conduite et dexte´rite´ du seigneur Prince d’Orange, ilz ont rendu la seurete´ au temporel de leur Estat, ilz n’ont point voulu ne´gliger de donner aussy tost leur soing a` l’accommodement du spirituel, pour lequel effect le synode fust ouvert avec le mois de Novembre libre, comme il se demande et doibt avec ceste seule prescription de n’avoir vise´e qu’a` l’honneur de Dieu et au repos des consciences en la purete´ de sa parolle, auquel se trouve sy grand nombre d’excellens personnages en pie´te´ et doctrine choisiz de leurs supe´rieurs que lesdits seigneurs Estats ont toute raison de bien espe´rer de leur travail et sans doubte aussy moyennant sa sainte graˆce l’e´ve´nement rendra tesmoignage de leurs justes et since`res intentions au contentement de sa Majeste´ au bien et repos de leur re´publicque et a` la confusion des autheurs et fauteurs de ceste faction. Par apre`z lesdits seigneurs Estats ont aussy fort bien prins et poise´ les raisons et

(9) ce] A: prec. by del. se – (13) on a] A: interl. add. repl. qu’il y ont – (13) traverse´] A: del. terminal z – (13) esconduit] A: del. terminal z – (15) mesusans] B: mesusant – (15) vocation] A: foll. by del. se qualifient les Estats d’Hollande, et mesnageans dextrement le support et affections de quelques entremecteurs rendoient au – (15) rendoient au] A: marg. add. – (18) rendu] A: foll. by del. a` peu pre`s – (22) consciences] B: conscience – (23) sa] B: la – (23) sy] B: ce – (25) travail] A: foll. by del. section et [prec. by del. marg. add. in a diff. hand s’asseurans que] si lesdicts sieurs Ambassadeurs daignoyent s’informer au vray [daignoyent s’informer au vray repl. by del. marg. add. in a diff. hand estants bien informez, while s’informer au vray was first replaced by the interl. add. informans] comment les affaires s’y conduisent, et de quel mouvement lesdits seigneurs Estatz sont portez en ceste action [foll. by del. marg. add. trouveront qu’on n’y va point par] peult ester cesseroient ilz de faire de´monstration d’appre´hender aulcune passion, animosite´ ny conside´ration particulie`re lesquelles ilz esloignent soigneusement de leurs de´libe´rations politicques a` plus forte raison de celles ou` il va de la cause de Dieu et du repos de leur consciences, sans – (25) et sans] A: interl. add. by diff. hand

5

9A

10

15

10 A

20

11 A 25

12 A

ii/2.275 states general reply to the french ambassadors

5

13 A

10

15

14 A

20

25

15 A

30

35

863

conside´rations de´duittes par lesdits sieurs ambassadeurs en faveur des prisonniers pour leur faire administrer bonne et briefve justice et les traicter avec doulceur s’ilz n’ont conspire´ de la ruine de l’estat avec leur ennemiz. Mais comme lesdits seigneurs Estats ont este´ incessament occupez a` donner la seurete´ necessaire a` leur republicque qui avoit este´ grandement esbranle´e par les violentes proce´dures de ceulx qui aspiroient a` la nouveaute´ par l’alte´ration de la religion, de la justice, des loix fondamentales et de tous les ordres de la police, mesmes que d’ailleurs ceste conspiration se trouvoit sy grande qu’elle n’avoit quasi rien laisse´ exempt de son infection, ilz estimoient qu’il ne failloit rien pre´cipiter en un proce`s de si grande importance et se´quele et qu’il seroit a` propos d’apporter toutes les formes et formalite´z convenables a` son instruction pour connoistre et faire veoir cy apre`z a` clair le fonds et me´rite de la cause et que ce retardement ne porteroit nul pre´judice aux criminelz s’ilz pre´sumoient advantagieusement de leur innocence. Ce ne´antmoins il ne sy est faict nulle perte de temps ains y a este´ travaille´ deuement en diligence et s’est de´sia` achemine´ sy avant qu’ilz se promectent que le jugement s’en pourra suivre bien tost et tel sans doubte qu’a` sa publication, tous les allie´z qui affectionnent la prospe´rite´ de cest estat et sa Majeste´ singulie`rement qui est prince d’e´quite´ et de justice, en louera la droicture, quant elle sera mieulx informe´e de l’estat de la conspiration. Cependant ilz prient lesdits sieurs ambassadeurs de vouloir asseurer sa Majeste´ de leur part, qu’ilz de´fe´reront tousiours tant a` la doulceur et cle´mence (a` laquelle eulx et la condition de leur administration sont naturellement porte´z) que le debvoir de la justice et la conservation de l’estat leur pourra aulcunement permettre sans qu’ilz espe`rent que sa Majeste´ doibve pour le respect de l’e´ve´nement estre conseille´e de pre´fe´rer les importunes et mal fonde´es sollicitations de quelques particuliers coulpables ou leurs fauteurs aux inte´restz ge´ne´raulx de la dignite´ et seurete´ de ceste Republicque mais se persuadent au contraire que sa Majeste´ trouvera plus expe´dient pour son service et celuy de ces provinces de se rapporter ausdits seigneurs Estats de leur gouvernement et de ce jugement lesquels ilz prendront peine de conduire avec tant d’e´quite´ et de douceur au dedans, que l’obe´yssance des subjects sera compasse´e a` leur authorite´ et avec tant de prudence et de respect au dehors que sa Majeste´ aura tousjours occasion de se contenter du devoir qu’ilz rendront a` l’observation et entretien de son alliance de laquelle ilz luy demoeurent ve´ritablement reponsables. Faict a` La Haye en l’assemble´e desdits seigneurs Estatz Ge´ne´raulx le dixneuffiesme de De´cembre xvie et dix huict.

(6) a`] A: foll. by del. de – (22) a`] A: interl. add. repl. del. a` sa recommendation pour – (22) eulx] B: eux – (36–37) dixneuffiesme] A: added into the blank by greffier Aerssen – (37) huict] A: foll. by Gisbert de Boezelar. Par l’ordonnance desdits seigneurs Estatz Ge´ne´raulx, Aersens 1618

864

ii/2.276 dudley carleton to robert naunton

II/2.276 Dudley Carleton to Robert Naunton Date: 10/20 and 11/21 December 1618 Main source: A: London TNA, SP, 84/87, 135r–136v (original) Other copies: Carleton, 317–318 (partial); Milton, 149–151; London TNA, SP, 84/87, 137–138 (earlier draft) Summary: Dudley Carleton describes his presentation of the new delegate Walter Balcanqual to the States General and Prince of Orange, and his claim that merely logistical problems had delayed the sending of the Scottish delegate (as the Dutch had desired). He describes continuing tensions over the Arminians, and he suspects interference of the French ambassadors in stirring up problems and thereby delaying the synod’s proceedings. Editor: Anthony Milton

Right honorable, Mr Belcanqual arrived here on Saterday last, the 6th [5th; N.S. 15 Dec 1618] of this present, with your honours letters of the 25th of November1 [N.S. 5 Dec 1618]; and the day following by a learned sermon in our church made proofe of his Majesties good choise of his person for the businesse in which he is imployed. On Munday in the morning I presented him to the States Generall with a speach to this effect; that his Majesty having bene informed of the discourse of many here amongst them, as well church men as others, who wished that he would be pleased to send some divines of Scottland, as well as of England to the national synode, did readily concurre with theyr desire, thincking it very necessary, not onely for the present, wherby to give more luster and authority to the assembly, but likewise for the future, to the end that in a synode, at which most of the Reformed churches were assistants, there should not be noted a defect in the absence of Scottland, which produceth so many men of learning in omni genere scientiarium, and particularly in divinity. Accordingly his Majesty would have sent some divines from thence at the same time, as the English came hether, but the shortnes of the tyme, and the length and incommoditie of the wayes not permitting the same, he had at last resolved of one about his Court, a professor in divinity, who, a Scottish man by birth had made the first plantation of his studyes in Edenburgh, which he hath since cultivated in the universities in England, and would be now ready to make demonstration of the fruicts of them for the service of this countrey. I told them they were not to have regard to the number of those that are sent, nor to theyr yeares;2 because in a question of 1 2

See no. II/2.127. Balcanqual was about 32 years of age.

15

20

25

30

35 135v A

ii/2.276 dudley carleton to robert naunton

5

10

15

20

25

136r A

30

35

865

seeking unum solam veritatem God doth often inspire one more then a multitude, and gives his blessings of wisdome, learning, and judgement to certaine men supra annos, wherin Scottland doth simpathise much with these provinces, and wee see daily in that kind both there, and here very rare examples. His instructions I sayd were the same, as those which were given by his Majesty to the English divines; which I left more particularly to his owne expressing. The speach he used upon this subiect I gave him, was very much applauded and desired of him by the President3 in writing with ample acknowledgement of his Majesties great favour to this state, in assisting them in a businesse of this importance with persons of such abilitie; offring themselves ready to make appeare to Mr Belcanqual how gladly they embraced his comming by any thing they could performe for his contentment. Herupon I desired them to accompanie him with their letters to their deputyes at Dort, and there to give him that rancke in the synode, as belongued to a person of his qualitie, sent and avowed by his Prince, and representing the church of a great kingdome where there is no other profession but of the Reformed religion. In the afternoone I presented him likewise, as I did the English divines, to the Prince of Orange, and the Count William, by both which he was well receaved, and his Majesties favour in sending him much acknowledged. Some speach I had with his Excellency, and some of the States, who visitted me expresly concerning his place; they proposing his stay here for a few dayes, untill the French divines, who are daily expected, being arrived, such course might be taken, as might be without the discontentment of any; but I prest them not to loose time; but without bringing questions of precedence into dispute, to doe de facto that which belongs to every mans quality. Wherupon he was sent the next morning to Dort in companie of two of the States, who promised to place him next adjoyning to the English, so as he might have communication with them; and for his lodging and treatment, that it should be fully to his contentment. I have not heard from him since his arrivall there, but presume all wilbe caried to his Majesties good liking; and I give this bearer order to passe that way and call on him, and the rest of our divines for their letters, to the end his Majesty may be more particularly informed of all that passeth. Such letters as I have newly receaved from thence I send your honour herewith with other papers which concerne that businesse, to which I adde the translat of a placart published this day upon occasion of an assembly of Arminians, who mett at a sermon on Sunday last, which was preached by a 3

Balcanqual’s speech to the States General does not appear to be extant. The president of the States General on 17 December was Gijsbert van den Boetzelaer (Gelderland).

866

ii/2.276 dudley carleton to robert naunton

yong scholar of Leyden in a garden house of this towne; for which the owner of the house, and an other, who was the contriver of that meeting, were imprisoned the next day; but by the crye of their wives, and a multitude of women, and meane people, who fild the Court Munday, and Tuesday following, they were sett at liberty on Wednesday. Any that offend in the like kind after the publication of this placcart, wilbe punished with rigour. For this purpose the renforcing of the men, which are here in gard of Barnevelt and the rest of the prisoners, having bene deferred in regard a speach was raysed therupon, as if there had bene some execution towards, is now againe resolved; with addition of some whole companies both here in this towne, and at Delph to be ready uppon all occasions. This stirring here, & impertinent delayes, which are bred in the proceedings of the Synode at Dort, are suspected to arise out of practise of the French ambassadours;4 who, on th’ one side indeavour to value their advertisement in France of a tumultuous estate of these provinces, by an event answearable therunto; and on th’ other doe tailler la besongne to the Prince of Orange, and the States, wherby to induce a necessitie of using them as mediators of accommodation; in which office, their offers of themselves have bene so often excluded to their owne, and their masters disreputation. Two deputies from the States Generall are gone to Utrecht, for the taking further examinations concerning Barnevelt; and lodgings are prepared here for more prisoners; of which, Monsieur Justus Rysenbergh5, a chiefe man of the states of Utrecht wilbe one, yf he can be mett with; but he is sayd to be retired to Embden. Thus I humbly take leave from the Hagh this 10th of December 1618 [N.S. 20 Dec 1618]. Your Honours most faythfully to be commaunded, Dudley Carleton Postscript I have detained this messager one day owt of a desire to give his Majesty advertisement of Mr Belcanquals admission to the Sinode at Dort which your Honour will finde at large in my letters from thence of yesterdayes date. And now I sende likewise a copie of his speach to the States General, which he hath sent me to present unto them according to theyr desire. [Carleton also replies to Naunton’s query regarding the treaties concerning fishing.] The 11th of December 1618 [N.S. 21 Dec 1618].

4 5

De Boissise and Aube´ry du Maurier. Justus van Culemborg, heer van Rijsenburg, burgomaster of Utrecht.

5

10

136v A

15

20

25

30

35

ii/2.277 ambassadors de boissise and aube´ry du maurier to louis xiii

867

II/2.277 Ambassadors De Boissise and Aube´ry du Maurier to Louis XIII Date: 23 December 1618 Main source: A: Paris BnF, Ms fr. 15957, 521r–525v (original) Summary: De Boissise and Aube´ry du Maurier write to Louis XIII summarizing for him the States General response to their proposition, pointing out its strong position. They have no illusion about the outcome of the trial: Oldenbarnevelt will be sentenced to death, or maybe imprisoned for life. The letter ends with information concerning the synod, where the Remonstrants need to correct their Five Articles. Editor: Thomas Guillemin

15

20

521v A

25

30

35 522r A

Sire, Nous envoions a` votre Majeste´ la response de messieurs les Estatz a` notre dernie`re proposition, qui nous fut apporter par trois de leurs de´pute´s le 19e de ce mois sur le soir, elle est semblable aux pre´ce´dentes, spe´cieuse en paroles, dont le sens ne´antmoins faict assez paroistre qu’ils n’entendent user des conseils de votre Majeste´. Laquelle au contraire debvoient ainsy qu’ils pre´tendent approuver les changemens qu’ils ont faict au gouvernement de leur estat, sans luy en donner aucune connoissance, ce qui nous faict juger qu’ils proce´deront de mesme au faict de leurs prisonniers, nonobstant nos remonstrances et recommandations de votre Majeste´, et la cle´mence qu’ils promettent par leurdite re´sponse d’y vouloir apporter, et les condamneront a` mort comme traistres a` leurs estats et ayant conspire´ la ruine et changement d’icelui. S’ils en sont deuement convaincus comme pre´supose ladite response, nous ne le pouvons dire, n’en ayant peu rien apprendre, que ce que nous en a dit monsieur le Prince d’Aurenge et quelques de´pute´s des Estats Ge´ne´raux, et ce qui en a este´ respandu parmy le peuple, qu’il estoit ve´rifie´ au proce`s que le sieur Barnevelt et les deus autres estoient coulpables de trahison contre leur patrie, et avoient attente´ au repos et seurete´ de l’estat, dont plusieurs fois on nous auroit promis de nous faire veoir les preuves, ne´antmoins jusques icy il ne nous en est rien apparu, ny mesme a` l’assemble´e des Estats Ge´ne´raux, estant le secret demeure´ entre les commissaires qui n’en ont donne´ aucune connoissance a` ceste compaignie ainsy qu’il est acoustume´, mais, Sire, la preuve de ces crimes de´faillant, ils ne laisseront de condamner comme ayant trouble´ le repos public, au moien des garnisons extraordinaires prises par les villes d’Hollande, dont ils disent ledit Barnevelt autheur a` dessein de faire soulever ladite province contre les Estats Ge´ne´raulx, et rompre leur union. Ainsy trouveront-ils tousjours subject pour se de´faire de ces prisonniers, soit pour ce que l’exe´cution des conseils violens une fois commance´s ne s’areste

868

ii/2.277 ambassadors de boissise and aube´ry du maurier to louis xiii

pas facilement ne voulant les autheurs en les mode´rant, confesser leur faute, soyt aussy qu’ayant la vye sauve, ils s’imaginent qu’ils seroient chefs des Arminiens, qu’ils veulent abatre, ayant este´ dict au synode par quelques ministres qu’ils serviroient peu de condamner les Arminiens sy les chefs de ceste secte eschappoient le jugement, par lequel aussy plusieurs espe´rent succe´der a` leurs charges, puis la vengeance qui n’a rien de mode´re´, a` quoy nous adjoustons les responses dudit Prince d’Aurenge au Sieur de Chastillon et a` nous doubteuses et qui vont plustost a` punition exemplaire, qu’a` la douceur, joinct que l’on parle de renforcer les gardes qui sont icy de cinq ou six cent hommes de pied, et deux compaignies de cavallerie, et bien que l’on dis que c’est pour tenir main forte aux de´fenses publie´es contre les Arminiens de s’assembler et prescher, toutesfois il nous semble que cela regarde les prisonniers a` la condamnation desquels nous voions que toutes choses tendent, et que par conside´ration d’estat, ou autrement, on leur ostera la vye, ou pour user de cle´mence ils seront confine´z en prison perpe´tuelle. Ce que nous avons estime´ debvoir repre´senter a` votre Majeste´ avant que l’affayre passe plus outre, afin qu’il luy plaise nous commander sa volonte´, s’elle entend apre`s ladite response que nous facions plus d’instance en faveur des prisonniers, soyt envers les Estats Ge´ne´raux ou ledit prince d’Aurenge, ce que nous tenons inutile et peu convenable a` votre dignite´. Ou si nous attendrons le jugement et l’exe´cution d’icelui, ne voulans rien faire de nous mesme au pre´judice de l’honneur et re´putation de votre Majeste´, ou de l’alliance qui est entre elle et ces provinces. Sire, les Remonstrans ont pre´sente´ au synode les Cinq Poincts qui sont en de´bat touchant la pre´destination, lesquels ont este´ trouve´s sy obscurs qu’on a ordonne´ qu’ils les corrigeroient, pour les rendre plus faciles a` l’assemble´e remise apre`s la feste. A ce que nous avons apris ils pre´parent beaucoup de matie`re pour traicter audit synode qui n’est ainsy qu’ils disent pour prendre fin de six mois. Nous prions Dieu qu’il luy plaise avoir tousjours votre Majeste´ en sa sainte garde et vous donner, Sire. En perfecte sante´ longue et heureuse vye. De la Haye ce 23e De´cembre 1618. Vos tre`s humbles et tre`s obe´issans subjects et serviteurs, J de Thumery Du Maurier [Address:] Au Roy

(4) serviroient] A: foll. by del. de

5

10

522v A

15

20

523r A

25

30

525v A

ii/2.278 french ambassador aube´ry du maurier to pierre bruˆlart

869

II/2.278 French Ambassador Aube´ry du Maurier to Pierre Bruˆlart Date: 24 December 1618 Main source: A: Paris BnF, Ms fr. 15957, 529r–530v (original) Summary: In a letter to Pierre Bruˆlart, viscount of Puysieux, Aube´ry du Maurier sums up the States General declaration from 19 December (no. II/2.275). As in the letter written with De Boissise, Aube´ry du Maurier points out the strong position of the States General and the fact that Oldenbarnevelt will be sentenced to death. He gives Gaspard III de Coligny’s views on the Dutch situation. Aube´ry du Maurier also gives is own advice concerning the next moves to make: he considers that if Louis XIII reiterates his advice, his honour and reputation will be affected. Aube´ry du Maurier ends his letter with news concerning the synod; he gets his information from Jean Diodati. Parts of the letter are encoded. Alias decryption comes from Claire Martin, Craindre dieu et servir le roi: Benjamin Aubery du Maurier (1566–1636), ambassadeur protestant du Tre`s Chre´tien (The`se de l’Ecole des Chartes, 2003). Editor: Thomas Guillemin

20

25

30

35

Monseigneur, J’espe`re qu’environ le 23 du pre´sent vous aurez receu la depesche que nous vous avons faicte le 16e par le Sieur de la Fontaine, contenant l’estat des affaires d’icy jusque alors, depuis cela nous avons eu la response des Estatz a` la proposition que nous leur fismes le 12e. Vous verrez ce qu’elle contient et en jugerez; on la peut nommer plustost la response d’Arsens que des Estatz, car ell’est de luy. Encor si leurs effectz ressembloient a` leurs parolles ce seroit quelque chose, mais rien moins; car ce qu’il y a d’honneste en ladite response est bien destruit par les sinistres interpre´tations qu’ilz donnent tout haut et le velours1 mesme a` ladite proposition, comme proce´dante de mauvaise intention, et faicte a` pareille fin, ce qu’il n’a pas dissimule´ a` Abraham2; bref que l’on face tout ce que l’on voudra, si l’on ne se conforme totalement a` leurs passions, on ne faict rien qui vaille; quant a` cette confiance qui devoit estre ramene´e a` son premier point et par les lettres d’Abraham lors qu’il estoit absent, et par sa pre´sence depuis son arrive´e, je les en voy plus eslongne´z que jamais, ainsy que monsieur de Boissize le sc¸ait et l’expe´rimente; ce qu’a` la ve´rite´ le Jourdain3 ne voudroit pas imputer a` mauvaise intention et proce´dure dudict Abraham tant qu’a` faute de cre´ance et du pouvoir qu’il se promettoit avoir pre`s dudict velours, qui ne seroit pas destourne´ de sa route par une plus forte persuasive que celle la`, qui a bien tost ce´de´ a` l’au1 2 3

“le velours” stands for Maurice, Prince of Orange. “Abraham” stands for Gaspard III de Coligny. “le Jourdain” stands for Benjamin Aube´ry du Maurier.

870

ii/2.278 french ambassador aube´ry du maurier to pierre bruˆlart

thorite´ dont il asseure ce qu’il veut estre creu; et puis en la constitution pre´sente il n’y a pas presse a` qui contredira. Ledict Abraham semble espe´rer de l’amolissement dudict velours, mais c’est une mutation incertayne, et qui a paru d’autres infinies fois, sans que pour cela les choses ayent eu meilleure issue¨, et semble ces douceurs estre quelques fois affecte´es pour faire parler le monde, mais non pas qu’elles tendent a` mieux. Cependant nous les trouvons bien empeschez avec leurs prisonniers, car voyla tantost quatre moys qu’ils sont en arrest, et nul crime ne paroist, ce qui commence a` faire murmurer plusieurs bouches qui s’ouvrent desja` en si grande liberte´ qu’il n’est pas croyable. Quant a` leur jugement en n’en peut conjecturer le temps ny la qualite´ tant on en discours diversement; et de´sormais n’en faudra il croire que ce que l’on en verra. Quoy que c’en soit j’en reviens tousjours la d’estimer qu’ils les perdront s’il peuvent sans aucun e´gard a` l’intercession de sa Majeste´, couvrant cette rigueur de la seurete´ de leur estat; et s’ils ne trouvent assez de quoy voudroist persuader au monde qu’ils auront donne´ cela a` sa prie`re. Mais en quelque sorte que ce soit, on est re´solu de les deshonorer, car desja on compose les titres qu’on leur donnera, a` sc¸avoir de perturbateurs du repos public, imitant la plainte du loup, et puis ils pourront tourner sur une commutation de mort en prison perpetue¨lle; mais en ve´rite´ tout cela est fort incertain, plusieurs estimans que quelque prix que ce soit en s’en veut deffaire. Pour nous nous sommes sur cette alternative de trahison ou d’innocence, qu’en cas du premier tous ont interest qu’il s’en fait un seve`re exemple et du second, qu’on n’ait point de honte de le de´clarer; sa Majeste´ ne se pouvant reputer oblige´e en luy donnant la vie de gens flestris s’il n’y a conviction de perfidie; maintenans que cela ne sera jamais receu a gratiffication, mais impute´ a` faute de pouvoir pis. Or, Monseigneur, apre`s tant d’instances demeure´es inutiles de la part d’un si grand Roy, duquel si jamais il n’avoient receu aucun bienfaict, ilz devroient acque´rir la bonne graˆce par de´fe´rer a` sa prie`re en chose si juste, et qui ne tend qu’a` leur propre bien, et semble que de´sormais il n’y a plus qu’a` user de silence, et a` veoir ce que arrivera, car par tout ce qui nous paroist l’authorite´ de sa Majeste´ souffiroit de plus en plus, si l’on entreprend de rebattre la dessus. Mais ne´antmoins nous attendrons ce qu’il plaira a` sa Majeste´ nous commander. Que s’il m’estoit permis de vous ouvrir mon oppinion sur ce qui est a` faire pour le mieux en ces fascheuses rencontres, je dirois qu’en cette de´pravation d’humeurs et renversement de leur pre´ce´dent ordre, il faut laisser aller ce que l’on ne peut empescher, dissimulant leur ingratitude pour un temps sans redoublez aucune plainte, jusques a` ce que se pre´senttans pour avoir secours a` sa Majeste´ en leurs besoins, comme ils ne s’en peuvent passer, on leur face vivement sentir combien ils se me´cognoissent envers elle, tirant s’il se peut plus de seurete´ d’eux lors qu’ilz seront re´duictz pour la leur de recourir a` elle. Car de traicter ce mal avec des reme`des plus caustiques, et se mettre en train de rupture, vous

5

10

529v A

15

20

25

30

35

40 530r A

ii/2.279 dudley carleton to robert naunton

5

10

15

20

530v A

871

jugez a` combien de sinistres interpre´tations et pernitieux effectez cela seroit suject, tant vers les estrangers qu’a` l’endroict des malicieux de nostre dedans; ce que je dy parce qu’a` l’avance j’entens desja murmurer que nous cerchons effectivement suject de rompre avec eux; ce qu’il faut e´luder par patience; et en son temps leur faire sentir leur erreur. Je ne prendrois par la hardiesse de vous dire mon sentiment sur ce suject trop bas au dessous de ceux qui en doivent juger, si vous me m’aviez faict l’honneur d’en croire toujours comme il est tre`s vray, que je ne suis pousse´ d’autre mouvement que du seul service de sa Majeste´. Pour le synode il n’avance gue`re, comme j’apprens du Sieur Diodati de Gene`ve qui est icy, les Remonstrans leur donnant plus de pene qu’il n’avoit creu, il n’estime pas de six moys ce soit faict; que seroit une enneuyeuse longueur. [The letter continues with several matters not related to the synod.] Il ne me reste qu’a` vous supplier tre`s humblement m’honorer de vos bonnes graces, comme celuy qui est et qui sera tout sa vie, monseigneur, Votre tre`s humble et tre`s obe´issant serviteur, Du Maurier Nous vous supplions tre`s humblement, monsieur de Boissize et moi que ce qui est icy joint ne soit divulgue´, pour les raisons que vous sc¸avez mieux. La Haye ce 24 De´cembre 1618 [Address:] A monseigneur Monseigneur de Puysieux, Conseiller d’Estat et secre´taire des commandements de sa Majeste´ En cour

II/2.279 Dudley Carleton to Robert Naunton (Selection) Date: 16/26 December 1618 Main source: A: London TNA, SP, 84/87, 152r–154v (original) Other copies: Carleton, 318–321 (partial); Milton, 154–156 Summary: Carleton describes his discussion with the Prince of Orange and his brother Count Willem Lodewijk over the possibility of the synod drawing up a general Protestant confession of faith, and the potential departure of the English delegate Joseph

(20) 1618] A: highl.

872

ii/2.279 dudley carleton to robert naunton

Hall from the synod due to illness. He also describes his refusal to intervene on Oldenbarnevelt’s behalf and restates King James’s objections to Conradus Vorstius. Editor: Anthony Milton

Right honorable, Having receaved a letter out of France addressed to his Majesty, and an other to my self,1 wherin ouverture is made of two businesses of great importance to be performed in this national synode besides the composing of these present controversies, I would not fayle with diligence to send them to your Honour, wherby to know with the soonest his Majesties pleasure. The same matters I finde have bene by the same hand recommended to some of his correspondents here since the beginning of the synode, and by them they are sent to some others at Dort to be consulted upon; which course, finding the businesse no secret, I have likewise taken, having written this day to our divines there to lett me know theyr opinions touching the same;2 as likewise I have had speach upon the same subject with the Prince of Orange and Count William, who do much suspect that propositions of this kind concerning the general state of the church might hinder the particular proceedings in these provinces; yet touching the first point of a general confession, when the busines of these present controversies is ended, they then thincke, that at his Majestys motion a general confession may be well framed by the synode; which these which are deputies for the severall churches may undertake, as farre as in them lyes, to procure to be accepted in all partes, where the Reformed religion is professed; they being able to goe no further at the present, not having commission to treate of more, then the points that now are in question. And touching agreement & toleration betwixt our churches and the Lutherans, Count William likes best of this course, that his Majesty should rather be sought unto by the national synode, to interpose his authority with the king of Denmarck, the Duke of Saxe, and such other princes as have most interest therin; which he conceaves to be a better manner of proceeding, and more likely to take effect, when it passeth betwixt princes, then when it is undertaken by churchmen. These affaires are of great importance for the present, and fame to posteritie for those who have the happines to carry them forward; but withall are as prejudicall to be undertaken, and not fully effected; which makes me indeavour to give his Majesty the best light I may what is faisable at this synode; and when I receave the opinion of our divines concerning this subject, I will not fayle likewise to advertise the same.

1 2

See no. II/2.263. See London TNA, SP, 84/87, 206v.

5

10

15

20

25

30

35

152v A

ii/2.279 dudley carleton to robert naunton

5

10

153r A

15

20

25

30

153v A

35

873

Yesterday I receaved a joint letter from them concerning the Deane of Worcester, with whome the ayre of these parts doth so ill agree, that he is fallen into a languishing indisposition; so as he desires his Majesties leave to returne; and they iudge that his abilitie will no longer serve him to assist at the synode. In his place they recommend Doctor Goad my Lord of Canterburyes chaplain and to this effect have desired me to write to his Grace to procure the same of his Majesty. The Prince of Orange whome I have acquainted herewith doth wish that the Deane would come to the Hagh to make tryall whether change of ayre may yet helpe him; and in the meane time, yf it please his Majesty by way of provision to send another, & that the Deane should finde himself better, they might then here enjoy the benefitt of all their assistance; they finding so greate use thereof by the proofe they have had of the sufficiency and discretion of our men, by whome the rest of the strangers are guided, that they rather wish their number augmented, then diminished; particularly, they are unwilling to spare Mr Deane, of whome they take particular note. They have now a recesse of their synode untill Thursday next, the occasion whereof will appeare to your Honour at large by a letter from my Chaplain3 which I send herewith.4 Wee are once more putt out of expectation of the comming of any French divines; those which were now on the way being returned to their homes upon new inhibition from the King, which they mett with at Geneva. Diodati the minister of that Church imployed hether to the synode, hath bene here at the Hagh this time of recesse, and preached in the Court Chapell both yesterday and today in the presence of the Prince of Orange and Count William, the Princess Dowager, and Count Henry, and a great concourse of men and women of both factions, which is a presage of a good agreement; but withall a kind of riddle, that a small chapell should hold more then a great church, for these men have not seene themselves together in one church this many a day. On Sunday last, and these two holy dayes (which is our Christmas) the soldiers newly come to this towne have bene continually in armes but especially at church time, wherby to hinder the assembly of the Arminians. Some few of the chiefest Burghers of that faction to the number of 14 or 15, being discovered to be mett at a consultation in a privat house, the Prince of Orange sent an officer unto them to will them to separate, and retire to their severall homes which they durst not disobey. This round manner of proceeding causeth them to look about them and to trye a new way of submission, and intreaty, and in conformitie therunto it 3 4

John Hales. See Carleton, 321–325.

874

ii/2.279 dudley carleton to robert naunton

is expected wee shall heare of fairer language out of France; of which I for my particular have had this signe. On Friday last I was visitted by both the French ambassadors, which they had long forborne. On Saturday by Count Henry; and on Sunday by the President Vanhusen,5 who maryed Barnevelts daughter,6 and Barnevelts two sonnes, Grundeville premier veneur of Holland,7 and Craningpolder the late Governour of Berghen.8 The first visitts were complementall onely; but the last supplicatorie, to give a favorable advise, when their fathers cause came in question, in case the opinion of al the ambassadours should be demaunded by the States; which it seemes they and other of their frendes will seeke to procure. They indevoured to cleare their father of having at any time done any disservice to his Majesty, and insisted particularly in the matter of Vorstius, concerning whome Craningpolder sayth his Majesty had assured him when he waited upon him some years since at Royston (which was soone after the remove of Vorstius from Leyden) that he rested well satisfied. I told them I would deale freely with them, that for late years his Majesty had no cause to satisfie himselfe in the cariage of affaires in this province of Holland, either for that which concernes his Majesty or his kingdomes or those negotiations he hath had in these provinces; and particularly touching Vorstius, that his Majesty had receaved a new offence by his booke, in answeare of Slade, which was full of impieties, and mixt with many ironicall scofs touching his Majesty himself; of which having made my complaint when I first came to this charge by expresse order from his Majesty, who seeing Vorstius could not silere, nor mutare pellem (which were his Majestys words) wisht to have him sent out of these provinces, and having printed my proposition in writing to this effect, which was recommended by the States Generall to the States of Holland, it was suppressed by the Committee Counsell of Holland without ever communicating the same to the States of that province, or taking the matter so much as once into deliberation. The like ill dealing was used in the satisfaction I required in his Majestys name concerning The Balance;9 which notwithstanding (I told them) I was no mans accuser, neither had I commission from his Majesty to intercede for any; so as yf the States should require my opinion concerning these prisoners, as a publicke minister, I must be silent.

5 6 7 8 9

Reinoud van Brederode. Geertruid van Oldenbarnevelt. Reinier van Oldenbarnevelt. Willem van Oldenbarnevelt. “De Weegh-schael” (1617), an anonymous pamphlet written by the Utrecht Remonstrant minister Jacobus Taurinus, was a critique of Dudley Carleton’s address to the States General on 6 October 1617.

5

10

15

154r A

20

25

30

ii/2.280 dudley carleton to george abbot

5

154v A

10

15

875

They have bene suitors in the same manner to the Prince of Orange, with whome, as with my self, they made theyr fathers greatest crime to be his indeavours to procure a toleration of both the opinions here in controversie; and to this same effect they have printed a Remonstrance to the States Generall. His Excellency gave them this answeare onely, that theyr father had bene better to have followed his counsell heretofore in meddling lesse with these affaires, and thereby have freede himself of danger, and the country of trouble. [Carleton goes on to describe Hogerbeets showing ‘many tokens of Lunacy’ and in a postscript notes the presence of the Elector Palatine’s ambassador the Baron Dona,10 who is to discuss with King James and the States concerning the renewal of the Protestant Union and the affairs of Bohemia.] Thus I humbly take leave from the Hagh this 16th of December 1618 [N.S. 26 Dec 1618]. Your Honours most faythfully to be commaunded, Dudley Carleton

II/2.280 Dudley Carleton to George Abbot Date: 16/26 December 1618 Main source: A: London TNA, SP, 105/95, 46v–47v (copy) Other copy: Milton, 156–158 Summary: Contemporary copy in Carleton’s letter book of his original letter to archbishop Abbot. Carleton reports on Joseph Hall’s continuing illness, and attempts to promote John Prideaux as an acceptable Oxford replacement (rather than the Cambridge-educated Thomas Goad). Given the distaste of Abbot and King James at the motion for the removal of the apocryphal scriptures, he suggests that the easiest solution will simply be to ask the States General to delay work on the new Bible translation. He notes the recess at the synod to give the Remonstrants time to bring in their objections, while observing the isolation of the Remonstrants outside the synod, and the tactics that they are pursuing in adversity to defend themselves. Editor: Anthony Milton

May it please your Grace, These letters which go herewith are the cheifest cause of the dispatch of the bearer, whose returne the Deane of Worcester will expect with much longing; meane time I have written unto him as I have done formerly since he 10

Presumably Achatius von Dohna, or perhaps his brother Christoph.

876

ii/2.280 dudley carleton to george abbot

fell into his indisposition to come to the Hagh, and take a lodging I have readdy for him in my house; which the Prince of Orange doth likewise wish he would, and thereby make triall of the change of the ayre for his recoverie; which if it should succeede, and yet that in the meane time his Majesty should send another to succeede him, he will be intreated to stay; and they will be glad of all their assistance, in regard of the great satisfaction they have in our men, and particularly of Mr Deane of whome much noate is taken for his moderation and discretion; but if he continew unable to assist at the synode, there will be then care taken here for his returne, with better commodity then at Dort, where before the returne of this bearer they are like to be closed up with ice. To this effect I have written to him whereby to draw him hither the more willingly; and I will beseech your Grace to procure him of his Majesty the comfort of a speedy and gratious answear. In case there should be either in regard of your Graces particular service, or for other respects any impediment in the comming of Dr Goade, who is desired by our divines I will take the boldnes to putt your Grace in minde of Dr Prideaux, for the sufficiency of the man (which I have onely by report, for I know him not) as likewise for the reputation of the University of Oxford, which is not yet so much as named in this synod, but Davenantius Cantabrigiensis, Wardus Cantabrigiensis, and now Balcanquallus Cantabrigiensis; and though we have one of Oxford he doth his university no credit (though I assure your Grace he gains much reputation himself) for Oxford is drowned in Landaffe.1 The resolution taken in the synod for the displaceing of the Apocryphall scriptures, which your Grace doth dislike in your letter receaved by Mr Balcanquall,2 is to passe as well as the rest of their decrees an auctorisation in this place.3 So as it will be no heard matter (if his Majesty so please) to perswade the States rather to laye their translation of the Bible aside for this time then to admitt of this dislocation, which the States will the sooner harken unto because this was a point beyond the instruction of theyr deputies, and onely an entertainement of time till the appearance of the Remonstrants. They have a recesse at the synode for a few days to give the Remonstrants time to bring in all their exceptions against the Catechisme and Confession aswell as their considerations upon the five points; meane while the same course is taken here by their faction for restoring their decayed estate, as was used in pulling them downe when they were in their prosperitie. As first by separating them(2) wish] A: foll. by del. she – (26) an auctorisation] A: interl. add. repl. del. auctorised onely – (27) heard] A: should read hard – (32) to] A: foll. by del. bring 1 2 3

I.e., George Carleton’s title was ‘Georgius Landavensis.’ See no. II/2.128. See Acta, 24–25. The decision was taken in session 10 (12 November).

5

10

15

20

25

30

35

47r A

ii/2.281 emden magistrates to eilshemius and grimersheim

5 47v A

10

15

877

selves and haveing their sermons aparte in private houses, then by publishing the French Ambassadors speeches made in their favour, as the ContraRemonstrants helpe themselves by others, but non eadem est ratio generationis et corruptionis, unlesse it agree in all circumstances. These would introduce a novelty by the same meanes as it hath bene excluded; when as for the [–––] and the maintenance thereof now it is effected, there is a concurrence betwixt the most of the provinces, now I may [say] all, the Prince of Orange, the soldiers, the greatest part of the people, and all forraine Princes of our religion; for their restitution they have no help but their owne animosity, and the countenance of the French king. The examination of our prisoners is finished in effect, but the circumstances of their proces, will require yet some longer time. Thus I most humbly take my leave, from the Hagh this 16th of December 1618 [N.S. 26 Dec 1618]. Your Graces most humbly to be commanded, Dudley Carleton

II/2.281 Emden Magistrates to Daniel Eilshemius and Ritzius Lucas Grimersheim Date: 28 December 1618 Main source: A: Emden StA, 402.5, [8 pp.] (original) Summary: Letter from the Emden magistrates to the delegates of the city, Daniel Eilshemius and Ritzius Lucas Grimersheim, in which the mayor thanks the delegates for their reports so far. The letter also concerns an issue regarding communication with the Count of Nassau-Dillenburg and another, unnamed person, presumably the Prince of Orange. Apparently, the delegates informed these two persons that their errand also had the consent of another authority, presumably the Count of East Frisia, which would amount to an infringement of Emden’s jurisdiction, as there was an ongoing conflict between the city and the Count. Accordingly, the mayor and council inquired into the matter, also requiring an account from the delegates, and now provided them with a report of the current state of affairs. Editor: Janika Bischof

Ehrwurdige, wolgelerte, gunstige herren und gutte freunde, e. e. zwey schreiben seindt uns dieser ort woleingelieffert worden, daraus wier von des nationalis synodi zustandt und handtlungen der lenge nach seindt berichtet worden, welches uns dann lieb gewesen, und wier hernachers (6) [–––]] A: word(s) apparently missing here

878

ii/2.281 emden magistrates to eilshemius and grimersheim

mit dem consistorio communiciret haben, und begehren freundtlich, solche communication hinfurters zu continuiren, daran uns ein angenehmer dienst geschehen wirdt. Wir pitten den almechtigen, daß derselbige mit seinem Heiligen Geist wolle unter euch mit seinen gaben reichlich wohnen, daß zu Gottes ehren, der reformirten christlichen kirchen heil und wolfahrt, ruhe undt einigkeit, und zerstorungh und uffhebungh aller irthummen, ketzerey undt mißverstandts alles von dem synodo beschloßen und abgehandtlet werde. Wier sindt der gutten hoffnungh, daß diß gutte werck und solches vornehmen synodi resolutiones, aphorismi, decreta, communicationes vieler gelerter leuthen zwischen allen und jederen christlichen kirchen der jenigen konigen, potentaten, fursten, herren und republicken, welche zu diesem synodo ihr gesanten, gelerte und treffliche deputirten geschicket, eine vertrawliche correspondentz, pium syncretismum, einigkeit und zusamen verbundungh wircken und auffrichten werde, dadurch orthodoxus consensus in allen reformirten kirchen erhalten und zu allen zeitten kunfftig allen ihrtumben abgeholffen und viel guts kan gestifftet werden, zu einer solcher correspondentz der kirchen unser reformirten religion uff zurichtungh e. e. beneben anderen zu gelegener zeit wollent[?] mit einraden und diß gutte werck ewern vermogen nach helffen beforderen. Das ander stuck e. e. letzstes schreibens von verdacht und nachreden eines schreibens, so ahn seine excellentz1 und s. g. graff Wilhelm Ludwig solten gelieffert worden sein, davon wollen wier e. e. nicht pergen, daß unser syndicus2 uns vor etlichen wochen angezeiget, daß ehr ex officio und pflichten, damit ehr uns verbunden und zu gethaen, nicht unterlaßen konte, pro tuenda iurisdictione civitatis uns anzuzeigen, welcher gestalt ehr von einem vertraweten freundt berichtet worden, daß zwey verschloßen versiegelte schreiben von e. e. ahn seine excellentz eins undt das ander an s. g. graff Wilhelm Ludwig solten gelieffert sein worden, deren contenta ungefehrlich (als ehr berichtet) sein solten, daß u. g. h.3 zu dieser e. e. abfertigungh zu dem synodo seinen consent mit gegeben, eben als wann e. e. auch von s. g. hier zue abgefertiget, davon hernachers auch von anderen mehr bericht ein kommen. Weil nun diß unser jurisdiction nachtheilig, so haben wir gedachtem unserm syndico bevohlen, dem consistorio solches vor zutragen und von den consistorianten senioribus, ob sie von solchem einig wißsenschafft hetten, bericht einzubringen, undt hat gedachter syndicus nach gehabter communication mit dem consistorio uns wieder reportiret, daß niemandts der eltes(18) wollent[?]] A: corr. from wolletz[?] – (21) Wilhelm] A: prec. by del. Ludwig – (21) Ludwig] A: interl. add. 1 2 3

This presumably refers to Prince Maurice of Orange. This office was held by Johannes Althusius. This presumably refers to count Enno III of East Frisia.

5

[2] A 10

15

20

[3] A

25

30

35

[4] A

ii/2.281 emden magistrates to eilshemius and grimersheim

5

[5] A

10

15

20

25

[8] A

879

ten davon einig wißenschafft hette, hilten aber vor rathsam, deswegen ahn e. e. zu schreiben, umb hivon warhafftigen bericht zu geben, welches vor trey wochen auch von uns also resolviret worden, aber zu gelegener zeitt differiret, nun aber uff e. e. schreiben effectuiret worden, und wollen wier hiruber zu e. e. ankunfft ferner mundtlichen berichts gewertig sein, und vernehmen mit beschwerungh und unwillen, daß obgedachte gut und trewhertzige anzeigungh des syndici und anderer mit lugen, unwarheitten und diffamationibus vermehret worden, deren dingen nun leider in diesem mißverstandt mit s. g. von uns viel ausgesprengt werden, denen e. e. kein glauben zu meßen und dieser gutten stadt ehr und fam bey jederman, da es die gelegenheidt gibt, verthedigen wollen, und dabey berichten, daß, weil s. g. geigen die beschwornen accorden und wieder der stenden willen kriegsvolck angenommen und hin und wieder verlegt, das aerarium der stenden ex loco destinato naher Aurich von Embden transferiret, der stenden gelteren administration deren deputatis entzogen und, weil in entstehung der bezahlungh des guarnisons in der stadt commotion zuverwachten gewesen, daß man zu notwendigen erlaubten defensions mittelen hab tretten mußen, sonderlich weil s. g. der hochmogenden herren Staaten decision daruber nicht hat abwarten wollen und mit notoriis contraventionibus immer vortgefahren, undt daß nunmehr, nachdem die hochmogenden herren Staaten ihre commissarios abgeordnet, alles in guthen standt wieder soll gebracht werden und zu recht kommen, uns allesambt hiemit in schutz des almechtigen emphelendt. Geben zu Embden den 28. Decemb. anno etc. 1618. E. e. freundtwillige burgemeister und rath der stadt Embden Lectum in senatu et approbatum iussu illius Bern. Menger, B. M. [Address:] Denen ehrwurdigen, wolgelerten, andechtigen herren Daniel Bernhardi und Ritzio Lucae, unsern zu dem dordrechtischen synodo nationali abgefertigten praedicanten, unseren gunstigen, gutten freunden.

(4) wollen] A: corr. from del. seindt – (4) wier] A: foll. by del. mit deren schriftlichen erclerungh, excusation und bericht deswegen nun gentzlichen contentiret undt zufrieden, und – (4–5) hiruber ... und] A: marg. add. – (5) ankunfft] A: foll. by del. illegible word – (25) Lectum ... BM] A: marg. add.

880

ii/2.282 daniel de breen to rem bisschop

II/2.282 Daniel de Breen to Rem Bisschop Date: 28 December 1618 Main source: A: Rotterdam BRG, 48.2b, 2 pp. (original) Summary: Daniel de Breen is writing to Rem Bisschop to inform him about the latest proceedings of the synod. He presents a Remonstrant view on the course of events in sessions 40–41, beginning with the Remonstrants asking President Bogerman in a sealed letter for the liberty to explain and defend their views and to refute opposing doctrine, as much as they think necessary. Bogerman states that they have that right, but only as much as the synod considers necessary and they must follow the order determined by the synod, i.e., discuss the doctrine of election first and then reprobation. Bogerman then tries to examine each of them personally on their views, but nobody answers his questions. The Remonstrants are forbidden to leave the city of Dordrecht. De Breen says that the Remonstrants are resolved to fight for their cause. Since they have a clear conscience, they trust that God will protect them. Editor: Liesbeth Orthel

D. DE BREEN AEN REM E. BISSCHOP Waerde bijsondere heer ende vrient, Also de Remonstranten op dien dag, als uwe edele van hier vertrocken waeren, eendrachtelijck en met gemeyn advys besloten hadden, dat sij wilden blijven bij haere voorgaende resolutie, als de welck op groote en gewichtige redenen gefondeert was, van niet te sullen treden in voorder handelinge ten waere haer vanden synodo wert toegelaten, dat sij haer saecke souden mogen voorstellen, verclaren en verdedigen voor so veel als sij dat souden nodich achten te wesen. So hebben sij sanderendaechs om door hare tegenwoordicheyt ende finale verclaringe van dese hare resolutie, geen occasi te geven van meerder offensie ende verbitteringe, goet gevonden den synodum hier van te verwittigen door een gesloten missive1 de welck aen den President Bogermanum door een deurwaerder bestelt wert. Ende van Bogermanum met sijne assessoren gelesen, doch niet inde vergaderinge, maer in een camer apert alwaer sij een wijle vertoefden, omdat den brief tamelijck langh was. Daer naer wederom binnen gecomen sijnde, heeft de Praeses den inhout daer van met cortte woorden verclaert ende den synodo voorgedragen, beschuldigende de Remonstranten van ongehoorsaemheyt om het welcke noch meer te bevestigen, so hebben de gedeputeerde der heren Staten het decreet2 dat den (29) assessoren] A: foll. by del. alleen sijnde – (29) maer] A: foll. by del. onder haeren alleen 1 2

Remonstrant letter to President Bogerman; see no. II/2.198. Resolution of state delegates; see no. II/2.196.

20

25

30

ii/2.282 daniel de breen to rem bisschop

5

10

15

[2] A 20

25

30

35

881

voorgaenden dach tegen de Remonstrantsen gestelt en gelesen was, noch eenmael laten lesen. Gelesen sijnde, hebben sij last gegeven dat men de Remonstranten op staende voet soude ontbieden. Dese en waeren so haest niet gecomen oft men heeft haer weder op een nieuw geperst, dat sij het decreet van de gedeputeerden heren Staten souden nacomen, voegende daer noch bij een ander decreet van den selfden inhout, doch wat beleefder gestelt als het eerste. Maer de Remonstranten antwoorden dat sij sulx met geen goede conscientie conden doen. Den Praeses seyde dat dit geen saecke van conscientie en was, overmits haer van den synode vergunt was dat sij haer gevoelen vande verwerpinge souden uyttspreecken ende het contrarie verwerpen, so veel als den synodum soude nodich achten. Alleenlijck wert van haer begeert dat sij in ordre eerst vande verkiesinge souden handelen en daernaer tot het stuck vande verwerpinge comen, welcke praescriptie van ordre den synodo behoorde toegelaten te werden en haer in haer conscienti niet en conde quetsen. Hier op wert geantwoort dat daer geen so goede of heylige saeck en was die niet en soude verlooren gaen, wanneer de partije macht hadde om te oordelen hoe verre dit saecke einde oft moete verdedicht werden. Voorder wert oock vande Remonstranten begeert dat den brieff mochte gelesen worden, die sij aen den President hadden overge[–]. Maer so veel en hebben sij voor die tijt niet connen verwerven. Doen heeft den Praeses voor eerst Henrico Leoni predicant van Gelderlant en daerna hij alle de andere Remonstranten hooft voor hooft een vrage voorgestelt, nopende het punct vande verkiesing, waer op sij weygerden te antwoorden, alle gevende voor reden dat het onbillich was dat sij die eens wettelijck geexamineert waren weder op een nieu souden geexamineert worden, dat het tot praeiuducie van haere goede sake soude dienen en vanden Praeside tot geenen anderen eynde scheen aengeleyt te sijn dan om haer in haere woorden te achterhalen en den eenen tegen den anderen te setten, eyndelijck dat het oock staet tegen de brieven van citatie, welcke inhielden dat sij met gemeynderhant haer saecke souden mogen verdedigen. Hier tegen wert van D. Heijnsio uyt den naem van den gedeputeerde heren vertoont dat hare edele selfs van dat de Remonstranten eerst te Dordrecht waren gecomen, altijt de selvige hadden vermaent dat sij niet als een corpus maer een yeder voor sijn partien [–]er op den synoden geroepen en beschreven waren. Uwe edele rev.3 verseyde ter contrarien dat sij de woorden van de gedeputeerde niet anders hadden connen verstaen dan dat sij de Remonstranten int gerecht voor geen corpus en werden erkennen, doch dat

(8) dit…saecke] A: interl. add. repl. del. sij wel – (9) en was] A: interl. add. repl. del. spraecken – (19) sij] A: foll. by del. noch nie – (35) sij] A: foll. by del. uyt – (37) int gerecht] A: marg. add. 3

Simon Episcopius.

882

ii/2.283 jean diodati to be´ne´dict turrettini

sij de geciteer daer voor niet en wilden gehouden hebben hadden sij noyt daer uyt connen bevroeden. Naer lange debat, als den praeses te vergeefs gearbeyt hadde dat de Remonstranten hen op sijn vragen souden antwoorden, so hebben de gedeputeerde der edele mogende heren Staten den Remonstranten belast dat sij ondertuschen van Dordrecht niet en souden vertrecken sonder haer consent. Hiernaer sijn de Remonstranten gescheyden ende met eenen de geheele vergaderinge. Wat hier voorts uyt worden sal is de Heere bekent, de Remonstranten sijn oec geresolveert alles daer bij op te setten en haer leven niet costelijck te achten als sij maer hare conscientien voor God mogen quijten betrouwende dat God sich noch eenmael over haer ontfermen sal en haer goet recht aen den dach brengen, als de mate der ongerechticheden sal vervult sijn en het quaet tot inden hemel opgeclommen. Ondertuschen willen wij u ende ons met uwe geheele huysgesin inde genadige bescherminge der alderhooghsten bevelen, tot dat daer een ander gelegentheyt voorvalt om u breeder van onse saecken te schrijven. Den 28 December. U lieden dienstwilligen vrient

5

10

15

II/2.283 Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini Date: 28 December 1618 Main source: A: Geneva BGE, MS Ami Lullin 53, 37r–v (original) Other copy: RCP, 14:233–237 Summary: The king of France prohibited the French delegation from attending the synod. Diodati preached twice at The Hague in the presence of Maurice of Orange and his family, and several Remonstrants. The States General wants a speedy dispatch of the synod’s judgment. The political prisoners will be sentenced. Diodati will seek the support of the English ambassador Dudley Carleton to help the Reformed churches of Piedmont. The delegation from Nassau-Wetteravia finally arrived, and the synod still awaits the arrival of the Brandenburg delegates. Editor: Nicolas Fornerod

Monsieur mon neveu, J’ai receu les vostres du 16 Novembre et vous remercie des advis que me donnez. Messieurs de France ont fait grand tort au synode; ils estoyent desire´s et attendus, Monsieur de Chastillon, venant de court, m’ayant fait entendre que le Chancelier et Monsieur de Janin luy avoyent dit que pour eux deux il (6) Remonstranten] A: foll. by del. word – (7) met…de] A: interl. add. repl. del. den Praeses Bogerman – (12) opgeclommen] A: foll. by del. daer

30

ii/2.283 jean diodati to be´ne´dict turrettini

5

10

15

20

25

30

35

883

n’y avoit point de difficulte´.1 On perd trop le courage en France et on le fera prendre a` nos enrage´s ennemis. Les justifications que vous m’avez donne´es envers Monsieur Chamier m’ont este´ fort agreables, mais je ne suis pas homme qui me soucie beaucoup des jugemens magistraux. Je sui la simplicite´ et la bonne intention que j’ai en mon entreprise et e`s propos que j’ai dits quelquesfois de Junius,2 et je croy qu’il faut reconnoistre en fin que sa fac¸on nouvelle et subtile, sans y penser, nous a en fin ramene´s, ou certes a este´ la planche pour ramener par d’autres la sophisterie. Je sai ce qu’en a creu et dit Monsieur de Beze, et ce que maintenant tous les bons et doctes sont contraints de dire ici, ou` on en sent des effets tre`s lamentables.3 J’escri a` Messieurs l’estat des affaires d’ici, comme je l’ai appris a` La Haye ou` j’ai este´ ce Noel, et y ai fait deux actions en presence de son Excellence et de tous les siens et de plusieurs Arminiens. Je croy qu’un peu de prudence e`s pasteurs rehabilleroit bientost beaucoup de mal, mais ils ne sauroyent estre ici sans mettre le doigt sur l’ulcere non encores cicatrize´. J’y suis, autant que je puis, de conseil et d’exemple en toutes mes actions qui sont, par la grace de Dieu, receues avec beaucoup d’agreement et d’edification. Et je travaillerai par ci apre`s de mesme style, Dieu aidant. On desireroit fort m’arrester ici, et de vrai, si liceret, il y auroit apparence d’un grand bien, mais quid iuvat quassare vincula sua? Soutenez l’eschole d’esperance de nostre brief retour, duquel je conc¸oy meilleures opinions de`s que j’ai este´ a` La Haye, ou` tout se porte au supplice des prisonniers, a` l’extinction de la faction et heresie et restablissement de l’Eglise, Messieurs les Estats aussi recommandans fort une diligente expedition. Je n’y ai rien peu faire pour les bons freres de Piedmont, Messieurs les Estats n’ayant ni habitude ni ambassade avec le Duc, mais j’y ferai quelque chose avec Monsieur Carletton, ambassadeur d’Angleterre, fort zele´ et curieux de toutes bonnes occasions. Il en envoyera tout l’estat au Roy son maistre. Je vous prie leur faire mes reciproques tre`s affectueuses et cordiales recommandations, avec tesmoignage de mon extreme commiseration et offre de toute assistance et service. J’attendrai l’effet des lettres de Monsieur Alexius, que je vous prie saluer de ma part. Je lui escrirai, s’il plaist a` Dieu, par la voye de France. Vous conoissez Monsieur Le Bloi qui a este´ a` Geneve;4 si Madame l’Electrice5 continue a` demander un pasteur franc¸ois, il lui pourroit estre indique´. 1

2 3 4

Chancellor Guillaume Du Vair (1556–1621) and Superintendent of Finances Pierre Jamin (1540–1622). Gaspard de Coligny (1584–1646), count of Chaˆtillon, was sent to The Hague in order to improve France’s diplomatic relations with Maurice, Prince of Orange. Franc¸ois Du Jon or Junius, professor of theology in Leiden. Diodati was likely dealing here with the abuse of scholastic categories in theology. Etienne Le Bloy (died in 1662), from Angers, studied in Geneva in May 1618, then in Basel

884

ii/2.284 jean diodati to the council of geneva

Son oncle Monsieur Doucher, ministre de Flissinghen, m’a dit qu’il y pourroit peut estre entendre. Vous y adviserez, sinon que Geneve voulust penser pour soi a` ce bel esprit, duquel elle seroit bien servie et orne´e en nos chetifvete´s et miseres presentes. J’escri le succez du synode a` la Compagnie, de laquelle vous le saurez. Je vous salue tre`s affectueusement, avec Mademoiselle Loyse, nostre tant bonne et sage cousine, Monsieur Giovanni Lodovico et Mademoiselle Caterine, ma niece.6 Dieu vous ait tous en sa sainte garde. De Dordrecht, ce 28 De´cembre 1618. Vostre oncle, frere et serviteur, J. Diodati L’impudence des Arminiens est enorme. Pour faire nombre, ils admettent tous, Anabaptistes, Papistes, Lutheriens et tous autres. Un bon pasteur, venant de faire la visite et d’executer les arests d’un synode provincial de la Sud Hollande, m’a asseure´ qu’il n’y a trouve´ que βδελυ γματα,7 Ariens, Sociniens et autres telles pestes. Les Nassoviens sont arrive´s; Alstedius en est.8 On attend aussi de jour en jour les Brandebourgiens, et n’y manquera que les Franc¸ois. [Address:] A Monsieur, Monsieur Turrettini, fidele ministre du Saint Evangile, a` Geneve.

II/2.284 Jean Diodati to the Council of Geneva Date: 29 December 1618 Main source: A: Geneva AEG, P.H. 2616, [5 pp.] (original) Other copy: RCP, 14:237–249 Summary: Diodati preached in The Hague. He spoke with the ambassadors of France about the synod’s issues. The marriage alliance between France and Savoy would not

5

6 7 8

in August 1618. He was minister at Angers in 1621 and between 1624 and 1637, then at Saumur in 1637, at Fontenay-le-Comte and at Talmont from 1640 until his death (LR, 4:287). Elizabeth Stuart (1596–1662), daughter of James I, wife of the Elector Palatine Friedrich V (1596–1632). Catherine Turrettini (1595–1640), sister of Be´ne´dict, had married Jean-Louis Calandrini. “abominations.” Cf. Matt 24:15 and Mark 13:14. The Nassau-Wetteravia delegation was welcomed at the synod on 17 December 1618. Johann Heinrich Alsted was professor of philosophy and theology at the Academy of Herborn.

37v A

5

10

15

20

ii/2.284 jean diodati to the council of geneva

885

be detrimental to Geneva. A Bohemian envoy travelled to the Netherlands to raise funds and brought good news of the situation in his kingdom. The expiry of the Twelve Year Truce is near, and the United Provinces are preparing to launch an attack on the West Indies. The end of Arminianism is near; the synod will reject the doctrine of the Remonstrants, who were forced to submit in written form their theological views. Geneva has an excellent reputation in the Netherlands. Editor: Nicolas Fornerod

10

15

20

25

30

Magnifiques et tre`s honore´s Seigneurs, J’ai este´ ces jours passe´s a` La Haye, y ayant este´ appele´ pour y faire quelques actions en ces festes de Noel; et y ayant appris diverses choses de l’estat courant des affaires, j’ai estime´ estre de mon devoir d’en tenir adverties vos Seigneuries. A` mon arrive´e, j’allai saluer les deux ambassadeurs de France qui prenent a` gre´ de me voir et de m’escrire, et font semblant d’estre fort contens de nostre presence en ce synode, auquel ils desirent qu’on apporte plustost moderation et accomodement que jugement precis;1 de quoi j’ai tasche´ de les desabuser, monstrant combien cela est contraire a` la pratique de tous synodes generaux et dommageable pour cet Estat, ou` les deux partis estoyent venus en si extremes aigreurs et animosite´s, lesquelles on ne peut esperer d’attremper2 par palliatives.3 Il faut venir a` une decision qui abbatte tout a` fait la faussete´ et ses ministres, sans laisser aucune liberte´ de la publier. Ils m’ont fort asseure´ que le mariage de Savoye n’alterera rien, ni en nos traite´s, ni en la pension, et qu’aussi le Roy ne relaschera rien de ce qu’il tient en la Bresse par eschange.4 Je me suis eslargi avec l’ambassadeur ordinaire, Monsieur Du Maurier, a` sc¸avoir si on pourroit point traverser ce mariage qui ne promet rien de bon par quelque contremine5 du coste´ d’Angleterre. Il m’a respondu qu’on a desire´ en France l’alliance d’Angleterre sur toute autre, mais que deux difficulte´s l’ont accroche´e: premierement, que le Roy d’Angleterre n’a voulu passer les renonciations pour le Bearn, comme avoit fait le Roy d’Espagne; secondement, qu’il vouloit que la dot de 800,000 escus lui fut acquis en cas de mort de Madame, ce qui n’a peu estre digere´, quoi que 1

2 3 4

5

On 12 December, the French ambassadors Benjamin Aube´ry du Maurier and Jean de Thumery de Boissise made a case before the States General for a fair and moderate synod. Attremper: moderate. Read: palliatifs. The marriage of Prince Victor-Ame´de´e de Savoie and Christine of France, sister of Louis XIII, was celebrated in the Louvre on 10 February 1619. In May 1579, Geneva was included in the Treaty of Solothurn ratified between Henri III and the Swiss cites of Bern and Solothurn. The French king decided to finance a Bernese garrison to prevent any aggression of the Duke of Savoy. In 1604 Henri IV had committed up to 6000 livres tournois monthly for the garrison, but the French monarchy was less likely to honor that commitment. Contremine: maneuvers.

886

ii/2.284 jean diodati to the council of geneva

l’ambassadeur d’Angleterre impute toute cete rupture a` la fac¸on de traiter des Franc¸ois, qui sembloit n’estre point candide et loyale. Je sc¸ai bien que ce mariage de France est fort traverse´ par l’Espagnol et qu’il n’est pas encores fait a` present. L’ambassadeur d’Angleterre m’a asseure´ que le leur avec l’Espagne avoit, et auroit par ci apre`s des tre`s grandes difficulte´s, surtout du coste´ du Pape, pour le fait de la religion, lesquelles il jugeoit insurmontables.6 Les mescontentemens entre les deux coronnes de France et d’Angleterre durent encores, et les procedures des Franc¸ois en ces quartiers ci les fomentent et irritent davantage. Toutesfois, Monsieur de Chastillon, arrive´ a` La Haye de`s nagueres, m’a dit avoir charge expresse de prier Messieurs les Estats de trouver quelque moyen de composition et moyenner quelque bonne reunion, chose qui est fort desire´e en ces quartiers, ou` ils ont a` faire en cete issue de leurs treves de l’amitie´ des deux Coronnes, qui ne seront jamais bien avec eux si elles ne sont bien ensemble. Il y a ici presentement un depute´ de Boheme, lequel j’ai aussi veu, et m’a dit que les affaires prennent fort bonne route en ces quartiers la`; qu’il est ici pour requerir assistance d’argent, qui ne lui sera point denie´e; que peu a` peu les princes de l’Union se joindront a` eux, que le seul nom de l’Empereur les empesche jusques a` present d’eslire un roi, ce qu’ils feroyent sans doute s’il venoit a` defaillir, et que lors ils se font forts de grands secours, et des Venitiens mesmes, contre Ferdinand, duquel ils ont tous des tre`s sinistres conceptions a` cause de sa superstition et servitude aux Jesuites et lequel ils sont resolus d’exclurre tout a` fait de l’esperance du royaume.7 Messieurs les Estats se premunissent contre l’issue de la treve, ayant encores sur pied trente mille hommes, leurs villes frontieres admirablement fortifie´es et leur peuple plus desireux que jamais de la guerre, ayant essaye´ les funestes effets de ces meschantes trefves procure´es par les seuls artifices de Barneveld. Toutesfois, s’ils ne rentrent en bonne correspondence avec la France, il leur sera bien malaise´ de soustenir seuls le faix, l’Angleterre seule n’ayant les moyens de les secourir suffisamment, faute d’argent, et pourtant taschent de rhabiller8 les mesintelligences avec la France, ce qui se pourroit faire aisement si Monsieur Du Maurier, qui leur est suspect et odieux extremement, estoit rappele´. Car, a` le dire en un mot, il a fait et fait encores les mesmes offices qu’a fait Gueffier e`s Grisons et Monsieur de Vic en Souisse.9 6

7

8 9

The States General worried about the marriage plans between the Prince of Wales Charles and the Infanta of Spain Maria Anna (1606–1646), dating back to 1615. In 1617 the Emperor and king of Bohemia Matthias of Habsburg, designated Ferdinand of Styria (who was educated by the Jesuits of Ingolstadt) to be elected as his successor on the Bohemian throne. Rhabiller: to settle, to deal. Etienne Gueffier (1573–1660), French ambassador to the Grisons since 1615, and Me´ry de Vic (1553–1622), French ambassador extraordinary in Switzerland between December 1617 and October 1618.

5

10

15

20

25

30

[2] A

ii/2.284 jean diodati to the council of geneva

5

10

15

[3] A 20

25

30

35

887

Monsieur de Chastillon et Monsieur de Boissise le reconnoissent bien et ont donne´ parole qu’il sera change´. Ils ont aussi ici en main la deliberation de la navigation des Indes occidentales, laquelle ils preparent immense, comme de 14 milions de livres pour fonds d’argent de cent quarante vaisseaux et de 8 mille hommes, quasi tout de la bource de la Compagnie, excepte´ quelques navires de guerre de Messieurs les Estats. Si la trefve dure, ils se contenteront de commencer par les negotiations e`s lieux ou` les Espagnols n’ont encores pris pied, et esperent que l’insolence des Espagnols et plusieurs rencontres10 leur donneront occasion de pouvoir legittimement rompre les reserves de la trefve, comme ils font tous les jours e`s Indes orientales; que si la treve se rompt par une guerre ouverte, ils sont furieusement acharne´s a` assaillir l’Occident, et j’en ai veu des projets extremement apparens, toutes les places ayant este´ fort diligemment reconues. Messieurs les Estats ont des commissaires en Angleterre pour pacifier tous les differends avec les Anglois sur les voyages d’Orient, et le point gist seulement en ce que les Hollandois requierent que les Anglois, pour avoir part a` ces commerces la`, entrent aussi en part des despens que les Hollandois y ont fait pour les ouvrir et asseurer, ce que le Roy trouve fort raisonnable.11 Quant a` leurs prisonniers, qui est le sujet de plus de discours pour le present, ils ont este´ ja par plusieurs fois examine´s en toute diligence et il y [a] encores a` present des commissaires a` Utrecht pour faire nouvelles enquestes sur ce fait. Car Barnevelt avoit grandement basti et fonde´ ses desseins sur cete province d’Utrecht, d’ou` il estoit natif, et y avoit ses plus grandes intelligences, poursuivies par Ledemberg, qui se tua soi mesmes et, par ce moyen, priva les Estats du moyen de beaucoup de verifications. Barneveld suit le style des conspirateurs de nier tout jusques a` ce qu’il soit conveincu par preuves tre`s asseure´es; alors il s’excuse sur sa memoire. Les ambassadeurs de France ont fait l’intercession pour lui que j’envoye a` vos Seigneuries, avec la response de Messieurs les Estats, envers lesquels cet office des Franc¸ois portera coup tout contraire, assavoir de les faire haster a` l’execution, qui est toute resolue en la pense´e de tous a` ce que je voy; et mesmes, j’ai este´ asseure´ par un homme d’affaires que dans la mi janvier le jugement s’en feroit. La trame se descouvre avoir este´ en faveur de l’Espagnol par une reconciliation et raccomodement sous les formes des privileges anciens, de delivrer le paı¨s de garnisons estrangeres, de demolition de citadeles, de liberte´ de 10 11

Rencontres: fights, clashes. The Dutch East India Company (VOC), established in 1602, had increasingly taken control of a vast market in the Indonesian Archipelago. This led to a series of clashes between the Dutch and the English during the years 1616–1618. Negotiations resumed in October 1618 and led to the signing of an agreement in June 1619. The VOC agreed to surrender to the English a third of the spice trade and the right to trade pepper, in return for considerable participation in the costs associated with maintenance of Dutch strongholds and the VOC’s maritime operations.

888

ii/2.284 jean diodati to the council of geneva

commerce et autres choses semblables. Le Mareschal d’Ancre,12 avec qui Barneveld a eu une tre`s estroite intelligence, avoit grandement procure´ et advance´ cela pour l’Espagne. Et les ministres de la France, suivant lors le courant des affaires, y avoyent preste´ toutes sortes d’inductions et faveur; et croid on que la corruption de celui qui est ici vient encores de cete source, car il est passionnement barneveldiste et imprime le Roy de tre`s fausses opinions, desquelles bientost on taschera de l’esclaircir par ambassade extraordinaire, a` laquelle il s’oppose et laquelle il redoute bien fort. A` ce dessein de reconciliation avec l’Espagnol, il13 avoit rencontre´ tout a` propos l’opinion d’Arminius qui buttoit14 aussi a` la reunion avec l’Eglise romaine, qui estoit la seule planche pour venir a` l’autre, la religion Reforme´e et syncere ne permettant aucune confidence avec l’Espagnol. Et c’est la cause pour laquelle, quoi que contempteur prophane de toute religion, il a si ardamment embrasse´ celle ci et pousse´ les patrons d’icelle a` des extremite´s et audaces et licences incroyables. Il commenc¸oit ja a` denigrer ouvertement et deprimer son Excellence, a` pourvoir de loin a` ses grades et offices, a` mettre par l’ambassadeur de France jalousie entre les deux freres d’Orange, qui estoit passe´e bien avant, mais se commence a` esclaircir peu a` peu, a` quoy aussi l’on m’a employe´, et espere d’y faire quelque bon devoir encores a` l’advenir. Il pourchassoit la cassation15 des troupes franc¸oises et de la cavalerie pour affoiblir de tant plus son Excellence et l’Estat, et en lieu des soldats de la Generalite´, introduisant nouveaux soldats e`s villes particulieres, avec nouveau serment aux magistrats d’icelles villes et Estats de Hollande, sans aucune mention de son Excellence, lequel il appeloit par mespris leur serviteur. Il avoit resolu aussi, sous ombre de l’Arminianisme, auquel il trouvoit les autres provinces trop restives, de separer la Hollande de l’Union, laquelle, faisant ses traite´s avec l’Espagnol, eust par sa puissance et proeminence attire´ toutes les autres a` la mesme resolution par force. Ceux d’Amsterdam, de Dordrecht et d’Euchusen lui ont puissamment resiste´, mais il eust en fin tout gaigne´ sans sa capture, tant il estoit craint et respecte´, la` ou` a` present il est deteste´, haı¨ et deschire´ sans misericorde tout generalement. Il avoit, de dix neuf voix de Holande, treize pour soi, tout a` descouvert pour l’Arminianisme et pour la depression16 du Prince, et les principaux magistrats des villes, fort imbus de ses discours que la guerre n’avoit jamais este´ entreprise pour la religion, que le gouvernement d’Espagne estoit a` present fort modere´ et juste, le Roy de-

12

13 14 15 16

Concino Concini, marquis d’Ancre, the favorite of Queen regent of France Marie de’ Medici, assassinated by order of king Louis XIII in April 1617. Oldenbarnevelt. Buttoit: aimed for. Cassation: withdrawal, dismantling. Depression: downfall.

5

10

15

[4] A

20

25

30

35

ii/2.284 jean diodati to the council of geneva

5

10

[5] A 15

20

25

30

35

889

bonnaire17, et qu’il faloit enfin venir a` une paix asseure´e et perpetuelle. Et avoit sur ce sujet ja gagne´ quelques seigneurs du paı¨s, comme le conte de Culembourg18 et autres, qui en seront en peine, tous embabouine´s19 de l’Arminianisme, lequel s’estoit renforce´ par le consentement et aggregation des papistes, Anabaptistes, Lutheriens et autres sectaires. Maintenant, Dieu merci, les Estats Generaux ont leur corps fort entier, les magistrats par les villes sont bons, on tasche a` reparer et raffermir l’authorite´ et le synode travaille a` l’extirpation de cete meschante faction qui n’a eu que la religion et ses opinions pour pretexte. Car dans le synode nous avons 14 des plus renomme´s ministres arminiens, qui ne sont pleins que d’ambition, de faction, d’insolence et cavillations,20 sans aucune apparence de bonne conscience ou de simple infirmite´ et ignorance. Apre`s toutes leurs tergiversations et recusations, ils ont este´s contraints de bailler au synode toutes leurs opinions par escrit, tant sur les cinq points contentieux que sur tout le Catechisme et Confession, esquelles ils avoyent publie´ qu’ils avoyent considere´ des grandes erreurs, comme de vrai leur dessein estoit de bastir un nouveau fatras de religion. On a este´ grandement empesche´ au synode a` la maniere de proposer les questions et maintenant on ne le sera pas moins a` la maniere de les ventiler et debattre, car ils veulent conference et dispute, a` quoy le synode ne se demettra jamais. Messieurs les Estats commencent a` presser le synode, et l’on commence a` croire que cete instance nous fera peut estre achever a` Pasques. Le Prince Henri et plusieurs autres, esbranle´s par ces divisions, protestent de se vouloir tenir a` l’arrest du synode. Les villes, les familles, les parentages, les mariages sont tellement partialise´s et bigarre´s, qu’il est necessaire de porter un prompt remede a` ce grand mal. La fin du proce`s des prisonniers facilitera aussi bien fort la decision du synode et abbattra toutes les esperances des Arminiens, desquels on est tout a` fait resolu de se desfaire, au moins leur oster tout exercice et charge publique. Le grand renfort de soldats de pied et de cheval introduit dans La Haye fait prejuger que bientost on viendra aux executions, et les prisonniers mesmes en ont pris grosse alarme, avec leurs familles. Geneve est ici veüe et ouı¨e avec beaucoup de bienvueillance et d’agreement. J’ai presche´ a` ce Noel deux fois a` La Haye avec une affluence indicible de peuple, en la presence de tous les grands, et, par la grace de Dieu, avec ce fruit que plusieurs courages effarouche´s ont este´ addoucis et ramollis, et desireroit on grandement que je peusse faire quelque sejour en ces cartiers apre`s le synode pour restaurer en partie les casseures. Je n’y puis entendre de 17 18 19 20

Philip III had succeeded Philip II in 1598. He reigned until his death in 1621. Floris II van Pallandt, count of Culemborg (1577–1639), deputy to the States General. Embabouine´s: fooled. Cavillations: mockery.

890

ii/2.285 caspar barlaeus to the curators of leiden university

mon mouvement et ne leur puis dire autre sinon que le commandement expre`s de vos Seigneuries m’oblige au contraire. Je tasche avec Monsieur Tronchin, mon collegue, de cultiver ces bonnes inclinations envers nostre public, auquel je voi qu’on est tout dispose´ a` rendre tout devoir de vraye amitie´ au besoin plus que jamais. Dieu nous face la grace de le servir en son œuvre et d’apporter contentement a` vos Seigneuries, auxquelles je supplie sa sainte grace donner toute prosperite´, tant publique que particuliere, leur presentant toutes les asseurances de mon tre`s humble service. De vos Seigneuries, tre`s humble et tre`s fidele serviteur et citoyen, J. Diodati.

5

10

De Dordrecht, ce 29 Decembre 1618. [Address:] Aux Magnifiques et tre`s honore´s Seigneurs, les Seigneurs Syndics et Conseil de Geneve.

15

II/2.285 Caspar Barlaeus to the Curators of Leiden University Date: 29 December 1618 Main source: A: Leiden UB, Ms Papenbroek 2 (original) Other copy: J. A. Worp, “Caspar van Baerle,” Oud-Holland 4 (1886), 37 Summary: Caspar Barlaeus was temporarily released from his duties as vice-regent of the States College of Leiden so that he could assist the cited Remonstrants at the synod. After three weeks at Dordrecht, in this letter he asks the Leiden curators whether they want him to return to his duties at Leiden or whether he might remain longer with the cited Remonstrants while their cause was being debated. He ended up staying at Dordrecht for about ten weeks. Editor: Donald Sinnema

Nobilissimis, amplissimis, spectatissimis dominis, dd. Curatoribus Academiae et Collegii Lugdunensis, Caspar Barlaeus salutem plurimam dicit. Nobilissimi, amplissimi, spectatissimi viri, septimanae iam sunt tres, ex quo Dordracum profectus sum, una cum Remonstrantibus ad synodum nationalem citatis, idque eum in finem, ut illis privatim scribendo operam meam commodarem. Permissum siquidem iam ante ipsis erat ab illustrium ac praepotentum Ordinum Generalium ad synodum delegatis, aliquos ut sibi

30

ii/2.286 george abbot to dudley carleton

5

10

15

891

laborum et curarum socios adiungerent. Nec tamen eo me recepi, nisi conscio et consentiente amplissimo reipublicae Lugdunensis magistratu, dominis meis omni observantia mihi colendis; a quorum humanitate et aequitate secum proficiscendi licentiam impetrarant Remonstrantes. Quod si vero vestris amplitudinibus, quibus Academiae et Collegii cura ab illustris Hollandiae Ordinibus demandata est, placeat, ut ad Spartam meam, hoc est subregentis in Collegio munus, et professionem in Academia logicam, me recipiam, parebo lubens, simulac de vestrum amplitudinum voluntate mihi constabit. Sin autem vestrae amplitudines non inique ferant, me Remonstrantibus porro adesse, dum de ipsorum causa disceptatur, fruar apud me tacitus recti conscientia, et silentium vestrum consensum interpretabor. Hoc vestras amplitudines scire ex re mea futurum putavi, ne muneris mei rationem minus habuisse videar, aut, quod vestris amplitudinibus displicere poterat, privata authoritate negocium suscepisse. Valete nobilissimi, amplissimi, spectatissimi domini curatores, et me quoque inter alios humaniorum artium ac litterarum cultores favore vestro, patrocinio ac tutela dignemini. Ita vos Deus optimus maximus hic incolumes, alibi beatos velit. Dordraci, xxix Decembris anno MDCXVIII.

II/2.286 George Abbot to Dudley Carleton Date: 21/31 December 1618 Main source: A: London TNA, SP, 105/95, 48r (copy) Other copy: Milton, 158–159 Summary: In this contemporary copy of archbishop Abbot’s letter replying to Carleton’s letter dispatched five days earlier (no. II/2.280), he reports King James’ approval of sending Thomas Goad to replace Joseph Hall and the reasons for this choice rather than Carleton’s suggestion of John Prideaux. Editor: Anthony Milton

30

35

My very good Lord, I am sorry that Mr Deane of Worcester is so fallen sick that he cannot remaine at Dort abowt this great busines but with hazard of his life. It fell owt very happily that the same day that the messenger brought me your letters the king returned from Newmarkett to Whitehall, with whome I spoke this evening abowt the going of Dr Goade my chaplaine in the place of Mr Deane of Worcester, which his Majesty very well approved, and hath given me order accordingly: with this gracious respect, that his Majesty leaveth it to the

892

ii/2.287 robert naunton to dudley carleton

choice of Mr Deane of Worcester, whither he will go to the Hagh and returne home. For your mentioning of an Oxford man1 I take it very well but there are tow things which have hindered it, at this time. The one is the suddaine dispatch of Dr Goade, who is neare at hand, whereas Dr Prideaux cannot be provided on the sudden. And besides your Lordship in your letters to Mr Secretary Naunton nameing Dr Goade, he had so fastened thereupon that when we both first spake unto the king concerning Mr Deane of Worcester, he mentioned hastily that our divines there desired Mr Dr Goade. To which the king replyed that himself knowing him to be a learned man, he could not but in my house be well acquainted with those Arminian businesses. On this day being St Thomas day your messenger cam to me, and this day I have settled it with his Majesty as before I have written. Tomorrowe morning is your messenger to come unto me, and then I shall know if it be possible that Dr Goade should go along with him, which I very much desire because the partie will be a good guide unto him, but if it cannot be then you shall, God willing, have Dr Goade with you as soone as may be. And so ceasing for the time I commend me unto you and your bedfellow, remaineing your Lordships loveing and assured frend, George Canterbury Lambeth, December 21, 1618 [N.S. 31 Dec 1618]

II/2.287 Robert Naunton to Dudley Carleton (Selection) Date: 22 December 1618 / 1 January 1619 Main source: A: London TNA, SP, 84/87, 174r–v (original) Other copy: Milton, 159–160 Summary: In this original letter, Naunton reports King James’s response to Pierre du Moulin’s ecumenical proposals. James approves of Carleton’s proposal that the British and other senior delegates discuss the matter in private to agree upon a single confession, which should then be presented to James to consider it. It could be a work of great value, but needs to be pursued with great care. The king will be happy to intercede with Lutheran princes to further the work. Editor: Anthony Milton

1

See no. II/2.280.

5

10

15

20

ii/2.287 robert naunton to dudley carleton

5

10

15

174v A 20

25

30

35

893

Sir, I delivered your letters with the inclosed from Monsieur du Moulin to his Majesty and your selfe presently upon his arrival here this evening, and acquainted him with the 2 poincts by him intimated to you both, whereof his Majestie will pawse and consider a while, before he take any resolution. I tould him of Mr. D. of Worcesters indisposition, & theyr desire to have him to the Hage as loth to forbeare his assistance now then needs must; which his Majesty leaves to Mr Deanes own election, as loth to hazard him to[o] farre, and is well contented that Dr. Goad shall come to supplie his place, as a man the better inured with thes questions, by reason of his domestical attendance on my Lords grace of Canterbury…. [Naunton goes on to note the dealings of the Lord Chancellor with the States’ Commissioners and the intended treaty. He also notes the king’s annoyance at hearing of the French ambassadors’ (i.e., Boissise’s and Du Maurier’s) attempts to mediate, and James’ reflection that this revealed that the French had always in fact been the paymasters of the Remonstrants. The king also threatened to change his behaviour towards the States if they permitted the French to play any such role.] Thus much I writ overnight thinking to have sent away in the night, but I received an inexpected message from his Majesty not to send away this dispatch, till I spake agane with him. Now this morning he hath bid me tell you in answer to your last touching Mr de Moulins motion,1 that he liketh very well of your course you have taken first to sound theyr opinions in private, and to cause our theologiens that be there, and other of the most remarqueable persons in that synod to conferre as seriosly as they may, and see how farre they may all be brought to accord upon one confession to be commonly alowed by all our Protestant churches. Whereof when they shall have aggred, his Majesty would have you procure a copie to be presented to him selfe, that he may delibrately peruse and consider of it. He joines in opinion that it will be a worke of great honour to the times and to that synod, and of no lesse importance and service to the church, if it shall proceede with such an issue as is propounded. But it must be handled with great care [–––] temper; least the attempting of it without successe shold do more prejudice to our profession, and give new occasion of insultacion and triumph to the common enimie, who will be sure to traverse it all they can. And so his Majesty concureth likewise of the other motion tuching the Lutherian Churches; which upon the good successe of the former in the first place, he will be ready to accept any motion from that synod, to interpose him selfe with and to the (32) [–––]] A: manuscript torn 1

See no. II/2.263.

894

ii/2.288 johann jakob breitinger to the zurich pastors and professors

Lutheran princes, and his best meanes, autoritie and interest he shall find with them, to beginne that buisines as Count William hath advised very judiciously, which his Majestie concurres in jugement with him, that it will be the right way. Meane while he will expect your continual observation and advertisements how the former of thes mocions will be tasted and seconded and forwarded there, that your experience and proofe of the progresse in it, his Majestie may make his jugement with more hope and comfort of the later. I have now scribled you 2 long letters in such hast, as I could not let any of my men take copies of them. I pray let me troble some of your Lordshipps confidents to write them out, and send me mine owne or a true examined copie of them. which I know his Majesty will at one time or other call for. So I take leave, and rest, your Lordshipps most assured loving frend, Robert Naunton Whitehall, 22o Decembris 1618 [N.S. 1 Jan 1619]

II/2.288 Johann Jakob Breitinger to the Zurich Pastors and Professors Date: 22 December 1618 / 1 January 1619 Main source: A: Zurich ZB, Ms G 2, 1366–1369 (copy) Other copies: MT, 2/3:413–418; Zurich StA, E II 389, 259–262; Zurich ZB, Ms B 111, 176–181; Zurich ZB, Ms B 235, 37v–39r; Zurich ZB, Ms D 237, 67r–69v; Zurich ZB, Ms J 241, 87–90; Zurich ZB, Ms S 309, 37v–38v Summary: Although all cited Remonstrants are present since 26 November [N.S. 6 Dec], they continue to delay the progress of the synod. On 3/13 December they eventually presented their Sententia concerning the First Article on predestination. The synod was very dissatisfied, since their opinions were formulated ‘negatively’ and the Remonstrants were admonished accordingly. They, however, refuse to be restricted to a certain method. Since the Five Articles are so closely linked with each other in content, it was decided that the Remonstrants discuss the remaining four Articles all together, and that they present their opinion in writing within four days, which they did on 7/17 December. Another four days were granted, to present their observations on the Belgic Confession and Heidelberg Catechism. On 11/21 December they merely submitted their observations on the Belgic Confession, and those on the Heidelberg Catechism only on 17/27 December. The question whether they had anything to add, the Remonstrants unanimously answered in the negative. Another dispute immediately followed, since they did not want to start with election, but with reprobation. Several days were spent on that dispute. However, the synod is incredibly patient; the sessions last until the afternoon or evening. The state delegates have now decided to

5

10

15

ii/2.288 johann jakob breitinger to the zurich pastors and professors

895

send five delegates to The Hague to report to the States General and to seek advice for further action. Meanwhile, the Remonstrants are prohibited from leaving the town. Editor: Christian Moser

5

10

1367 A

15

20

25

30

35

Salutem. Reverendi, clarissimi, doctissimi viri, patres ac fratres plurimum honorandi. Literas meas datas 14 Novembris1 [N.S. 24 Nov] vobis redditas esse persuasus sum. Observantiam autem meam vobis probare porro et de Synodi Nationalis progressu certiores reddere meum esse agnosco. Remonstrantes tametsi ad diem 26 Novembris [N.S. 6 Dec] adessent omnes2 tamen synodi mentem atque propositum, posthabitis d. Ordinum decretis identidem repetitis et humanissimis synodalium precibus, qui ipsos per levamen ecclesiae afflictae, per authoritatem supremae potestatis, per venerandam hanc congregationem, denique per sacra omnia flagrantissime obsecrant, ut missis tergiversationibus veniant in rem praesentem, perorando, criminando protestandoque morantur. Decembris tertio [N.S. 13 Dec] demum suam de Articulo Primo, qui est de praedestinatione, decem aphorismis comprehensam sententiam exhibent.3 Synodo multum displicuere aphorismi, erant enim plaerique negativi tantum, ut ex iis, non quid sentirent, sed quid non sentirent, cognosci potuerit. Ea praeterea negant, improbant et oppugnant, de quibus non controversitur. Rogantur igitur peramice, ut sententiam primum proponant suam, postea vero contrariam libere quoque reiiciant.4 Hic acriter disceptatum fuit de literarum citatoriarum sensu. Remonstrantes enim citati sunt, ut sententiam suam proponant, explicent et defendant, quantum possunt et quantum ipsis opus seu necessarium esse videbitur. Quare contendunt Remonstrantes, vi istorum verborum permitti sibi, proponere, explicare et defendere, quae, qualia, quomodo quantumque vellent ipsi. Synodus contra, nec non d. Ordines, verba postrema, quantum possunt et necessarium ipsis videbitur, non ad sententiae propositionem et explicationem, sed ad defensionem referenda esse, definiunt. Siquidem defensionis fructus futurus sit nullus, nisi sententia prius proposita fuerit plene et explicata, ut de ea rectissime constet. Et vero, quia Articuli Quinque illi essentiali quodam nexu cohaerent, neque eorum ullus sine cognitione alterius commode examinari diiudicarique potest, Remonstrantes suam sententiam de articulis quatuor reliquis exhibere iubentur prius, quam ad examen perveniatur. Vix aegre ab ipsis, nec nisi interveniente decreto Ordinum, impetratum. Ne tamen de (34) perveniatur] A: prec. by del. ve – (35) Ne] A: corr. from Nec 1 2 3 4

See no. II/2.123. Cf. ADSND, 1:33 and 218. For the Remonstrant Sententia on Art. I, see ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 1. Cf. ADSND, 1:54 and 240.

896

ii/2.288 johann jakob breitinger to the zurich pastors and professors

praecipitatione conqueri possent, quatriduum integrum fuit concessum.5 Lunae die, qui fuit Decembris septimus [N.S. 17 Dec], Remonstrantes imperata utcunque faciunt.6 Re deliberata, cum synceritas nulla, mera sophismata, aequivocandi mera libido, cumprimis studium nectendi moras se proderet evidens, nec mens Remonstrantium ex scripto illo exhibito plene cognosci posset, metus etiam esset, ne ante tempus discederent, necessarium synodus iudicavit, observationes seu considerationes (quas vocant) super Confessione et Catechesi a Remonstrantibus ante tractationem articulorum exigere. Mira hic fuit hominum vafrities, qua in partem sese vertebant omnem, ne hoc tenerentur praestare. Verum post rationes in medium allatas a Praeside, numero plurimas et gravissimas pondere, tandem solenni d. Ordinum decreto parere iussi sunt, concesso rursus ad cogitandum, licet aliquot iam annos istas paratas haberent, deque iis essent gloriati passim, quatriduo integro. Exhibent igitur undecimo Decembris [N.S. 21 Dec] considerationes suas in Confessionem tantum7 numero ad 126 reliquas in Catechismum denuo detrectant, quas impetrare ab ipsis non potuit synodus ante 17 Decembris [N.S. 27 Dec].8 Quae isti in Catechesi desiderent omnia, nondum mihi videre licuit, esse tamen audio numero longe quam in Confessionem plura plaeraque levioris momenti. In phrases enim, capitum titulos et methodum tantum animadvertere volunt videri, nec dogma in dubium vocare ullum. Quia autem pleraque frivola neque eius fuere generis, quae ab ipsis exspectabantur aut qualia ipsi ante hoc tempus iactabant, rogati sunt coram facie Dei ex conscientia sua Confessionem ingenuam, num praeter haec, quae exhibuissent, in Confessione et Catechesi quidquam desiderent aliud? Sancte affirmant omnes et singuli se aliud habere nihil.9 Excipit haec contentio nova. Ad examen Articuli Primi cum ventum esset, Remonstrantes ad interrogata respondere detrectant, paedagogicum examen hoc esse, causati. Praeterea non ab electione, sed a reprobatione ordiri volebant, nec rationes pro methodo contraria admittere ullas. Excidunt hic primipilaribus illorum et antesignanis voces istae: “Nos sententiam nostrae contrariam exagitabimus, quantum possumus. In hoc agendi modo consistit omne causae nostrae praesidium. Non agemus ex arbitrio synodi, sed ex arbitrio nostro. Nisi nobis liceat eam agendi rationem sequi, quae conscientiis nostris iusta et aequa videbitur, malumus (1) concessum] A: marg. add. – (17) Catechesi] A: corr. from Catechismo – (32) eam] A: prec. by del. haec 5 6 7

8

9

Cf. ADSND, 1:58 and 240–241. Cf. ADSND, 1:59 and 242 (session 34). Cf. ADSND, 1:65 and 248. For the Remonstrant observations on the Belgic Confession, see ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 5. Cf. ADSND, 1:69 and 252. For the Remonstrant observations on the Heidelberg Catechism, see ADSND IV, Pt. Seven, Sect. 5. Cf. ADSND, 1:69 and 252.

5

10

15

20

25 1368 A

30

ii/2.288 johann jakob breitinger to the zurich pastors and professors

5

10

15

20

25

30

35

897

potius pati quidvis, discedere a ministerio et vivere privati.”10 Horum igitur tergiversationibus, exceptionibus, protestationibus et imposturis pereunt nobis dies boni complures. Est nihilominus synodi nec non d. Ordinum patientia et moderatio incredibilis. Sessio matutina diei decimi octavi [N.S. 28 Dec], praeter ordinarias frequentes, prolixas, taediosas alias plurimas, ultra horam pomeridianam secundam, vespertina diei eiusdem ultra horam octavam, sessio diei sequentis matutina quidem ultra pomeridianam tertiam, vespertina ultra mediam undecimam protracta fuit. Audiunt Remonstrantes theologorum exterorum crebro exhortationes, obsecrationes, supplicationes, quae vel adamantina pectora emollire queant, verum nequicquam omnia. Praeses,11 vir eruditione, moderatione et sanctimonia vel hosti venerabilis, elatis in coelos palmis, nec siccis oculis, pridie implorat opem domini nostri Iesu Christi, ut ecclesiam suam miseratus, homines istos vel corrigat vel inhibeat conatus immanes. Cum synodus ad tantam pertinaciam Remonstrantium caeteroquin virorum doctissimorum, stuperet, d. Ordinibus placuit, ut ex suo numero tres, ex synodalibus duo, profecti Hagam, d. Ordines Generales de re omni edocerent atque inde consilium, quid deinceps cum istis agendum, afferrent.12 Horum reditum synodus nunc praestolatur. Ne tamen ex citatorum Remonstrantium numero quisquam interea ab urbe discedat, edicto d. Ordinum severe prohibitum ipsisque solenniter significatum est.13 Iudicant prudentiores plerique omnes a Remonstrantibus captari discedendi praetextus, ne haereses suas, quas quidam eorum fovent, horrendas et exsecrabiles hoc rerum statu profiteri cogantur. Neque ob aliam causam ipsos urgere tantopere, ut quam primum ad doctrinam reprobationis deveniatur, quam quod sibi persuadent, se coram illustri hoc auditorio vel promiscuo potius orthodoxam doctrinam in invidiam adducere commodissime posse. Nihil enim ipsis in ore frequentius, quam sibi dolere ex animo, scandali plenam, ab omni ratione alienam, pietati noxiam, gloriae Dei inimicam, impiam et abominandam quorundam reformatorum doctorum, quos ContraRemonstrantes pro orthodoxis habeant, de reprobatione doctrinam. Verum ex ipsis ipsorum fautoribus pertinaciam nimiam et fraudes speciosas sentiscunt non pauci, qui mentem ab hac agendi ratione alienam celare non possunt, adeo ut spes optati successus magna pios omnes soletur. Quae in meis postremis literis de motu urbis Roterodamensis et praesidiario eo traducto milite dixeram,14 ea adhuc pendent, nec non plurima alibi alia. Sumpto vero a (7) sequentis] A: corr. from sequentibus – (14–15) Remonstrantium] A: corr. from Remonstratensium – (29) abominandam] A: corr. from abominan[–] 10 11 12 13 14

Cf. ADSND, 1:70 and 253. Johannes Bogerman. Cf. ADSND, 1:79 and 261. Cf. ADSND, 1:83 and 265. In his letter of 14/24 November 1618 (no. II/2.123).

898

ii/2.289 johannes uytenbogaert to the cited remonstrants

Barnefeldio aliisque immanis perfidiae reis, supplicio, quod imminet, expeditum iri complurimum speratur. Fiat quaeso harum mearum copia amplissimo magistratui nostro, magnificentissimo dn. Rhonio15 consuli cumprimis, et qui eas legere possunt, proceribus aliis. Ad quos propediem daturus sum de rerum harum successu alias, quas vobis vicissim non negatum, iri confido. Valete reverendi clarissimique viri, patres ac fratres plurimum honorandi, quorum labores, salutem, incolumitatem, domino nostro fideli totus commendo vosque oro, ut me, qui vos omnes, vos singulos, vestros etiam, affectu omni syncero et pio amo, magnifacio, veneror, benigne amplecti et pro vestro habere pergatis. Dordraci Batavorum, 22 Decembris 1618 [N.S. 1 Jan 1619]. Vester reverendus studiosissimus, Ioh. Iacobus Breittingerus, ecclesiae Tigurinae minister [Address:] Reverendis, clarissimis doctissimisque viris ecclesiae et scholae Tigurinae pastoribus ac professoribus, patribus et fratribus suis plurimum honorandis.

1369 A

5

10

15

II/2.289 Johannes Uytenbogaert to the Cited Remonstrants Date: 2 January 1619 Main source: A: Brandt, 3:235–241 (copy) Collated source: B: Brieven, 2:59–68 Summary: This letter is a reply to a letter sent by the cited Remonstrants at Dordrecht on 14 December 1618 to Johannes Uytenbogaert, who is in Antwerp; see no. II/2.268, and a later reply by the cited Remonstrants to Uytenbogaert, no. II/2.292 (7 January 1619). Uytenbogaert thanks them for the warmness in their letters. He urges them to keep to the truth. God will give them strength, and he will defeat the prince of the world. Editor: Tjaard Barnard

Genade en vrede door Jesus Christus.1 Eerwaerdige, hooghgeleerde, seer godtvruchtige, en voorsienige mannen en broeders in den Heere Jesus Christus. 15 1

Hans Rudolf Rahn. Cf. Rogge, 2:33.

30

ii/2.289 johannes uytenbogaert to the cited remonstrants

5

236 A

10

15

20

25

30

35

237 A

40

899

Uwer edeler brief heeft mij gedient tot een sonderling vermaek in den geest, niet alleen om de groote affectie, die ik daer in bespeure tot mijn persoon, siende dat ik, die mij anders hier vertreure en schijne alreede verstorven te sijn, noch leve in uwe edelen gemoet; maer voornamentlijk van wegen d’onderlinge Christelijke eenigheit, die ik daer bemerke te sijn onder uwe edelen tot handthavinge van Christus saeke, mitsgaders uwer aller mannelijke standvastigheit ter bevordering van de selve; soo dat ik ’t in desen deele nauwlijks anders soude konnen wenschen. Derhalven buig ik ook mijne knien voor Godt den Vader van onsen Heeren Jesus Christus, hem daer over uit gront mijns herten dankende, en biddende uwe edelen door sijnen Heilige Geest hoe lanks hoe meer daer in te willen versterken, en met noodige krachten van boven aendoen, tot volvoering van soo een heiligh, godtlijk, noodigh werk. ’t Geen wij te voren soo dikwils onder malkanderen hebben overleit en geseit, bevinden uwe edelen nu met’er daet, grijpende met de handt ’t gunt dat wij van verre als nabij sagen, aengaende de jammerlijke gestaltenisse der Christenheit, selfs der Gereformeerden, mitsgaders de sobere apparentie, die daer was, dat d’ellende derselven in soodaenige vergaderingh, als dese sich nu laet verluiden (hoewel wij de selve, soo men ons nagaf, niet en hebben belet) soude worden geholpen, vermits de kleine liefde tot waerheit, die vast overal bespeurt wordt, sijnde de passien soo hoogh gestegen, dat niet alleen de Christelijke meeˆdoogentheit, maer ook de redelijkheit en billijkheit selve nauwlijks plaets vinden in de selve, hoewel men de selve met hooge titulen weet te vercieren, en met al het uitwendigh pareersel, dat men van hier en daer ontleent, weet te behangen, op dat ’t geen niet en is bij den sienden, wat schijne bij de schemerende. Wie heeft meer doen klinken de woorden van sancta et venerabilis Synodus, als die de waerheit meest den voet op de keele hebben geset? ’t Is wel gesworen, dat men alles sal handelen naer Godts Woordt, wanneer men alreede van huis gebraght heeft de mandata, die men volgen moet, en selve in de tas heeft eenen sin van Godts Woordt, naer de welke men wil, dat alle sinnen sich moeten voegen, sonder mede te brengen eene onpartijdige eenvoudige gelatenheit, met de welke men ook eens anders sin hooren wil, om dan oprechtelijk te overwegen, of die de sin Godts niet naerder en komt; of, soo men de saek vol swaerigheit siet, en ten weder sijde reden is van groote schijnbaerheit, evenwel gantsch niet en wil in medio laten tot naerder openbaringe Godts, in meeninge middeler tijdt voort te gaen in ’t geen waer in wij eensins sijn, met rechte onderhoudinge van broederlijke liefde en vrede. Dit en wil de genaemde Christenheit niet; waer mede de selve dan valt: 1. In woedende secterije, die uitberst tot onderling verdoemen, en (dat veeltijts daer uit volgt) bloedigh vervolgen; 2. In niet minder als atheistische godtloosheit; 3. In schande en verachtinge, sij die door ’t licht der waerheit, dat midden in haer schijnt, alle de werelt billijk (7) ter] B: tot

900

ii/2.289 johannes uytenbogaert to the cited remonstrants

soude tot haer trekken, op dat Christus daer over als konink alleen heersche. Dat dit soo is, hebben vele niet gesien, maer Godt heeft het ons niet alleen doen sien, maer ook den sin en ’t hert gegeven, om volgens ons ampt, en tot quijtinge onser conscientien, ’t selve te kennen te geven, daer en soo het behoorde, besoekende, of men soude willen den dach der besoekinge erkennen, en bemerken, wat tot den vrede van Jeruzalem dient. Wij hebben dit gedaen in en aen ons Vaderlant, daer de vrijheit noch scheen eenige plaetse behouden te hebben en haer hooft te mogen opheffen; wij hebben ’t den geenen geseit, die ampts halven daer op behoorde acht te nemen; wij hebben ’t gedaen, sonder nochtans te condemneren ’t geen wij wel wisten tegen Godts Woordt te strijden, om met voorbarige condemnatien niet te vallen in ’t selve quaet, waer tegen wij remedie sochten. Wat en hebben wij hier om niet moeten hooren, lijden, en verdraegen? Ik weet het. U edelen mede elk in ’t sijne. Wat was het? Babel heeft niet willen geheilet sijn, vertredende liever omnia iura divina, politica, naturalia, dan dat sij ten minsten eens met gemak en toegenegen oore en gemoet soude hooren spreken die genen, die Sions welvaren van herten soeken; de selve houdende voor ketters, die men verbannen, en voor ongetrouwe borgers, die men in ellende versenden moet, soo men hun noch die gratie doen en ’t leven vergunnen wil. De selve geeft dan, die te Romen onder dat aensicht, elders onder een ander heerscht, wil ook hier domineren onder dese larva, en alleen meester sijn, op dat Israe¨l alleen woone, gelijk de klachte van haere kerke houdt. Indien gij luiden hier sat (seidt uw president) wij souden moeten buigen, iam Deo aliter visum. Is ’t niet fraij geseit? en waerom? Om dat sij ’t gewelt hebben, en de sterksten sijn. Hadde ik dat voordeel, seide eens de Grave van Solms2 tegen mij, ik hadde rechts genoegh om mij monarch van de geheele werelt te maeken; want (seide hij voor reden) daer Godt het gewelt geeft daer geeft hij ’t recht: Sic ius in armis. Wil men dit plaets geven in ’t politijk, ik laet het passeren; de werelt gaet haer trein. ’t Is mij bijkans gelijk of een of veelen, en onder de veele, of dese die regeert. Onder hen woonende wil ik hun gehoorsaem sijn als een borger, sonder mij veel te bemoeijen, of sij door de deure daer toe gegaan, of ten dake ingekropen sijn. Mi hi huc facile legitimum, quod aliquam iuris habet. Maer in de kerke Godts, quae columna et firmamentum veritatis est, dat te sien, is soo monstreus, dat ik, dat gewaer wordende, niet een oogenblik in die societeit blijve, maer liever den knecht, of sot, volge, die sijn meester siende ’s Paus voeten kussen, sich ter kamer uitpakte, uit vreese, dat men hem wat ongalijkers te voren leggen soude. De schout en behoeft niet te vraegen, of men soldaeten aennemen wil. Want hij weet wel in sijn gemoet (gelijk hem wel geantwoordt wierdt) dat uwe edelen des noch wil, noch macht hebben; (22) indien] B: wanneer 2

Johann Albrecht, count of Solms-Braunfels (1563–1623).

5

10

15

20

25

30

238 A

35

ii/2.289 johannes uytenbogaert to the cited remonstrants

5

10

15

20

239 A

25

30

35

901

maer sijne edele lach apparentelijk in ’t hooft de praxis der geenen, daer hij mede gescheept sijnde, over wil. Over dit stuk en willen wij dan niet contenderen, laeten hun gaern de werelt, willen sij ons den hemel laeten; maer dat sij de waerheit door belet van vrij ondersoek der selve de deure sluiten willen, en aller menschen sin naer hunnen sin buigen, dat is onlijdelijk. En al ware ik in allen specialibus met hun eens, soo soude ik achten, dat, indien die specialia rusten op dat generale intentum, dat daer regnum Antichristi is, achten veel dragelijker en swaere doolinge van imant, die luisteren wil naer den sin Godts, als een klaere waerheit van imant, die heerschen wil met sijnen sin. Want die in dier voegen waerheit heeft, heeft se maer bij rencontre, of bij geval, niet bij wettige besittinge van recht, spruitende uit goddelijke gifte, door waere kennisse van de selve; hij heeft die, staende niet op haer eige steunsel, maer op een vreemd van elders ontleent, ’t welk haer tegen de borst is, soo seer, dat se niet en wil blijven daer se soo gevangen is, maer sich uit sulke handen maekt, om te gaen in ’t vrije landt, daer se als in ’t vrije veldt sich behelpen magh met haer eigene wapenen. Dese dingen heeft Godt uwe edelen doen verstaen, mannen broeders, en de waerheit is nu bij u in ’t leven en kracht, den anderen alleen de schaduwe laetende. Laet u die niet benemen, maer houdt se vast, strijdt daer voor vromelijk, gelijk gij doet, ook soo, dat sij hoe langs hoe meer gewaer worden mogen, dat gij hunne vreese niet en vreest. Leght het vrij op een scheiden aen; Want ’t sal togh moeten wesen, maer brengt hun eerst ’t light der waerheit in ’t gesicht en voor de oogen, hoe noode sij die sien en hooren, al ware het hun maer tot een getuigenisse; de Heere heeft u daer toe geroepen. Sij hebben u volle verklaringe over alles afgeperst, on twijffelijk door een merkelijk beleit Godts, tot hun eigen confusie. Naer mijne gissinge hebben sij ’t nu al; statum over de Vijf Artijkelen; consideratien op de Confessie, op Catechismus; en de verklaeringe over de Delfsche artijkelen kan hun niet onbekent sijn. Hadde men konnen ontgaen van soo verre niet te komen, voor soodaenige rechters, ’t waer mogelijk ’t quaetste niet geweest, maer dewijl gij derwaerts als metten haire gerukt sijt, doet hun nu gevoelen, dat uw geestelijk sweert snijdt, en krachtigh is (Hebr. 4)3 Soon des menschen, ik heb u gesonden tot een ongehoorsaem huis, sij hooren ’t dan, of laeten ’t, ens.4 Siet niet op de uitkomste, maer op uw ampt. Dit moeten uwe edelen doen, dat moet gij Gode bevelen. ’t Sal uwe edelen tot eere gedijen, niet alleen hier bij alle vroomen (gij sijt alreede al te saemen (en sonderlinge uwe edele d. Episcopius, die nu onse Aaron sijt) tot verwonderinge, en behaelt grooten lof bij ontallijke menschen, ook bij uwe partijen daer en elders (daer weet ik wat bescheits van) maer voornamelijk bij Godt, (7) achten] B: achtende – (8) imant] B: een – (9) imant] B: een – (33) ens.] B: Ezek 3 4

Heb 4:12. Ezek 12:2.

902

ii/2.289 johannes uytenbogaert to the cited remonstrants

in den daege van Jesus Christus. Al de weerelt siet op u, broeders; voor al Christus en sijne engelen; draegt u dan mannelijk (gelijk gij doet) in den Heeren; en bijsonder houdt u eendrachtig aen een, sonder malkander te verlaeten; voor seeker houdende, dat bij dat volk voor u niet te verwachten is (soo gij tegen uw gemoet met hun quaemt te heulen) als verachtinge, en, na de selve, spade berouw met een knagenden worm. Of schoon des eenen consideratien mogelijk wat verder gaen in specie, als der anderen, soo sijn uwe edelen nochtans hier in eens, dat deze sectische meesterlijkheit en heerschinge in ’t huis des Heeren, bestaende in ’t precijs determineren van alles, wat in questie valt, en ’t verdoemen van ’t contrarie, niet en doocht, maer moet tegengestaen sijn. Soo moet dit dan ook onder ons plaets hebben, dat wij ’t fondament, Jesus Christus, behoudende in de leere der waerheit, die naer de godtsaeligheit is, mogen lijden, dat een ander de selve vrijheit houde, die wij voor ons begeeren, in matigheit en tot stichtinge. Uw devoir gedaen hebbende naer genoeghsaemheit, schudt eendrachtelijk het stof van uwe voeten,5 en scheidt uit Babel, op dat gij haerer plagen niet deelachtig en werdt, want se sijn voor handen. Houdt mij ten besten, broeders, dat ik dus vrij tot uwe edelen schrijve, willende leeren die genen, van de welke ik billijk leeren soude, en veel te leeren hebbe; maer dat is mijn meeninge niet; mijn hert is uitgebreit bij uwe edelen. Dat doet mij dese ongekookte dingen uitwerpen. De woedende gramschap der weerelt tegen mij, om oorsaeken uwe edelen bekent, en die noch alle dage meer (soo ik verneme) ontbrant, neffens den goeden raedt, die uwe edelen selve mij hebt gegeven, beletten mij metten lichame bij uwe edelen te wesen, niet als een, die uwe edelen hulpe toebrengen kan (de wil is er, maer kraghten feilen) maer als die uwe edelen soo vroomelijk siende strijden een sonderlingh vermaek daer in soude scheppen. ’t Is seeker: Gij prikkelt daer veler herten, en raekt veler conscientien, neemt veler gedaghten gevangen. De hooftman, die Christus hielpt kruycen, most voor sijn borst kloppen, en den Soon Godts erkennen. Veelen, die uwe edelen hier tegenstaen, sullen, t’huis gaende, mede dragen dat sij sullen willen verbergen, maer niet konnen. Dat gij saeit, sal opgaen. Gaet dan voort in Godts naem; en laet het goet einde ’t goede werk kroonen. Ik sie, dat Godt met u is. ’t Mysterium iniquitatis moet ontdekt sijn. Gij lieden sijt ten deel des Heeren mondt, waer door het moet geschieden. Dankt Godt van de eere, die hij uwe edelen doet, uwe edelen gebruikende in tam celebri theatro, tot uitkondigers en uitroepers van sijne goddelijke waerheit. Prima coı¨tio acerrima. Gij sijt d’aensichten nu gewendt; hun actien toonen, dat sij bloot sijn van redenen. ’t Soet koosen van uwen President over den lieffelijken troost van de verkiesinge, en dat men ’t daer bij wel kan laeten blijven, sonder veel te spreeken van verwerpinge, geeft te kennen diffidentiam causae. Valt daer op aen, en dwingt se in te gaen, of ’t gewelt tot hulp te nemen. Utrinque viceritis. Siet niet om, 5

Matt 10:14.

5

10

15

20

25

30

35

40

240 A

ii/2.289 johannes uytenbogaert to the cited remonstrants

5

10 241 A

15

20

25

30

35

903

wat gij dan sult doen, als gij uitgeworpen sijt. Dat sal Godt dan wijsen. Doet nu maer uw devoir, en quijt uwer edelen conscientien in alle bescheidenheit, altijdt met behoorlijk respect en billijke gehoorsaemheit der genen, die over uwe edelen gestelt sijn, non tamen ultra aras. In die societeit te blijven, soo wij daer in geweest sijn, is ondraegelijk. Wij hebben ’t dikwils geseit. ’t Moet nu tot de practijk komen. Dan ’t is tijdt, dat ik ophoude. Uwe edelen loopen soo wel, dat mijn spoor onnodigh is. Houdt het mij ten besten. ’t Is mijn eenigh vermaek met uwe edelen te mogen spreeken. Brenge ik vergeefsche woorden, laet se daer heenen vliegen, en laet daerom niet wel te doen. Mijn mondt is open; mijn herte wijt uitgebreit bij u lieden. Ik worde vertroost over uwe ver troostinge, en de verdraeghsaemheit uwer ver drukkinge is ook in mij. Ik dank uwe edelen uit grondt mijns herten, heilige broeders, dat uwe edelen midden uit den drang van soo veele en swaere occupatien nogh de moeite neemt van mij te schrijven. De Heere sij uw loon. ’t Vermaekt mij tot in ’t binnenste van mijne siele, en verlicht mijn swaer kruis sonderling, bijsonder, nademael ik daer uit versta uwe goede resolutien en kloekmoedigheit, om vast te blijven bij de goede saeke. Ik derf uwe edelen niet vergen, dat gij meer schrijft; ’t waer een al te groote importuniteit. Ses regeltjes nochtans souden mij als een aengenaeme aelmisse sijn, als het te passe komt. ’t Sal nu aengaen; sij moeten nu tot collatie komen, of tot een oordeel. Hoe sij het maeken, de waerheit sal over hen triumpheren door uwen lieffelijken dienst in Christus Jesus. Strijdt gij-luiden vromelijk; ik ben op den berg; mijne handen sullen niet swaer worden, mijner armen swakheit sijnde onderstut6 door den geest des gebedts. Begeeren uwe edelen iet vorders van mij, schrijft, ik ben tot uwer aller dienst in den Heere, naer mijn gering vermogen. Ik groete u alle van herten, u, d. Episcopius, Poppius, Corvinus, Barleus, Leo, Gosuinus, Matthisius, Dwinglo, Sapma, Pynaker, Isaacus,7 Naeranus, Niellius, Hollingerus, Theophilus,8 Cupus, Vesekius, ende soo noch iemandt meer daer is tot getrouwe hulpe, Godt biddende, dat hij u geve hoe langs hoe meer sijnen heiligen wil te doen tot overwinninge der weerelt, met haeren prince, op seeker verwachten der uitnemender heerlijker belooninge in de openbaeringe van Jesus Christus. Sijt daer-en-tusschen in uwe gebeden ende andersins mede indachtich, Uwen ouden mede-dienaer in den Heere, nu vrij wat swak naer den lichame, hoewel niet ter doodt, soo veel hij merken kan, Joannes Uytenbogaert In Antwerpen den 2 Januarii 1619. 6 7 8

Cf. Exod 17:12. Isaac Frederici (Luytjens). Theophilus Rijckewaert.

904

ii/2.290 philippe duplessis-mornay’s message to the synod

II/2.290 Philippe Duplessis-Mornay’s Message to the Synod Date: 4 January 1619 Main source: A: Suite des Lettres et Memoires de Messire Philippes de Mornay (Amsterdam: Louis Elzevier, 1651), 121–124 Other copy: Brandt, 3:261–264 (Dutch translation) Summary: The Huguenot statesman Philippe Duplessis-Mornay wrote this message to advise the synod about the best way of dealing with the Arminian controversy and of preparing a response. He stresses the need to be equitable with moderation. The decison on the points of controversy should as much as possible be expressed in the very words of Scripture, and the canons that are drawn up should be kept simple and concise, avoiding ways of speaking that are obscure or ambiguous. He hopes the synod will prepare the way for a general council of all Protestant churches. DuplessisMornay sent this memoire to his secretary Pierre Marbault for delivery to the synod. But the document was not read at the synod, and it is not known whether any members of the synod were aware of it. Editor: Donald Sinnema

MEMOIRE DE M. DU PLESSIS POUR LE SYNODE DE DORDRECHT, ENVOYE´ A` M. MARBAUT, LE 4 IANVIER 1619 Ce synode estant le premier depuis la Reformation, compose´ de la pluspart des eglises de nostre confession, qui se trouvent en l’Europe, il importe grandement que toutes les forms juridiques y soient exactement observe´es, a` ce que les parties qui ont a` y estre juge´es, ne puissant alleguer qu’il leur ait este´ fait tort. Importe donc en la procedure de faire voir une equite´ toute entiere, et qui tende non moins a` la descharge qu’a` la charge, a` la moderation qu’a` la rigueur, afin que de la part des orthodoxes chacun ait a` reconnoistre un exce´s de droit, sauf a` ne laisser rien perdre de la verite´ de Dieu et de la claire explication d’icelle. Et doivent tousjours avoir devant les yeux ceux qui ont l’honneur de se trouver en ceste celebre compagnie que et hoc olim in exemplo erit. Venans a` entrer en dispute avec les adversaires, semble qu’il faut commencer par convenir avec eux en termes expre´s et non ambigus, de tous les points qui ne sont jusques icy en controverse, mesmes en ceux qui sont controvers des maximes qui ne le sont point, sc¸avoir jusques ou` en l’article on est d’accord, et d’ou` proprement on commence a` discorder; par ce que au progre´s de la conference, il sera malaise´ qu’on ne fasse choquer l’adversaire contre les points et maximes ja par luy approuve´es, selon la proportion que

20

122 A

25

30

35

ii/2.290 philippe duplessis-mornay’s message to the synod

5

10

123 A

15

20

25

30

35

40

905

toute verite´ reticent en toutes ses parties; auquel cas la fause doctrine se trouvera destruite et desmentie par sa confession propre. Par ou` on gaignera ce point, que les adversaires, qui, selon la methode de Pelagius, remarque´e par St. Hierosme, sont estime´s ne monstrer au peuple que le bout des ongles, seront contraints en ceste compagnie, ou de s’expliquer entierement, ou de s’impliquer a` leur dommage. De l’un s’ensuivra que les absurdite´s, inconveniens, blasphemes et impiete´s qui precedent de leur doctrine, venans a` estre descouvertes, les rendront odieux a` leurs sectateurs propres, qui se verront estre par la insensiblement conduits, partie a` la profanite´, partie au Papisme. De l’autre, qu’ayans voulu cacher le fonds et les replis de leur doctrine, ils auront este´ contraints de retenir partie de la vraye et orthodoxe, de laquelle par ce moyen il sera demeure´ asse´s pour les faire tomber κατ’ αÆ παγωγηÁ ν en confusion, par la consequence des postulats et axiomes communs. La decision des points controvers semble se devoir conce voir, entant que faire se pourra, en termes et phrases de l’Escriture sainte, faisant choix des plus claires, frequentes et signifiantes, dedans lesquelles deformais on ait a` se contenir, afin que chacun puisse reconnoistre, que Dieu y a preside´ par son Saint Esprit, puis qu’il y aura este´ escoute´ en sa pure parole. Et neantmoins sera pris garde en la conception de ses canons ou articles, de ne viser point tant a` destruire l’adversaire, qu’a` bien fonder la verite´, par ce qu’il est souvent arrive´, et aux Peres, et aux conciles mesmes, a` faute d’observer ce contrepoids, que pour decliner une extremite´, ils se sont jette´s en l’autre; ont saute´ quelquesfois par dessus le cheval, au lieu de se contenter d’entrer en selle. Ce qui semble devoir estre de tant plus considere´, que nous ne sommes pas hors d’esperance de voir un concile general de toutes les eglises Protestantes de l’Europe, avec aucunes desquelles nous aurons a` disputer quelques matieres contigue¨s a` celles qui se presentent; partant devons en ce synode rechercher les moyens d’applanir le chemin a` ceste concorde tant desire´e et necessaire, et eviter autant qu’il se peut sans prejudice de la verite´, les fac¸ons de parler qui poutroient, ou esmouvoir nouvelles querelles, ou jetter de l’huile sur les vieilles. Ce qui se fera, si nous nous contentons de sapere ad sobrietatem, demeurons dans ce qu’il a pleu a` Dieu nous reveler, non seulement en la chose, mais mesmes en la fac¸on de l’exprimer; inculcons, pour exemple, jusques au fonds ceste doctrine consolatoire, de l’election, adoption gratuite, assistance efficacieuse de Dieu par son Esprit en ses fideles, jusques a` l’accomplissement de leur salut en Iesus Christ; en ce qui est des autres, mettons le doigt sur la bouche, adorons ses jugemens, nous arrestons sur le bord de cest abysme, nous escrions avec St. Paul, O profondeurs, etc.1 1

Rom 11:33.

906

ii/2.291 zurich magistrates to johann jakob breitinger

Adjoustons que les canons qui se forment e´s conciles estans ordinairement brefs, precis, et concis, qui ne peuvent pas ny soudre les inconveniens, ny prevenir les objections, il est du tout besoin d’y rechercher la solidite´, et non la subtilite´; la simplicite´, et non l’elegance; la propriete´ et non les figures; la mesure de la foy et non la curiosite´ la revelation divine, et non la meditation humaine; d’y fuir par consequent les fac¸ons de parler obscure, equivoques, typiques, excessives, affecte´es; toutes arguties aussi et nouveaute´s, plus capables de cre´er differends, que de les finir; n’estant pas question seulement e´s choses de telle importance, ne quid novum dicatur, sed ne quid nove´. Et cecy soit pris de bonne part, comme de personne qui souspire apre´s la paix de l’eglise, voudroit pouvoir racheter ses playes de son sang, et par le vif et douloureux ressentiment des vieilles ne peut qu’il ne fremisse de l’apprehension de nouvelles.

5

10

II/2.291 Zurich Magistrates to Johann Jakob Breitinger Date: 28 December 1618 / 7 January 1619 Main source: A: Zurich StA, E II 389, 269–270 (copy) Other copies: MT, 2/3:385–386; Zurich ZB, Ms G 2, 1345; Zurich ZB, Ms J 59, 311r–312r Summary: The Zurich magistrates acknowledge receipt of both of Breitinger’s letters. With the prospect of a favourable outcome of the synod, Breitinger’s prolonged absence from Zurich is bearable. The magistrates wish Breitinger and all the other delegates success and a safe journey back home. Editor: Christian Moser o

o

Unnßern günstigen wolgeneigten willen, sambt allem gutem zuvor. Ehrwürdiger, wolgelehrter, besonnders gethrüwer, lieber burger und pfarrer. Wir habent üwere zwey schryben vom 30ten Octobris [N.S. 9 Nov] jüngstverschinnen1 und 4ten diß2 unnderschidlich wol empfangen, unnd uß dem ersten üwer glückliche reiß unnd ankhunfft gen Dordrecht, unnd dann uß dem anndern ouch wytloüffig unnd gern vernommen, was uff dißerm synodo noch bißhero gehandlet unnd verrichtet werden mögen, unnd was guo ter hoffnung zefassen, derselbig, ob es glych alles umb etwas langsamm zuo gahn muo ß, nit ohne sonnderbare frucht abgahn werde, etc.

1 2

Cf. ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 7. Cf. no. II/2.266 (dated 30 November / 10 December 1618).

25

30

124 A

ii/2.292 cited remonstrants to johannes uytenbogaert

5

10

270 A

15

907

Wellicher üwer bericht unns nit wenig erfroüwt, und unns sambt gemeiner unnßerer kirchen dahin vermag, das wir üwerer gegenwürtigkeit by unns (die o wir sontsten begirlich wünschend) noch ferners zuermanglen, unns desto o weniger beschweren lassend, unnd zu Gott dem allmechtigen mit bitlichem o o unnd ernstlichem wunsch der getrosten zuversicht sind, er zu dißerm christenlichen werck wyter syn schynbaren bystandt unnd segen verlychen, üch ouch sonnders wol verthruwend, ir üch fürer desto lieber gedulden unnd etwas lengere zyt nyt beduren laßen, sonnder ferner üwer bests inn allem gern thuo n werdint. o Darzu wir dann üch unnd übrigen herren theologis unnd assessoribus dißes gantzen ehrwürdigen synodi allen gmeinlich von unnßerm heren Gott syn vilfaltige gnad unnd geist dißerm geschefft einen heilsammen ußtrag und o nach guter verrichtung glückliche heimbreiß unnd widerkhunfft nochmaln wünschend. o Diß habent wir üch hinwider wolmeinlich zuvermelden nit unnderlassen wöllen. Unns sambtlich damit göttlichem schirm bevelchend. Datum den 28ten Decembris anno 1618 [N.S. 7 Jan 1619]. Burgermeister3 und rath der statt Zürich.

II/2.292 Cited Remonstrants to Johannes Uytenbogaert Date: 7 January 1619 Main source: A: Brandt, 3:268–271 (copy) Collated source: B: Brieven, 2:68–74 Summary: This is a reply of the cited Remonstrants to a letter of Johannes Uytenbogaert, dated 2 January 1619. The cited Remonstrants thank Uytenbogaert for his consoling letter. They complain about the injustices of the synod towards them. The synod counters arguments of the Remonstrants with nothing but authority. It would have been better if the synod was held earlier, as Uytenbogaert suggested. Editor: Tjaard Barnard

30

Eerwaerdige, hooghgeleerde, seer godtvruchtige, hertelijk beminde broeder, ja vader, in den Heere Jesus Christus,1 (13) nochmaln] A: interl. add. 3 1

Hans Rudolf Rahn. Cf. Rogge, 2:33.

908

ii/2.292 cited remonstrants to johannes uytenbogaert

Uwer edeler gedagtenisse (die altoos, gelijk behoort, en uw edeler meriteert, nieuw bij ons is) verquikt ons dagelijks, doch niet sonder bijgaende droefheit, om dat wij uw edeler aenschijn niet mogen sien. Derhalven soo dikmael ons tijdinge van uw edeler gebragt wort, gedijt ons die selvige tot vreugde, overmits daer door als een schaduwe van uwe tegenwoordigheit ons vertoont wordt; maer als uwer edeler missiven ons behandigt, ende van ons gelesen worden, worden wij met blijdtschap vervult; alsoo wij in die selvige uwer edeler jegenwoordigh sien, ende tot ons hooren spreeken; ja de dienst uwer penne leidt ons in tot de binnen-saele uwes herten, en maekt ons uwer goede gedachten, wijsen raedt, en gewenschte advijsen deelagtigh. Soodanige sijn, en worden van ons gehouden, alle uwer edeler missiven, ende sonderling dese laetste, den tweeden Jannuarij gedateeert,2 vol sijnde van Christelijke onderwijsingen, vaderlijke vermaeningen, en niet min wel gefundeerde, als ons noodtwendige vertroostingen; beneffens dat in alle deelen des selven klaerlijk blijkt uwer edeler groote lijdtsaemheidt in ’t verdraegen des kruices, dat de Heere Jesus Christus uw edeler heeft laeten overkomen, en in het midden des selven uw bestendige ijver tot bevorderinge van de goede saeke, die wij ten dienste van Jesus Christus voor veele jaeren bij der handt genomen hebben; alles dienende om ons krachtelijk te bewegen, om alsulk exempel ons altoos voor oogen te laeten sijn, en uwe voetstappen na te treden. Wij sullen het ook doen door de hulpe onses Godts, vertrouwende, dat hij, die ons gegeven heeft te gelooven in sijnen Sone Jesus Christus, ons ook geven sal, indien ’t noodig is, te lijden om sijns naems wille. De boge is alreede tegen ons gespannen, en het swaert uitgetogen;3 wij vertsagen dan noch niet, maer met de wapenen onses Godts aengedaen sijnde,4 hopen den goeden strijdt te volstrijden, en in den boosen dagh wederstaende, de overwinninge te behouden. En hoe souden wij in desen kleinmoedig sijn, ofte aen goede uitkomste twijffelen konnen, by soo verre wij des Heeren werk niet traechlijk doen. Waerheit is de grontvest van ons werk; eere van Godt ende Christus is ons doelwit; verdediginge van waerheit, die naer godtsaligheit is, is het werk selve; de behulp-middelen, die wij gebruiken, sijn vierige gebeden tot Godt; de maniere van doen is oprechtigheit des herten, en kloekmoedigheit bij ons selven, ende eenigheit met malkanderen. Het sal ons ook, vertrouwen wij, aen den leidtsman, den Heiligen Geest niet ontbreeken, die ons doen dirigere; de listen onser partijen ons ontdekke; ons daegelijks nieuwe kragten mededeele, en tot den einde toe volstandigh maeke. Wel is waer, dat veele tegen ons vergaedert sijn, die grooten naem en een schoon-schijnende gedaente hebben, (30) godtsaligheit] A: godtsalighei 2 3 4

Letter of Uytenbogaert to the cited Remonstrants; see no. II/2.289. Ps 37:14. Eph 6:13.

5

10

15

20

25

269 A 30

35

ii/2.292 cited remonstrants to johannes uytenbogaert

5

10

15

20

25 270 A

30

35

40

909

bekleedt daer-en-boven met autoriteit; synodus veneranda scilicet meerendeel met vyandtlijke bitterheit en partijschap tegens ons ingenomen; uitheemsche (seer weinigen uitgesondert) van eene en de selvige aerdt sijnde met de inlandsche, uw edeler soude sich verwonderen en bedroeven over haere onvoorsichtige advijsen, indien wij die souden verhaelen. Maer dewijle wij weten, dat sij alle menschen sijn, die den adem in de neuse hebben, ende wij ook geleert sijn gering te achten, dat wij van eenen menschelijken daege geoordeelt worden, soo en vreesen wij haere vreese niet; maer gebruiken vrijmoedigheit, niet schamende ons Christus en sijns euangeliums. Wij belijden de waerheit, die wij geleert hebben, en bieden aen, de selvige naer eisch van saeken te ontleden, en met redenen te bevestigen; wij seggen hun aen, dat sij et horrendas monstrosas opiniones, in Deum contumeliosas et bonis moribus noxias, onder hen voeden, en sijn bereidt documenten daer van te geven, ook met vaste en bondige redenen te wederleggen. Wij wijken hun niet een hair breedt. ’t Gene sij behoorden van ons te eisschen, presenteren wij hun, ende worden afgeslaegen; die ons ten strijdt behoorden te roepen, worden van ons uitgedaegt, ende maeken sich t’ soek; die ons ampts halven onderwijsinge schuldig sijn, weigeren ons die, hoewel daer toe gebeden sijnde. Wij soeken met haer in collatie te treden; het is hun onaengenaem, ja sij konnen den naeme naeulijks verdraegen. Wij bestaen vrijmoediglijk onse leere hun voor te draegen, ende hun misdracht te ontblooten; ’t wordt ons verboden. Wij willen hun openbaeren, en in hunne schoot uitschudden, dat ons om ’t herte leidt; sij weigeren het te hooren, en dringen ons tot een ontijdigh examen. Wij wijsen hun aen de billijkheit van ons doen door gewichtige redenen; sij opposeren ons autoriteit. Synodaele decreten en resolutien, geapprobeert en bevestigt van de hooge overigheit, sijn hun geweer en wapen. Doch alsoo brenger deses selve gesien en gehoort heeft, wat hier omgaet, en ook door eenige schriften uw edeler ’t selvige sal doen blijken, is ’t onnoodig, dat wij nu wijdloopend verhael daer van doen; blijvende niet te min schuldig en ook bereidt, om uw edeler copijen van alle onse schriften over te senden, het welke tot noch toe niet heeft konnen geschieden. Waerde en beminde broeder, indien wij voor eenige jaeren uw edeler advijs gevolgt, en het synode van de machtigen onses Vaderlandts geimpetreert hadden, wat dienst souden wij de waerheit gedaen, en hoe groote confusie onse partijen veroorsaekt hebben. Wij souden ten minsten in gelijken graet gestaen hebben, met den genen die ons nu onbillijke wetten smeden. Wij souden andere Moderatores en Praesides de hogmogende heeren Staeten hebben sien representeren. Wij souden onder de uitheemsche theologanten alsulke persoonen gesien hebben, die de waerheit met verstandt en kloekmoedigheit souden hebben gemainteneert; ja de selvigen, indien sij mogelijk waeren gecompareert, souden wij een ander liedt hebben hooren singen. Wij souden uw edeler onsen Aaron, en andere helden, ten dienste van Christus saeke, bij ons

910

ii/2.292 cited remonstrants to johannes uytenbogaert

hebben gehadt. Maar, lieve Godt, wat hebben dese tijden voor een synode ons voortgebraght. De selvige persoonen sijn partijen, getuigen en rechters. Nochte waerheit, nochte godtsaeligheit, nochte vrijheit, nochte vreede, gaet hun ter herte. Christus saeke wordt onderdrukt; mensen gedichtselen worden verschoont; op conscientie der genen, die onderwijsingen uit den Woorde Godts soeken of willen geven, wordt geen acht genomen; het gelt bijna in alle deelen: Sic volo, sic iubeo, sit pro ratione voluntas. Waer toe sijn vervallen, die sich selven de naeme van Christus kerke toe meten? Is dit het synode, daer men soo veel van gesproken, en soo lange naer gewacht heeft? Sullen aldus de droeve geschillen geslicht worden? Och of niet hier door het vyer der oneenigheidt, ’t welk ontsteken is, eerst gesien werde boven de daken te branden en blakeren. Doch wij willen een einde der klachten maeken, die ons niet konnen vorderen, en keeren ons tot onsen opper-heer Jesus Christus, mitsgaders onse herten en handen tot den hemel opheffen, biddende om genade des Heilige Geests, waer door wij gesterkt sijnde, alles mogen verachten, wat Christus rijke tegen is, en voortaen rid derlijk strijdende, de waerheidt hanthaven, het mysteriium iniquitatis ontdekken, en onse sielen in lijdtsaemheit besitten. Gij sterke heldt, Jesus Christus, strijdt voor ons met uwe vyerige gebeden bij den grooten Godt, op dat hij ons arme aertwormen tot sijnen dienst meer en meer heilige, en dit onse, ja sijn, werk segene. Die selve groote Godt en Vader aller barmhertigheden vertrooste uw edeler in alle uw verdriet, behoede uw edeler voor den quaede, en doe u genieten den voorsmaek van de vreugde der hemelsche geluksaeligheidt; op dat gij geensins beswijkt; maer met de vleugelen uwes geloofs tot uwen Godt opvliegende in alle lijden wel getroost moogt sijn. Laet uw edel gemoedt sich in den Heere verheugen; uw goede conscientie sij een vast bolwerk tegen alle calumnien; alle verdriet, dat menschen kinderen u aendoen, sal lichtelijk vergaende sijn, en in u werken de boven maeten onbegrijpelijke swaerte der eeuwigen heerlijkheit. Als uw edeler uwen ouderdom aenmerkt; laet u die tot vreugde gedijen. Want daer door bekent gij, dat de tijdt uwer ballinghschap haest een einde nemen sal. Gevoelende ook de swakheidt uwes lichaems verflaeut niet. De jaeren brengen sulks mede; alsulke vaderlijke kastijdindinge geeft ook geen kleine nuttigheit, doende ons naeder op Godts geboden letten; onse wegen besinnen, en ons bereiden om voor den rechterstoel van Jesus Christus te verschijnen. De tijdt genaekt, dat het aerdtsche tabernakel deser onser woninge sal gebroken worden; maar wij weten, dat wij hier na verwachten een woninge, die van dit maeksel niet sal sijn; en daerom verlangen wij uit dese lighamen te verhuisen, en bij den Heere te gaen woonen; daerentusschen arbeidende hem te behagen. Doch wetende uwe vastigheit in Christus, en dat wij meerder van noode hebben van uw edeler getroost te worden, als uw (13) heer] B: herder

5

10

15

271 A

20

25

30

35

40

ii/2.293 robert naunton to dudley carleton

5

10

911

edeler eenigen troost mede te deelen, eerwaerdige, hooghgeleerde, godtvruchtige broeder, ja vader in Christus, eindigen wij desen, bevelen uw edeler den almogenden Godt in bewaeringe, en groeten uw edeler gesamentlijk van herten, verwachtende van uw edeler bij alle gelegentheidt, geestelijke versterkinge. In Dordrecht, desen 7 January 1619. Uwer edeler gantsch dienstwillige broeders in Jesus Christus, en uit aller naeme, Simon Episcopius, Eduardus Poppius, Bernardus Duinglo

II/2.293 Robert Naunton to Dudley Carleton (Selection) Date: 29 December 1618 / 8 January 1619 Main source: A: London TNA, SP, 84/87, 186 (original) Other copy: Milton, 160–161 Summary: This original letter of Robert Naunton to Dudley Carleton asks the ambassador to provide Thomas Goad with a copy of King James’s instructions to the other British delegates, but expresses concern at the reported offense that the delegate Walter Balcanqual has caused by his inappropriate dress. Editor: Anthony Milton

20

25

30

Sir, This bearer Mr. doctor Gode is cominge to you at length to help to supply the absence of Mr. deane of Worster, of whose health recovered we should be glad to heare from you. I doubt not but your Lordship will have the like care in presenting and accommodated this gentleman which you had done in the rest, whom you will finde so worthie in himselfe as he shall not need my further commendacions. I pray your Lordship to help him with a coppie of the instructions which his Majesty gave to the fower that came first over,1 which my selfe in this hast could not stand to loke out for him. Mr. Balcanquell we heare hath made a good enterance, and is well setled there, but we heare that the eyes of the synod ar cast upon him, not without censure and scandall at his undecencie of apparell, too light for his calling; by name, at his dooble dooble ruffs, and his cloak linde with velvet, more befitting a courtier than a devine, an Aristippus then a Tymothie, to whom Paule gave that 1

See ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 3.

912

ii/2.294 george abbot to dudley carleton

seasonable advise as most suitable for his yeares, nemo despiciat iuventutem tuam.2 It was my Lord of Canterbury that informed me of this, and was forward to have complaned further, but I undertooke this office in care of him to acquaint your Lordship herewith, that yow might advise him better, and more for his owne good, then such informations against him would sort unto here, if they should come unto the knowledge either of his Majesty or of his Lorde and Maister. [The last section of the letter notes that the treaty with the States’ ambassadors is ‘still suspended’.] And so with my affectionate commendations I rest, your Lordships very loving frind assured, Robert Naunton

5

10

Whitehall, the 29th of December 1618 [N.S. 8 Jan 1619]

II/2.294 George Abbot to Dudley Carleton Date: 29 December 1618 / 8 January 1619 Main source: A: London TNA, SP, 105/95, 48v–49r (copy) Other copy: Milton, 182–183 Summary: In this contemporary copy of Abbot’s letter to Dudley Carleton, the archbishop reports King James’s instructions that the Scottish delegate Balcanqual should work jointly with the English theologians. Abbot was asked by the king to consider the Sententiae submitted to the synod by the Remonstrants; he considers them a confused mix of various religious traditions which nevertheless maintain free will and undermine divine grace. The holders of such views should be reformed or thrown out of the church. The reported scandal caused by Balcanqual’s inappropriate dress should be addressed before the king hears of it. Editor: Anthony Milton

My very good Lord, Agreably to my letters lately sent unto you1 we have now dispatched away Dr Goade, who I dowbt not but will give such satisfaction for his part as is desired. If any thing be amisse it is because I shall want his service in the meane time. His Majesties pleasure is that if Mr Deane of Worcester have 2 1

1 Tim 4:12. See no. II/2.286.

30

ii/2.294 george abbot to dudley carleton

5

10

15

20

25

30

913

recovered his health and do desire it, he should continew in his station and Dr Goade be returned hither. His Majesty allso doth further direct that Mr Balcancquall who is there for the Church of Scotland, should be aggregated in his voycegiveing to the English Divines, and so things passe by consultation of the whole company, least among the kings subjects there might fall owt any rupture or distraction. I have by his Majesties commandement considered the propositions, which the Arminians or Remonstrants do deliver unto the Synode concerning the five questions.2 And I professe for my part, which I have allso signified to the king, that I stand amazed at their absurdnesse which I never conceavd to be so intolerably grosse, till I find the deduceing of their positions so in speciall and particular. For they make a hotch-potch of religion, borrowing some few things from some few Lutherans, but many things from the Papists, the Semi-pelagians and the Pelagians themselves. And it is certaine true that they are not learned nor acquainted wth the antiquityes of the Church; for if they had ever studied Orosius,3 Fulgentius,4 Prosper,5 who have written of many of these questions, but especially St Austine,6 and in the time of ignorance St Bernard,7 they had never runne themselves owt of breath or rather lost themselves in such a Laberinth of errour. In some of their positions they speake asmuch as may be against free-will, but in some other the whole tenor of their doctrine doth uphold it. They deny the true properties of Gods election and the true manner of his grace, making that to be a cause of his forechoosing which is indeede a consequent, and placeing our perseverance not in Gods hands but in our owne, and so adde unto it that a man who is truly faithfull or regenerate and sanctified (for it commeth to the same head) may fall from grace both finaliter and totaliter. The king is marvelously inflamed against these graceless positions, and I acknowledge unto you that so am I, and do marvellously desire that the maintainers of them may either be reformed, or cast out of the Church with an everlasting note of infamie. We understand here that Mr Ballcanquall doth not go here in his apparrell like a grave divine, but in his double double ruffes and his cloake lined thorough with velvett. I heare that it is not well taken where he is, and I am certaine that if his Majesty did take notice thereof he would be very much offended. It were good that some insinuation were fairely made unto him 2 3 4

5

6 7

See Acta, 113–114, 116–119. Paulus Orosius (early fifth century), a colleague of Augustine in his attacks on Pelagianism. Fulgentius (468–533), Bishop of Ruspe in North Africa. He wrote copiously in favour of the Augustinian position against Pelagianism. Prosper of Aquitaine (c. 390-c. 463), theologian. A follower of Augustine whose views may have softened in later life. Augustine. Bernard of Clairvaux (1090–1153), monk, theologian.

914

ii/2.295 jean diodati to be´ne´dict turrettini

that this may be redressed and the scandall removed. And so commending me unto your Lordship I remaine, your Lordships with all good wishes, George Canterbury Lambeth. December 29 1618 [N.S. 8 Jan 1619]

5

II/2.295 Jean Diodati to Be´ne´dict Turrettini Date: 12 January 1619 Main source: A: Geneva BGE, MS Ami Lullin 53, 38r–v (original) Other copy: RCP, 14:255–260 Summary: The synod resolves at last to examine the disputed Five Articles from the writings of the Remonstrants, as Diodati suggested. All the delegates, even Gomarus, agree on the forms of speaking, especially on the object of the predestination. A large number of Remonstrant ministers must be removed, and the Academy of Leiden will be cleansed. Diodati is not inclined to accept a position as professor there, and he advises that a man of knowledge be sought in England or Scotland. James I just sent Walter Balcanqual as a delegate from the churches of Scotland. Oldenbarnevelt will soon be judged. Tronchin is unbearable. The commemoration of the first centennary of the Zurich Reformation was celebrated in Breitinger’s lodgings. There is no hope for Simon Goulart the Younger. Editor: Nicolas Fornerod

Monsieur mon neveu, J’ai receu vos lettres du 16 Decembre par la voye d’Anvers, qui a` cete fois a este´ tre`s courte, mais il y a de la diversite´; souvent par Amsterdam nous les recevons en mesme terme de trois semaines que par les ordinaires d’Anvers. Si la patience ne vous fasche, escrivez moi et me faites escrire par les deux voyes. Car je n’ai consolation vive que de vos lettres. Le synode, par arrest de messieurs les Estats, hier prit resolution de juger des cinq points fameux par les escrits des Arminiens et, surtout, de la Conference de La Haye. C’est le conseil que j’ai presse´ il y a plus d’un mois; il est legitime, sain, facile. Les Remonstrans cite´s ne demandoyent autre chose que disputer ad ingenia ostentanda et idicium protrahendum et declinandum. Et de vrai ils donnent a` present toute autre forme a` ces questions d’Arminius, et la donneront tous les jours nouvelle, estans de vrais Prote´es et j’ose quasi dire athe´es. On travaillera a` la verite´ tre`s purement et sainement et sobrement et moderement. Quant aux formes de parler et de concevoir, tous s’y accordent et surtout in objecto.

25

30

35

ii/2.295 jean diodati to be´ne´dict turrettini

5

10

15

38v A 20

25

30

35

915

Gomarus mesme void bien qu’il faut passer par la` quoi qu’il ne soit nullement raisonnable de condamner ou de laisser condamner les grands serviteurs de Dieu qui ont passe´ une marche plus haut. Les Arminiens ne demandoyent autre chose que involare in magna illa nomina, ipsorum humeris insidere, et magnos se ferre adversariorum delectu. Est perdita omnino gens. Il en faudra deposer une grande partie. Ils sont en Hollande bien 120, mais quasi tous pessimae notae, et spiritus haeretici, nunquam pervenientes ad statam veritatis notitiam, dubitantes, haesitationum magistri, Vorstiani proles, Socinianae vomicae. Vulnus erit magnum, sed facile coalescet tantum augebitur Libertinorum numerus, qui ab ecclesia Reformata faciet secessionem sed satius est minus et sanius corpus habere. Libertini professi sunt sibi non ecclesiae noxii amplius. Il n’y a aucun remede tant sont ils indomtables. Cependant, Dieu fera ses jugemens. On les va exterminer de l’Academie, laquelle est fort chetive a` present et la faudra remplir. On m’y desire fort, et je les conseille de demander secours en Angleterre ou Escosse qui de vray ont des habiles hommes et solides, comme nous trouvons leurs depute´s tous les jours tels, avec une singuliere candeur et humanite´. Le Roy a depuis encores envoye´ un jeune Escossois nomme´ D. Balcanquallus, tout esveille´ et bon latin,1 e pour assister au nom des eglises d’Escosse au synode. Je voi bien que je pourroy faire quelque fruit ici, mais je n’ai aucune pense´e n’inclination qui m’y porte, et tant et tant de liens qui m’en retiennent et destournent et surtout charitates domesticae suavissimae uxoris, quae tantam calamitatem meam et molem tam infracto animo subiit, cui vel minimam aegritudinem a me conciliari esset revera inhumanum penitus. Barneveld s’en va despesche´ un de ces jours. On tient que messieurs les Estats de Holande le jugeront assum[p]tis ex tribus Curiis Geldrica, Batavozelandica et Frisica, tribus prioribus senatoribus ex quacumque. Ses affaires sont perdues et change´es. Il a appris un peu d’humilite´ et de piete´ en ses apprehensions de prison, surtout e`s derniers interrogats qui l’ont atterre´. On parle que le Roy envoye encores ici un troisieme ambassadeur, monsieur de Vitri, pour interceder pour lui.2 Insigniter sese gens illa traducit. On ne les craind pas beaucoup ici et on n’en espere rien. J’ai presse´ l’affaire de Dronier envers monsieur Carlton qui me doit advertir de tout le possible. J’atten sa response et effets. Tous les amis vous saluent affectueusement, messieurs Scultetus, Alting, Polyander, Gomarus, Heinsius. Nomen tuum hic est suavissimum et magnum. Mihi certe desideratissimum semper. Je vous prie saluer les deux maisons que vous avez si heureusement unies et vinculum illud tuum intimum mihi nunquam satis laudatum et honoratum, Lodovicam tuam. A` monsieur 1 2

Latin: cultivated. Maybe Nicolas de L’Hospital, marquis, then duke De Vitry (1581–1644).

916

ii/2.295 jean diodati to be´ne´dict turrettini

Giovanni Lodovico3 mille remerciemens de ses courtoisies et diligences. Collega gravis, ohe, nosti, fero, nec me abripuit tamen. Magistrales halitus pervaserunt eum totum ab fundo imo. Hic haereo. Dieu vous ait tous en sa sainte garde. De Dordrecht, ce 12 Janvier 1619. Vostre frere et serviteur au Seigneur, J. Diodati. Le synode se pourra maintenant facilement terminer en deux mois. Nous celebrasmes hier chez monsieur Preitingerus de Zurich l’an seculaire du commencement de la Reformation de Zuric en tre`s belle compagnie et avec des cordialitez intimes. Vous n’y futes pas oublie´. De Goulartii filio4 nulla spes, etsi partes causam supra necdum, morbo etiam sunt irate sed subsunt alia. Nous escrirons a` la Compagnie un de ces jours, Dieu aidant. Saluez la de ma part fort humblement et Monsieur Chabre´ aussi nommement et messieurs Foissia et Fusi.5 [Address:] A monsieur, monsieur Turrettini, fidele ministre de Christ, a` Geneve.

(12–13) De ... alia] A: marg. add. – (12) etsi ... causam] A: uncertain reading 3 4

5

Jean-Louis Calandrini. Simon Goulart the Younger, former Remonstrant pastor in the Walloon Church of Amsterdam, son of the well-known pastor of Geneva Simon Goulart. Daniel Chabrey (1588–1665), minister in Geneva, Joseph Foissiat, minister in Pont-de-Veyle (1619–1625), and Antoine Fuzy (died in 1627), former doctor of the Faculty of Theology of the University of Paris, who abjured the Catholic faith in Geneva in September 1618 and wrote Le Franc-archer de la vraye Eglise, contre les abus et enormite´s de la fausse, ([Geneva] 1619).

5

10

15

SECTION 20: VARIA

II/2.296 English Account of the Early Sessions Date: December 1618 Main source: A: Cambridge SSC, Ward, L 14, 1r–3v (original) Summary: This document provides an English perspective on the beginning and early sessions of the synod. After the election of various officers, the members of the synod decided to summon 15 Remonstrants to explain their theological positions. While waiting for them to arrive, the synod dealt with a number of other topics, such as a new Dutch translation of the Bible, catechizing, and baptizing children in the East Indies who did not come from Christian families. Much of the document focuses on the conflict with the Remonstrants, led by Episcopius. It provides summaries of Episcopius’ speeches before the synod as well as the delegates’ responses to them. One Remonstrant argument was that the delegates at the synod were not fit judges, because they had caused schisms within the Dutch Reformed Church. The delegates rejected these arguments. The document is written in two distinct hands. Editor: Eric Platt

SYNODICA (DORDRACENA)

20

25

The nationall synod at Dort began the 3d of our November [N.S. 13 Nov 1618], where after 2 sermons, one in French, another in Dutch, and a short prayer and preface had in the synod house, the first act they proceeded to was the election of ther Praesident Johannes Bogarman, minister of Leowarden; two asssessours Jacobus Ruland, minister of Amsterdam, and Hermannus Fauckelius of Middleburg; and 2 scribes Sebastianus Dammannus, minister of Zutphen, and Festus Hommius of Leyden. Secondly, they read the credentiall letters which testified the lawfull election and mission of all such as were to be members of the synod,1 where after some pondering of some points in the credentialls of the Remonstrants of Utrect the synod at last received content of them, and so all were approoved.

1

For the credential letters of the Dutch ecclesiastical delegates, see nos. II/2.5 to II/2.28.

918

ii/2.296 english account of the early sessions

Thirdly, the 17 articles of the States Generall for the ordering of the synod being read,2 wherin was enjoyned that the synod should first of all handle and determine the Five knowne Articles, they resolved (least any should complaine as condemned indicta causa) to send for some of the principall Remonstrants to propound and defend their assertions, so ther were 15 cited by letters from the commissioners of the States to appeare within 14 dayes after the receipt of ther letters.3 Fourthlye, during the interim the synod consulted about some other greivances,4 and first they decreed to have a new translation of the Bible into ther vulgar tonge, finding that the former was not so profitt as the translations of other Reformed churches, especially of England. It was decreed also by the consent of all strangers (excepting Deodate) and by the consent of most of ther owne men (though not a fewe were stiffe against it) that the bookes Apocryphall should be translated and bound with the canonicall, yet not in ther order historicall but in the latter end of the Bible in a different character and with an accurate praeface premised to shew the secondarie and subordinate authoritie they have to the bookes canonicall. Fiftlye, they proceeded to deliberate about a forme of catechizinge and of a catechisme. Where having and distinguished ther catechumeni into 3 ranks, they appointed that those who were most growne and grounded in religion should in a catecheticall afternoone sermon be further instructed out of the Palatine Catechisme5 as it is extant at large, and for the middle sort they deputed some certaine devines to collect a compendium out of the Palatine Catechisme according to which they were to be instructed, and likewise for the first beginners they assigned others to make yet a briefer abridgment after which they were to be catechised. Sixtlie, they tooke order for the education and examination of such as were afterwards to be called into the ministerie. Namlye, that they should be brought up as well at grammar schooles as at universities than publique charges from the States, etc. Here were handled some demands which were propounded to the synode:

(30) some] A: foll. by del. page – (31) synode] A: foll. by del. sentence Seventhly, because of scandalous libells and opposite contradictions in writing, they set downe some conditions wherunto as well the printer as the authour were to be tried. 2

3 4

5

For the States General articles to convene the synod (11 Nov. 1617), see ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 17. For the letters of citation sent by the state delegates to the Remonstrants, see no. II/2.29. During the Pro-Acta sessions, from 19 November to 6 December 1618 various Dutch ecclesiastical issues forwarded to the national synod by the provincial synods were discussed. Heidelberg Catechism.

5

10

15

20

25

1v A 30

ii/2.296 english account of the early sessions

5

10

15

20

25

2r A

30

35

919

Points 1. Whether proponents such as were to be admitted to the ministry might be permitted before ther ordination to preach publickly. It was resolved that it should be left to the liberty of ther provincial synodes and ther classes to do what they thought best. 2. Whether the sayd proponents might be permitted to baptize. The synod resolved upon the negative. 3. Whether it was lawfull or expedient that they should read the Scriptures publickly in the church as the lectores did in auncyent tyme. Itt was resolved, that it was a profitable exercise to embolden them, but it was not thought fitt to impose this upon any, but rather it was to be left to the discretion of particular churches. 4. Whether it were fitting these proponents should be admitted to be praesent in the consistorye. It was concluded, it might be permitted when cases of censurre and the like were handled, but that they should seldome be praesent when personall matters were examined and discussed. After this, ther was propounded to the synode by the ministers of Amsterdam a quaestion, touching the children of the infidels of the East Indyes: whether if they lawfully become members of Christian familyes, as beying bought by them, or adopted by them, etc., and eyther the members of the ffamilyes, or some other Christians will become [–––] for ther Christian education, whether they were to be baptized or no. Itt was concluded ffor such as were come to the use of reason they should not be baptized till they were able to give account of the ffayth and become competentes desiring baptisme of the church; and had Christians to become [–––] for them. The like was concluded also of infants, though adopted. But touching the latter poynt, ther were dixse of the contrary judgement, amongst which were the professors and the English divines. In the next place, considering the great abuses of printing, it was propounded to the synode to bethink of some remedy. Many orders were thought upon, as touching the restreyning of the number of printers; as also touching the swearing of such as were to be allowed printers, touching the censurs and relises of books, touching the forbidding of lascivious and superstitious pictures, touching the correctors of presses, etc. Att length it was concluded that the States Generall should be sought unto to enterpose ther authority, and to see to the due execution of fformer lawes which ther were

(12) proponents] A: foll. by del. might be – (17) East] A: foll. by del. Id – (18) they] A: foll. by del. be – (24) church] A: foll. by del. As for – (24) had] A: foll. by del. teachers – (24) them] A: foll. by del. As for infants also (though [–––]) it was do they should be not be baptized till they come to yeares of discretion, and were – (28) of] A: foll. by del. typography – (31) of] A: foll. by del. them – (32) touching] A: foll. by del. considring – (32) of] A: foll. by del. lawful – (33) pictures] A: foll. by del. of – (33) length] A: foll. by del. the deputies of the states were intreated

920

ii/2.296 english account of the early sessions

red, and the adding of some things in which therefor our lawes were defective. The tyme appoynted for the Remonstrants to appear beyng expyred, they praesent themselves to the synode.6 Simon Episcopius, professor of Leyden, enterd first, beyng the foreman, who began with a short prayer, and signifyed that now they were come to according to ther letters citatory to propound and defend ther cause. And were desirous to know when and in what sort they would have the conference to be held. The delegates of the States and the synode appoynted the next day. Itt was also told them, that they must not expect for any conference, but to propound and explayne and defend ther Five Articles and ther considerations touching the Catechism and Confession. How the Remonstrants made an joynt suyte to the delegates of the States that Grevinchovius and Goulartius, Remonstrants, might be joyned with them. Butt the delegates caused ther sentens to be committed to writing which was redd by d. Heynsius, wherin they signifyed that they beyng lawfully deposed by the provinciall synode, and making no appeales from them, they neyther would or could give way to this request. Yett privately they might conferr with him and have ther advice in the defense of ther cause.7 The Remonstrant ministers of Utrecht sent by the provinciall synode to the nationall, beyng by ther credentiall letters confyned to defend the cause of the Remonstrants,8 it was demanded of them how they could stay in the synode, and take oath to be indifferent in ther judgment considering ther letters of deputation. After some framing of this and other considerations, taking tyme to deliberate, they returned answer they would joyne them selves with the Remonstrants and so did.9 The Remonstrants having bene spoken to depart the synode for a whyle and after were called in, where Episcopius ther foreman without any leave asking made as though he would speak a few words, but having begun continued it for an hour or therabout.10 His speech was eloquent and well pronounced, but he betrayed to to much confidence or rather boldnes. He stood much upon the goodness and wrightiness of his cause and complayned upon the wrongs done to the Remonstrants. He shewed the aequity of sundry of ther demands, and by what sinister means they had bene hindered. He men-

(1) things] A: foll. by del. which were defe – (9) day] A: foll. by del. butt told – (13) Grevinchovius] A: foll. by del. might – (19) Utrecht] A: foll. by del. beyng – (26) The] A: foll. by del. next day the 6 7

8 9 10

On 6 December 1618 the cited Remonstrants entered the synod. For the resolution of the state delegates regarding Grevinchoven and Goulart, see ADSND II/1, Pt. Two, Sect. 1. For the Utrecht Remonstrant credentials, see no. II/2.15. For the Utrecht Remonstrant agreement to join the cited Remonstrants, see no. II/2.140. For the speech of Episcopius to the synod (7 December 1618), see no. II/2.131.

5

10

15

20

25

30

ii/2.296 english account of the early sessions

2v A

5

10

15

20

25

30

35

921

tioned [–––] innocent they were from many this layd unto ther charge, as from curious opinions, haeresyes, etc. He entreated the strangers nott to think otherwyse of them then what[?] he had proposed. He much complayned of the undermining of ther adversaryes and ther fraciousnes[?] in deposing some of ther chief men, in making schismes and rents from them, in ther unwise vexations in provinciall synods. At length complayning of the iragularity[?] of ther number, he sayd that things were not to be resolved by number butt by waight of suffrages. He stood upon it that Scripture and right reasin was four ther syde, He concluded with this: amicus Socrates, amicus Plato, amica synodus, sed magis amica veritas.11 The oration ended, the preses delivered a copy of it and the delegates of the States, calling Heynsius, willed him to signifie that they deliver their oration signed with their handes for that it conteyned something respecting the politicke state. After this theer was letters sent unto the synode from the deputies of the provincial synod of South Holland held at Delf intreating that Theophilus Rickwardus, one of the cited Remonstrants, might bee sent unto them who should bee returned within 3 dayes.12 The delegates of the States thought it not fit since hee was cited to a greater synod salvo over South Hollandorum, and to this the synod accepted. The Remonstrants were called in where the Praesident doth require of them to exhibite their judgment touching the Five Articles and theer considerations uppon the Chatecisme and Confession. Episcopius desireth before hee make aunswere to these demands that hee might speake something by way of preamble, which hee read out of a paper where hee requireth that in transacting of these buysinesse certaine conditions might bee observed,13 and first that the matter might bee heard not as before judges, but as which an adverse part, such as hee deemed the greatest part of the synod to bee, hee excepted the foreine devines. Hee also added many other conditions as that the preachers of both sides might bee called, and save conduct might bee graunted to all, that ther might bee a solemme renouncing of all praejudice and underhand dealing, that all might bee done by writing, that order may bee taken for the teaching of the Chatecisme and Confession, and that nothing might bee ratified without the consent of both parts, that libertie might bee graunted to them and all of their part which had not beene observed heretofore. And here hee did take occasion to complaine how harshelie they had been used by the Contra-Remonstrants who had made a great scisme in (1) [–––]] A: one or two words illegible 11

12 13

A reference to a commonly used Latin expression, which is a paraphrase of a statement made by Aristotle, Nicomachean Ethics, 1096a15. For the request of the South Holland synod regarding Rijckewaert, see no. II/2.141. For the Remonstrant conditions for a lawful synod (10 Nov. 1618), see no. II/2.142.

922

ii/2.296 english account of the early sessions

their churches, and heere by sundry arguments hee went about to prove the greatest part of the synod scismaticall, allwayes excepting forreine divines, alledging because they were of the adverse part they could not bee competent judges, and therefore they might lawfullie refuse the authority of this synod, as Athenasius did the Synod of Tyre. The President, he being ended, required the copie signed with their handes and told them that since they did except against the synod, they uppon the matter did excepte against the churches of all these provinces who had sent their deputies hithere whereof they themselves were members, and willed them to how they could justly refuse to subject themselves to this synod without the contempt of all the churches, and asked him if hee refused the judgment of this synod what judges they would have; that though that some of them had declared themselves against the Remonstrants heeretofore, yet they had done that provicionaliter and ratione officii, as Athenasius, Cyrill and Austin had done in the like cases, who were not for that doing deprived off the right of suffrage in synodes. To this Episcopius returned their only aunswere that they would consider of this one reason that they could in no sort bee counted lawfall judges who themselves were authors of the scisme, averring that this was contrary to right reason; and here this session broke upp til the afternoone. The next meeting, the Praesident demandeth of them ther opinion touching the 5 Articles in writing, and ther considerations upon the Confession and Catechisme. After some aunswers to and fro, they renounce the synode as being not ther competent judge, as beyng authors and fathers of the schisme, and such they held all to be excepting the forreyn divines. But it was aunswered that ther were very few that refused to communicate with them, and they which did doe it by the consent of such as were in authority. And that the Remonstrants by bringing in ther new opinions had bene the true cause of that refusall which was. After this the Remonstrants were sent forth, and the opinion of the synode beying asked touching this accusation, it was concluded that the accusation was grievous, tending much to the disgrace of the synode and the churches which sent them, and the States both Generall and provinciall, and that they should be strongly[?] admonished hereof. Then they were called in agayne, and the Praesident related unto them the judgment of the synode, touching ther accusation of schism, telling them that it would appear hereafter by the doctrines which were taught who were the true authors of that schisme such as was.

(9) to] A: foll. by del. counsell – (18) scisme] A: foll. by del. accepts – (22) and] A: foll. by del. from – (26) authority] A: foll. by del. After this the Remonstrants were sent out, and – (30) that] A: foll. by del. they – (31) churches] A: foll. by del. answered them – (36) hereafter] A: foll. by del. who were t – (37) schisme] A: foll. by del. which was

5

10

15

20

25

30

35

3r A

ii/2.296 english account of the early sessions

5 3v A

10

15

20

25

30

923

Then Heynsius red the decree of the delegates of the States,14 who charge the Remonstrants not to trouble the synode with such longe vexsations, but forthwith to exhibite in writing ther judgment touching the 5 Articles. And then touching the accusation of schisme ther was redd a decree of the States of Gelderland, wherby the Contra-Remonstrants were declared to be possessores veteris doctrinae. And that, that must be counted good till it were authentically disproved. Many speeches were offered to and fro on both sides. Episcopius still urged that pars adversu could be no competent judge. The Praesident urged him to name any other judge. Here Episcopius was silent, and the tyme beyng expired, sayd they would aunswer the next day. The next day beyng December 1 styli veteris [N.S. 11 Dec 1618]. The synode beyng sett the Remonstrants were called in, wher Duinglonius and a writing wherin they accuse the Praesident for sundry things, which he spake the day before,15 especially for that he intimated that Episcopius had not delt well and sincerely in denying that he had any copy but one of his ocasion, and yett att the same tyme exhibited another then that which he used in uttering his speech, shewing that he only denyed that he had another copy fayre written. And in conclusion they protest agaynst the synode, and wheras it was sayd that the synode had taken an oath for ther sincere dealing in this buysines, yett they insisted in the rule of law, that contra iudicem iuratos in propria causa excipi potest. The writing beyng redd, the Praesident demandeth of them, whether they would obey the decree of the States, in exhibiting ther judgment in writing touching the 5 Articles. They still demanded a satisfaction of ther former exceptions. Then they were sent forth. And the Praesident demanded for clearing of himself how the synode did understand Episcopius, whether they understood that he had no other copy, or only that he had no other fayre written. All in the synode did concur with the Praesident, that they understood by his words that he had no other copy butt that, and that therupon it was graunted him that he should have a copy back agayne. The synode also was requested to speak ther mynds touching whether communication[?] layd unto his charge by them, that he had intimated ther

(14) things] A: foll. by del. especially – (16) any] A: foll. by del. that – (17) that] A: foll. by del. unto of – (21) insisted] A: foll. by del. that – (28) himself] A: foll. by del. unto – (28) whether] A: foll. by del. he onl – (29) he] A: foll. by del. sayd that – (33) requested] A: foll. by del. whether 14

15

For the resolution of the state delegates regarding the Remonstrant conditions, see no. II/2.143. For the Remonstrant protest against the synod as a lawful judge (11 November 1618), see no. II/2.146.

924

ii/2.297 walter balcanqual’s speech to the states general

disobedience to the magistrate and namely to the Prince of Orange, for that diverse ministers were sent by him to various churches. To which all answered that indirectly, they had showen it, and very directly of which they complayned.

II/2.297 Walter Balcanqual’s Speech to the States General Date: 17 December 1618 Main source: (missing) Summary: After the commencement of the synod, Walter Balcanqual was appointed by King James I to the British delegation on behalf of the Scottish church. Before entering the synod on 20 December 1618, he was presented to the States General by ambassador Dudley Carleton on 17 December. On that occasion Balcanqual delivered a short speech to the States General, in which he explained why the Scottish church was not represented earlier and emphasized the support of the Scottish church for the Dutch churches. This speech appears to be missing. See The Hague NA, 3177, 471; RSG NR, 3:589; Acta, 1:125; Milton, 152; and ADSND, 1:63–64.

II/2.298 Epigram by Abraham Scultetus on the Centennial of the Zurich Reformation Date: 1 January 1619 / 11 January 1619 Main source: A: Zurich ZB, Ms S 168, no. 8 Collated sources: B: Zurich ZB, Ms A 110, 446–448; C: Zurich StA, E II 389, 216–217 Summary: On 1 January 1619 (Old Style) the Swiss delegation celebrated the centennial of the Zurich Reformation (cf. no. II/2.295; Graf, 191–192). The delegates from Geneva and the Palatinate, as well as George Carleton, Johannes Bogerman, Sibrandus Lubbertus, Daniel Heinsius and Johannes Dibbetius were also invited. In the context of this celebration, Abraham Scultetus apparently presented to Johann Jakob Breitinger a poem in praise of him and his predecessors as heads of the church of Zurich. – The text is extant as a popular print (A) and two manuscript copies (B, C). It is unclear whether the poem was presented originally in print or whether the print was later. Editor: Christian Moser

(1) to] A: foll. by del. so – (3) that] A: foll. by del. not ca – (3) they] A: prec. by del. illegible word

ii/2.298 epigram on the centennial of the zurich reformation

925

In Kalendas Ianuarias anni 1619 quibus ante centum annos Huldricus Zwinglius Tiguri coepit docere1 Epigramma Abrahami Sculteti.

5

Ad reverendum virum d. Ioannem Iacobum Breitingerum Antistitem Tigurinum.

10

15

20

Ergo novae redeunt, pie Breitingere, Kalendae, quae renovant secli Zwinglica facta sacri. Centum abiere anni, cum Zwinglius ore diserto salvificam Tiguro sparsit in urbe fidem. Postque ore ac calamo multos asserta per annos dogmata firmavit sanguinis imbre sui. Hinc totum Christi Tigurum celebrata per orbem, extulit illustres arte fideque viros. Bullingere loquor te, Gualthere, et Lavatere, te Stumpfi, ac senio clare Lemanne pio.2 Quorum ianus orans vestigia pronus adorat Breitiger, et patrias nunc bene pascit oves. Talibus aeternum, ut Tigurum se iactet alumnis, da Deus, est voti haec summa vel una mei. Dordrechti Kalendis Ianuarii tempore Synodi Belgicae Nationalis.

(1) In] B: above 3 idus Ianuarii stylo novo – (1) Kalendas] B: Calendas – (1) anni 1619] B: om. – (3) Huldricus Zwinglius] C: no highl. – (5–6) Epigramma ... Sculteti] C: no highl. – (7) Ad ... d.] A: in italics – (7) reverendum virum] B: virum reverendum – (7) Ioannem Iacobum] B, C: no highl. – (7) Breitingerum] C: no highl. – (8) Antistitem Tigurinum] A: in italics – (9) Ergo] B: above Ianuarii 1. stylo veteri – (9) Breitingere] C: Breittingere – (10) Zwinglica] C: Zuinglica – (11) Zwinglius] C: Zuinglius – (17) Bullingere] C: corr. from Bullingerem – (17) te] C: interl. add. repl. del. et – (17) Gualthere] C: corr. from Gualtherem – (17) et] C: prec. by del. Le[?] – (23–24) Dordrechti ... Nationalis] A: in italics – (23–24) tempore ... Nationalis] C: om. 1 2

1 January 1519 is the date of Zwingli’s first sermon as Zurich’s new ‘Leutpriester.’ The mentioned pastors Heinrich Bullinger, Rudolf Gwalther, Ludwig Lavater, Johann Rudolf Stumpf and Burkhard Leemann were Breitinger’s predecessors as head (‘antistes’) of the Zurich church.

Name Index

Abbot, George (1562–1633) Archbishop of Canterbury 262, 850–855, 873, 875, 891–893, 912, 914 Acesius Novatian bishop who attended First Council of Nicaea in 325 468 Aeltius (Altius), God(e)schalcus (c. 1575–1649) Minister in Bolsward (1606–1618/1619) and Arnhem (1619–1649), author 49 Aerssen, Cornelis van (1543–1627) Greffier to the States General 28, 226, 644, 859, 863, 869 Aerssen, Franc¸ois van (1572–1641) Jurist, statesman and diplomat, son of Cornelis van Aerssen 259, 838 Agricola, Wolfgang (c. 1560–1626) Minister in Bedum (1611–1626), ecclesiastical delegate from Groningen-Ommelanden 53, 413, 415 a Lasco, Johannes (1499–1560) Polish Reformer and theologian, pastor in Emden 95 Alexander of Alexandria (d. 328) Bishop of Alexandria (313–328), opponent of Arianism 363, 379, 384, 409, 411 Alexius (Alesch), Gaspard (1581–1626) Pastor and prof. of philosophy at Geneva Academy 246–247, 883 Alsted, Johann Heinrich (1588–1638) Prof. of theology, Herborn (1610–1629), delegate from Nassau-Wetteravia 884 Althusius, Johannes (1563–1638) German jurist and political philosopher, since 1604 city syndic of Emden 878

Alting, Johann Heinrich (Henricus) (1583–1644) Prof. of theology at Heidelberg (1613–1622), at Groningen (1627–1644), son of Menso Alting, delegate from the Palatinate, contributor to the Dutch Bible translation 503–504, 915 Ambrose of Milan (339–397) Church Father, bishop of Milan (since 374) 481 Ames, William (Guilielmus) (1576–1633) British exile in Netherlands (1610–1633), tutor to Leiden students, theological advisor to President Bogerman 443, 450–451, 458, 704–711, 717, 721, 755, 761, 792–793, 804–805, 807, 809 Andreae, Jacobus (1528–1590) Prof. of theology at Tübingen, editor of Book of Concord 274 Anne of Denmark (1574–1619) Daughter of king Frederick II, wife of James I, married 1589 838 Anne, Infanta of Spain (Anne of Austria) (1601–1666) Daughter of king Philip III of Spain, married Louis III of France 1615 257 Annes (Annus), Wyger Elder in Pingjum 47 Antonides, Joannes (c. 1590–1622) Minister in Havelte (1613–1622), elected as delegate from Drenthe but rejected by States of Drenthe, replaced by Temo van Asschenberg 57 Aportanus, Georg (1495–1530) Reformed preacher in Emden (1520) 94 Aquinas, Thomas (1225–1274) Dominican friar, Roman Catholic priest,

928

name index

medieval scholastic philosopher and theologian 524, 544 Aretino, Pietro (1492–1556) Italian author famous for risque´ works 467 Aristotle (384–322 BC) Classical Greek philosopher 283, 434, 510, 921 Arius (c. 250/256–336) Priest in Alexandria, heresiarch 211, 340–341, 362–363, 367, 384–386, 395, 403, 409, 411–412 Arminius (Hermanszoon), Jacobus (1560–1609) Prof. of theology, Leiden (1603–1609), founder of Dutch Remonstrant movement 448, 457–460, 703, 706–707, 712, 716–719, 726, 745, 751, 755, 758, 769, 782–784, 792– 794, 799, 802, 804–805, 808–811, 888, 914 Arnoldi (Corvinus), Johannes (c. 1582–1650) Remonstrant minister in Leiden (1606–1619), cited before the synod 62, 64–65, 68, 283, 287, 332, 336, 354, 357– 358, 458, 597, 606, 611, 665, 703, 706–708, 710–713, 717, 719–722, 726–728, 731, 742, 746– 747, 749, 755, 775, 782, 784–786, 788, 793– 797, 808, 811, 849, 853–854, 903 Arnoldi (van der Linden), Henricus (1577–1637) Minister in Delft (1605–1637), ecclesiastical delegate from South Holland 35–36, 349, 446 Asschenberg, Temo van (d. 1625) Minister in Meppel (1618–1625), ecclesiastical delegate from Drenthe 57–58 Athanasius of Alexandria (c. 296/298–373) Church Father, bishop of Alexandria, opponent of Arianism 319, 353, 379, 382, 385, 391, 395, 411, 922 Aube´ry du Maurier, Benjamin (1566–1636) French ambassador to Netherlands 257, 260, 838, 843, 855–856, 860, 866–869, 871, 885–886, 893 Augustine (354–430) Church Father 94, 132, 279, 385, 412, 515, 519, 603, 683, 738, 913, 922 Auleander, Paul (d. 1610/1611) Prof. of theology at Wittenberg (1590–1592) until deposed, from 1592 minister in Palatinate 618

Aylva, Ernst van (1548–1627) Member of States of Friesland, deputy to States General (1613–1616), state delegate from Friesland 27 Aysma, Albert van (1577–1648) Deputy of States of Friesland 30, 48, 51 Aysma, Taecke (Taco ab) (1574–1626) Elder of Burgwerd, Hichtum and Hartwerd, replaced Meinert Idzerda at synod, ecclesiastical delegate from Friesland 49–51 Balcanqual (Balcanquhall), Walter (c. 1586– 1645) Fellow of Pembroke Hall (Cambridge), master of Savoy Hospital in the Strand (1617–1618 and 1621–1641), British delegate on behalf of Scottish churches 261–262, 850, 858–859, 864–866, 876, 911– 915, 924 Balde, Michiel Elder of Delft 36 Barlaeus, Caspar (1584–1648) Subregent of States-College in Leiden, and prof. of philosophy, Leiden 846–847, 890, 903 Bartholdus, Samuel (d. 1640) Minister in Monnickendam (1599–1640), ecclesiastical delegate from North Holland 37 Bassecourt, Fabrice de la (1578–1650) Former priest in Orle´ans and pastor in Metz after conversion to Protestantism 838 Baudartius (Baudaert), Willem (1565–1640) Minister in Kampen (1593), Lisse (1596) and Zutphen, contributor to the Dutch Bible translation 35 Becker, Everardus (1552–1625) Elder of Middelburg, ecclesiastical delegate from Walloon Churches 59 Bellarmine, Robert (1542–1621) Roman Catholic theologian and polemicist, Jesuit 427, 444, 694 Berewout, Jan Leendertsz (Joannes) Printer in Rotterdam (1613–1622) and Dordrecht (1617–1621) 74

name index Bernard of Clairvaux (1090–1153) Cistercian monk, theologian, Abbot of Clairvaux 138, 147, 157, 913 Bertius (de Bert), Petrus (1565–1629) Flemish Remonstrant theologian, geographer and cartographer, regent of StatesCollege, Leiden 289–299, 328, 441, 448–449, 694, 750, 782, 795–796, 798–799, 809–810 Betius, Johannes (1558–1626) Minister in Dordrecht 35 Beza, Theodore (1519–1605) Successor to Jean Calvin in Geneva 109–110, 122, 125, 138, 147, 157, 159, 274, 319, 363, 518, 589, 594, 671, 857, 883 Bilson, Thomas (1547–1616) Bishop of Worcester (1596), bishop of Winchester (1597) 70 Bisschop, Rem Egbertsz. (1571–1625) Merchant in Amsterdam, brother of Simon Episcopius 834, 836, 880 Bockstad, Johann (fl. 1586–1609) Protestant theologian in Heidelberg 511 Boddyn, Samuel Walloon elder of Amsterdam 59–60 Boelens (Boelius), Jacob (1554–1621) Burgomaster of Amsterdam (several times, including 1618–1619), state delegate from Holland-Westfriesland 27 Boels, Franc¸ois (1591–1656) Printer in Dordrecht (1617–1656) 75 Boetzelaer, Gideon van (1569–1634) Lord of Langerak, Dutch diplomat in France 838 Boetzelaer, Gijsbert van den, lord of Leeuwen (c. 1580–1628) Deputy to the States General from Gelderland 226, 859, 863, 865 Bogerman, Johannes (1576–1637) Minister in Leeuwarden (1604–1636), president of the synod, ecclesiastical delegate from Friesland, contributor to the Dutch Bible translation 12, 45, 48, 66, 76, 99, 128, 131, 168, 198, 244,

929

248–249, 267, 286, 289, 301, 307, 355, 440, 705, 712, 717, 723, 725–726, 729, 733–737, 739, 742, 744, 748, 750, 752, 754, 756–757, 759–760, 766, 768, 770, 772–775, 777, 779, 781–782, 789, 796, 800, 803, 805, 808, 834, 853, 880, 897, 917, 924 Bogerman, Regnerus (1582–1636) Minister in Harlingen 47 Boissise, Jean de Thume´rie, seigneur de (1549–1623) French ambassador 257, 843, 855–856, 860, 866–869, 871, 877, 885, 887, 893 Bollinck, Heino (d. 1664) Minister in Dalen 59 Borre (Borreus), Adriaen van den (1565–1630) Remonstrant minister in Leiden 64–65, 793, 805 Boschaert (Bosschart), Cornelis Minister in Lillo 39 Bosselaer, Franc¸oys Printer in Dordrecht (1610–1632) 74 Bouillet (Bovilletus), Johannes (c. 1573–1632) Minister in Warnsveld (1608–1629), ecclesiastical delegate from Gelderland-Zutphen 34 Bouma, Gellius de (1579–1658) Minister in Gorssel 35 Brandius, Henricus (1555–1627) Contra-Remonstrant translator 289–293, 295–296, 298, 424, 448, 458–460, 681–682, 706–707, 709, 711, 717, 719, 722, 727, 729, 742, 749–750, 755, 758–759, 782, 784–785, 788, 792–793, 798, 800, 804–809, 826 Brederode, Pieter Cornelisz van (c. 1588–1637) Dutch diplomat in Germany 252 Brederode, Reinoud van (1567–1633) Lord of Veenhuizen, son-in-law of Johan van Oldenbarnevelt 874 Brederode, Walraven van (c. 1596–1620) Baron of Vianen, viscount of Utrecht, Lord of Ameide and Nordeloos, state delegate from Holland-Westfriesland 26

930

name index

Breen, Daniel de (1594–1664) Student at Leiden at time of the synod, secretary for cited Remonstrants 834, 836, 880 Breitinger, Johann Jakob (1575–1645) Antistes of church of Zurich, Swiss delegate from Zurich, kept a journal of the synod 247–248, 251, 839, 843, 894, 898, 906, 914, 916, 924–925 Broeckhuysen (ten Doorne), Wilhelmus van (1588–1642) Elder of Zwolle, ecclesiastical delegate from Overijssel 52 Bruˆlart, Pierre (1583–1640) Viscount of Puysieux and marquis de Sillery, State Secretary of Foreign Affairs of Louis XIII between 1606 and 1624 869, 871 Bucerus, Gerson (c. 1565–1631) Minister in Veere 39 Bullinger, Heinrich (1504–1575) Antistes of church of Zurich 118, 588, 839, 842, 925 Burs (Bursius), Jacobus (1589–1650) Minister in Tholen 39 Caelestius (d. after 431) Disciple of Pelagius 515 Caesar, Julius (100–44 BC) Roman general, political leader, author 467 Calaminus (Röhrer, Röhrig, Rörich), Petrus (1556–1598) Prof. of theology at Wittenberg (1590–1592) until deposed, from 1592 prof. in Heidelberg 618 Calandrini, Jean-Louis (Giovanni Lodovico) (1585–1656) Brother-in-law of Be´ne´dict Turrettini 246, 255, 884, 916 Calvin, Jean (1509–1564) Reformer 110, 122, 124–125, 323, 553, 588, 594, 650, 656– 657, 670–671, 694, 857 Camp, Jacobus Alberti Minister in Haarlem 37

Campen, Jacob van (1573–1625) Member of States of Zeeland (1598–1625), state delegate from Zeeland 27 Canin, Isaac Jansz (c. 1568–1637) Printer in Dordrecht (1594–1621) 74–75 Canin, Jean (Jan) Printer in Dordrecht (1572–1594) 75 Canisius, Petrus (1521–1597) First Jesuit from the Low Countries, influential leader in the Counter Reformation 101 Canterus, Lambertus (1569–1619) Council member and elder of Utrecht, died during the synod, member of ContraRemonstrant ecclesiastical delegation from Utrecht 39, 42 Carleton, Dudley (1573–1632) English diplomat, ambassador to the United Provinces (1616–1625), cousin of British delegate George Carleton 250, 253, 260–262, 832, 853, 858, 864, 866, 871, 874–875, 877, 882–883, 891–892, 911– 912, 915, 924 Carleton, George (1557/58–1628) Bishop of Llandaff (1617–1619), bishop of Chichester (1619–1628), British delegate 245, 248, 251, 262, 852, 855, 876, 924 Caron, Noe¨l de (c. 1550–1624) Lord of Schoonewalle, Dutch diplomat in England 850 Cassian, John (Joannes Massilienis) (c. 360– c. 435) Theologian and monk who had a significant impact on development of monasticism, accused of Semipelagianism 738 Castellio, Sebastian (1515–1563) Theologian and humanist, prof. of Greek, Basle (from 1553), opposed Jean Calvin, translator of the Bible into French and Latin 209 Chabrey (Chabreus), Daniel (1588–1665) Minister in Geneva 916 Chamier, Daniel (1564–1621) Minister in Montauban and prof. of theology in the academy (1612–1621), member

name index of the withdrawn French delegation 837, 855–856, 883 Charles I, King of England (1600–1649) King of England, Scotland and Ireland from 1625, executed 1649 886 Charles V (1519–1556) Holy Roman Emperor 480 Charles-Emmanuel I (1562–1630) Duke of Savoy from 1580 253, 839, 883 Charlotte-Brabantine of Nassau (1580–1631) Daughter of William of Orange, (widowed) wife of Claude de La Tre´moille, duke of Thouars (d. 1604) 838 Chauve, Jean (1578–1649) Minister in Sommie`res, member of the withdrawn French delegation 837, 855–856 Christian I of Saxony (1560–1591) Elector of Saxony from 1586 618 Christian IV, king of Denmark (1577–1648) King of Denmark 1588–1648, brother-inlaw of King James I of England 872 Christine of France (1606–1663) Sister of Louis XIII, married Victor-Ame´de´e de Savoie 1619 839, 885 Chrysostom, John (349–407) Archbishop of Constantinople, renowned preacher and Church Father 319, 413–414 Cicero, Marcus Tullius (106 BC – 43 BC) Roman statesman, advocate, and writer of philosophical treatises during the Republic 413–414, 476, 531 Clant, Edzard Jacobus (1584–1648) Lord of Essinge and Zandeweer, deputy to States General (1618–1619 and 1624–1632), state delegate from Groningen-Ommelanden 27 Coligny, Gaspard III de (1584–1646) Count of Coligny, duke of Chaˆtillon and admiral of Guyenne 837–838, 855, 868–869, 882–883, 886–887 Colonius (de Cologne), Daniel (1566–1635) Minister and regent of Walloon College in Leiden (1605–1635), ecclesiastical delegate from Walloon Churches 59

931

Concini, Concino (1575–1617) Marquis d’Ancre, assassinated by order of king Louis XIII in April 1617, considered inspirer of Catholic, pro-Spanish policy of queen regent Marie de’ Medici 257, 888 Constantine the Great (272–337) Roman emperor who ended Christian persecutions, gave support to the church 8, 278, 319, 322, 353, 382, 395, 415 Contzen, Adam (1571–1635) Jesuit author of theological and political works, prof. of philosophy, Würzburg (1606–1610), and of theology, Mainz (1610–1622) 444 Coolhaes, Caspar (1536–1615) Prof. Leiden (1574), excommunicated because of refusal to sign Belgic Confession (1584) 353 Coornhert, Dirck (1522–1590) Dutch humanist, theologian and civic official 209 Crocius, Ludwig (1586–1653) Prof. and minister in Bremen (1610–1655), delegate from Bremen 245 Croix, Jacques de la (Crucius, Jacobus) (1579– 1655) Walloon minister in Delft (1602–1618/1619), later rector of Latin School, brother of Jean de la Croix 60 Croix, Jean de la (1560–1625) Minister in Haarlem (1590–1625), ecclesiastical delegate from Walloon Churches 59 Cromhout, Nicolaes (1561–1641) Chief member of Provincial Court (member of Court 1591–1641), state delegate from Holland-Westfriesland 27 Cruciger, Caspar the Younger (1525–1597) Prof. Wittenberg (since 1557), refused to sign Torgau Articles 1574, leading to deposition 363 Cuperus, Johannes Minister in Gasselte 59 Cupus, Petrus (c. 1580–1646) Signed the Remonstrance (1610), minister

932

name index

in Woerden (1613–1619), assisted cited Remonstrants at the synod 903 Cyprian (c. 200–258) Bishop of Carthage 467 Cyril of Alexandria (c. 375/80–444) Patriarch of Alexandria (412–444), opponent of Nestorius 379, 385, 388, 412, 922 Damman, Sebastiaan (1578–1640) Minister in Zutphen (1604–1640), secretary of the synod, ecclesiastical delegate from Gelderland-Zutphen, contributor to the Dutch Bible translation 34, 66, 244, 249, 642, 800, 917 Dathenus, Petrus (1531–1588) Dutch translator of the Heidelberg Catechism and Genevan psalter 126–127 Davenant, John (1572–1641) Prof. of theology, Cambridge (1609–1621), British delegate 245, 852, 876 De Vitry French ambassador, maybe identified with Nicolas de L’Hospital, mare´chal de Vitry 915 De la Fontaine Messenger for Benjamin Aube´ry du Maurier 869 Demetrias (c. 399–c. 460) Roman lady, nun, addressee of letter by Pelagius 515 Dibbetius (Dibbets), Johannes (1567–1626) Minister in Dordrecht (1598–1626), member of Contra-Remonstrant ecclesiastical delegation from Utrecht 39, 42, 924 Diodati, Alexandre (1598–1676) Physician, son of Pompeo Diodati and second cousin of Jean Diodati 858 Diodati, Carlo (1541–1625) Religious exile from Lucca, settled in Geneva, father of Jean Diodati 858 Diodati, Jean (1576–1649) Minister and prof. of theology in Geneva (1608–1649), delegate from Geneva 71, 89, 139, 203, 206, 217, 219, 244, 246–247,

253, 255–257, 260, 374, 450, 752, 837–838, 856, 858, 869, 871, 873, 882–884, 890, 914, 916, 918 Diodati, Pompeo (1542–1602) Religious exile from Lucca, settled in Geneva, silk merchant and banker, father of Alexandre Diodati and first cousin of Jean Diodati’s father 858 Dohna, Achatius von (1581–1647) Councillor and diplomat in service of Elector of the Palatinate, Friedrich V 875 Dohna, Christoph von (1583–1637) Councillor and diplomat in service of Elector of the Palatinate, Friedrich V 875 Dominus, Bishop of Antioch (fl. c. 270) Replaced Paul of Samosata as bishop of Antioch after latter was deposed because of heresy 384 Donatus the Great (d. c. 355) Bishop of Carthage since 313, eponymous representative of Donatism 412, 478 Donia, Keimpe (Kempo) van Harinxma (1554–1622) Member of provincial Court of Friesland, elder of Leeuwarden, ecclesiastical delegate from Friesland 45, 48 Donteclock, Reginaldus (1545–1611) Calvinist minister at Delft 693 Doreslaer, Abraham van (1579–1655) Minister in Enkhuizen (1605–1654), ecclesiastical delegate from North Holland 37 Doucher, Jean (1573–1629) Minister in Vlissingen (1612–1621), ecclesiastical delegate from Walloon Churches 59, 884 Du Vair, Guillaume (1556–1621) French Chancellor, bishop of Lisieux 882–883 Duplessis-Mornay, Philippe (1549–1623) Huguenot political leader, counsellor of Henri IV, theologian, governor of city of Saumur 904 Dussen, Ewout van der (1574–1653) Member of Dutch delegation sent to Great Britain in December 1618 850

name index Duyck, Anthonis (Anthonie) (1560s–1629) Greffier to court of Holland 29 Dwinglo, Bernardus (c. 1582–1652) Remonstrant minister in Leiden (1615–1619), cited before the synod, wrote account of the synod (Historisch Verhael) 64, 283, 287, 332, 336, 354, 357–358, 597, 606, 611, 666, 731, 849, 853, 903, 911, 923 Eberhard I (1445–1496) Duke of Württemberg from 1495 480 Eck, Nicolas (fl. 1616–1634) Court chaplain of Elector of Palatinate, editor of works by Abraham Scultetus 511 Eilshemius, Daniel (Bernardus) (1555–1622) Minister in Emden (1590–1622), father of Friesland delegate Philippus Danielis Eilshemius, ecclesiastical delegate from Emden 877, 879 Eilshemius, Philippus Danielis (1579–1631) Minister of Harlingen (1605–1631), son of Emden delegate Daniel Eilshemius, ecclesiastical delegate from Friesland 45, 48 Elizabeth I (1533–1603) Queen of England (1558–1603), daughter of Henry VIII and Anne Boleyn, the Virgin Queen 258 Engelen, Engelbert Greffier of States of Gelderland 32 Enno III, Count of East Frisia (1563–1625) Count of East Frisia from 1599 until death 877–878 Epictetus (55–135) Stoic philosopher 469 Epicurus (c. 341–270 BC) Classical Greek philosopher 414 Epiphanius of Salamis (c. 310/320–403) Bishop of Salamis and writer of general works against prevalent heresies 415 Episcopius, Simon (1583–1643) Prof. of theology, Leiden (1612–1619), Remonstrant leader, cited before the synod 62, 64–65, 67–68, 244, 267–268, 276, 278, 283–284, 286–287, 302, 332, 336, 350–351,

933

354–358, 393, 397, 458–460, 597, 606, 611, 639, 665, 706, 708–709, 712, 714–717, 719– 721, 723, 727–729, 731, 746–747, 749, 751, 755, 761, 763, 772, 775–777, 780, 783–787, 789, 793–794, 799, 806, 808–809, 826, 834, 836–837, 839–840, 846–848, 851–853, 855– 857, 881, 901, 903, 911, 917, 920–923 Erasmus of Rotterdam (1466–1536) Humanist 472, 519, 553, 589 Espencaeus, Claudius (1511–1571) Catholic theologian 467 Essen, Henrick van (1579–1641) Member of Court of Gelderland (1607–1624), state delegate from Gelderland-Zutphen 26, 641 Euripides (c. 480–c. 406 BC) Classical Greek tragedian 476 Eusebius of Caesarea (260/65–339/40) Bishop of Caesarea (since 313), author of Historia Ecclesiastica and Chronicon 384 Eutyches (380–456) Archimandrite at Constantinople and heresiarch 340, 362, 367, 370, 386, 403 Evagrius Scholasticus (fl. 6th century AD) Syrian scholar, author of Historia ecclesiastica 385 Faukelius, Hermannus (c. 1560–1625) Minister in Middelburg (1599–1625), assessor of the synod, ecclesiastical delegate from Zeeland, contributor to the Dutch Bible translation 38, 66, 105, 109, 244, 249, 642, 917 Ferdinand of Styria (1578–1637) Archduke of Styria, of the House of Habsburg, elected king of Bohemia in 1617 and king of Hungary in 1618, Holy Roman Emperor from 1619 until death (as Ferdinand II) 886 Flacius Illyricus, Matthias (1520–1575) Lutheran reformer, representative of Gnesio-Lutheranism 353, 392 Foissiat, Joseph Minister in Pont-de-Veyle from 1619 to 1625 916

934

name index

Franck (Franconis), Sebastian (1499–1542) German humanist and radical reformer 211 Frederici (Luytjens), Isaac (c. 1582–c. 1624) Minister in Utrecht (1612–1619), member of Remonstrant ecclesiastical delegation from Utrecht, joined cited Remonstrants 40, 42, 244, 306, 333, 336, 354, 357–358, 597, 607, 611, 702, 731, 856, 903 Frederick Henry, Prince of Orange (1584–1647) Stadtholder of Holland etc. 244, 246, 837, 873–874, 889 Frederick II of Denmark (1534–1588) King of Denmark and Norway from 1559, father of Christian IV and Anne (wife of James I) 838 Friedrich III (1515–1576) Elector Palatinate from 1559–1576, adopted Heidelberg Catechism in 1563 79, 499, 505 Friedrich IV (1574–1610) Elector of the Palatinate 133 Friedrich V (1596–1632) Elector of the Palatinate 7, 10, 23, 252, 475, 486, 499, 503, 875, 884 Fulgentius (468–533) Church Father, Bishop of Ruspe (North Africa) 738, 913 Fuzy, Antoine (c. 1565–1627/1628) Former doctor of faculty of theology at Paris, converted to Reformed Protestantism in 1618 916 Gentillet, Innocent (1535–1588) Huguenot lawyer and parliamentarian 320, 322–323, 325–326 Georg I, Landgrave of Hesse-Darmstadt (1547–1596) Son of Philip the Magnanimous, Georg divided Hesse with his three brothers, receiving the area around Darmstadt 367 Geysteranus (Geesteranus), Johannes (1586–1622) Minister in Alkmaar, his Remonstrant views condemned by the synod 64–65 Goad, Thomas (1576–1638) Precentor of St Paul’s Cathedral (1618), replaced British delegate Joseph Hall at the

synod, member of the British delegation 873, 875–876, 891–893, 911–913 Goch, Johan van (1581–1637) Deputy to States General from Gelderland, member of Dutch delegation sent to Great Britain in December 1618 850 Goclenius, Rudolphus (1547–1628) Prof. of philosophy, Marburg (1581–1627), delegate from Hesse 245 Gomarus, Franciscus (1563–1641) Prof. of theology, Groningen (1618–1641), academic delegate from Groningen 31, 71–72, 99, 101, 168, 181–182, 194, 245, 289, 518, 914–915 Goswinius, Thomas (c. 1570–c. 1623) Remonstrant minister in Kampen (1596– 1617), cited before the synod, signed Act of Silence (1623) 65, 283, 287, 333, 336, 354, 357–358, 445, 597, 607, 611, 666, 732, 903 Goulart, Simon (1575–1628) Remonstrant minister in Amsterdam (1601–1616) 64–65, 227–230, 237, 838, 852, 914, 916, 920 Goulart, Simon, the Elder (1543–1628) Reformed minister in Geneva, author, father of Remonstrant minister Simon Goulart 916 Goyckerus, Georgius (d. 1645) Minister in Wilsum 52 Gratian (fl. 12th century) Author of the Decretum Gratiani 468 Gregorii, Martinus (c. 1569–1632) Chief member of Court of Gelderland (1597–1632), state delegate from Gelderland-Zutphen 10, 12, 26, 245, 248–249 Gregory I (Gregory the Great) (540–604) Pope from 590 to 604, Church Father 322, 605 Grevinchoven, Nicolaas (1570–1632) Remonstrant minister in Rotterdam, signed the Remonstrance (1610) 64–65, 227–230, 237, 248, 250, 392, 441–444, 450–451, 458, 704, 706–715, 717–721, 723, 726– 729, 746–747, 749, 751, 755–756, 758, 761– 762, 769, 775, 783–787, 789, 792–793, 795– 797, 802, 804–805, 807–809, 852–853, 920

name index Grimersheim, Ritzius Lucas (1568–1631) Minister in Emden (1597–1631), delegate from Emden 877, 879 Grotius, Hugo (1583–1645) Jurist, philosopher, theologian, statesman and diplomat, tried for treason 1618/19, sentenced to life imprisonment, after escape 1621 he lived mainly in Paris 258 Grynaeus, Johann Jakob (1540–1617) Antistes of church of Basle 363 Gueffier, Etienne (1573–1660) French ambassador to the Grisons 1615– 1621 886 Gundermann, Christoph (1549–1622) Prof. of theology at Leipzig (1590–1591), accused of Crypto-Calvinism, from 1592 minister in the Palatinate 618 Gwalther, Rudolf (1519–1586) Antistes of church of Zurich 1575–1585 925 Hagen, Hendrick (c. 1555–1626) Lord of Vollenhove, member of States of Overijssel (1578–1622), state delegate from Overijssel 27 Halbes, Egbert (c. 1570–1638) Elder of Groningen (1618), ecclesiastical delegate from Groningen-Ommelanden 53 Hales, John (1584–1656) English scholar, chaplain to ambassador Dudley Carleton during the synod 131, 873 Hall, Joseph (1574–1657) Dean of Worcester (1616–1627), bishop of Exeter (1627–1642) and Norwich (1643–1656), member of the British delegation 245, 253–255, 464, 475, 487, 852, 855, 872– 873, 875–876, 891–893, 911–912 Harinxma, Ernst van (1585–1634) Chief member of Court of Friesland (1614–1631), state delegate from Friesland 27 Hartevelt, Willem van (c. 1575–1663) Burgomaster of Amersfoort, state delegate from Utrecht 27

935

Heemskerck, Dominicus van (1570–1624) Elder of Amsterdam (1617–1619), ecclesiastical delegate from North Holland 36–37 Heinsius, Daniel (1580–1655) Prof. of Greek (1609–1613) and history (1613–1655) in Leiden, secretary of state delegates at the synod 62, 64, 230, 244, 246, 356, 853, 881, 915, 920– 921, 923–924 Hell (ab Hel), Hendrick van (1588–1618) Burgomaster of Zutphen (1611–1618), deputy to the States General, elder of Zutphen, died during the synod, ecclesiastical delegate from Gelderland-Zutphen 34 Helsdingen, Stephanus van (1584–1626) Member of the provincial Court of Utrecht, elder of Utrecht, member of the Remonstrant ecclesiastical delegation from Utrecht, returned home from the synod 10 December 1618, returned home 10 December 1618 40, 42, 856 Hemert, Johan van (c. 1560–1634) Burgomaster of Deventer, deputy to States General (1618), state delegate from Overijssel 27, 642 Henri III (1551–1589) King of France from 1574 885 Henri IV (1553–1610) King of France (1589–1610) and king of Navarre (as Henri III) (1572–1610) 258, 860, 885 Henry Frederick Stuart, Prince of Wales (1594–1612) Eldest son of James I 257 Herbertsz, Herman (1540/44–1607) Minister in Dordrecht (1577–1582), suspended because of doubts about beliefs, and Gouda (1582–1607) 353 Herwagen (Hervagius), Johannes, the Younger (c. 1530–1564) Printer in Basle, son of printer Johannes Herwagen the Elder (1497–1557/1559) 330 Heyngius (Heynck), Theodorus (Dierick) (c. 1565–1628) Elder of Amsterdam (1612–1614, 1615–1617 and 1618–1620), ecclesiastical delegate from

936

name index

North Holland, kept a journal of the synod 37 Hilary of Poitiers (Hilarius Pictaviensis) (c. 300–c. 368) Bishop of Poitiers and one of the Western Church Fathers 278, 385, 412 Hillenius, Cornelius (1568–1632) Minister in Groningen (1612–1632), ecclesiastical delegate from Groningen-Ommelanden 53, 122 Hilten, Anthonie van (1586–1670) Secretary of States of Utrecht 42–43 Hippocrates (460–377 BC) Greek physician 273 Hofferus, Adrianus (1589–1644) Alderman and council member of Zierikzee, elder of Zierikzee, ecclesiastical delegate from Zeeland 38 Hogerbeets, Rombout (1561–1625) Dutch jurist and statesman, tried for treason 1618/19, together with Oldenbarnevelt and Grotius 255–256, 258, 875 Hollingerus, Henricus (c. 1570-c. 1642) Remonstrant minister in Grave (1616–1619), cited before the synod 65, 283, 287–288, 333, 336, 354, 357–358, 597, 607, 611, 666, 731, 903 Holzhalb, Hans Heinrich (1564–1637) Mayor of Zurich from 1617 843 Homerus, Wigboldus (1568–1638) Minister in Midwolda (1601–1638), replaced Johannes Lolingius at synod, ecclesiastical delegate from GroningenOmmelanden 56 Hommius, Festus (1576–1642) Minister in Leiden (1602–1642), secretary of the synod, ecclesiastical delegate from South Holland 35, 66, 238–239, 244, 249, 276, 329–332, 743– 744, 766, 768, 773, 782, 917 Honerbring(h)a (Hoenderbringer), Hieronymus (ab) (d. 1625) Minister in Huizum (1615–1618/1619) and Arnhem (1619–c. 1624) 49

Honert, Rochus van den (1572–1638) Chief member of High Court of Holland, Zeeland and West-Friesland (1630–1638), state delegate from Holland-Westfriesland 27, 828 Hosius (Ossius) of Cordova (c. 257–359) Bishop of Cordova, opponent of Arianism 385, 411 Huber, Samuel (1547–1624) Minister in Burgdorf (since 1581), catalyst of conflict about predestination in Bern (1588), prof. of theology, Wittenberg (1592–1595), banished (1595) 363, 370 Hulsebos, Adriaan Jacobsz Minister in Jakarta 131 Idzerda, Meinert (ab) (1565–1618) Member of States of Friesland, elder of Leeuwarden, left synod in December due to illness, ecclesiastical delegate from Friesland 45, 48–50 Innocent I (d. 417) Pope from 402, opponent of Pelagianism 515 Isbrants, Hieronymus (1582–1625) Member of the Chamber of Accounts of the States General (1616), state delegate from Groningen-Ommelanden 27 Isidore of Seville (Isidorus Hispalensis) (c. 560–636) Archbishop of Seville, author and scholar, regarded as a Church Father 647 Isselmuden, L. van Deputy of States of Groningen 57 James I, King of England (1566–1625) King of Scotland from 1567 (as James VI), King of England and Ireland from 1603 7, 10, 23, 69, 216, 248, 254, 257–262, 274, 329, 472–473, 475, 486, 499, 832–833, 838, 850, 854, 858–859, 864–866, 872–876, 883– 884, 891–894, 911–914, 924 Jamin, Pierre (Pre´sident Jeannin) (1540–1623) Financial Superintendent and French ambassador to the Netherlands 258, 882–883 Jerome (c. 347–420) Church Father 72, 118, 467–468, 506, 515, 589, 605, 905

name index Jetzler (Jezler), Johann (1543–1622) Schoolmaster at Latin School (1575–1587), later magistrate and from 1600 minister in Schaffhausen, author 363 Joannis (Culenburgh), Florentius (c. 1575– 1637) Minister in Sneek (1603–1634), ecclesiastical delegate from Friesland 45, 47–48 Joannis, Hermannus Minister in Kolderveen 59 Jochemsz, Zacharias Printer in Dordrecht (1614–1632) 74 Johann Albrecht I, Count of Solms-Braunfels (1563–1623) Count of Solms-Braunfels and grand master of the court (Großhofmeister) of the Electoral Palatinate from 1602, privy councillor to Elector from 1618 900 Johann Sigismund, Elector of Brandenburg (1572–1619) Elector of Brandenburg (1608), Duke of Prussia (1618), converted from Lutheranism to Calvinism 7 Joris (Georgi), David (1501/1502–1556) Dutch glass painter, Anabaptist leader and author 208–209, 211, 214, 216 Juckema, Epo Jacobsz. (d. 1619) Burgomaster of Franeker 47 Junius, Franciscus (Franc¸ois Du Jon) (1545–1602) Reformed minister and later prof. of theology, first at Heidelberg, then at Leiden, translator, with father-in-law Emmanuel Tremellius, of the Hebrew Bible into Latin 494, 678, 883 Kep(p)ler, Johannes (1571–1630) German mathematician and astronomer 838 La Haye, Jean de (d. 1618) Reformed minister in Kampen (1604–1609) and The Hague (1610–1618), translator 254–255 Lamotius, Johannes (c. 1570–1627) Minister in The Hague 36, 349

937

Langius, Johannes (c. 1578–1624) Minister in Vollenhove (1600–1619), contributor to the Dutch Bible translation, ecclesiastical delegate from Overijssel 52 Latius (de Laet), Johannes (1582–1649) Elder of Leiden, ecclesiastical delegate from South Holland 36, 449 Lavater, Ludwig (1527–1586) Antistes of church of Zurich 1585–1586 925 Lawick, Johan van (c. 1580–1637) Burgomaster of Kampen, elder of Kampen, ecclesiastical delegate from Overijssel 52 Le Bloy, Etienne (d. 1662) Studied theology at Geneva and Basle, later minister at Angers, Saumur, Fontenay-le-Comte and Talmont 883 Ledenberg, Gilles van (1548–1618) Secretary of States of Utrecht 254–256, 258, 857, 887 Ledesma, Diego de (1519–1575) Exegete, published influential catechetical writing Doctrina Christiana breve (Rome, 1571) 101–102 Leemann, Burkhard (1531–1613) Antistes of the church of Zurich 1592–1613 925 Leo, Henricus (c. 1575–1648) Remonstrant minister in Zaltbommel (1599–1619), cited before the synod, signed Act of Silence (1623) 65, 283, 287, 333, 336, 354, 357–358, 502, 597, 607, 611, 657, 661, 666, 731, 881, 903 Lessius, Leonhardus (1554–1623) Moral and ascetic theologian 101–102 L’Hospital, Nicolas de (Mare´chal de Vitry) (1581–1644) Marquis, later duke De Vitry, marshal of France 915 Liens, Joachim (d. 1625) Member of Dutch delegation sent to Great Britain in December 1618 850 Lolingius, Johannes (d. 1624) Minister of Noordbroek (1600–1624), ecclesiastical delegate from GroningenOmmelanden, remained home due to ill-

938

name index

ness, replaced by Wigboldus Homerus 53, 56 Louis XIII, King of France (1601–1643) King of France (1610–1643) and King of Navarre (as Louis II) (1610–1620) 257, 837, 839, 843–845, 855–856, 860, 867– 871, 873, 877, 885, 888 Louise de Coligny (1555–1620) Fourth wife of William of Orange, mother of Frederick Henry 873 Lubbertus (Lubben), Sibrandus (Sibet) (c. 1555–1625) Prof. of theology, Franeker (1585–1625), academic delegate from Friesland, contributor to the Dutch Bible translation 29–30, 97, 99, 180–181, 245, 289, 736, 924 Ludwig IV, Landgrave of Hesse-Marburg (1537–1604) Son of Philip the Magnanimous, Ludwig divided Hesse with his three brothers, receiving portion around Marburg 367 Lunsche, Harman (Herman) Deputy of Drenthe 58 Luther, Martin (1483–1546) Reformer 323, 364, 391–392 Lydius, Balthasar (1577–1629) Minister in Dordrecht (1602–1629), ecclesiastical delegate from South Holland 3, 35, 349, 441 Magnus, Jacob Simonsz (1563–1625) Deputy to the States General from Zeeland 644 Maius, Heinrich (1545–1607) Prof. of theology at Wittenberg (1588–1592) until deposed, from 1592 superintendent in the Palatinate 618 Malchion of Antioch (fl. 3rd century AD) Presbyter in Antioch, opponent of Paul of Samosata 384 Marbault, Pierre (fl. 1st half 17th century) Secretary of Philippe Duplessis-Mornay and brother-in-law of Benjamin Aube´ry du Maurier 904 Marcian (392–457) Byzantine emperor 450–457 8

Maria Anna, Infanta of Spain (1606–1646) Daughter of king Philip III of Spain, marriage plans with Charles I of England (then Prince of Wales) failed 886 Marnix of St. Aldegonde, Philips (1540–1598) Writer and statesman, assistant of William of Orange 122 Martinius, Matthias (1572–1630) Prof. of theology and rector in Bremen (1610–1630), delegate from Bremen 245, 849 Mat(h)enesse, Adriaan (Adriaen) van (c. 1565–1621) Curator of University of Leiden 28, 256 Matilda of Ringelheim (c. 895–968) Queen of East Francia, founder of various religious institutions, later canonized 470 Matthias of Habsburg (1557–1619) King of Hungary from 1608, king of Bohemia from 1611, Holy Roman Emperor from 1612 until death 886 Matthisius, Assuerus (Sweer) (1583–1651) Remonstrant minister in Kampen (1617–1618/19), cited before the synod 62, 64–65, 68, 283, 287, 333, 336, 354, 357– 358, 445, 597, 607, 611, 666, 732, 903 Maurice de Savoie (1593–1657) Son of duke Charles-Emmanuel I, cardinal from 1607, negotiated marriage between brother Victor-Ame´de´e and Christine of France 838–839 Maurice, Prince of Orange (1567–1625) Stadtholder, captain-general of the Dutch Republic 5, 8, 11–12, 15, 22, 52, 237, 244, 246, 252, 257– 259, 351–352, 475, 482, 485, 499, 642, 665, 837–838, 862, 864–869, 871–873, 875–878, 882–883, 924 Maximilian I (1459–1519) Holy Roman Emperor from 1508 480 Mayer, Wolfgang (1577–1653) Minister in Basle (1605–1630), prof. at Basel (since 1612), Swiss delegate from Basel 854 Medici, Marie de’ (1575–1642) Mother of Louis XIII of France, queen regent during his minority 257, 888

name index Mehen, Eilardus van (c. 1570–1639) Minister in Harderwijk (1598–1639), cofounder of school of the Veluwe in Harderwijk (1599), ecclesiastical delegate from Gelderland-Zutphen 34 Meinardi, W. Secretary of States of Friesland 31, 55, 57 Melanchthon, Philipp (1497–1560) German Protestant reformer, scholar, editor, pedagogue, collaborator with Luther 323, 480, 581, 650, 656 Menger, Bernhard (fl. 1618–1625) Council member in Emden (1618–1622) 879 Meusevoet, Vincentius (1560–1624) Minister in Schagen 37 Micheli, Horatio (Horace) (1553/54–1626) Father-in-law of Be´ne´dict Turrettini 247, 255, 858 Micheli, Marco (1588–1669) Brother-in-law of Be´ne´dict Turrettini 255 Micronius, Marten (1522/23–1559) Reformed theologian, minister in Norden (East Frisia) from 1554 95 Modaeus, Laurentius (d. 1642) Minister in Wijk bij Duurstede 40 Mohammed (Muhammad) (c. 570–632) The prophet Mohammed, founder of Islam 209 Moller, Heinrich (1530–1589) Prof. Wittenberg (since 1560), refused to sign Torgau Articles 1574, causing his dismissal 363 Montgomery “a Scottish gentleman in these parts” mentioned in letter by George Carleton 855 Moritz, Landgrave of Hesse-Kassel (1572–1632) Landgrave since 1592 7, 10, 23, 330, 367, 486 Moulin, Pierre du (1568–1658) Minister in Charenton (1599–1621), member of the withdrawn French delegation 832, 834, 892–893

939

Muijsenholius, Abrahamus (fl. 1602–1628) Minister in Breda 35, 307 Musculus, Wolfgang (1497–1563) Reformed theologian and prof. of theology at Bern 330, 581 Muys van Holy (Musius ab Holy), Arent (Arnoldus) (c. 1565–1622) Bailiff of South Holland (1592–1622), elder of Dordrecht, brother of state delegate Hugo Muys van Holy, ecclesiastical delegate from South Holland 36, 449 Muys van Holy, Hugo (1565–1626) Sheriff of Dordrecht (1599–1620), bailiff of Strijen (1620–1626), brother of South Holland delegate Arent Muys van Holy, state delegate from Holland-Westfriesland 27, 246, 641 Myle, Cornelis van der (1579–1642) Curator of Leiden University (1606–1618, 1640–1642) 256 Naeranus, Samuel (1582–1641) Minister in Amersfoort (1615–1619), member of Remonstrant ecclesiastical delegation from Utrecht, joined cited Remonstrants 40, 42, 244, 306, 333, 336, 354, 357–358, 442, 597, 607, 611, 666, 702, 732, 856, 903 Naunton, Robert (1563–1635) Secretary of State, Great Britain 250, 260–261, 864, 866, 871, 892–894, 911– 912 Nero (37–68) Fifth Roman emperor 278 Nestorius (c. 386–450) Patriarch of Constantinople (428–431), heresiarch 340, 362, 367, 385–386, 388, 403, 412 Nicolai (Niclaes), Henricus (Hendrik) (c. 1501–c. 1580) Merchant, author and founder of the Familists 208–209, 211, 216 Niellius, Carolus (1576–1652) Minister in Utrecht (1604–1619), cited before the synod, intern director of Remonstrant Brotherhood (1621) 65, 283, 287, 333, 336, 354, 357–358, 597, 606, 611, 639, 666, 731, 840, 903

940

name index

Nieuburg, Gerard van der (Gerrit Janssen) (1576–1636) Burgomaster of Alkmaar (1618), state delegate from Holland-Westfriesland 27, 36 Oldenbarnevelt, Geertruid van (b. after 1575) Daughter of Johan van Oldenbarnevelt, married Reinoud van Brederode 874 Oldenbarnevelt, Johan van (1547–1619) Dutch statesman, supporter of the Remonstrants, tried for treason 1618/19, and sentenced to death 246, 253–259, 837–838, 843, 845, 856, 858, 866–867, 869, 872, 874, 886–888, 898, 914– 915 Oldenbarnevelt, Reinier van (d. 1623) Son of Johan van Oldenbarnevelt, lord of Groenveld, chief forester of Holland, executed for treason 874 Oldenbarnevelt, Willem van (1590–1634) Son of Johan van Oldenbarnevelt, lord of Cralingerpolder, appointed governor of Bergen op Zoom in 1617, ousted from office in autumn/winter of 1618 255, 258, 874 Oortcampius, Arnoldus (c. 1563–1632) Minister in Amersfoort (1594–1632), member of Contra-Remonstrant ecclesiastical delegation from Utrecht 39, 42 Optatus of Milevis (fl. c. 365) Bishop of Milevis in Numidia, wrote against Donatism 362–363, 478 Origen (185–254) Church Father 468, 470, 589 Orosius, Paulus (5th century) Church Father 913 Ovid (Publius Ovidius Naso) (43 BC–17/18 AD) Roman poet of Augustan period 3, 118 Pallandt, Floris II van (1577–1639) Count of Culemborg, regent of Gelderland, deputy to States General 889

Pareus, David (1548–1622) Reformed theologian, prof. of theology, Heidelberg 278, 308, 318–323, 325–328, 330, 350, 364, 380, 412, 671, 693–694 Paul of Samosata (200–275) Bishop of Antioch (260–268), representative of Monarchianism 211, 384, 386 Pauw, Reynier (Adriaensz.) (1564–1636) Mayor of Amsterdam, one of twenty-four judges of Oldenbarnevelt 246 Pelagius (c. 350–420) Monk, preacher in Rome, heresiarch 386, 412, 515, 517, 905 Perkins, William (1558–1602) Fellow at Christ’s College and preacher at St Andrew’s Church in Cambridge, Puritan leader 294, 458–460, 792–794, 811 Petri, Victor (d. 1651) Minister in Zwolle 52 Peucer, Caspar (1525–1602) Prof. of mathematics and medicine, Wittenberg, editor of Melanchthon’s works, accused of Crypto-Calvinism (1574) and sentenced to imprisonment 363, 391 Pezel, Christoph (1539–1604) Prof. Wittenberg (since 1569), refused to sign Torgau Articles 1574, which led to deposition, later minister, superintendent and prof. in Bremen 363 Philip II of Spain (1527–1598) King of Spain from 1556 until death 889 Philip III of Spain (1578–1621) King of Spain from 1598 until death 209, 889 Philipp II, Landgrave of Hesse-Rheinfels (1541–1583) One of four sons of Philip the Magnanimous, Philipo divided Hesse with his three brothers, becoming the landgrave of area around Rheinfels 367 Pierius (Birnbaum), Urban (1546–1616) Theologian in Saxony (1589–1591 in Wittenberg), accused of Crypto-Calvinism, 1593–1599 in Palatinate, from 1599 in Bremen 618

name index Pijnacker, Philippus (c. 1585–1626) Remonstrant minister in Alkmaar (1610–1619), cited before the synod 62, 64, 68, 283, 287, 333, 336, 354, 357–358, 597, 607, 611, 666, 732, 849, 903 Piscator, Johannes (1546–1625) Reformed theologian, prof. of theology, Herborn, Bible translator 138, 147, 157, 594, 857 Placius, Georgius (c. 1582–1647) Minister in Appingedam (1609–1625), ecclesiastical delegate from GroningenOmmelanden 53 Plato (420s–348/347 BC) Classical Greek philosopher 283, 921 Pliny the Elder (23–79) Roman author and military commander, wrote influential Naturalis Historia 470 Polyander (van Kerckhoven), Johannes (1568–1648) Prof. of theology (1611–1646) at Leiden, academic delegate from Holland 28–29, 60, 97, 99, 180, 245, 289, 418, 486– 487, 915 Pompey (106–48 BC) Roman general and politician 467 Pon (Pontanus, Pont), Pierre du (Petrus de) (c. 1550–c. 1631) Elder of Amsterdam, ecclesiastical delegate from Walloon churches 60 Poppius, Eduard (1577–1624) Minister in Gouda (1607–1619), cited before the synod, director of the Remonstrant Brotherhood (1619), kept a journal of the synod 65, 283, 287, 332, 336, 354, 357–358, 597, 606, 611, 665, 731, 823, 849, 903, 911 Potter, Sjoerd Deputy of States of Friesland 30 Pours, Jeremias de (1582–1648) Minister in Middelburg (1606–1648), ecclesiastical delegate from Walloon churches 60 Prevastius (Pre´vost), Petrus (Pierre) (1569–1639) Minister in Geneva 253

941

Prevostius, Bartholomaeus Remonstrant minister in Vreeswijk 41 Prideaux, John (1578–1650) Regius Professor of Divinity at Oxford from 1615, bishop of Worcester from 1641 875–876, 891–892 Prosper of Aquitaine (390–c. 463) Church Father 738, 913 Pseudo-Dionysius the Areopagite (5th–6th centuries) Christian Neoplatonic philosopher and theologian 469 Pseudo-Oecumenius Author/Compiler of commentary on Pauline Epistles wrongly attributed to 6thcentury author Oecumenius 564 Quintilianus, Marcus Fabius (1st century AD) Rethorician 109, 493, 520, 529 Rahn, Hans Rudolf (1560–1627) Mayor of Zurich from 1607 898, 907 Ramus, Petrus (Rame´e, Pierre de la) (1515–1572) French humanist, opposed Aristotelianism, prof. of rhetoric and philosophy in Paris, killed in the St. Bartholomew’s Day massacre 109, 283 Regius, Cornelius (c. 1580–1629) Minister in Goes (1614–1629), ecclesiastical delegate from Zeeland 38 Revius, Jacobus (1586–1658) Minister in Deventer 52 Ribbius, Hermannus Minister in Bolsward 47 Rijcke (Ryckius), Lambertus de (1575–1658) Minister in Bergen op Zoom (1604–1658), ecclesiastical delegate from Zeeland 38 Rijckewaert, Theophilus (c. 1578–1658) Remonstrant minister in Den Briel (1600–1619), cited before the synod 65, 283, 287, 306, 333, 336, 354, 357–358, 597, 606, 611, 666, 731, 903, 921

942

name index

Rijsenburg, Justus van Culemborg, heer van (1569–1655) Burgomaster of Utrecht 866 Roels, Christophorus (Christoffel) (c. 1540–1597) Pensionary of Zeeland 215 Rolandus, Jacobus (1562–1632) Minister in Amsterdam (1603–1627), first assessor of the synod, ecclesiastical delegate from North Holland, contributor to the Dutch Bible translation 37, 66, 244, 249, 917 Romeling (Rummelingius), Patroclus (1576–1647) Minister in Ruinen (1603–1621), ecclesiastical delegate from Drenthe 57–58 Roorda, Abraham Deputy of States of Friesland 48 Ruffelaert, Johan (c. 1565–1621) Elder of Stedum, ecclesiastical delegate from Groningen-Ommelanden 53 Rufinus of Aquileia (c. 345–411/412) Monk, author, translator of Greek theological works into Latin 553 Salmius, Anselmus Beerntsz. (d. 1640) Magistrate and pensionary of Utrecht 42–43 Salmuth, Johann (1552–1622) Studied theology at Leipzig, court chaplain of Christian I of Saxony in Dresden (1587– 1591), accused of Crypto-Calvinism, from 1592 minister in Palatinate 618 Sande (Zande), Johannes van der (1568–1638) Member of provincial Court of Friesland, elder of Leeuwarden, ecclesiastical delegate from Friesland 45, 48 Sapma, Dominicus (c. 1586–1635) Remonstrant minister in Hoorn (1614–1619), cited before the synod 65, 283, 287–288, 333, 336, 354, 357–358, 597, 607, 611, 666, 732, 826, 903 Schilders, Richard Printer in London (1575) and Middelburg (1580–1617) 105, 110

Schonenborch, Johannes Minister in Aduard 54 Schotlerus, Johannes (d. 1641) Remonstrant minister in Kampen, called before the synod to have views examined 445 Schotte, Simon (c. 1570–1645) Secretary of Middelburg, ambassador to England (1616–1617), state delegate from Zeeland 27 Schwenckfeld (von Ossig), Kaspar (1489–1561) Silesian-German reformer and theologian, exile in Strasbourg (1529–1534), Ulm (c. 1535–1539), Augsburg and Esslingen, condemned in 1540 by theologians of Schmalkaldic League 211 Scultetus (Schultetus), Abraham (1566–1624) Prof. of theology, Heidelberg (1618–1622), royal chaplain in Berlin (1614–1618), delegate from Palatinate 362–363, 380, 474, 487, 511, 915, 924–925 Seneca, Lucius Annaeus (4 BC – 65 AD) Roman writer and stoic philosopher 282 Sibelius, Caspar (1590–1658) Minister in Deventer (1617–1648), ecclesiastical delegate from Overijssel, kept a journal of the synod, contributor to the Dutch Bible translation 52, 119, 163, 782 Slade (Sladus), Matthew (Mattheus) (1569–1628(?)) Nonconformist minister 874 Slatius, Henricus (1585–1623) Arminian minister at Bleiswijk, wrote several anti-Calvinist pamphlets, later accused of plot to assassinate Prince Maurice 777 Sleidanus, Johannes (1506–1556) Historian 326 Smith, Miles (d. 1624) Orientalist, bishop of Gloucester (1612–1624) 70 Smoutius, Adriaan Georgius (1580–1646) Contra-Remonstrant minister, not serving a congregation at time of the synod 109, 113 Socinus (Sozzini), Faustus (1539–1604) Antitrinitarian, founder of Socinianism,

name index together with uncle Lelio Sozzini 208–209, 216, 520, 530, 716 Socrates (470/469–399 BC) Classical Greek philosopher 283, 921 Socrates Scholasticus (c. 380–c. 440) Church historian, author of Historia Ecclesiastica 385 Sonneveld, Gedeon Minister of Woudrichem 36 Sozzini (Socinus), Lelio (Laelius) (1525–1562) Antitrinitarian, founder of Socinianism, together with nephew Faustus 530 Speenhovius, Johannes Remonstrant minister in Utrecht 41 Spierinxhouck, Niclaes Vincentsz van Printer in Dordrecht (1612–1635) 74 Stephani, Wilhelmus (c. 1575–1636) Minister in Arnhem (1617–1619), ecclesiastical delegate from Gelderland-Zutphen 34 Straetman, Andreas Minister in Zuidwolde 54 Stuart, Elizabeth (1596–1662) Daughter of king James I, wife of Elector Palatine Friedrich V 883–884 Stucki, Johann Wilhelm (1542–1607) Prof. of Old Testament, Zurich (from 1571), author 363 Stumpf, Johann Rudolf (1530–1592) Antistes of church of Zurich 1586–1592 925 Sturm, Johannes (1507–1589) Humanist and educator based in Strasbourg 594 Sulpicius Severus (c. 363–c. 425) Converted by St. Martin of Tours, presbyter and chronicler of church history 385 Taurinus (van Toor), Jacobus (1577–1618) Remonstrant minister and author in Utrecht 874

943

Taurinus (van Toor), Johannes (1587–1637) Remonstrant minister at Delft, deposed in 1618 253–254, 841 Terence (Publius Terentius Afer) (c. 195/185–159/158 BC) Roman author of comedies 466 Tertullian (c. 155–c. 240) Early Christian apologist from North Africa 413–414, 468 Theodoret of Cyrus (c. 393–c. 457) Bishop of Cyrus, Syria (423–457) 322, 384, 395 Theodosius I (347–395) Roman emperor who favored Nicene Christianity and issued bans against paganism 8, 319, 480–481 Theodosius II (401–450) Byzantine emperor (408–450) 8 Theophilus of Alexandria (d. 412) Patriarch of Alexandria, presided at synod that deposed John Chrysostom 319 Thysius, Antonius (1565–1640) Prof. of theology in Harderwijk (1601–1619) and Leiden (1619–1640), academic delegate from Gelderland, contributor to the Dutch Bible translation 32, 97, 99, 183–184, 245, 289, 387 Tilekinck, Alexander Minister in Borger 59 Tilenus, Daniel (1583–1633) Prof. at academy of Saumur, initially a Calvinist, later Tilenus became advocate of Arminian theology 458, 703, 706–708, 710–713, 721–722, 728, 755, 788, 793–797, 808, 811 Tiro, Marcus Tullius (c. 103 BC–4 BC) Freedman and clerk of Cicero 476 Tjarda, E. Deputy of States of Groningen 31, 55 Trajan (53–117) Roman Emperor 470 Trelcatius, Lucas the Elder (1542–1602) Prof. of theology in Leiden from 1587 494

944

name index

Trelcatius, Lucas the Younger (1573–1607) Son of Lucas Trelcatius the Elder and his successor as prof. of theology in Leiden from 1602 494 Trigland, Jacobus (1583–1654) Minister in Amsterdam (1610–1634), ecclesiastical delegate from North Holland 37 Tronchin, The´odore (1582–1657) Minister (1608–1618) and prof. of theology (1618–1657) in Geneva, delegate from Geneva, kept a journal of the synod 89, 139, 255, 260, 266, 374, 837, 890, 914 Turrettini, Be´ne´dict (1588–1631) Prof. of theology at Geneva 244, 247, 252–253, 255, 837, 839, 856, 858, 882, 884, 914, 916 Turrettini, Catherine (1595–1640) Sister of Be´ne´dict Turrettini, married to Jean-Louis Calandrini 884 Turrettini, Franc¸ois (Francesco) (1547–1628) Religious exile from Lucca, silk merchant in Geneva, father of Be´ne´dict Turrettini 247, 255 Turrettini, Louise (ne´e Micheli) Wife of Be´ne´dict Turrettini, married in 1616 247, 858, 884, 915 Tuyll van Serooskercken, H. van Deputy of States of Zeeland 33 Uchtemannus, Christophorus Minister in city of Groningen 54 Udemans, Godefridus (1581–1649) Minister in Zierickzee (1604–1649), ecclesiastical delegate from Zeeland 38 Ursinus, Zacharius (1534–1583) Prof. of theology at Heidelberg, main author and interpreter of Heidelberg Catechism 318, 364, 380 Utrecht, Maria van (c. 1551–1629) Johan van Oldenbarnevelt’s wife, married 1575 838 Uytenbogaert, Johannes (1557–1644) Remonstrant leader 244, 246, 310, 442, 460, 737, 783, 800, 838, 846, 898, 903, 907–908

Venator, Adolph (Jager, Adolf de) (c. 1569– 1619) Remonstrant minister of Alkmaar 254–255, 715 Verhaghen, Pieter Printer in Dordrecht (1578–1627) 74–75 Verheiden (van der Heyden), Jacobus (c. 1565– c. 1622) Rector of the school of Nijmegen, elder of Nijmegen, ecclesiastical delegate from Gelderland-Zutphen 34 Vermigli, Peter Martyr (1499–1562) Italian Reformer, in 1542 fled to Zurich, Basle and Strasbourg, prof. of theology at Strasbourg (1542–1547, 1554–1556), prof. of divinity at Oxford (1548–1553), prof. of Hebrew at Zurich (1556–1562) 594, 694 Vezekius, Bernerus (c. 1585–1631) Remonstrant minister in Echteld (1608–1619), cited before the synod 65, 283, 287, 333, 336, 354, 357–358, 502, 597, 607, 611, 666, 731, 903 Vic, Me´ry de (1553–1622) French ambassador extraordinary in Switzerland between December 1617 and October 1618 886 Victor-Ame´de´e de Savoie (1587–1637) Son of duke Charles-Emmanuel I, heir of duchy of Savoy since 1605, married Christine of France 1619 839, 885 Vigne, Jean de la (c. 1542–1622) Walloon minister in Amsterdam 59–60 Virgil (Publius Vergilius Maro) (70–19 BC) Roman poet of Augustan period 9, 475 Voetius, Gisbertus (1589–1676) Minister in Heusden (1617–1634), ecclesiastical delegate from South Holland 35 Vogellius, Hieronymus (c. 1579–1654) Minister in Hasselt (1614–1630), served Contra-Remonstrants in Kampen (1617–1619), ecclesiastical delegate from Overijssel 52, 455, 457 Vomelius, Meinardus Minister in Schalsum 47

name index Vorstius, Conradus (1569–1622) Prof. of theology, Leiden (1611), as successor of Jacobus Arminius, condemned by the synod 253–254, 259, 450–451, 777, 872, 874, 915 Vosbergen, Josias (c. 1570–c. 1626) Elder of Middelburg, member of Chamber of Accounts of Zeeland, ecclesiastical delegate from Zeeland 38 Voscuyl (Voskuylius), Everardus (1584–after 1619) Remonstrant minister in Kampen, called before the synod to have views examined 445 Voscuyl (Voskuylius), Johannes (d. 1645) Minister in Steenwijk 52 Vrye (Vrij), Fredrick de (1579–1648) Accountant, elder and councillor of Amsterdam 36 Walaeus, Antonius (1573–1639) Minister (1605–1619) and teacher (1611–1614) in Middelburg, academic delegate from Zeeland 33, 97, 99, 184, 245, 289, 738 Ward, Samuel (1572–1643) Archdeacon of Taunton, head of Sidney Sussex College, Cambridge (1610–1643), member of British delegation 245, 736, 753, 852, 876 Waters, Joris Printer in Dordrecht (1608/1609–1623) 74 Welsingius, Isaacus (1583-after 1621) Remonstrant minister in Hoorn, suspended from office by North Holland synod, appealed his suspension to Synod of Dordt 777 Weynichman, Hubertus Secretary of Landschap Drenthe 59 Widebrand, Friedrich (1532–1585) Prof. Wittenberg (since 1569), refused to sign Torgau Articles 1574, leading to deposition 363

945

Wiferding, Hermannus (d. 1627) Minister in Zwolle (c. 1580–1627), ecclesiastical delegate from Overijssel 52 Wiggertsz, Cornelis (c. 1555–1624) Minister in Hoorn (1590–1596), deposed from office 353 Wilhelm IV, Landgrave of Hesse-Kassel (1532–1592) One of four sons of Philip the Magnanimous, received a fourth of his father’s landgraviate, landgrave of Hesse-Kassel from 1567 367 Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg (1560–1620) Count of Nassau-Dillenburg, stadtholder of Friesland, Groningen and Drenthe 16, 257, 642, 865, 871–873, 877–878, 894 William I, Prince of Orange (1533–1584) Prince of Orange (1544), founder of House of Orange-Nassau, father of Maurice 122 Wirtzfeldius, Joannes (c. 1580–1636) Minister in Rhenen 40 Witt, Jacob de (1589–1674) Treasurer of the synod 810–811 Wyckel, Pycke van Deputy of States of Friesland 51 Zanchi (Zanchius), Girolamo (Hieronymus) (1516–1590) Italian Calvinist theologian, prof. of theology at Strasbourg (1553–1563) and Heidelberg (1567–1576) 594, 694 Zuylen van Nyvelt, Frederick van (1572–1646) Lord of Aartsbergen, Berkenwoude and Den Eng, etc., state delegate from Utrecht 27 Zwingli, Huldrych (1484–1531) Protestant pastor at Zurich and leader of Swiss Reformation 323, 694, 925

Bible Index

Gen 1:1–2:14 1:27 3 3:5–6 3:15 5:1 5:3 6:5 8:21 9 12:1–3 12:4–6 12:7 13:4 13:18 14:14 15:6 15:16 15:18–20 17 17:1–21 17:7 17:11 17:11–13 17:12 17:12–13 17:20–21 17:23 17:23–26 17:23–27 17:24–26 17:27 18:19 20:2–18 32:10 Exod 1–15 2:10 12:48 17:12

84 4 520 520 523 520 520 515, 517 515, 517 660 137 137 137, 162 162 162 151 137 524 137 135 137 137, 157 151 143 154 132, 135, 139, 145, 148– 149, 158–159, 162 143 132, 135, 139, 145, 148– 149, 154, 156, 158–159 143 137 151 154, 162 133, 148, 158, 162 545 4 84 152 154 903

20:4–6 21:20–21 30:30–38

530 140 415

25:43–45 26:6

140 5

Lev

Deut 16:18–19 27:26 29:29

646 516, 526 472

Judg 5:8 14:18

5 469

1 Sam 2:6 4:11 6:19 7

552 477 470 480

2 Sam 6:12 22:35 24:1 24:10

477 5 526 526

1 Kings 8:46 20:11

584 3

2 Kings 5:1–4

639

1 Chron 15

477

2 Chron 15:5 15:6 17

6 6 480

948 Neh 13:3 13:25 13:30

bible index 122:9 132:13 147:14 147:20

152 152 152

Job 1:12 2:5 12:9–10 24:5 31:13

545 545 545 466 639

4:7 5:5–6 7:7–8 8:3 16:8 19:3 24:9 32:1 33:12 36:7 37:9 37:14 37:23 45:8 51:7 51:17 65:12 69:10 74:19 80:9–11 84:2 84:3 84:11 84:12 103:4 103:5 105:6–7 107:16 115:1 116:3 119:18 119:137 122:1 122:1–2 122:1–9 122:3 122:4 122:5 122:6 122:6–7 122:8

18 531 480 571 22 551 5 548 157 633 546 908 545 531 521 4 5, 14 6 485 5 484 484 477, 484 13 5 486 492 5 13 552–553 19 535 477 477 475 478 479 480 6, 482 481 483

Ps

482–483 477 5 483

Prov 6:23 17:15 20:9 25:27 30:33

6 535 562 469, 472 469

Eccl 7 7:4 7:15 7:16 7:20 7:29 9:8

464 562 465, 467 254, 464–467, 469, 475 465, 469 520 562

Isa 1:2 1:6 1:9 1:18 2:1–5 2:3 5:2 8:13 8:20 9:6 9:19–20 38:17 42:3 48:8 52:7 53:4–5 53:9 55:3–5 56:9 57:15 64 64:6 64:7 66:2

6 18 14 19 144 477 6 588 411 557 479 6 21 529 486–488, 492 536 548 144 391 517 562 562–563 587 517

2:12–13 12:8 12:10–11 14:8–9 15:19 15:19–20

473 6 6 6 415 414

Jer

949

bible index 23:21 31:33–34 32:38 32:39–40 48 48:10

492 151 151 512 647 601, 647

Lam 3:22

14

Ezek 3:17 3:17–19 12:2 16:5 16:20–21 18:32 33:7–9 33:11 34:2 34:4 36:26

489 489 901 5 152 594 489 594 489 489 296, 512

Dan 9:18

563

Hos 13:4–5

391

Joel 2:28 3:1 3:1–5

571 80 144

Amos 6:6

9

Obad 17–21

144

Hab 3:2

6

Zeph 3:16

9

Zech 2:5 4:14 12:10

5 5 585

Mal 1:6 2:7 4:2

587 411 5

2 Esd 4:23 4:45

469 469

4 Esd 3:5

4

Matt 1:21 2:1–12 3:10 3:15 4:2 5:15 5:21–22 5:22 5:25 5:48 6:9–13 6:11 6:12 6:25–34 6:33 7:6 7:15 7:17 7:20 9:34 10:14 10:16 10:25 10:38 11:18–19 11:22 11:24 11:28 12:24 12:29–30 13:25 15:19 16:17 16:19 16:28 18:17 18:20 19:19 19:21 19:28 20:16 22:14 22:37 22:39 23:35 24:15

545 549 6 466 549 20, 847 582 580 580 466 475 589 535 589 8 156 388 564 411 549 902 20, 648 549 589 549 531 531 517 549 81 5 530 565 15 590 372 6, 15, 339 143 468 546 459 697–698 522 580 524 884

950 24:47 25:21 25:23 25:34 25:37–39 26:14–16 26:33–35 26:38 26:69–75 27:4 27:18–19 27:46 28:19 28:19–20 28:20

bible index 590 21, 498 498 484 583 564 564 553 564 548 548 553 136, 142, 145, 148–149, 156, 166, 569 133, 137, 182 339

Mark 13:14 16:15–16 16:16

884 166, 182 142, 569

Luke 1:15 1:35 1:79 8:10 9:27 9:62 11:2–4 11:3 11:17 12:44 13:6–9 16:8 17:10 18:11 18:22 19:1–10 19:26 20:36 21 22:29–30 22:32 22:42

571 548 4 470 590 601 475 589 585 590 6 17 560 467 468 578 585 588 697 546 564 553

John 1:12 1:23 3 3:1–5 3:5 3:20 3:36

560, 587 560 292 144 565 413 290

6:35 6:51 10 10:1–2 10:5 10:11–12 14:2 15:2 15:5 17 17:17

572 572 298 492 391 391 484 563 293 299, 481 7

Acts 1:7 2 2:17 2:38 2:38–39 2:39 4:32 7 7:51 8:37 10:34–35 11:26 14:3–4 15 15:2 15:2–12 15:9 15:10 15:22 15:25 16:15 16:33 17:4 17:28 17:30 19:9 20 20:27 20:28 20:28–29 20:28–30 20:28–31 20:30 22:3 25 26:18 26:24

470 648 80 571 151 153, 156 478 293, 692 565 149 145 546 412 338, 388, 406, 411 384 409 512 466 384 384 151 151 412 545 144 412 412 603 380, 386, 388, 490, 648 490 408 391 411 516 647 560 472

Rom 1 1–3

523 528

951

bible index 1:16 1:32 2 2:1 2:23–24 2:26 3:2 3:11–13 3:20 3:24 4:11 4:11–12 4:23–24 5:1–3 5:6 5:8 5:9 5:10 5:12 5:12–13 5:18–19 5:19 5:20 6 6:4 7 7:7 7:14 7:14–25 7:16 7:22–23 7:23 7:24 7:24–25 7:25 8:1 8:7 8:10 8:13–15 8:28 8:29 8:30 8:32 8:34 8:38–39 9 9:4 9:11 9:20 10:15 11:16 11:33 12:19 13:5 14:17

565 531 523 584 531 151 523 521 516 560 139 137 539 578 521 560 560 517 520, 528 524 557 525, 533, 560 516 522 533 522 516 522 583 562 558 522, 551 551 551, 584 512 512 517 460 511 511, 552 439 436 557 554 512 437–438, 464, 472, 621 492, 523 435, 438 618, 633 181–182, 492, 494 151, 153 471, 639, 905 580 625 491

14:23 15:4 15:6 16 16:17 16:17–18 1 Cor 1 1:10 1:17 1:30 2 3:3 3:21–22 4:13 5:2 5:11 6:2–3 6:20 7:14 10:17 10:31 11 11:1 11:27–29 12:13 13:9–11 14 14:29 14:30 14:31 14:32 15:22 15:27 15:58 2 Cor 1:12 4 4:2 4:7 5:14–15 5:17 5:21 6:14 7:10 10:8 10:12 13:8 13:10

155 509, 539 7 412 316, 342, 386, 391, 409, 411 388 460 7 181–182 4, 533, 548 294 522 546 272 409 409 546 647 135, 137, 144–145, 147, 151, 153, 156, 158, 162, 166 569 647 648 648 139 568 584 411 340, 409 329 340 392, 409 524, 528 555 9 645 648 648 565 512 565 533 313 578 146 630 605 146

952

bible index

Gal 1:16 2 2:4–5 2:11–14 3:10 3:11–12 3:19 3:26 3:27 5:6 5:16–17 5:17 5:26 6:15

481 649 391 649 516 561 516 568 568 512, 697 522 584 7 517

Eph 1 1:4 1:20 2 2:1 2:3 2:10 2:12 2:13 4 4:3 4:11 4:12 4:23 4:24 4:26 5:1 5:26 6:13

621, 709 439, 710 555 528 521 4, 158, 517, 521, 524 517 155, 157, 523 13 528, 648 7 182 648 517 517 580 648 570 908

Phil 1:21 2:6 2:7 2:8 2:9 2:12 3:9 3:12

539 4 4 554 555 688–689 560–561 583–584

Col 1:13 2:11 2:11–12 2:13 2:18 3:5

533 568 151 521 633 578

1 Thess 4:11 4:13

473 466

2 Thess 1:6

531

1 Tim 1:3 1:7 1:15 1:19 2:1 2:2 3 3:1 3:2 4:1 4:12

388 386 539 564 21 7 329 488 183 564 912

2 Tim 1:12 2:13 2:19 2:25 3 3:10 3:16 3:16–17 4 4:2 4:5 4:7

512, 539 535 441, 571 647 509 509 647 411 412, 648 411 648 443, 578

Titus 1 1:9–10 1:13 1:14 2:14 3 3:3 3:5

329, 647–648 388 647 71 512, 532 386, 412, 528 521 570

Heb 1:4 1:13 2:14 2:16–17 4:12 5:7 5:12 5:12–6:6 5:13–14

555 555 533 548 901 553 505 91 505

953

bible index 6 7:25 10 10:22 11 11:1 13:17

528 556 528 512 716 539 329

1:27 2 2:17 2:20

562 674 577 674

2:2 3:8–9 3:21 8

292 522 511 551

2 John 7 10–11

316 316

Jude 4

511

Jas

1 Pet 1:17 1:18–19 1:19 3

587 548 532, 556 638

1 John 2:1

522

Rev 3 3:4 4:10 5:10 7:14 12:3 12:15 18:16 22:12

697 562 560 546 562 5 5 562 9

Manuscript Index

Cambridge SSC (Sidney Sussex College) Ward, L 1 II/2.32 Ward, L 3 II/2.226 Ward, L 14 II/2.296

Dordrecht RA (Regionaal Archief) GAD150 Ms 1113 (= Sibelius) II/2.35, II/2.54, II/2.75, II/2.92, II/2.185, II/2.194, II/2.216, II/2.218, II/2.220– II/2.221, II/2.242, II/2.246–II/2.248, II/2.262 GAD150 Ms 1114 II/2.30

Leiden UB (Universiteitsbibliotheek) Ms Papenbroek 2 II/2.285

London BL (British Library) Ms 17677 II/2.269

London TNA (The National Archives) SP, 84/87 II/2.127, II/2.263, II/2.276, II/2.279, II/2.287, II/2.293 SP, 105/95 II/2.128, II/2.280, II/2.286, II/2.294

Emden StA (Stadtarchiv) 402.5 II/2.281

Oxford ExC (Exeter College) Ms 48 II/2.32, II/2.150

Geneva AEG (Archives d’Etat de Gene`ve) P.H. 2616 II/2.126, II/2.284

Paris BnF (Bibliothe`que nationale de France) Ms fr. 15957 II/2.267, II/2.272, II/2.275, II/2.277–II/2.278

Geneva AT (Archives Tronchin, Muse´e historique de la Reformation) 16 II/2.3 17 II/2.41, II/2.63, II/2.104, II/2.154, II/2.189, II/2.194, II/2.207, II/2.216–II/2.218, II/2.221, II/2.232, II/2.246– II/2.248, II/2.256, II/2.258, II/2.275 18 II/2.130

Geneva BGE (Bibliothe`que de Gene`ve) Ms Ami Lullin 53 II/2.122, II/2.125, II/2.265, II/2.273, II/2.283, II/2.295 Ms fr. 423 II/2.124

Rotterdam BRG (Bibliotheek der Remonstrantsch-Gereformeerde Gemeente te Rotterdam, Centrale Bibliotheek) 47 II/2.29, II/2.120, II/2.133– II/2.134, II/2.143 48 II/2.264, II/2.282 50 II/2.120–II/2.121, II/2.129, II/2.138–II/2.140, II/2.142– II/2.143, II/2.146–II/2.147, II/2.192, II/2.195–II/2.197, II/2.200, II/2.210, II/2.224 53 II/2.198, II/2.200, II/2.211 58 II/2.135, II/2.199, II/2.216– II/2.218, II/2.220–II/2.221, II/2.246–II/2.248 976 II/2.214

956

manuscript index

The Hague KB (Koninklijke Bibliotheek) KW129 D19 II/2.5, II/2.7, II/2.9–II/2.17, II/2.22–II/2.28

O

The Hague NA (Nationaal Archief) S.G. 12.302 II/2.4 S.G. 3177 II/2.275 S.G. 6756 II/2.275 S.G. 7478 II/2.118

P

Utrecht BRU (Bibliotheek der Rijksuniversiteit) Ms 457 (= Heyngius) II/2.3, II/2.33–II/2.34, II/2.189–II/2.190, II/2.194, II/2.261

Utrecht OSA (Oud Synodaal Archief, Utrechts Archief) 5 II/2.171–II/2.184, II/2.186– II/2.188, II/2.202, II/2.210, II/2.216, II/2.218–II/2.219, II/2.221–II/2.223, II/2.225, II/2.247–II/2.252 7 II/2.194 10 II/2.36 A II/2.37–II/2.52, II/2.54– II/2.74, II/2.76–II/2.116, II/2.131–II/2.132, II/2.142, II/2.146, II/2.150–II/2.156, II/2.194–II/2.195, II/2.199– II/2.201, II/2.203–II/2.209, II/2.213, II/2.224, II/2.227, II/2.229–II/2.234, II/2.253– II/2.260 C II/2.20, II/2.141, II/2.193, II/2.274 K II/2.190–II/2.191 L II/2.2, II/2.4–II/2.19, II/2.21– II/2.30, II/2.32, II/2.37– II/2.48, II/2.50–II/2.52, II/2.54–II/2.74, II/2.76– II/2.92, II/2.95–II/2.116, II/2.131–II/2.132, II/2.136, II/2.138–II/2.142, II/2.146– II/2.147, II/2.150–II/2.156, II/2.194–II/2.195, II/2.198– II/2.201, II/2.203–II/2.209, II/2.213, II/2.220, II/2.224, II/2.227–II/2.245, II/2.247– II/2.248, II/2.253–II/2.260 M II/2.1, II/2.145, II/2.157– II/2.170

II/2.30, II/2.120, II/2.129, II/2.138, II/2.143, II/2.147, II/2.192, II/2.195–II/2.196, II/2.199–II/2.200, II/2.210, II/2.215 II/2.2, II/2.4, II/2.29–II/2.30, II/2.120, II/2.129, II/2.142– II/2.143, II/2.147, II/2.192, II/2.195–II/2.196, II/2.199– II/2.200, II/2.210, II/2.215

Zurich StA (Staatsarchiv) E II 389 II/2.123, II/2.266, II/2.288, II/2.291, II/2.298

Zurich ZB (Zentralbibliothek) Ms A 109 II/2.123, II/2.221, II/2.247 Ms A 110 II/2.3, II/2.18–II/2.19, II/2.121, II/2.129, II/2.131, II/2.142, II/2.153, II/2.175, II/2.190– II/2.191, II/2.194, II/2.205, II/2.216, II/2.256, II/2.298 Ms A 140 II/2.3, II/2.90, II/2.92 Ms B 111 II/2.123, II/2.194, II/2.266, II/2.288 Ms B 112 II/2.3, II/2.18–II/2.19, II/2.90, II/2.92, II/2.121, II/2.131, II/2.135, II/2.142, II/2.175, II/2.194, II/2.216– II/2.218, II/2.220–II/2.221, II/2.246–II/2.248 Ms B 235 II/2.123, II/2.153, II/2.194, II/2.221, II/2.246–II/2.247, II/2.266, II/2.288 Ms D 237 II/2.40, II/2.103, II/2.123, II/2.153, II/2.175, II/2.221, II/2.247, II/2.266, II/2.288 Ms F 190 II/2.221, II/2.247 Ms F 217 II/2.40, II/2.62, II/2.103, II/2.153, II/2.175, II/2.256 Ms G 2 II/2.123, II/2.131, II/2.135, II/2.142, II/2.175, II/2.194, II/2.216–II/2.218, II/2.247, II/2.266, II/2.288, II/2.291 Ms J 59 II/2.266, II/2.291 Ms J 241 II/2.40, II/2.103, II/2.123, II/2.153, II/2.175, II/2.205, II/2.221, II/2.247, II/2.266, II/2.288 Ms S 168 II/2.298 Ms S 309 II/2.40, II/2.103, II/2.123, II/2.153, II/2.175, II/2.221, II/2.247, II/2.266, II/2.288

Subject Index

Apocryphal books 71, 72, 73, 118, 262, 505, 875 “Articuli inprimis necessarii” 782, 789 “Articuli” summarizing Remonstrant views XXVII, 779–810, 830 Assurance 680, 714 Baptism 168 – baptism of slave children 131–167, 917 Belgic Confession 276, 501 – Remonstrant observations on (see Remonstrants) Bible translation (see Dutch Bible translation) Bogerman, Johannes – “Articuli” on Art. I (see “Articuli”) – questions on Article I (see Questions) – Theses on Art. I (see Theses) Brandenburg delegation 882 Bremen delegation 90, 140, 174, 199, 206, 374, 633, 754, 822, 834, 856 British delegation 69, 77, 132, 169, 199, 359, 419, 464, 612, 614, 733, 736, 739, 812, 850, 852, 875, 891, 911, 912, 917 Canons XXII, XXVIII, 904 Catechetical instruction 917 – advice of the delegations 76–127 – synod’s decision 127 – Utrecht Remonstrant protest against decision on catechizing 128 Catechism preaching XXIII, 128 Censorship (see printing) Citation letters (see Remonstrants) Classis Walcheren letter (1616) 315, 593 Comet 834 Common confession 832, 871, 892 Conditions for a lawful synod (see Remonstrants) Confessional standards 51 Contra-Remonstrance (1611) 694 Council of Trent 395 Council of Tyre (335) 353, 378, 391, 395 Credentials (see Delegations)

Delegations at the synod – advice on Bogerman’s Theses on Art. I 733–778 – advice on how to proceed with the Remonstrants 812–831 – credentials 25–60, 920 – delegates who were ill or died 49, 50, 56 – foreign delegations’ advice on the equity of the synod’s decision 612–640 – printed lists 61 – responses to the Remonstrant protest 359–417 – responses to the Remonstrant “Sententiae” 418–463 Delft conference (1613) 235, 668, 706, 715, 717, 749, 762, 783 Donatists 478 Dordrecht 8, 74 Drenthe delegation 57, 123, 165, 194, 221, 415, 774 Drenthe synods 57 Dutch Bible translation 69–75, 250, 917 – Apocrypha (see Apocryphal books) – British memorandum on the King James Version 69 Dutch East India Company 887 Dutch East Indies 131, 256 Dutch theological delegates 28–33, 72, 97, 99, 149, 180, 181, 183, 184, 208, 382, 387, 418, 486, 757 – their summary of Remonstrant views 289, 419 Election 290, 418–463, 464, 518, 597, 607, 612–640, 684, 690, 703, 705, 717, 723, 725, 733–778, 779–791, 880, 914 Emden delegation 94, 147, 179, 378, 435, 638, 756, 825, 877 Episcopius, Simon – answer to charge of lying 284, 286, 287 – debate about copies of his oration XXV, 267, 284, 286, 287, 354 – oration (7 Dec. 1618) XXV, 267, 397, 837, 839, 846, 851, 855, 856, 917, 920

958

subject index

Extent of Christ’s redemption 291, 462, 669, 686, 791, 800, 803 Faith 675, 712 Five Articles of the Remonstrants 62, 64, 289, 684, 689, 702, 705, 717, 723, 725, 733–778, 779–810, 783, 867, 894, 914 Flaccians 353, 392 Free will 293, 424, 462, 687, 794, 805 French ambassadors 843, 855, 859, 864, 867, 869, 885 French delegation 832, 855, 860 Friesland delegation 43, 47, 49, 50, 119, 160, 192, 218, 408 Friesland synods 43, 49 Gelderland delegation 34, 101, 150, 185, 209, 390, 438, 759 Gelderland State of Differences 289, 440, 684 Gelderland synods 34, 289, 392, 438, 440, 593, 659, 684, 717, 749, 750, 783 Geneva Company of Pastors 252 Geneva Council 884 Genevan delegation 89, 138, 205, 244, 252, 253, 256, 371, 434, 629, 752, 820, 837, 856, 869, 882, 884, 914 Goulart, status at the synod 227–230 Grace, resistible or irresistible 293, 424, 433, 462, 687, 794, 805, 810 Grevinchoven, status at the synod 227–230 Groningen delegation 53, 55, 56, 121, 164, 193, 220, 411, 413, 457, 774 Groningen synods 53 Hague Conference (1611) 235, 241, 289, 446, 448, 451, 591, 600, 661, 706, 717, 737, 750, 782, 824, 826, 856 Hall, sermon on Ecclesiastes 7 464 Heidelberg Catechism 76–130, 501 – Palatine response to Remonstrant observations 503 – Remonstrant observations on (see Remonstrants) – shorter catechisms 80, 82, 105, 109, 110, 113, 505 Hesse delegation 81, 134, 170, 201, 365, 421, 424, 620, 744, 815 Infant election 715, 723 Jesuits 852, 856 Justification 671 Kort Begrip 105, 109

Leiden University 10, 11, 256, 890, 914 Loci communes 581 Lutheran churches 832, 892 Ministers, training of (see Theological training) Nassau-Wetteravian delegation 432, 628, 750, 819, 882 North Holland delegation 36, 107, 131, 155, 187, 212, 396, 399, 768, 827 North Holland State of Differences 702 North Holland synods 36, 197, 593, 702 Oath (see Synodical oath) Officers XXIII, 249, 917 Original sin 676 Overijssel delegation 51, 73, 119, 161, 163, 192, 219, 410, 454, 455, 773, 830 Overijssel synods 51 Palatine delegation 79, 133, 199, 362, 474, 617, 742, 814, 924 – response to Remonstrant observations on the Heidelberg Catechism 503 Pelagianism 515 Penance at Milan 481 Perfection in this life 682 Perseverance of the saints 298, 430, 433, 463, 688, 797, 808 Polyander, sermon on Isaiah 52 474 Prayers 3, 12, 485, 498 Preaching 168 Predestination (see Election and Reprobation) Printing abuses 198–226 – advice of the delegations 199–223 – Dordrecht printers 74 – States General edict (22 Dec. 1618) 198, 223 Procedure 733–778, 812–831, 839 Questions on Art. I XXVII, 705, 729, 812–831, 880 Remonstrance of 1610 290, 341, 397 Remonstrants 846, 898, 907 – agreement to present their views 356 – conditions for a lawful synod XXV, 308–349, 351, 922 – Explanations (Explicationes or Declarationes) of Arts. I–V 663, 783 – expulsion from the synod XXII, XXIV, XXVIII – letters of citation 15–16, 62–66, 238, 249, 335, 662, 918

subject index – letter to foreign theologians (6 Dec. 1618) 231, 852 – letter to States General (3 Jan. 1619) 662 – observations on the Belgic Confession XXVI, 501, 663, 742, 894 – observations on the Heidelberg Catechism XXVI, 62, 64, 501, 663, 682, 742, 770, 894, – paper on toleration 650 – petition re Grevinchoven and Goulart 227, 237, 852 – petition to choose their own advocates 66 – protest against the synod XXV, 350, 354, 358, 359–417, 851, 923 – reasons for treating reprobation XXVI, 591 – reply to synod’s decision on treating election and reprobation 600, 663 – reply to synod’s further explanation of its decision 610, 664 – response to Bogerman’s questions 729 – response to letter of Classis Walcheren (1617) 289, 300, 661, 706, 782 – statement that the issue is a matter of conscience 644, 664 – Statements (Sententiae) on Arts. I–V XXV–XXVI, 418–463, 613, 663, 706, 717, 750, 762, 783, 851, 854, 894, 912 Reprobation 290, 418–463, 684, 690, 703, 722, 725, 728, 735, 741, 746, 762, 765, 767, 781, 787, 791 – how to treat 591, 597, 600, 607, 612–640, 657, 880, 894 Rijckewaert case 306 Schisms 267, 350, 359–417, 474, 650 Scottish delegate 260, 850, 858, 864, 911, 912, 914, 924 Scultetus, sermon exhorting to peace 486 Sermons at the synod 464, 474, 486 Socinianism 530 South Holland delegation 35, 103, 152, 168, 185, 210, 393, 441, 446, 449, 760, 766 South Holland synods 35, 196, 197, 254, 306, 317, 336, 444, 668, 922 Spectators 109, 248 State delegates XXI, 62, 66, 74, 614, 644, 853 – commission from the States General 25 – delegation to the States General 895 – instructions from the States General (see ADSND, 1:467) – resolution re Grevinchoven and Goulart 229, 920

959

– resolution re Remonstrant conditions 333, 335, 923 – resolution re Remonstrant observations on Belgic Confession and Heidelberg Catechism 501, 663 – resolution re Remonstrant protest 354 – resolution that Remonstrants must address the theological issue 599 – resolution that Remonstrants must obey 598, 663 – resolution to examine Remonstrants from their writings 666 – tasks 25 State of Differences 668, 684, 689, 702, 706, 717, 783 States College, Leiden 890 States General 227, 662, 858, 859, 924 – articles to convene the synod 265, 325, 326, 330, 643, 663, 918 – commission for state delegates 25 – edict forbidding unauthorized publications (22 Dec. 1618) 198, 223 – instructions for state delegates (see ADSND, 1:467) – resolution re Grevinchoven and Goulart 229 – resolution re Remonstrants (1 Jan. 1619) XXVII, 641, 657, 665, 666, 734 States of Friesland 28, 43, 47, 50 States of Gelderland and Graafschap Zutphen 32 States of Groningen and Ommelanden 31, 55, 56 States of Holland and Westfriesland 28, 241, 242, 260, 460 States of Utrecht 41, 42 States of Zeeland 33, 214 Stoicism 531 Swiss delegation 86, 137, 172, 204, 247, 369, 431, 626, 748, 818, 839, 894, 906, 924 Synod of Dordrecht (1578) 126 Synod of Dordt – articles to convene the synod (see States General) – convening of 25 – decision on catechetical instruction 76, 128 – decision on catechism preaching XXIII – decision on manner of treating election and reprobation XXVI, 597, 600, 612–640 – further explanation of its decision XXVII, 607, 610, 664 – judicial authority of XXV, 308–349, 350, 359–417, 600, 850, 852, 856, 917

960

subject index

– opening 3, 10, 12, 248 – participants XXI–XXII – Pro-Acta sessions XXIII–XXIV, 1, 918 – procedural debates XXIV–XXVIII, 263 – procedures XXII – stages of XXII–XXIII Synod of Emden (1571) 126, 198 Synod of The Hague (1586) 127, 241 Synodical oath 265–266 Theological training for ministers 168–197 Theses summarizing Art. I XXVII, 717, 723, 725, 733–778 Trade delegation to England 850 Treasurer of the synod 810 University reform 169 Utrecht Contra-Remonstrant delegation 39, 41, 115, 159, 191, 216, 406, 452, 772, 856 Utrecht Contra-Remonstrant synods 39, 593, 717, 783

Utrecht Remonstrants 40, 42, 76, 117, 160, 191, 266, 302 – protest against decision on catechizing 128 – status at the synod XXVIII, 40, 301–306, 834, 920 Utrecht Remonstrant synods 40, 593 Utrecht State of Differences 689 Walloon College 196 Walloon delegation 59, 60, 124, 167, 194, 222, 416, 777 Walloon synods 59, 60 Word of God as rule of faith 265, 266 Zeeland delegation 38, 113, 157, 168, 188, 213, 405, 451, 770 Zeeland synods 38, 168 Zurich Reformation centennial 914, 924

List of Contributors

Barnard, Tjaard Beeke, Jonathon David Belt, Henk van den Berveling, Gerrit Bischof, Janika

Bremmer, Christiaan Bronner, Dagmar Fornerod, Nicolas

Guillemin, Thomas

Harms, Fritz

Hildebrand, Pierrick

Hong, Joohyun Janssen, Roelf C. Lieburg, Fred van Linden, Kees Jan van Lynch, Michael J. Milton, Anthony

II/2.268, II/2.289, II/2.292 II/2.194–II/2.198 II/2.191 II/2.33–II/2.34 II/2.100–II/2.117, II/2.132–II/2.134, II/2.143–II/2.145, II/2.147–II/2.149, II/2.201, II/2.203, II/2.205–II/2.206, II/2.208, II/2.281 II/2.190 II/2.191, II/2.204, II/2.207, II/2.209 II/2.122, II/2.124– II/2.126, II/2.265, II/2.273, II/2.283– II/2.284, II/2.295 II/2.27–II/2.28, II/2.267, II/2.272, II/2.275, II/2.277– II/2.278 II/2.29, II/2.31, II/2.118, II/2.120, II/2.136, II/2.138– II/2.141 II/2.37–II/2.52, II/2.54–II/2.58, II/2.193 II/2.35, II/2.185, II/2.262 II/2.4–II/2.19,II/2.21– II/2.26, II/2.129 II/2.36 II/2.1–II/2.3 II/2.121, II/2.253– II/2.261 II/2.32, II/2.128, II/2.202, II/2.225,

II/2.263, II/2.276, II/2.279–II/2.280, II/2.286–II/2.287, II/2.293–II/2.294 Moser, Christian II/2.30, II/2.59–II/2.78, II/2.123, II/2.190, II/2.192–II/2.193, II/2.266, II/2.288, II/2.291, II/2.298 Orthel, Liesbeth II/2.131, II/2.264, II/2.282 Platt, Eric II/2.127, II/2.189, II/2.226, II/2.269– II/2.271, II/2.274, II/2.296 Raveling, Mans II/2.171–II/2.184, II/2.186–II/2.188, II/2.211–II/2.215 Roelevink, Johanna II/2.275 Sinnema, Donald II/2.20, II/2.29, II/2.130, II/2.135, II/2.174, II/2.177, II/2.179–II/2.180, II/2.182, II/2.184, II/2.187, II/2.194, II/2.210, II/2.214, II/2.220–II/2.224, II/2.227–II/2.252, II/2.285, II/2.290 Tipton, Joseph II/2.142, II/2.146, II/2.150–II/2.170, II/2.181, II/2.186, II/2.198–II/2.200, II/2.203, II/2.205– II/2.206, II/2.208, II/2.216–II/2.219, II/2.254–II/2.261 Van Raalte, Theodore G. II/2.79–II/2.99