Curso de latín de Cambridge - Unidad IV-B

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

Unidad IV-B

El Curso de Latín de Cambridge es un m étodo de introducción al estudio de esta lengua, de reconocida solvencia, elaborado por el Cambridge School Classics Project. Esta version castellana presenta la traducción y adaptación de la segunda y últim a edición inglesa e incluye por tanto cambios sustancia­ les, producto de la experim entación del m étodo, respecto de la prim era ed i­ ción original: nuevas notas gramaticales, más ejemplos prácticos, temas de civilización ilustrados y una lista de control del vocabulario para cada una de las Escenas. La U nidad IV-B incluye una selección de varios escritores rom anos (Plinio, Tácito, C atulo, Ovidio y Virgilio entre otros) cuidadosam ente escogida y adaptada con el fin de aum entar los progresos realizados en el dominio de la lengua en las U nidades anteriores. De este modo la transición a la lectura de textos no adaptados se hace de una m anera suave y gradual. Adem ás de las notas gramaticales, de los ejercicios y del m aterial de civiliza­ ción este libro contiene un Suplemento Lingüístico, en el que se ofrece un panoram a global de los principales aspectos gramaticales, de los paradigmas y del vocabulario del m étodo. Para acom pañar el estudio de la Unidades IV-A y IV-B existe tam bién, en volumen aparte, el correspondiente Manual del Profesor.

S E C R E T A R IA D O D E P U B L IC A C IO N E S D E L A U N IV E R S ID A D D E S E V IL L A

Cambridge Latín Course

Curso d e L atín de C a m b rid g e

Unidad IV-B Versión Española de J o sé H ern á n d ez V iz u e te Catedrático de Latín del I.B. «Macarena» de Sevilla

The right o f the University o f Cambridge to p rint and sell a ll m anner o f books was granted b y H enry V III in 1534. The U niversity has p rinted and published continuously since 1384.

C A M B R ID G E U N IV E R S IT Y PR ESS

SERIE: M ANUALES

Reservados todos los derechos. N i la totalidad ni p arte de este lib ro puede reproducirse o transm itirse p o r ningún procedimiento electrónico o mecánico, incluyendo fotocopia, grabación magnética o cualquier almacenamiento de infor­ m ación y sistem a de recuperación, sin perm iso escrito del Secretariado de Publicaciones de la Universidad de Sevilla.

© SCDC PUBLICATIONS 1973 88 © UNIVERSIDAD DE SEVILLA. SECRETARIADO DE PUBLICACIONES © De la Traducción Española: losé Hernández Vizuete 1.5.B.N. de la obra completa: 84-7405-600-4 1.5.B.N. de este volumen: 84-7405-971-2 PRINTED IN SPAIN. IMPRESO EN ESPAÑA DEPÓSITO LEGAL: SE-1915-1992 IMPRIME: IMPRENTA A. PINELO A vda. d e las E rillas, 17. T eléf. (95) 439 25 46 41900 C am as - Sevilla.

índice Escena 41 Bïthÿnia Escena 42 carm ina Escena 43 ünivira Escena 44 Daedalus et Icarus Escena 45 Lesbia Escena 46 clâdës Escena 47 lüdi Escena 48 Nero et Agrippina Suplem ento Lingüístico

pág.

1 29 51 71 91 113 127 149 175

Escena 41

Bithynia

Los rom anos dom inaron d u ran te casi cuatrocientos años sobre u n im perio que se extendía desde el O céano Atlántico hasta los con­ fines de la Rusia actual y desde Escocia al desierto del Sáhara. Las provincias de ese im perio estuvieron gobernadas p o r u n a vasta y com plicada organización de g o b ern ad o res y de p erso n al a sus órdenes. P or regla general, sabemos m uy poco del gobierno cotidiano de esta com plicada red adm inistrativa; pero, en u n caso concreto posee­ m os u n a cantidad so rp ren d en tem en te am plia de inform ación, dado que h a n llegado hasta nosotros las cartas enviadas al em p erad o r p o r el gob ern ad o r de u n a provincia y las respuestas dadas a las mismas p o r el propio em perador. Sobre el 110 d.C. el em p erad o r T rajan o nom bró a Gayo Cecilio Plinio S egundo (Plinio el Joven) go b ern ad o r de la provincia de Bitinia y del P onto (lo que corresponde hoy poco más o m enos con el N orte de T urquía). Fue u n nom bram iento que se salía de lo norm al: Plinio fue elegido personalm ente p o r el p ropio em perador; se le otorgaron u n a au to rid ad y u n a categoría especiales y se le asignó u n com etido tam bién especial. La Escena 41 contiene cinco cartas oficiales de Plinio a T rajan o ju n to con las respuestas de este últim o.

adventus I GÄIUS P L IN IU S TR Ä IÄ N Ö IM PER Ä TÖ R I nävigätiö m ea, dom ine, usque E phesum salüberrim a erat; inde, postquam vehiculis iter facere coepi, gravissimis aestibus atque etiam febriculis affligebar; Pergam i igitur ad convalescendum substiti, deinde, cum nävem ite ru m conscendissem , contrariis ventis retentus sum; itaque Bithyniam inträvl aliquanto tardius 5 quam speräveram , id est XV Kal. Octobres. nävigätiö viaje por mar, travesía usque Ephesum hasta Efeso saluberrima: salübris cómodo, sano vehiculis: vehiculum carruaje, carro gravissimis: gravis pesado, fuerte, riguroso, malsano aestibus: aestus calor febriculis: febricula febrícula, fiebrecilla Pergami en Pérgamo ad convalescendum para restablecerme substiti: subsistere detenerse aliquanto algo, un poco XV Kal. Octobres el 17 de septiembre (literalmente «15 días antes del 1 de octubre»)

1 2 3 4

¿Cómo hizo Plinio el viaje hasta Éfeso? ¿Qué o tra form a de viajar adoptó cuando llegó allí? ¿Por qué se vio obligado a detenerse en Pérgam o? ¿Qué otro medio de transporte utilizó en la últim a etapa del viaje? ¿Qué circunstancia lo hizo dem orarse?

nunc ratiônës Prüsênsium excutiö; quod m ihi magis ac magis necessarium videtur, m ultae enim pecüniae, variïs ex causis, â priva­ tis civibus retin en tu r; p raeterea quaedam pecüniae sine iüstä causä 10 im p en d u n tu r, dispice, dom ine, n u m necessarium putes m ittere hüc m ensorem , ad opera pública Inspicienda; credo enim m ultäs pecüniäs posse revocäri ä cürätöribus püblicörum operum , sï m ënsürae fideliter agantur, hanc epistulam tibi, dom ine, in ipso adventü m eö scripsi. Prüsênsium: Prüsenses jm ¡senses excutiö: excutere examinar necessarium: necessarius apremiante pecüniae : pecünia dinero, suma de dinero iüstä: iüstus apropiado, razonable impenduntur: im pendere gastar dispice: dispicere considerar, mirar

5 6 7 8

mensorem: m ënsoragrimensor opera: opus obra revocan: revocare recuperar á de cürätöribus: cürätor comisario mensura medida, medición fideliterfielmente, de manera fiable

¿Q ué está haciendo Plinio en Prusa? Señala en las líneas 8-10 dos motivos p o r los cuales P rusa tiene poco dinero público. ¿Q ué tipo de colaborador le solicita Plinio a T rajano? ¿Q ué com etido quiere asignarle Plinio? ¿Q ué im presión quiere p ro d u cir Plinio con las palabras «nunc» (línea 7) e «in ipso adventü» (línea 13)? ¿Se te ocurre alguna razón p o r la cual Plinio tenga u n em peño especial en causar así u n a b u en a im presión a T rajano? ¿Estará, p o r ejem plo, tratan d o de com pensar algún fallo atribuible a él personalm ente?

II TR Ä IÄ N U S P L IN IÖ cognôvï litteris tuïs, Secunde carissime, quö die in Bithyniam perv e­ nisses. brevi tem pore, crédô, B ïthÿnï intellegent provinciam m ihi esse cürae: nam ego të ëlëgï q u i ad eös m ei locö mittäris; tü efficiës u t benignitäs m ea sit m anifesta illïs. 5 primum autem tibi ratiônës püblicae sunt excutiendae; nam satis constat eäs vexätäs esse.

mensôrës v ix sufficientes habeo etiam eïs operibus quae aut Römae aut in proxim o fiunt, (lineas 7-8)

m ensores vix sufficientes habeö etiam eïs operibus quae aut Römae au t in proxim o fiunt, sed in om ni prövinciä in v eniuntur m ensores quibus credere possimus; et ideö nön v ereor në tibi dësint. sï tü diligenter excutiës, inveniës. Bïthÿnï los bitinios m eï loco en mi lugar efficies ut: efficere ut lograr que benignitas benevolencia, interés vexätäs:. vexátus maltratado, maltrecho

1 2 3 4

sufficientes: sufficiens suficiente, bastante aut... aut bien... bien, o... o in proximö en sus proximidades omnï: omnis todo, cada dësint: déesse faltar

¿Q ué frase usa T rajan o p ara destacar la im portancia del com e­ tido de Plinio en Bitinia? ¿Q ué im presión quiere T rajan o que los bitinios ten g an de él? ¿Por qué razón no p u ed e acceder T rajan o a la solicitud de un agrim ensor form ulada p o r Plinio? ¿Q ué m edidas le sugiere? A la vista de estas dos cartas, ¿cuál sería la misión especial p a ra la cual h a sido enviado Plinio a Bitinia? ¿Se te o curre algún motivo p o r el cual T rajan o haya tenido que escoger a Plinio p ara desem ­ peñarla?

carcer I GÄIUS PLÏN IU S TR Ä IÄ N Ö IM PE R Ä T Ö R l rogö, dom ine, u t m ë tuö cönsiliö adiuvës: incertus enim sum u tru m carcerem custôdïre dëbeam p e r püblicös servös (quod usque adhüc factum est) an p e r mïlitës. sï enim servís püblicïs ü tar, v ereor në p aru m fidëlës sint; sï militibus ü tar, vereor në hoc officium m ag n u m 5 n u m e ru m m ilitum distringat, in terim püblicïs servís paucös mïlitës addidi, video tam en in höc cönsiliö periculum esse në u trïque neglegentiôrës fiant; nam sï quid adversï acciderit, culpam mïlitës in ser­ vös, servi in mïlitës tran sferre p o teru n t. usque adhüc hasta ahora parum poco fidèles: fidêlisfiel, fiable officium servicio, cometido, deber distringat: distringere distraer, ocupar utrïque unos y otros si quid si algo adversi: adversus adverso, aciago culpam: culpa culpa transferre trasladar, echar

1 2 3 4

¿Con qué está teniendo dificultades Plinio? ¿Q ué desventajas presenta cada u n a de las alternativas de que dispone? ¿Q ué m edida h a tom ado entretanto? ¿Está satisfecho Plinio con ella? Explica tu respuesta. ¿Cuál crees tú que será la respuesta de Trajano? ¿Le parecerá bien lo que ha determ inado hacer Plinio? ¿Preferirá otra solución o dará u n a respuesta brusca a Plinio p o rq u e le molesta con asun­ tos triviales?

TRÄ IÄ N U S P L ÏN IÔ II nihil opus est, m í Secunde carissime, milites ad carcerem custodien­ dum convertere, melius est perseverare in istius provinciae cônsuëtüdine, et püblicïs servís ad vigilandum in carcere ütï; tü enim, seve­ ritate ac diligentia tuâ, potes efficere u t serví fideliter hoc faciant, nam , sï mïlitës servís püblicïs perm iscentur, rëctë verëris në u trïque 5 neglegentiôrës sint; sed nös sem per op o rtet hoc meminisse: mïlitës Röm änös in provinciis nostris positös esse nön ad carcerës custodiendos, sed ad p u g nandu m . nihil opus est no es necesario convertere desviar, destinar perseverare proseguir cônsuëtüdine: cônsuëtûdô costumbre

ad vigilandum para vigilar severitate: severitas severidad, seriedad permiscentur: perm iscere mezclar

1 Según T rajano, ¿quién debe custodiar a los presos? 2 ¿Por qué se había m ostrado Plinio reacio a tom ar esa medida? ¿Cuál es la respuesta de T rajano a esos rep aro s de Plinio? 3 ¿Con cuál de los tem ores de Plinio está de acuerdo Trajano? 4 ¿Por qué aspecto del problem a parece sentirse m ás interesado' T rajano? ¿Por la desconfianza hacia los esclavos públicos, p o r los inconvenientes que se deriven de que soldados y esclavos com ­ p artan el mismo trabajo o p o r alguna otra cosa?

Escena 41

Gramática 1

E n la Escena 40 te encontraste el gerundivo precedido de «ad» con el significado de «a» o «para»: Q uîntus ad Salvium accüsandum surrëxit. Quinto se puso de pie para acusar a Salvio. iuvenës ad pom pam spectandam advenerunt. Los jóvenes acudieron a contemplar la procesión.

2

En la Escena 41 te has en contrado oraciones como éstas: pontifex ad sacrificandum aderat. El pontífice estaba presente para hacer el sacrificio. lïberï ad lüdendum exierunt. Los hijos salieron a jugar. Las palabras que aparecen en trazo grueso son gerundios. O tros ejemplos: 1 p u e r in fossam ad laten d u m dësiluit. 2 senex ad cenandum recum bebat. 3 anim us C alëdoniôrum ad p u g n an d u m paratus erat. 4 h o rto r të ad legendum .

A quí tienes otros ejem plos de oraciones que contienen gerundios o gerundivos: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

milites ad im peratorem salütandum Instrüctl erant. (gerundivo) milites ad pugnandum Instrüctl erant. (gerundio) Plinius ad convalescendum in oppidö m anêbat. (gerundio) haruspices ad victimas inspiciendas processerunt. (gerundivo) servus ad laborandum ë lectö surrëxit. (gerundio) dom inus ad pecüniam numerandam in tablino sedëbat. (gerundivo) clientës ad patronos visitandos p e r viâs contendëbant. amicus m eus ad dorm iendum abiit. m ulti athlëtae ad certandum aderant. cïvës aquam ad incendium exstinguendum quaerebant.

En las oraciones 7-10, ¿qué form as de las que aparecen en trazo grueso son gerundivos y cuáles gerundios?

aquaeductus I GÄIUS PLIN IU S TR Ä IÄ N Ö IM PE R Ä T Ö R l in aquaeductum , dom ine, N ïcom ëdënsës im p en d ëru n t sestertium IXXXI CCCX V III, quï, im perfectus adhuc, n o n m odo omissus sed etiam dëstrüctus est; deinde in alium aquaeductum im pensa sunt CC. höc quoque relictö, novö im pendio opus est, u t aquam habeant, 5 postquam tantam pecüniam p erd id eru n t, ipse pervënï ad fontem pürissim um , ex quö videtur aqua dëbëre p erd ü cï (sïcut initiö tem p ­ tatum erat), arcuätö opere, në tan tu m ad hum ilës regiônës oppidï perveniat, m an en t adhüc paucissim i arcus; possunt etiam exstrui arcüs com plürës lapide q u ad rätö quï ex priöre opere dëtractus est; 10 aliqua pars, u t m ihi vidëtur, testâceô opere agenda erit (id enim et facilius et vïlius est), sed in prïm ïs necessarium est m ittï â të vel aqui­ legem vel architëctum , në id quod prius accidit rürsus ëveniat. ego quidem cônfïdô et ütilitâtem operis et pulchritüdinem prïncipâtü tuo esse dignissim am, aquaeductus acueducto Nicom edenses nicomedenses (habitantes de Nicomedia) IXXXlCCCXVIII 3.318.000. I imperfectus inacabado adhüc todavía, aún omissus = omissus est: omittere abandonar dëstrüctus est: dëstruere derribar CC 200.000 impendio: im pendium gasto opus est es necesario perdiderunt: perdere gastar, derrochar, perder perdücï: perdücere traer, conducir arcuätö: arcuätus arqueado, con arcos, de arquería humilës: humilis bajo quadrätö: quadrätus cuadrado, en bloques testäceö opere: testäceum opus obra de ladrillo in prïmïs ante todo, principalmente vel... vel bien... bien, o... o aquilegem: aquilex ingeniero hidráulico, zahori ëveniat: ëvenîre suceder, ocurrir ütilitâtem: ütilitâs utilidad pulchritüdinem: pulchritüdö belleza 10

1= x 100.000; = x1.000

1 ¿Q ué le ocurrió al prim er acueducto de los nicom edenses? 2 ¿Q ué pasó con el segundo proyecto? 3 ¿Por qué hubo que trazar el acueducto sobre arcos? 4 En las líneas 8-10 («m anent... agenda erit») Plinio ofrece tres sugerencias sobre la form a de conseguir la arcada completa. ¿Cuáles? 5 ¿Q ué le solicita a T rajano? 6 ¿De qué m anera trata de p resen tar su idea a T rajan o p ara que resulte más persuasiva?

II TRÄ IÄ N U S P L ÏN IÔ cürandum est, u t aqua in oppidum Nicomediam perdücätur. cönfldö të sum m ä diligentia hoc opus effecturum esse, sed medius fidius! necesse est tibi eädem diligentia ütï ad cognoscendum quorum vitiö tantam pecüniam N ïcom ëdënsës perdiderint; suspicor eös ideö tot aquaeductüs incohävisse et reliquisse, u t in ter së grätificentur. quicquid cognoveris, p erfer in nötitiam m eam . cürandum est hay que procurar medius fidius! afe mía que vitio: vitium falta, culpa incohävisse: incohäre comenzar

1 2 3

grätificentur: gratificarifavorecer, hacerfavores perfer: perferre hacer llegar nötitiam: nötitia conocimiento

¿Concede perm iso T rajan o p ara la construcción del nuevo acue­ ducto? ¿En qué está especialm ente interesado T rajano? ¿Q ué sospecha? ¿Q ué responde T rajan o a la solicitud de Plinio de u n ingeniero hidráulico?

la p is quadratus

testa ceu m o p u s

11

supplicium I GÄIUS PLIN IU S TR Ä IÄ N Ö IM PERÂ TÔ R Ï Sem pronius Caelianus, egregius iuvenis, duös servös in ter tirones repertös mïsit ad më; q u o ru m ego supplicium distulï, u t të consule­ rem dë m odo poenae, ipse enim ideö m axim ë dubitô, quod h i serví, quam quam iam sacram entum d ïxërunt, n ö n d u m in num eros distri5 b ü tl sunt, rogö igitur, dom ine, u t scrïbâs quid facere dëbeam , p ra e ­ sertim cum pertin eat ad exem plum . egregius distinguido, ilustre, egregio tirones: tiro recluta distulï: differre aplazar sacramentum dïxërunt: sacramentum dicere prestar juramento (militar) numéros: num eri unidades militai'es cum dado que, porque pertineat ad exemplum: pertinëre ad exem plum aspirar a servir de ejemplo, sentar un precedente

1 2 3 4

¿Q ué descubrió Sem pronio Celiano? ¿Q ué hizo a continuación? ¿Q ué le consulta Plinio a T rajano? ¿Por qué razón se m uestra especialm ente indeciso Plinio? ¿Por qué cree que el caso es im portante?

TRÄ IÄ N U S P L ÏN IÔ rëctê misit Sem prönius Caeliänus ad të eôs servôs, qui in ter tïrônës rep ertï sunt, n u n c të o p o rtet cognoscere n u m supplicium ultim um m eruisse videantur, rëfert autem u tru m voluntarii v ënerint an lëctï sint vel etiam vicärii ab aliïs datï. sî lëctï sunt, illï peccâvërunt q u ï ad m ilitandum eös ëlëgërunt; sï vicâriï datï sunt, culpa est penes eôs quï dedërunt; sï ipsï, quam quam habëbant condicionis suae conscien­ tiam, nihilom inus vënërunt, sevërë p ü n ien d ï eru n t, n eq u e m ultum rëfert, quod n ö n d u m in num éros distribütï sunt, illö enim dië, quö prïm um p robâtï sunt, vëritâs condiciônis eö ru m patefacienda erat. rëfert: rëferre importar saber, importar voluntarii: voluntarius voluntario vënerint: venire venir, presentarse lëctï sint han sido elegidos, han sido llamados a filas vicärii: vicärius sustituto, suplente datï: dare proponer, presentar peccâvërunt: peccäre cometer una falta, ser cidpable penes en poder de, en manos de, en condiciônis: condiciô rango, condición conscientiam: conscientia conocimiento probâtï sunt: probare examinar, reconocer (en el momento del reclutamiento) vëritâs verdad, realidad

1 2 3 4

¿Cuál será el castigo probable que se aplicará a los esclavos si se dem uestra su culpabilidad? T rajano alude a tres explicaciones posibles de los hechos. ¿Cuáles son? ¿Q ué habría que hacer, según el em perador, en cada caso? ¿Cuándo se tendría que h ab er descubierto la condición social de estos individuos? ¿Quién parece haber com prendido mejor el caso, Trajano o Plinio?

Escena 41

Gramática 1

O bserva atentam ente las parejas de oraciones siguientes: p u e rí clam orem faciunt. Los niños hacen un alboroto.

clam or fît. Un alboroto es hecho.

Ñ ero m ulta et dira faciêbat. Nerón hacía muchas cosas terribles.

m ulta et dira fïëbant. Muchas cosas terribles eran hechas.

Las form as que aparecen en trazo grueso son form as del verbo irreg u lar «fío» («yo soy hecho»).

2

El verbo «fació» («yo hago») no tiene pasiva en los tiem pos del sistem a de presente. En su lu g ar los hablantes latinos utilizaban las form as del verbo «fío» : PRESENTE DE INDICATIVO fio fis fit fïunt

IN FIN ITIV O PRESENTE fieri PRESENTE DE SUBJUNTIVO fiam fiäs etc.

FUTURO IMPERFECTO ñam fïës etc. PRET. IMPERF. DE INDIC. fïêbam fïëbâs etc.

PRET. IMPERF. DE SUBJ. fierem fierës etc.

T rad u ce las parejas de oraciones siguientes: la lb

milites im petum m ox facient, im petus m ox fiet.

2 2b

a servus nihil in culïnâ faciêbat. nihil in culïnâ fïëbat.

3 3b

3

a ignöräbäm us quid senätöres cüriä facerent. ignöräbäm us quid in cüriä fieret.

EI verbo «fío» adm ite varias traducciones: aliquid m ïrï fïëbat. Estaba siendo hecho (ose estaba haciendo) algo sorprendente. Estaba sucediendo algo sorprendente. ecce! deus ño. ¡Mira! Me estoy haciendo (un) dios. ¡Mira! Me estoy convirtiendo en un dios. O tros ejemplos: 1 2 3

eras nös cónsules fïëmus. salvë, Märce! quid in fun d ö tuö hodië fit? tam tim idë hostës resisteb an t u t p editës n o strï audâciôrës fierent. peditës soldados de infantería, la infantería

4

Los tiem pos del sistem a de perfecto (perfectos y pluscuam perfec­ tos de indicativo y subjuntivo, fu tu ro perfecto, etc.) de «fació» se form an como los de los dem ás verbos. O bserva aten tam en te las siguientes parejas de oraciones y atiende a las diferentes m aneras de traducir el verbo: mïlitës C laudium im perätörem fëcërunt. Los soldados hicieron a Claudio emperador. Claudius im p eräto r factus est. Claudio fue hecho emperador o Claudio fu e nombrado emperador. haruspex rem ridiculam fëcerat. El haruspice había hecho una cosa estúpida. rës ridicula facta erat. Se había hecho una cosa ridicula o Había sucedido una cosa ridicula.

incendium I GÄIUS PLÏN IU S TR Ä IÄ N Ö IM PERÄ TÖ R I cum diversam partem provinciae circum irem , vastissimum incen­ d ium N icom ediae coortum est. n ö n m odo multäs civium prlvätörum dom ös dëlëvit, sed etiam duo pública opera, G erüsiän et tem plum Isidis, flam m ae autem lätius sparsae sunt, prim u m violentia venti, 5 deinde inertiä hom inum , q u i ötiosl et im m ötl adstäbant, neque quicquam ad adiuvandum fëcërunt. praetereä, nüllus est usquam püblicus slpö, nülla ham a, n üllum om nlnö In strü m en tu m ad incen­ dia exstinguenda, et haec quidem ïnstrü m en ta, u t iam praecëpï, p aräb u n tu r; tü, dom ine, dispice n u m putës collëgium fab rö ru m esse 10 Instituendum , dum taxat h o m in u m CL. ego efficiam në quis nisi faber in hoc collëgium ad m ittätur, nëve fabri höc iüre in aliud ütantu r; nec erit difficile custodire tam paucös. vastissimum: västus inmenso, enorme, vasto Nicom ediae en Nicomedia coortum est: cooriri originarse, producirse Gerüsiän: acus, griego de Gerusia la Gerusia (club de ancianos ricos) lätius: late extensamente, ampliamente sparsae sunt: spargere propagar violentiä: violentia violencia inertiä: inertia indolencia, pereza sipo bomba contra incendios hama cubo

Al 2 3 4 5 6 V

Instrumentum instrumento, material praecepi: praecipere ordenar, dar instrucciones collëgium brigada fabrörum: faber bombero Instituendum: Instituere establecer, crear dumtaxat al menos, no más në quis que nadie nëve ni que, y que... no iüre: iüs derecho, privilegio in aliud para otra cosa, para otro fin

¿Q ué ocurrió en Nicomedia? ¿D ónde estaba Plinio en ese m om ento? ¿Fueron cuantiosos los daños? ¿Cuál fue la actitud de los que presenciaron el incendio? ¿Estaba la ciudad p rep arad a p ara hacer fren te a estos desastres? ¿Q ué m edidas de prevención tom a Plinio? ¿Q ué otras sugerencias hace al em perador?

B om ba h id ráu lica d e b ron ce

manivela

balancín

manivela

entrada del agua al cilindro émbolo bajado válvula abierta

válvula cerrada

F u n cion am ien to d e la bom ba

B1 2

3 4

¿Por qué m enciona Plinio su p arad ero en el m om ento del siniestro? ¿Las palabras de Plinio «ötiösi et inm ötl adstäbant» (línea 5) describen sim plem ente la escena o encierran tam bién su opi­ nión sobre los espectadores del incendio? En caso afirmativo, ¿cuál es realm ente esa opinión? ¿Te parece razonable la sugerencia que Plinio hace al em p era­ dor? ¿Cuál sería, en tu opinión, la respuesta a esta carta? ¿Las líneas 10-12 (desde «dum taxat...» hasta el final) dejan patente la confianza que tiene Plinio en que el em perador estará de acuerdo con su sugerencia?

a d m o n en d i q u oq u e su n t d o m in i p raed ioru m u t ip s i flam m as e x s tin ­ g u ere cö n en tu r. (lín eas 6-8)

TR Ä IÄ N U S P L IN IÖ tibi in m entem vënit collegium fab rö ru m ap u d N icom edenses Insti­ tuere, sicut in aliis provinciis factum est. sed nös o p o rtet m eminisse provinciam istam et praecipue urbês factionibus eius m odi saepe vexätäs esse, quodcum que n öm en dederim us eis qui in idem con­ tracti erunt, hetaeriae brevi tem pore fient, melius igitur est com paräre ea quae ad incendia exstinguenda auxilio esse possint; adm o­ n en d i quoque sunt dom ini p raed io ru m u t ipsi flam m as exstinguere cönentur; denique, si opus est, auxilium ä spectantibus est p eten ­ dum . in m entem vënit: in mentem venire ocurrirse praecipuë principalmente, sobre todo factionibus: factiö facción, bando, grupo organizado quodcumque cualquier(a) que in idem para un misino fin , para un fin común contracti erunt: contrahere reunir, concentrar hetaeriae: hetaeria asociación política, club político domini: dominus dueño praediorum: praedium propiedad, finca

18

1 2 3 4

¿Q ué decisión tom a T rajano? ¿En qué sentido afecta la historia pasada de Bitinia a la tom a de decisión de Trajano? ¿Q ué tres cosas sugiere Trajano? ¿H asta qué p u n to estás de acuerdo con la opinión siguiente?: «T rajano parece estar más interesado p o r las actividades polí­ ticas de sus súbditos que por la seguridad de los mismos; el consejo que ofrece a Plinio es im preciso e inútil. Parece no hacerse cargo de la gravedad de los incendios en las grandes ciudades».

Gramática 1

O bserva atentam en te los ejemplos siguientes: tam stultus est ille p u e r u t â cêterïs discipulis sem per derideatur. Aquel niño es tan simple que siempre es ridiculizado por los demás alum­ nos. medicus ignorât quârë hoc m orbö affligaris, ml amice. El médico no sabe por qué eres atormentado por esta enfermedad, amigo mío. Las form as verbales que aparecen en trazo grueso están en pre­ sente de subjuntivo pasivo. O tros ejemplos: 1 2 3

scire velim q u o t captivi in illo carcere retin ean tu r. tot clientes habêm us u t in vils sem per salütëm ur. arm a sem per gerö në ä latronibus interficiar. (continúa)

2

C om para las form as del presen te de subjuntivo en activa y en pasiva de «porto»: presente de subj. act. portem portës p o rtet portëm us portëtis p o rten t

presente de subj. pas. p o rter portëris p o rtë tu r p o rtëm u r po rtëm in ï p o rte n tu r

El presente de subjuntivo pasivo de «doceö», «traho» y «audiö» se en cu en tra en el S uplem ento Lingüístico, p. 193.

3

O bserva atentam ente los ejem plos siguientes: nescio quid iuvenis efficere cönetur. No sé qué intenta conseguir el joven. eräs equös conscendem us u t proficiscam ur. M añana subiremos a nuestros caballos para marcharnos. Las palabras que aparecen en trazo grueso son presentes de subjun­ tivo de verbos deponentes. O tros ejemplos: 1 2

tam tim idí su n t serví me! u t etiam um bras vereantur. dïcite m ihi quârë illös senës sequam ini.

Los presentes de subjuntivo al com pleto de los verbos d ep o n en ­ tes «cönor», «vereor», «loquor» y «m entior» se en cu en tran en la pág. 196.

Ejercicios 1

La relación de debajo contiene desordenadas las form as de 3.a persona singular del p resente y del p retérito perfecto de indica­ tivo de siete verbos diferentes. O rdénalas p o r parejas, escri­ biendo prim ero el p resente y luego el perfecto, y di sus significa­ dos respectivos. Por ejem plo: p o rta t lleva portävit llevó portat, facit, tulit, est, cögit, fëcit, fert, ëgit, fuit, vënit, coëgit, venit, agit, portavit.

2

C om pleta estas oraciones con la palabra adecuada y tradúcelas. 1 ego vos servâvx, ubi ab in im icis............... (accüsäbämini, fingëbâm inï) 2 difficile erat nôbïs prôcëdere, q u o d â t u r b a ............... (dicëbâm ur, im pediëbâm ur) 3 . audïte, m eï amïcî! nos ad aulam c o n te n d e re .............. (regim ur, iubëm ur) 4 réctë n u n c ..........., quod â proelio heri fügistis. (culpâm ini, agnoscimini) 5 epistulam ad principem hodië m ittam , mïlitës, u t facta nostra nüntiem ; sine dubiö ab illô .......... (rogäbim ur, laudäbim ur) 6 iüdex ‘facinus d ïru m com misistis’ inquit, ‘cras ...............’ (amabimini, necabimini)

3

Este ejercicio está basado en las cartas de las págs. 10-13. Acude a ellas, si es preciso, y com pleta cada u n a de estas oraciones con algu­ na de las proposiciones subordinadas que se te ofrecen; traduce a continuación. N o utilices nin g u n a proposición más de u n a vez. P linium rem diligenter effectürum esse quam quam m ultam pecüniam im p en d eran t quod serví eran t n u m serví supplicium ultim um m eruissent u t architëctum ad B ithyniam m itteret 1 N ïco m ëd ën sës,.......... , nüllam aquam habëbant. 2 Plinius im p erätö ri p ersu äd ere c ö n ä b ä tu r.............. 3 T räiänus c ö n fid e b a t.............. 4 Sem pronius duös tirônës ad Plinium m is it.............. 5 Plinius incertus e r a t ..............

£1 Im p erio R om an o y sus p ro v in cia s e n tiem p o s d e T rajano

El gobierno de las provincias del Imperio______________ En el m apa de la página an terio r podem os ver las provincias del imperio en la época de su mayor extensión d u ran te el reinado de T ra­ jano. Los rom anos consiguieron este inm enso territorio poco a poco en el espacio de varios siglos, comenzando p o r Sicilia en el s. III a.C. y ter­ m inando con las conquistas de Trajano en Dacia (más o menos la Ru­ mania actual) y en la frontera más oriental del im perio (Mesopotamia, Asiría, etc.). U nas provincias, como B ritania o H ispania, pasaron a form ar parte del im perio tras la conquista de Roma. O tras, en cam­ bio, fu ero n entregadas a los rom anos p o r sus propios gobernantes; Bitinia, p o r ejem plo, fue legada en testam ento a R om a por su rey. U n buen n ú m ero de provincias (las señaladas en el m apa en cur­ siva) eran llam adas «provincias imperiales»; su g o bernador era nom ­ brado p o r el em p erad o r y recibía el título de «lëgâtus August!» («le­ gado del em perador»). Las dem ás provincias (cuyos nom bres ap are­ cen en trazo grueso) eran llamadas «provincias senatoriales»; el gobernador de éstas era nom brado p o r el senado y su título oficial era el de «procónsul». En alguna ocasión intervenía el em p erad o r y escogía él mismo al g o bernador de u n a provincia senatorial, como hizo T rajano cuando nom bró a Plinio g o bernador de Bitinia, en lugar de perm itir esa elección al senado. T an to el senado como el em p erad o r tenían dificultades para seleccionar a los individuos adecuados p ara el cargo de gobernador. N ingún senador podía llegar a ser gobernador de u n a provincia si no había desem peñado con anterioridad la p retu ra; adem ás algunas provincias im portantes no podían ser gobernadas más que p o r indi­ viduos que habían sido ya cónsules. El senado y el em p erad o r trata­ ban de buscar hom bres que hubieran dado m uestras de u n talento y de u n a habilidad especiales d u ran te el desem peño de su carrera polí­ tica anterior. P or ejem plo, tanto Agrícola como Plinio fueron envia­ dos a provincias en las que p u d ieran sacar b u en p artido a sus cuali­ dades personales y a su experiencia.

M apa esq u em á tico p a recid o a lo s q u e se usaban e n el Im p erio R om a­ n o . E n é l se m u estra a lo s v ia jer o s, p or m e d io d e sím b o lo s, e l sistem a d e calzad as y lo s tip o s d e a lo ja m ien to s d isp o n ib les. Los esp a cio s g e o ­ grá fico s está n d ib u jad os m ás o m en o s correctam en te en lo q u e se re fiere a la u b ica c ió n d e lo s m ism o s, p ero c o n su s form as y con torn os d isto rsio n a d o s para p o d er ad aptar e l m ap a a u n ro llo co n tin u o y fa c i­ lita r su co n su lta .

Sólo unas cuantas provincias im periales fu ero n gobernadas p o r m iem bros de la clase ecuestre, a los que se daba el título de «praefec­ ti». La más im portante de estas provincias era Egipto, cuyo gobierno era u no de los más altos honores a los que u n «eques» podía aspirar. O tra provincia con go bernador de la clase ecuestre fue Ju d ea, uno de cuyos «praefecti» fue el más conocido de todos los gobernadores rom anos, Pilato (Pontius Pilatus), que no trató bien a los ju d ío s a causa de su severidad y falta de tacto y llegó a ser m uy conocido en tre los cristianos p o r h ab er crucificado a Jesús. El p rim er y más im p o rtan te com etido de u n gobernador era el m ilitar, es decir, p ro teg er a la provincia de posibles ataques externos o de rebeliones internas. A su m ando solía h ab er u n a o más legiones o tropas auxiliares («auxilia»). Podía utilizar sus tropas, como hizo Agrícola en Escocia, p ara conquistar nuevos territorios, o p ara com ­ b atir a los piratas y bandoleros, en caso necesario. Algunos soldados

de las legiones o de los «auxilia» eran sacados de sus unidades para servir como funcionarios del Estado M ayor del gobernador, pero éste no debía utilizar a los soldados p ara destinos que podían desem ­ p eñ ar simples civiles. (Trajano se lo recu erd a con firm eza a Plinio cuando éste tuvo la idea de em plear soldados com o guardianes de las prisiones; véase «carcer» II, p. 7). A unque el go b ern ad o r no fuera u n m ilitar profesional, no obstante no solía carecer com pletam ente de experiencia en asuntos de milicia, dado que en general había hecho su servicio como tribuno m ilitar en la p rim era parte de su carrera y, en la m ayor p arte de los casos, había com andado una legión tras h ab er desem peñado el cargo de p reto r. La segunda tarea im p o rtan te del g o b ern ad o r era la de adm inis­ tra r justicia, recorriendo la provincia y haciendo de ju e z en los trib u ­ nales. Poseía la últim a palabra y sus decisiones eran inapelables, excepto en u n caso: todo ciudadano rom ano que fu era condenado a m uerte o a ser azotado tenía el derecho de apelar al em p erad o r con­ tra la decisión del gobernador. U na persona que apeló en este sen­ tido fue S. Pablo, al ser detenido en la provincia de Ju d ea. Los judíos querían procesarlo ante sus tribunales, pero Pablo no sólo se obstinó en que lo ju z g ara u n tribunal rom ano sino que apeló al em perador.

R e lie v e d e u n carro d e la co rresp o n d en cia o fic ia l

El siguiente pasaje de los Hechos de los Apóstoles describe la co n fro n ta­ ción de Pablo y el g o bernador ro m an o Festo: «Pero Pablo dijo a Festo: “N in g u n a injuria he com etido contra los judíos, como tú bien sabes. Si soy digno de la p en a capital, no preten d o escapar a la m uerte; pero si son falsas las acusaciones que éstos hacen contra mí, nadie tiene el derecho de entregarm e a ellos. ¡Apelo al César!” Entonces Festo, después de consultar a los m iem bros de su con­ sejo respondió: “Has apelado al César; al César irás”». (Pablo fue puesto en m anos de u n centurión y em barcó p ara Roma. T ras u n sinfín de aventuras, incluido u n naufragio, llegó p o r fin a esta ciudad, donde quizás halló la m uerte, d u ran te el reinado de N erón, en la persecución de los cristianos que siguió al gran incendio de la ciudad.) A veces, sobre todo en las provincias im periales, el g o bernador se encontraba tan ocupado en sus tareas de carácter m ilitar que no le quedaba tiem po p ara ocuparse de su o tra misión de adm inistrar ju s ­ ticia. C uando se daba este caso, el em p erad o r enviaba otro funciona­ rio, llam ado «iüridicus» p ara que se encargara de los tribunales de justicia m ientras el gobern ad o r hacía la guerra. Por ejem plo, Salvio

ejercía el papel de iuridicus en el Sur de B ritania m ientras Agrícola estaba de cam paña en C aledonia (Escocia). C uando u n gob ern ad o r era nom brado p o r el em p erad o r solía recibir de éste unos «m andata» («instrucciones») sobre la labor que debía desarrollar en la provincia. Plinio, p o r ejem plo, recibió entre sus «m andata» la instrucción de publicar u n bando p o r el que se prohibían las asociaciones políticas. Es probable que recibiera órdenes tam bién de in fo rm ar a T ra ­ ja n o sobre algunos proyectos de obras públicas en la provincia asig­ nada. (Los bitinios se habían gastado grandes cantidades de dinero en proyectos de obras de este tipo y los resultados habían sido casi siem pre desastrosos.) Varias cartas de Plinio versan sobre proyectos de obras; p o r ejem plo, inform a a T rajan o sobre u n acueducto de N icom edia («aquaeductus» I, p. 10), sobre u n as term as públicas de Prusa, sobre u n teatro en Nicea y sobre u n a cloaca m aloliente y antihigiénica de Amastris. E n el s. I a.C. los gobernadores rom anos eran en general tem i­ dos y odiados p o r su avaricia y su crueldad; los habitantes de las pro­ vincias en general creían, y no les faltaba razón, que a los rom anos sólo les interesaba su im perio p o r lo que p u d ieran o b ten er de él. (No obstante, el grueso de la inform ación sobre este asunto nos viene de los propios rom anos y no de los súbditos.) Las cartas de Plinio dejan traslucir su interés p o r el bienestar de los bitinios (p. ej. en «aquae­ ductus» e «incendium », pp. 10 y 16); y en u n a de las respuestas de T rajano (p. 4, 1. 4) el em p erad o r resalta su p ro p ia «benignitas» («buena disposición») p ara con sus súbditos. Tácito, en su biografía de Agrícola, sostiene que éste hizo u n esfuerzo sincero p o r llevar a los britanos a disfru tar de algunas de las ventajas del m odo de vivir rom ano: «Agrícola anim aba a los individuos en privado y prestaba su colaboración a las com unidades locales en la construcción de templos, foros y casas. P rocuraba que los hijos de los jefes reci­ bieran instrucción. Por ello, quienes poco antes rechazaban la lengua de Roma, se apasionaban ah o ra p o r p ro n u n ciar discur­ sos en ella. El uso de la vestim enta rom ana era u n rasgo de dis­ tinción y era m uy frecuente verlos vestidos con toga».

Ciertos gobernadores rom anos obraban quizás de este m odo movi­ dos en parte por la benevolencia de su carácter y en parte por egoísmo; si los gobernados se sentían a gusto y satisfechos, no era probable que causaran problem as a sus gobernantes. Tácito prosigue la descrip­ ción de la política de Agrícola con u n com entario realm ente cínico. «Y poco a poco los britanos se descarriaron con los halagos de la indolencia y el lujo de los pórticos, term as y comidas exquisitas. Los incautos britanos llam aban a esto «civilización», cuando en realidad esto no era m ás que u n a parte de su p ro p ia esclavitud.» A pesar de todo, m uchas gentes sentían hacia los rom anos y su im perio u n a am arga hostilidad. En el pasaje que sigue, Tácito im a­ gina el discurso que debió p ro n u n cia r el je fe caledonio cuya tierra p atria estaba siendo invadida. «Los rom anos saquean el m u n d o entero; cuando ya no les q u e­ d an tierras p o r devastar, buscan incluso en los m ares. Si el en e­ migo es rico, se m u estran codiciosos; si pobre, ansiosos de gloria. D an al robo y al crim en el nom bre falaz de «imperio»; a la devas­ tación la llam an «paz».

Lista de control del vocabulario diversus, diversa, diversum —diferente, distinto, opuesto, contrario factum , facti —hecho, acción, empresa gloria, glöriae - gloria incendium , incendii - incendio, fuego lüdö, lüdere, lüsl —jugar m ereó, m erêre, m eru i - merecer n ó n d u m —aún no, todavía no opus est —es necesario pedites, peditum —soldados de a pie, infantería perdô, p erdere, perdidi, perditus - gastar, derrochar, perder si quis —si alguno . si alguien si quid —si algo vïlis, vïle —barato, de poco valor vitium , vitii —falta, culpa, defecto, vicio Di el significado de: incendere, lüdus, vilitas, vitiosus

Escena 42

carmina

Phaedrus Fedro, que vivió en la p rim era m itad del s. I d.C., fue originaria­ m ente u n esclavo del em p erad o r y más tarde llegó a ser u n «libertus A ugustï». Com puso cinco libros de poesías basadas en su m ayor p arte en las fábulas de Esopo, com o la que tienes aquí del lobo y el cordero: ad rivum eu n d em lupus et agnus venerant siti compulsi; su p erio r stabat lupus longëque Inferior agnus, tunc fauce im proba latrö incitatus iürgiï causam intulit. ‘quârë’ inquit ‘turbulentam fecisti mihi aquam* bibenti?’ läniger contra timens: ‘qui possum , quaeso, facere q u o d quereris, lupe? ä të dëcurrit ad meôs haustüs liquor.’ repulsus ille vëritâtis viribus: ‘ante hös sex m ënsës m ale’ ait ‘dixisti m ihi.’ respondit agnus: ‘equidem nätus nön eram .’ ‘p ater hercle tu u s’ ille inquit ‘male dixit m ihi’; atque ita correp tu m lacerat, iniüstä nece.

5

5

10

rivum: rivus arroyo, riachuelo siti: sitis sed compulsi: compellere empujar, impeler superior más arriba Inferior más abajo tunc entonces fauce (ablativo sing.) voracidad (literalmente «fauces») improba: improbus malvado, inmoderado, implacable latrö el bandido, i.e. el lobo iürgiï: iürgium riña, disputa causam intulit: causam Inferre alegar una excusa, inventar un pretexto turbulentam: turbulentus turbio läniger el cordero

* Se han subrayado las frases compuestas de nombre y adjetivo en las cuales el adje­ tivo aparece separado por una o más palabras del nombre que describe.

contra por el contrario, a su vez quï? ¿cómo? decurrit: decurrere correr (hacia abajo) haustüs: haustus trago, abrevadero liquor agua repulsus defraudado, desconcertado, rechazado víribus: vires fuerzas 10 maie... dïxistï: male dïcere insidiar, injuriar, ofender ait dijo correptum: corripere coger, agarrar, atrapar lacerat: lacerare despedazar iniüstä: iniüstus injusta nece: nex matanza, muerte violenta

1 2 3 4 5 6

¿En qué sitio y p ara hacer qué coincidieron el lobo y el cordero? ¿Dónde estaba cada uno? ¿Q uién com enzó la disputa? ¿Qué pretexto alegó? ¿Qué argum ento dio el cordero p ara dem ostrar que el lobo no tenía razón? ¿Q ué motivo adujo entonces el lobo? ¿Cuál fue la respuesta del cordero? ¿Q ué giro dio entonces el lobo a su acusación? ¿Q ué hizo a conti­ nuación? ¿Se te ocurre la m oraleja (o el título) de esta fábula? C om párala con la que le puso Fedro: haec p ro p te r illôs scrïpta est hom inës fabula quï fictïs causis innocentés opprim unt.

Catullus Gayo Valerio Catulo era originario de V erona, ciudad del n o rte de Italia. Nació alrededor del 84 a.C. y m urió poco después del 54 a.C. Sus poem as, breves en su m ayoría, oscilan en tre los que son tiernos y cariñosos, y los que son crudos e injuriosos. La Escena 42 contiene dos poem as de Catulo que ejem plifican bien lo ap u n tad o an terio r­ m ente.

I Egnatius, quod candidos h ab et d en tés, renïdet usque quäque. si ad rei ventum est subsellium, cum ö räto r excitat fletum , ren id et ille; sï ad jail ro g u m fïlî lügëtur, orba cum flet ünicum m a ter, renidet ille, quidquid est, ubicum que est, quodcum que agit, renidet: h u n c habet m orbum , neque elegantem , u t arbitror, neque urbanum , quârë m o n en d u m est te mihi, bone Egnati, sx urbanu s essês au t Sabinus au t T iburs aut pinguis U m ber au t obëssus Etruscus au t quilibet, qui p ü rite r lavit dentés, tam en ren ïd ëre usque quaque të nöllem: nam rïsü ineptô rës in ep tio r nülla est.

5

10

candidos: candidus blanco ubicumque dondequiera que renïdet: renïdëre sonreír arbitror: arbitran creer, opinar usque quaque en todas partes urbanum: urbanus (v. 8) cortés reí: reus acusado quârë por lo que ventum est se ha venido 10 urbänus (v. 10) habitante de ciudad, de Roma subsellium banquillo Sabïnus un sabino örätor orador, abogado Tïburs un tiburtino flëtum: flëtus lágrimas, llanto pinguis gordo, rollizo piï: pius piadoso, virtuoso Umber un umbro lügëtur se está de luto, se llora Etruscus un etrusco orba: orbus afligido, desamparado quïlibet cualquiera flet: flëre llorar püriter limpiamente, con agua clara ünicum: ünicus (filius) único (hijo) nöllem no querría quidquid est ocurra lo que ocurra inepto: ineptus necio, estúpido, ridículo

sï ad reï v en tu m e st su b selliu m , cum örätor e x c ita t fletu m , ren id et ille , (versos 2-4)

1 ¿Por qué, según Catulo, Egnacio sonríe sin parar? 2 ¿Q ué está teniendo lugar (vv. 2-5) en el juicio y ante la pira fu n e­ raria? Im agínate los motivos por los que Catulo incluye en su narración las expresiones «cum ö räto r excitat flêtum » (v. 3) y «orba cum flet ünicum m äter» (v. 5) en su descripción de esas escenas. 3 ¿Se te ocurre el motivo p o r el cual el poeta repite tantas veces el verbo «renídet» (vv. 2, 4, 6 y V y en 13 «renïdëre»). 4 ¿Cómo describe Catulo esta costum bre de Egnacio en los versos 7-8? 5 ¿Q ué dice Catulo en el verso 9 que le tiene q u e hacer a Egnacio? 6 O bserva atentam en te la larga oración de los versos 10-13. ¿Pre­ tende con ello decir Catulo que Egnacio procede de alguno de esos lugares? O ¿pretende decir que Egnacio se lava los dientes «püriter»? 7 Según el verso 14 ¿por qué se opondría adem ás Catulo a la risa de Egnacio, fu era cual fu era su procedencia geográfica?

m ultäs p e r gentes et m ulta p e r aequora vectus, adveniö häs m iseras, fräter, ad înferiâs, u t të postrëm ô d ö n ärem m ü n ere m ortis et m ûtam n ëquïquam ad lo q u erer cinerem , quandoquidem fo rtü n a m ihï tëtë abstulit ipsum , 5 h eu m iser indignë frä te r adëm pte mihï, nunc tarnen in tereâ haec*, prisco quae m ore p aren tu m trädita su n t trïstï m ü n ere ad înferiâs, accipe* frätern ö m u ltu m m änantia flëtû , atque in p erp etu u m , fräter, avë atque valë. 10 aequora: aequor mar vectus: vehïier llevado (p. ej. a caballo o en barco), viajar înferiâs: Inferiae ofrendas a los muertos postremo: postremus último münere: münus don, tributo, ofrenda mütam: mütus mudo, silencioso nëquïquam en vano (ut) adloquerer para dirigir la palabra 5 quandoquidem puesto que mihi me, de mi lado tëtë = të heu = ëheu indignë injustamente, inmerecidamente adëmpte: adêmptus atrancado, arrebatado haec estas cosas, estas ofrendas prisco... more según la antigua costumbre parentum: parentés antepasados trïstï m ünere como triste ofrenda fraterno: fraternus fraterno multum mänantia empapadas 10 avë atque valë adiós para siempre

* Estas dos palabras van estrechamente unidas. 34

1 ¿Cómo resalta Catulo la distancia que h a ten id o q u e recorrer? 2 ¿Para qué h a hecho este viaje? ¿Por qué crees tú que resalta la larga duración del mismo? 3 Explica «nëquïquam » (v. 4). ¿Se apoya tu explicación en alguna otra palabra de ese mismo verso? 4 ¿Hay en el poem a alguna indicación o sugerencia de que Catulo crea en el más allá? 5 ¿En qué p arte del poem a se nota u n a em oción más intensa? ¿Qué estado de ánim o refleja en tu opinión el verso final?

Martialis En la Escena 36 se incluyeron ya varios epigram as de Marcial. Este poeta, cuyo nom bre com pleto en latín es M arcus Valerius Martialis, había nacido en H ispania y vivió desde más o m enos el 40 d.C. hasta aproxim adam ente el 104. Plinio dijo de él: «Fue u n hom bre de talen­ to, agudo y perspicaz, y sus epigram as contenían u n a buena dosis de sal y vinagre».

I tü Sëtïna quidem sem per vel Massica pönis, Päpyle, sed rü m o r tam bona vïna negat: dïceris hâc factus caelebs q u ater esse lagönä. nec pu to nec credö, Päpyle, nec sitió. Sëtïna = vïna Sëtïna vino de Setia (un vino de calidad) Massica = vïna Massica vino del Músico (otro vino de calidad) pönis: pönere servir, ofrecer rümor rumor, opinión pública negat: negare negar, decir que no tam bona vina negat = negat ea esse tam bona vïna caelebs célibe, viudo quater cuatro veces lagönä: lagöna botella, cántara sitio: sitíre tener sed, tener ganas de beber

E sclavos sirv ien d o v in o . R e liev e

E utrapelus tönsor du m circuit o ra L upercï expingitque genäs, altera barba subit. Eutrapelus tönsor dum = dum Eutrapelus tönsor circuit = circumit expingit: expingere maquillar, afeitar genás: genu mejilla subit: subire salir

III nübere Paula cupit nôbïs, ego dücere Paulam nôlô: anus est. vellem, sï magis esset anus. nôbïs = mihi dücere casarse vellem (lo) querría

E scena 42

Gramática 1

Desde la U nidad II-B en adelante te has encontrado oraciones com o éstas:

si illu d d ixisti, erravisti. Si dijiste eso, cometiste un error. si filiu s m eus mortuus est, fu n d u m líbertïs lëgô. Si mi hijo ha muerto, lego la finca a los libertos. La proposición que aparece en trazo grueso recibe el nom bre de proposición condicional. Esta proposición m antiene u n a relación m uy estrecha con su proposición principal.

2

T rad u ce los ejemplos siguientes y señala las proposiciones condi­ cionales de cada oración: 1 2 3

3

sí M arcó crëdis, insänus es. sí Salvius tälia facinora commisit, p ü n iendus est. sí illum servum m agno pretio emisti, venalicius të dëcëpit.

Desde la Escena 33 en adelante te has encontrado oraciones en las que la proposición condicional se refiere al futuro: si respexeris, aliquid m iri vidëbis. Si miras hacia atrás, verás algo sorprendente. sí mïlitës bene pu g n äb u n t, hostës terreb u n t. Si los soldados luchan bien, aterrarán a los enemigos. O bserva cómo el verbo de las proposiciones condicionales an te­ riores va en fu tu ro («respexeris» en fu tu ro perfecto, en la prim e' ra, y «pugnabunt» en fu tu ro im perfecto, en la segunda). N o obs­ tante, el castellano suele usar en am bos casos el p resente de indi­ cativo (a veces, presente de subjuntivo).

O tros ejemplos: 1 sï pecüniam m eam reppereritis, vôbîs p raem iu m ingëns dabo. 2 sï pom pam spectabis, delectaberis. 3 sï V irgines Vestales ignem sacrum neglexerint, d ï populum R öm änum pünient. 4 sï tü m ihi nocueris, ego tibi nocëbô.

4

El uso de la conjunción «nisi» («si no», «a no ser que») es parecido al de «sï» : nisi tacueritis, ê tab ern a ëiciëminï. Si no os calláis, seréis expulsados de la taberna. O tros ejemplos: 1 nisi princeps m e liberabit, in exilió reliquam vïtam m anëbô. 2 nisi cäveris, custôdës të invenient.

5

En la Escena 42 te has encontrado u n tipo de condicional dife­ rente: sï urbänus essês, tam en renïdëre usque quäque të nöllem. Si fueras un habitante de ciudad, yo no querría sin embargo que sonrie­ ras en todas partes y ocasión. sï magis esset anus, Märtiälis eam dücere vellet. Si fuera más vieja, Marcial querría casarse con ella. Observa los tiem pos de la proposición condicional y de la p ro p o ­ sición principal y com páralos con los tiem pos del castellano.

Ovidius En la Escena 39 se incluyó u n breve extracto de Las Metamorfosis de Ovidio (Publio Ovidio N asón, 43 a.C. — 17 d.C.). Los versos siguien­ tes están tom ados de su obra Ars Amatoria («Arte de Amar»), cuyas dos prim eras partes (o libros) están dedicadas a aconsejar a los jóvenes sobre cómo encontrar, conquistar y conservar a u n a m uchacha. En estos versos Ovidio le cuenta a su lector lo que debe hacer cuando su chica no le haga caso y le devuelva sin leer los mensajes que le envía: sí n on accipiet scrîptum inlëctum que rem ittet, lêctüram spêrâ pröpositum que tenê. tem pore difficiles ven iu n t ad arätra iuvencl, tem pore lenta p atï fren a d o cen tu r equï. ferreus assiduö cönsüm itur anulus üsü, interit assidua vöm er aduncus hum ó, quid magis est saxó d ü ru m , quid mollius undä? d û ra tam en molli saxa cavantur aqua. P enelopen ipsam, p erstä m odo, tem pore vinces: capta vides sero P erg am a, capta tam en. inlëctum: in lectus sin leer lêctüram spêrâ = spêrâ eam id lêctüram esse propositum propósito tenê: tenëre mantener difficilës: difficilis obstinado, indómito arätra: arätrum arado iuvencï: iuvencus novillo lenta: lentus flexible frëna freno, riendas 5 ferreus de hierro assiduö: assiduus continuo, constante interit: interire desgastarse vömer reja (del arado) cavantur: cavare horadar Pënelopën: acus, griego de Pënelopë Pene'lope (mujer de Ulises) 10 sêrô tarde, después de largo tiempo

5

10

Ilu stra ció n d e u n m an u scrito m ed ieval en la q u e vem o s al d octor O vid io im p a rtien d o u n a c la se e n u n Jard ín d el Am or.

1

2

¿Q ué aconseja Ovidio al joven am ante? ¿Q ué argum entos utiliza para apoyar su consejo? ¿C onfirm an estos argum entos el p ro p ó ­ sito de Ovidio? Si no es así, ¿por qué los utiliza entonces? Busca en u n diccionario del m undo clásico, si es preciso, qué era Pérgam o (v. 10) y d ó n d e estaba situada, y qué relación tem poral se está expresando con «séró» (v. 10). Luego (sirviéndote de n u e ­ vo, si lo precisas, de u n diccionario) averigua quién era Penélope y sugiere algunos motivos p o r los que Ovidio la pone de ejem plo en el verso 9.

Vergilius La obra capital de Virgilio (Publio Virgilio M arón, 70-19 a.C.) fue la Eneida, u n poem a épico de alred ed o r de diez mil versos, que relataba las aventuras de Eneas, el antepasado legendario de los rom anos. Los versos siguientes fo rm an u n episodio minúsculo, pero com pleto, en m edio de este inm enso poem a; Eneas, que está n arrán d o le sus peripecias a Dido, reina de C artago, habla de la to rm en ta que se desató sobre él y sus com pañeros troyanos cuando navegaban hacia occidente desde la isla de Creta. postquam altum ten u êre rates nec iam am plius üllae a p p ä re n t terrae, caelum u n d iq u e et u n dique pontus, tu m m ihi caeruleus su p rä caput adstitit im ber noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris. continuo ventï volvunt mare magnaque surgunt aequora, dispersi iactäm ur gurgite vastó; involvere diem nim bï et nox ü m id a caelum abstulit, ingem inant abruptïs nübibus ignes. excutimur cursü et caecis errämus in undis. ipse* diem noctem que n eg at discernere caelo nec mem inisse viae m ediä Palinürus* in undä. tres adeö incertös caecä calígine söles erräm us pelago, totidem sine sidere noctes. quärtö te rra die p rim u m se attollere tandem visa, aperire procul montes ac volvere fümum.

* Estas dos palabras forman un grupo nominal.

5

10

15

altum alta mar tenuêre = tenuërunt: tenëre ocupar, alcanzar rates: ratis embarcación, nave amplius más caeruleus oscuro, negruzco adstitit: adstäre detenerse imber nube noctem: nox noche, oscuridad de la noche hiemem: hiems tempestad inhorruit: inhorrescere erizarse, encresparse 5 continuó al instante, inmediatamente volvunt: volvere (v. 5) revolver dispersi: dispergere dispersar gurgite: gurges torbellino involvere = involverunt: involvere envolver, ocultar umida: umidus húmedo, lluvioso ingeminant: ingeminare sucederse, multiplicarse

abruptis: abrumpere desganar, rasgar ignes: ignis relámpago, rayo excutimur: excutere sacudir, desviar caecis: caecus (v. 9) tenebroso, invisible 10 negat = negat sé posse discernere distinguir Palinürus Palinuro (el timonel de los troyanos) tres adeö hasta tres, lo cierto es que durante tres caecä: caecus (v. 12) sombrío, impenetrable calígine: cäligö oscuridad soles: sol día pelagö: pelagus mar totidem otras tantas prlmum por primera vez se attollere levantarse, surgir 15 aperire poner al descubierto volvere (v. 15) emitir formando ondas

A 1 ¿Dónde estaban las naves cuando se desencadenó la tempestad? 2 ¿T enían la tierra al alcance de la vista? ¿Por qué cosas estaban rodeados? 3 ¿Cuál fue la p rim era señal de lo que se avecinaba? ¿Dónde estaba situada? ¿Q ué trajo consigo? 4 ¿Q ué hicieron los vientos con el m ar (v. 5)? ¿Qué les ocurrió a los troyanos? 5 ¿Q ué causaron las nubes (v. 7)? ¿Q ué otro detalle ap u n ta Vir­ gilio sobre la to rm en ta en el verso 8? 6 ¿Qué les ocurrió a continuación a los troyanos? 7 ¿Qué dice P alinuro que no puede hacer (v. 10)? ¿Q ué otra difi­ cultad se añade a ésa? 8 ¿D urante cuánto tiem po anduvieron errantes los troyanos? ¿Q ué ocurría tam bién d u ran te las «noctés» (v. 13)? 9 ¿Cuándo divisaron p o r fin tierra? 10 Señala los tres m om entos sucesivos en los que los troyanos van obteniendo u n a vista cada vez más detallada de la tierra firm e en los versos 14-15. (continúa)

B arcos d e l m o sa ico d e Low H am

Bl

¿Q ué idea se quiere hacer resaltar con más fuerza en los versos 1-2? ¿En qué m edida se relaciona con la tem pestad que viene a continuación? 2 ¿Q ué sugiere Virgilio en el verso 4 en cuanto a la apariencia que presenta el mar? 3 Coteja las tres traducciones siguientes de «continuó venti vol­ vunt m are m agnaque su rg u n t aequora» (vv. 5-6) que p e rte n e ­ cen a u n escritor del s. XV, a u n especialista del siglo XX y a u n poeta de este mism o siglo: a) «Luego los vientos m ovieron la m ar e grandes levantaron ondas.» (D. Enrique de Villena, 1384-1434) b) «Inm ediatam ente los vientos revuelven el m ar y se levantan grandes olas.» (Dulce Estefanía, 1968) c) «Lo revuelven los vientos en oleadas...» (A. Espinosa Pólit, 1961) ¿Cuál de ellas recoge con más acierto el sentim iento de las pala­ bras de Virgilio? ¿Cuál ofrece u n a descripción más viva? 4 ¿Q ué trata de destacar «ipse» (v. 10)? 5 C om para las traducciones siguientes de los versos 12-13: a) «Así andovimos tres días p o r la ciega obscuridat syn certi­ dum bre errabundos p o r aquel piélago, en los quales el sol non paresció nin en sus noches las estrellas fu ero n vistas.» (D. Enrique de Villena) b) «Anduvimos erran tes d u ran te tres días peligrosos a causa de la som bría oscuridad y otras tantas noches sin estrellas.» (D. Estefanía) c) «¡Tres días y tres noches p o r el piélago sin ver u n astro, en ceguedad completa!» (Espinosa Pólit)

Gramática 1

En la Escena 39 te encontraste oraciones en las que u n a frase de nom bre y adjetivo se halla situada den tro de otra: constitit ante oculös pulchra puella rneös. Una hermosa muchacha se detuvo ante mis ojos.

2

En la Escena 42 te has encontrado oraciones com o ésta, en la que dos frases com puestas de nom bre y adjetivo están m utuam ente entrelazadas: dura tam en m ollí saxa cavantur agua. No obstante las duras rocas son horadadas por el agua blanda. O tros ejemplos: 1 parva necat m orsú spatiosum vípera taurum. (Ovidio) 2 fñgidus ingentes irrigat imber agrös. morsü: morsus mordedura, picadura spatiosum: spatiosus enorme, corpulento vípera víbora frigidus fresco, frío irrigat: irrigare regar

3

C om para el entrelazado de frases de nom bre y adjetivo del párrafo 2 con el encadenam iento de versos rim ados en este ejem ­ plo castellano: «Para m í los am ores acabaron: T odo en el m u n d o p ara mí acabó:-i Los lazos que a la tierra me ligaron El cielo para siem pre desató.»

A B A B

4

Señala los adjetivos de cada u n o de los ejem plos siguientes y di a qué nom bre describen: 1 2

5

im piaque aeternam tim u eru n t saecula noctem . (Virgilio) Y las malvadas generaciones temieron una noche eterna. m olliaque im m ïtës fixit in 5ra m anüs (Propercio) Yfijó sus crueles manos en su blanda cara.

T rad u ce los ejemplos siguientes:

1 Los poetas y la pobreza. M aeonides nülläs ipse relïquit opes. (Ovidio) 2 Epitafio de un poeta escrito por él mismo. hïc iacet im m ïtï cônsüm ptus m orte Tibullus. (Tibulo) 3 Ovidio felicita a Cupido por su próximo triunfo. haec tibi m agnificus p o m p a triu m p h u s erit. (Ovidio) Maeonides = Homero (uno de los grandes poetas giiegos)

Ejercicios 1

O bserva de nuevo que a m en u d o existen diversas m aneras de tra­ ducir algunas palabras latinas y que debes escoger en cada caso la traducción más adecuada al contexto. Por ejem plo, el vocabulario que hay al final del libro ofrece los siguientes significados de «ëmittô», «peto» y «refero»: ëm ittô — enviar fuera, hacer salir, arrojar, echar peto — dirigirse a, atacar, buscar, pedir refero — traer de vuelta, llevar, decir, relatar, remitir T rad u ce las oraciones siguientes utilizando los significados de «ëmittô», «petó» y «refero» más acordes con el contexto: 1 2

du x trîgintâ equitës ëmïsit. duo latrônës, füstibus arm âtï, senem petiverunt.

3 4 5 6 7

2

nüntius tötam rem rettulit. nautae, tem pestate perterriti, p o rtu m petebant. subito mïlitës hastäs em ittere coepërunt. m ercätor nihil ex Äfricä rettulit. captïvus, genibus ducis haerëns, libertatem petïvit.

C om pleta estas oraciones con la palabra correcta y tradúcelas: 1 corpora m ilitum m o rtu ö ru m c r ä s .............. (sepeliëtur, sepelientur) 2 nôlïte tim ëre, cîvës! ä vestrïs e q u itib u s .............. (dëfendëris, dëfendëm inï) 3 sï custôdës m ë cëperint, ego sine d u b io .............. (interficiar, interficiem ur) 4 fäbula notissim a in th e ä tr ö ..............(agëtur, agentur) 5 difficile erit tibi nävigäre; nam ventis et te m p e stä tib u s............. (impediëris, im pediem ini) 6 nisi fortiter pugnäbim us, ab h o stib u s.............. (vincar, vincëm ur)

3

T raduce de cada u n a de las parejas de oraciones siguientes la o ra­ ción «a», luego conviértela en una sustantiva de infinitivo com ­ pletando la oración «b», y traduce de nuevo. Por ejem plo:

a) equï hodië exercentur. b) audio equ... hodië exerc... Realizado todo el proceso, el resultado es el siguiente: a) equï hodië exercentur. Hoy son entrenados los caballos. b) audiö equós hodië exercërï. Oigo decir que hoy son entrenados los caballos. En las oraciones 1-3 es preciso utilizar el presen te de infinitivo pasivo. Ejemplos de cómo se form a este infinitivo se en cuentran en el párrafo 6 de la pág. 195. la lb

patronus ä clientibus cotïdië salütätur. scio patron... â clientibus cotïdië salüt... . (continúa)

2a duae puellae in hoc carcere retin en tu r. 2b centurio p u ta t du... puell... in hoc carcere retin... . 3a villa nova p rope m ontem aedificatur. 3b agricola d ïc it.........................p ro p e m o n te m ................ En las oraciones 4-6 hay que utilizar el infinitivo fu tu ro activo. Ejemplos de cómo se fo rm a este infinitivo se en cu en tran en el p árrafo 9 de la pág. 195. T e n en cuenta que la p rim era p arte de este infinitivo (p. ej. «parätürus» en «paraturus esse») concuerda con el nom bre o p ro n o m b re sujeto. P or ejem plo:

a) puella ad nos scríbet. b) spërô puell... ad nos scrip.......................

Realizado todo el proceso, el resultado es el siguiente: a) puella ad nos scribet. La muchacha nos escribirá. b) scio puellam ad nos scrïptüram esse. Sé que la muchacha nos escribirá. 4a 4b 5a 5b 6a 6b

gladiator cras pugnäbit. existimó gladiät... eräs p u g n a ....................... nostrí milites vincent. dux crédit nostr... mil... vic....................... discipuli eräs recitäbunt. rh ê to r pollicetur ........... e r ä s ............................

Cuadro cronológico Este cuadro sitúa cronológicam ente a los cinco poetas traduci­ dos en esta Escena, así como algunos hechos de la H istoria de Roma. a. C. 90 80 W

55-54 Expediciones de César a Britania

o

49-45 Guerra civil entre César y Pompeyo 44 Asesinato de Julio César 44-31 Guerra civil entre Octavio (“Augusto”) y Marco Antonio

O fd

27

p, á

■-tí

öS

70 £

4^ O P

60 ¡-h

00 HH

50 Ω

>

to G

40

O

30 y

p

O

Augusto, primer emperador fu

20

n

10 d. C.

oo F

10

>n

n P ôw

' ¡» go ao

20 30 S

► tí

40 w 43

Claudio invade Britania :

64 69

Gran incendio de Roma Año de los cuatro emperadores

79 81

Erupción del Vesubio — Domiciano, emperador

96

Asesinato de Domiciano

c. 110-112 Plinio en Bitinia

ΦO pg r> Ω

50 2 60 O 70 80

an

90 100

no y

Lista de control del vocabulario adloquor, adloquï, adlocütus sum —dirigir la palabra a, hablar a caecus, caeca, caecum - (1) ciego (2) invisible, oculto genü, genüs —rodilla longe —lejos, a larga distancia, a lo lejos lügeô, lügêre, lüxí - lamentarse, deplorar, estar de luto m em ini, mem inisse —recordar mollis, molle - blando, suave nec (o neque) —y no, ni nec... nec —ni... ni quícum que, quaecum que —cualquiera que quodcum que —cualquier cosa que reperiô, reperïre, repperî, rep ertu s - encontrar, hallar sepelio, sepelïre, sepelïvï, sepultus - sepultar sïdus, sïderis —estrella, astro Di el significado de: caecitas, mollire, rep erto r, sepulcrum

Escena 43

univira

m atrona Ephesia De la historia que vas a leer a continuación h an aparecido p o r todo el m undo diferentes versiones. Su p rim era aparición en latín se produce en las fábulas de Fedro, pero fue en la Edad M edia cuando conoció u n a extraordinaria difusión. Existen diferentes versiones en latín, italiano, inglés, francés, alem án, ruso, chino y hebreo; incluso en 1946 fue llevada a los escenarios p o r C hristopher Fry con el título de A Phoenix Too Frequent. La versión aquí presentada sigue m uy de cerca la que se ofrece en la novela El Satiricon, cuyo au to r fue p ro b a­ blem ente Gayo Petronio A rbitro, el famoso «arbiter elegantiae» (es decir, «asesor de m odas y b u en gusto») del em p erad o r N erón, quien le ordenó finalm ente que se suicidara el 66 d.C.

F achadas d e d os tum bas rom anas

m ätröna quaedam , quae Ephesï habitäbat, ita nöta erat p ro p ter pudicitiam u t ab om nibus fëminïs illïus locî lau d ârëtu r. haec ergo, m arïtô m ortuö, tantö dolöre affecta est u t sine eö vïvere nöllet; nön m odo fünus eius, u t mös erat, passïs crïnibus et veste scissä prôsecüta est, sed etiam servís im perävit u t ipsa in sepulcrö eödem ü n ä cum corpore m arîtï clauderetur, ibi corpus eius custodire ac flëre tötäs noctës diësque coepit; neque cibum neque vinum accipere volebat; preces p aren tu m , pro p in q u o ru m , etiam m agisträtuum , repudiävit; constituerat enim m ortem inediä iuxtä corpus m arîtï obïre. quïntum iam diem m ätröna sine cibö agêbat, cîvibus affirm antibus eam vêrum pudicitiae am örisque exem plum om nibus uxöribus praestitisse. interim legatus provinciae tres latrones iussit crucibus affïgï prope illud sepulcrum ubi m ätröna lügëbat. proxim ä ergö nocte, miles quídam , ad cruces custödiendäs êlêctus, në corpora ad sepultüram ä propinquis latrö n u m d etra h eren tu r, lüm ine in ter sepulcra cönspectö et gem itü lügentis audïtô, statim contendit ad cognoscen­ dum quid ibi fieret, sepulcrum ingressus, vlsäque m ätrö n ä pulcherrimä, attonitus constitit; deinde, cum corpus m arîtï vidisset lacrim äsque m ätrönae, intellëxit eam dësïderium m o rtu ï n ö n posse patï; ad sepulcrum igitur cënulam suam attulit, coepitque h o rtârï lügentem në in dolöre in ân ï persevërâret; om nibus enim m ortalibus tanEphesï: Ephesus Efeso (ciudad de Asia Menor) ita tan pudicitiam: pudicitia castidad, pudor, virtud fünus funeral, cortejo fúnebre passïs: passus suelto, despeinado prôsecüta est: prosequi seguir, acompañar propinquorum: propinquus pariente repudiävit: repudiare rechazar inediä: inedia hambre, inanición, falta de alimentación crucibus: crux cruz crucibus affïgï: cruce affïgere crucificar, clavar en una cruz sepultüram: sepultüra sepultura lümine: lümen luz dësïderium nostalgia, añoranza cënulam: cënula cena pequeña, cena frugal

5

10

15

20

dem p ereu n d u m esse, ‘quid tibi p ro d e rit’ inquit ‘si inedia perieris, sï te vivam sepeliveris?’ et cibum vïnum que m ätrönae obtulit, quae, 25 inediä p aene confecta, tan d em passa est su p erari pertinaciam suam , at miles, qui m atronam esse pulcherrim am prius anim adverte­ rat, in sepulcrö m ultäs höräs m anebat, et eisdem blanditiis pudici­ tiam eius aggredi coepit, quibus eam anteä incitäverat u t cibum acci­ p eret. m ulta dë pulchiritüdine eius locütus est, m ulta de am öre suö. 30 postrem o miles m ätrönae persuäsit u t illam noctem ibi in sepulcrö sëcum iacëret. quid... pröderit? ¿de qué te va a servir?, ¿qué te aprovechará? ' passa est: patï permitir, consentir

pertinaciam: pertinacia obstinación, firmeza aggredí atacar, lanzarse al asalto de

II m ediä autem nocte, cum miles et fem ina in sepulcrö ü n ä iacërent, parentes ünïus latro n u m crucibus affixorum , ubi v id erunt nem inem cruces custodire, corpus clam dë cruce detractum ad rite sepelien-

postrïdië m äne mïles, ë sepulcro ëgressus, ubi vïdit ün am sine 5 corpore crucem esse, supplicium ultim um sibi verëbâtur. m ätrönae quid accidisset exposuit; negavit së iüdicis sententiam exspectätürum esse; potius së ipsum neglegentiam suam p ü n itü ru m esse, ‘trade mihi pugionem ’ inqu it ‘u t ego hïc in m arïtï tu ï sepulcrö m oriar atque sepeliar.’ m atro n a tam en, quae n ö n m inus misericors quam pudica 10 erat, ‘në illud dei sinant’ inquit ‘u t eodem tem p o re corpora d u ö ru m m ihi carissim orum h o m inum spectem , mälö m o rtu u m im pendere quam vïvum occidere’, quibus verbis dictis, im peravit u t ex arca cor­ pus m ariti sui tollerëtu r atque illi quae vacabat cruci affïgerëtur. ita­ que miles cönsiliö prüdentissim ae m ätrönae libenter üsus est, e t pos- 15 trïdië populus m lräb ätu r quö m odö m ortuus in crucem ascendisset. rite como es debido neglegentiam: neglegentia negligencia, descuido minus menos misericors compasivo pudica: pudicus honesto, virtuoso në illud dei sinant! ¡No lo permitan los dioses! im pendere gastar, emplear, hacer uso de arcä: arca ataúd vacabat: vacare estar vacío

1 ¿Q ué sucedió a m edia noche en el exterior de la tum ba? 2 ¿Qué vio el soldado a la m añana siguiente cuando salió de la sepultura? ¿Q ué tem ía que le fuera a pasar? ¿Q ué dijo que iba a hacer para no ten er que afro n tar esa suerte? 3 ¿Q ué le pidió a la m ujer que hiciera? ¿Cuáles eran sus inten­ ciones? 4 ¿Qué motivo le ofreció la m ujer p ara oponerse enérgicam ente a la pretensión del soldado? 5 ¿A quiénes se refiere ella con las palabras «m ortuum » y «vlvum» de las líneas 12-13? 6 ¿Q ué le ordenó al soldado la m ujer? 7 ¿Q ué es lo que causaba extrañeza en las gentes al día siguiente? 8 ¿Estás de acuerdo con la decisión de la m ujer? 9 ¿Por qué crees que este cuento h a sido tan célebre y se ha vuelto sobre él tantas veces a lo largo de la historia?

Escena 43

Gramática 1

O bserva atentam ente los ejem plos siguientes: legatus provinciam tam bene regebat u t ab om nibus diligeretur. El legado gobernaba la provincia tan bien, que era querido por todos. nesciebam us u tru m â sociïs nostris adiuvârëm ur an im p ed ïrëm ur. No sabíamos si éramos ayudados u obstaculizados por nuestros compañeros. Las form as verbales que aparecen en trazo grueso están en preté­ rito imperfecto de subjuntivo pasivo. O tros ejemplos: 1 intellegere n ö n po teram q u ârë fëm inae lïberïque in oppidö relinquerentu r. 2 tam ignävus erat coquus u t â cëterïs servís contem nerëtur. 3 ferociter resistëbâm us në â barbarîs superârëm ur.

2

C om para las form as activas y pasivas del p retérito im perfecto de subjuntivo de «portö»: prêt. imp. de subj. act. p o rtärem portârës p o rtare t portarem us portaretis p o rta re n t

prêt. imp. de subj. pas. p o rtäre r portârëris p o rtâ rë tu r p o rtare m u r p o rtârëm in ï p o rtä re n tu r

Los im perfecto s de subjuntivo pasivos de «doceö», «trahö>: «audiö» se en cu en tran en la pág. 193.

3

O bserva atentam en te estos ejemplos: tantus erat frag o r u t om nës nautae vererentur. Era tan grande el estruendo que todos los marineros tenían miedo. iüdex m ë rogävit n u m mentirer. El juez me preguntó si yo mentía. Las palabras que aparecen en n egrita son form as del pretérito imperfecto de subjuntivo de verbos deponentes. O tros ejemplos: 1 cum ëg red erëm u r, am ïcus m eus subito constitit. 2 pontifex civibus im perävit u t deös im m ortâlës precaren tu r. Los pretéritos im perfectos de subjuntivo de los verbos d ep o n en ­ tes «cönor», «vereor», etc. se en cu en tran en la pág. 198.

Türia El cerem onial fu n erario de los nobles rom anos solía incluir u n a «laudätiö» o discurso encom iástico en h o n o r del fallecido, que podía ser luego inscrito en la pro p ia tum ba. Los pasajes que vienen a conti­ nuación están basados en u n o de esos discursos, que se h a conser­ vado (de form a incom pleta) en los fragm entos de u n a lápida fu n e ra ­ ria. N o sabemos quién fue el o rador, pero le hem os dado en esta Escena el nom bre de V espilón y a su esposa (a quien se dedica la ins­ cripción) el de T uria. Com o suele suceder en este tipo de discursos, el m arido se dirige a la d ifu n ta llam ándola sim plem ente «tú», como si sus «manes» (el espíritu de la fallecida) p u d ieran escuchar el dis­ curso o leerlo en la inscripción.

I V espilón y T u ria vivieron en u n a época de gran violencia, en la que se estaba derru m b an d o en Rom a el sistema político de la R epú­ blica e Italia se veía d esgarrada con violencia p o r u n a serie de gue­ rras civiles. La «laudätiö» de V espilón en h o n o r de T u ria hace m ención a tres incidentes distintos que reflejan la violencia de ese período. El prim ero se pro d u jo en vísperas de la boda de T u ria y Vespilón: orba rep en te facta es ante n ü p tiäru m diem , u trö q u e p aren te in rüsticä sölitüdine occïsïs. p e r të m axim ë (quod ego in M acedoniam abie­ ram ) m ors p aren tu m nön inulta m änsit. tü officium tu u m tan tä dfligentiä et tantä pietäte ëgistï, efflägitandö et investigando et ulcïs5 cendö, u t ego ipse, sï adfuissem , nön am plius efficere potuissem . orba huérfana sölitüdine: sölitüdö lugar solitario pietäte: pietäs piedad, afecto

efflägitandö pidiendo (justicia) investigando: i n ve s ti gä re investigar ulciscendo: ulcisci vengar

En el 49 a.C. estalló la g u erra civil en tre César y Pom peyo el G rande. V espilón tuvo que h u ir p ara salvar la vida; ah o ra describe la ayuda recibida de su esposa T uria:

mihi fugienti tü máximo auxilio fuisti; om ne aurum margailtaque corpori tuö detracta tradidisti quae ferrem rnëcum; callide deceptis inimicis nostns, mihi absenti servos et pecüniam et alia bona subinde praebuisti. margarita: margaritum perla detracta: detrahere arrancar

callide hábilmente, sagazmente subinde sin interrupción, con frecuencia

tanta erat virtü s tu a u t m ë d efen d ere a ssid u ë con areris, (lin. 13-14)

En el año 43 a.C. se desencadenaba de nuevo la gu erra civil y Vespilón seguía corriendo u n gran peligro; su n om bre apareció en u n a relación de enem igos públicos y se ofreció u n a recom pensa a quien lo m atara. Vespilón evidentem ente se dispuso de nuevo a em p re n d er una huid a audaz, pero T u ria lo persuadió p ara que hiciese otra cosa. ubi amici nostrl m ë ad im m inentia pericula vitanda excitabant, tuö 10 cönsiliö servatus sum. tü enim më audäciä m eä efferri nön passa es, sed latebras tütäs parävistl; m ë in ter cam eram et tëctum cubiculi cëlâtum ab exitiö servävistl. tan ta erat virtüs tu a u t m ë dëfendere assiduë cönäreris, nön sine m agnö periculo tuö. efferri: efferre llevarse

cameram: camera techo, techo abovedado

U na vez pasadas las guerras civiles, Vespilón y T u ria p u d iero n p o r fin disfrutar de la paz y de la prosperidad. Pero existió en la vida privada de ambos algo que les causó u n a gran desdicha. päcätö orbe terräru m , restitü tä república, tandem contigit nôbïs u t tem poribus quiëtïs fru erëm u r. magis ac magis lïberôs optäbäm us, quôs diü sors nôbïs invïderat. sï precibus nostrïs fo rtü n a favisset, quid u ltra cupïvissëmus? annïs tam en läbentibus, spës nostrae ëvâ5 nëscëbant. diffïdëns fêcunditâtï tuae et dolëns orbitäte m ea, tim ëbâs në ego, ten en d ô të in m atrim onio, spem hab en d ï lïberôs d ëp ô n erem atque ideô fierem ïnfëlïx; divortium igitur p ro p o n ere ausa es. dïxistï të vacuam dom um nostram alicui fëm inae fëcundiôrï träd itü ram 10 esse; të ipsam m ihi dignam u x o rem quaesïtüram , ac futürôs lïberôs p ro tuïs habitüram esse. quibus verbxs audïtïs, adeö cönsiliö tuô incënsus sum u t vix re d ­ d e re r mihi, n u m m ihi erat tan ta cupiditas au t necessitas hab en d ï lïberôs, u t p ro p tereä fidem fallerem , m ü tärem certa dubiis? sed quid 15 plüra? m ânsistï a p u d më; n ö n enim cedere tibi sine dëdecore m eô et com m ünï dolöre poteram . päcätö: päcärc pacificar rëpüblicâ: rëspüblica la república (es decir, el gobierno republicano, que Augusto, el primer emperador, pretendía haber restaurado) contigit nôbïs ut... tuvimos la suerte de..., nos tocó ere suerte... optäbämus: optare desear, anhelar sors hado, azar, destino invïderat: invidëre negar, impedir, quitar, privar ultra más cupïvissëmus hubiésemos deseado läbentibus: lâbïpasar ëvânëscëbant: ëvânëscere desvanecerse, desaparecer fêcunditâtï: fecunditas fecundidad, fertilidad orbitäte: orbitas falta (de hijos) dëpônerem : dëpônere renunciar a, abandonar

dîvortium divorcio fecundiori: fecundus/«";«/)i/o futürös: futürus/tówro pro como habitüram esse: habêre considerar redderer mihi: sibi reddï volver a su sano juicio cupiditas deseo necessitäs necesidad proptereä por esa razón fidem fallerem: fidem fallere faltar a la palabra de uno dufîîïs: dubius incierto, dudoso quid plüra? ¿para qué decir más? dëdecore: dëdecus deshonra, ignominia commünï: commünis común

III Vespilón alaba a T u ria p o r ser fiel, sum isa y cariñosa; dice que realizaba concienzudam ente las labores relativas al arte de hilar y tejer (dos tareas tradicionales de las m ujeres rom anas), y que era ele­ gante sin ser ostentosa, y religiosa sin caer en la superstición. Final­ m ente nos n arra la m uerte de T u ria y su p ro p ia aflicción: contigit nôbïs u t ad an n u m XXXXI sine üllä discordiä m ätrim önium nostrum perd ü cerêtu r. iüstius erat mihi, u t m aiöri annïs, prio ri m or­ tem obîre. tü tam en praecucurristi; m ihi dolorem dësïderium que lëgâvistî. aliquando despero; sed exem plö tuó doctus, dolori resistere cönor. fo rtü n a m ihi n ö n om nia ëripuit; adhüc enim est m ihi m em o- 5 ria tuL optö u t dï m ânës të quiëtam iacëre p atian tu r atque tuean tu r. perduceretur: perdücere continuar iüstius erat hubiera sido más justo praecucurristi: praecurrere correr delante, preceder dï mänes los dioses manes, los espíritus de los muertos tueantur: tuerï proteger

Gramática 1

En la Escena 41 te encontraste el gerundio precedido de «ad» (con el significado de «para» / «a» + infinitivo) en oraciones com o ésta: ego et fräter m eus ad certandum missï sumus. M i hermano y yo fuimos enviados a competir. En ejem plos de este tipo el geru n d io está en acusativo p o rq u e va precedido de la preposición «ad».

2

En la Escena 43 te has en contrado el genitivo y el ablativo del gerundio en oraciones com o éstas: genitivo: nülla spes habendi liberos iam m anet. Ya no queda ninguna esperanza de tener hijos. in om nibus âthlëtïs ingëns cupido vincendi inest. Hay en todos los atletas un inmenso deseo de vencer. ablativo: investigando, T ü ria cognovit quid accidisset. Investigando, Turia descubrió qué había sucedido. nüntius, celerrim e currendö, Róm am prïm a lüce p e r­ venit. El mensajero, corriendo rápidamente, llegó a Roma al amanecer. La declinación del gerundio se en cu en tra en la pág. 195.

3

A quí tienes otros ejem plos de g eru n d io en acusativo, genitivo y ablativo: 1 2 3 4 5 6

cónsul ós ad re s p o n d e n d u m ap e ru it; nihil tam en dïcere poterat. optim am occasionem effugiendi nunc habem us. ad bene vivendum , necesse est m agnas opes possidere. cantando et saltando, puellae hospites dëlectâvërunt. poëtae nihil dë arte nävigandl sciunt. et Agricola et mïlitës m agnam gloriam ad ep ti sunt, ille im pe­ rando, h l pärendö.

Ejercicios I

2

E m pareja cada palabra de la p rim era colum na con la que tenga u n significado parecido en la segunda. aedificare

exstruere

aedificäre epistula festinare fidus igitur m etus nihilom inus occidere poena rürsus serm ö uxor

ergo supplicium autem colloquium interficere litterae exstruere iterum contendere coniünx tim or fidëlis

C om pleta estas oraciones con la palabra más adecuada de las que se te ofrecen y tradúcelas: erit, reperiëm us, necabunt, gaudebit, poteritis, dabit 1 2 3 4 5

sï m êcum dom u m reveneris, fräte r m e u s ............... sï diligenter quaesiverim us, equum am issum m o x ............... si m ea filia huic senï nüpserit, sem per m is e rrim a ............... milites sï urbem oppugnäverint, m ultös cïv ë s............... sï patrönus m eus të ad cënam invïtâverit, vïnum optim um ti b i .............. 6 sï ad forum hodië ieritis, pom pam s p e c tä re ...............

3

T rad u ce al latín estas oraciones eligiendo sus palabras en tre las dos posibilidades que se te ofrecen: 1 Éramos obstaculizados por la escasez de agua. inopiae aquae im pediem ur inopia aquä im pediebam ur 2 Temían que los salteadores volvieran al día siguiente. tim ëbant non latrô n ï postridie rev en iren t tim ëbunt në latrônës cotïdië reveniëbant 3 Al acercarse los enemigos, escuché un ruido sorprendente. hostibus ap p ro p in q u an tib u s sonitum miros auditi hostës ap p ro p in q u an tës sonitüs m irum audivi 4 Intentamos marchar al amanecer. prlm am lücem proficisci cönätus eräm us prim ä lüce proficiscim ur cönätl sum us 5 ¿Por qué prometéis lo que no podéis llevar a cabo ? cür pollicëm ur id quod suscipere nön vultis ubi pollicëm inï is q u i efficere nusquam potestis

Gramática 1

O bserva los ejemplos siguientes:

dïcô testem m entiri Digo que el testigo miente. rogävim us quis cibum reliquum cönsümpsisset. Preguntamos quién había consumido la comida restante. d u x nüntiävit socios nöbls m ox subventürös esse. El jefe anunció que los aliados vendrían en seguida en socorro nuestro.

Cada oración contiene: 1

U n verbo de lengua, de interrogación, etc., p. ej., «dicö», «rogävim us». 2 U na proposición subordinada sustantiva de infinitivo o una interrogativa indirecta. En estos ejem plos, com o ves, el verbo principal (de «lengua», «inte­ rrogación», etc.) aparece al comienzo de la oración.

2

C om para los ejem plos del párrafo 1 con estos otros: m ultös barbaros dícim us in proeliö cecidisse. Decimos que muchos bárbaros han muerto en la batalla. quid princeps cupiat, num q u am scio. Nunca sé qué desea el emperador. haruspex deôs nôbïs favëre affirm avit. El haruspice declaró que los dioses nos favorecían. En estos ejem plos el verbo de interrogación, lengua, en ten d i­ m iento, etc. se encu en tra en medio de la oración o al final de la misma.

3

Lee las siguientes oraciones, observando la posición que ocupan los verbos de lengua, interrogación, etc.; luego tradúcelas. 1 2 3 4 5 6

nüntius hostes in eödem loco m anëre dïcit. quârë fam iliam convocaveris, om nïnô ignoro. togam tuam vïdï scissam esse. fabros opus iam perfecisse audivimus. ubi rëx exercitum suum collocävisset, in certu m erat. ego vërô et gaudeo et gaudëre m ë dïcô. (Plinio) convocaveris: convocare convocar, reunir

Divorcio y segundas nupcias Los rom anos creían que el p rim er divorcio acaecido en R om a se produjo alrededo r del 230 a.C., cuando el senador Spurio Carvilio se divorció de su esposa, au n q u e la am aba pro fu n d am en te, p o rq u e no podía te n er hijos. La historia del divorcio de Carvilio debió ser en parte, si no toda ella, u n a ficción; éste no p u d o ten er lugar con seguridad en el 230 a.C., porque p ara esa época las leyes del divorcio tenían ya dos siglos de existencia. Pero el motivo de divorcio de Carvilio sí fue u n o de los más corrientes; coincide con el que plantea T u ria en la pág. 60. Se presum ía que u no de los fines prim ordiales del m atrim onio rom ano era el de te n er hijos. Por eso, cuando u n m atrim onio acababa en divorcio, la falta de hijos era el motivo en la m ayoría de los casos. Evidentem ente existían m uchos otros motivos p o r los que u n hom bre o u n a m ujer, o am bos a la vez, decidían p o n er fin a su m atri­ m onio. T am bién podían llevar al divorcio las continuas disputas o desavenencias en tre los cónyuges, o la conducta censurable de alguno de ellos, bien p o r infidelidad o p o r trato brutal. T am b ién se llegaba al divorcio p o r razones políticas, como ocurrió sobre todo en el s. I a.C.; p o r ejem plo, u n individuo ambicioso se podía divorciar de su esposa para volver a casarse con u n a m ujer que p erteneciera a u n a fam ilia más rica o más influyente. Si u na m ujer se había casado con el m atrim onio «cum manü», no se podía divorciar, aunque sí el marido. Pero si se habían casado «sine m anü», ambos, m arido y m ujer, tenían la facultad de divorciarse. El único requisito exigido, desde el p u n to de vista legal, p ara poderse divorciar era que m arido o m ujer, o ambos a la vez, dem os­ tra ra n que daban su m atrim onio p o r concluido y que era su in ten ­ ción vivir separados en el fu tu ro ; si u n o de los cónyuges se ausentaba del domicilio y se iba a vivir a otra parte, no precisaba ya de n in g ú n otro requisito para divorciarse legalm ente. Pero m arido y m ujer podían tam bién cum plir ciertos trám ites, de hecho o p o r escrito, para dejai; constancia de su pretensión de separación definitiva. En

Parte d e la in sc r ip c ió n e n la q u e se b a sa la h isto ria d e V esp iió n y Turia.

los prim eros años de la historia de Rom a el m arido se podía divorciar de su m ujer diciéndole a ésta, en presencia de testigos, la frase «tuäs rês tibi agito» («Coge tus cosas y vete») o pidiéndole que le devolviera las llaves de la casa. Pero ya en el siglo I a.C. estas curiosas costum ­ bres habían caído en desuso; en vez de eso, cualquiera de los cónyu­ ges podía enviarle al otro u n a notificación de divorcio p o r escrito, o ambos hacían u n a declaración conjunta, bien oral y an te testigos o bien p o r escrito, como podem os ver en este docum ento redactado en papiro y hallado en Egipto: «Zois, hija de H eraclides, y A ntipater, hijo de Zenón, acuer­ dan que se separan el u n o del otro, dan d o p o r term inado el m atrim onio que contrajeron el año vigésimo octavo de A ugusto César, y Zois reconoce que h a recibido de A n tip ater en m ano los objetos que se le habían entregado a éste como dote, a saber, vestidos p o r valor de 120 dracm as y u n p a r de pendientes de

oro. De ah o ra en adelante la ley perm ite a Zois casarse con otro hom bre y a A ntipater con o tra m u jer sin que n in g u n o de ellos tenga que darle cuentas al otro.» Resulta difícil averiguar la cantidad de divorcios que se p ro d u ­ cían en Roma. E ntre las clases ricas parece haber conocido su p u n to más alto en el s. I a.C. y se cree que descendió luego a lo largo del siglo siguiente. N o sabemos nad a del nú m ero de divorcios en tre las clases pobres. Algunos escritores rom anos hablan de que el divorcio era raro en los prim eros tiem pos de R om a y corriente en su época. Ju v en al dice de u n a m u jer que «desgasta el velo nupcial m ientras revolotea de m arido en m arido logrando pasar p o r ocho de ellos en cinco otoños». Pero resulta im posible decir cuánto hay de v erdad en la descripción de Ju v en al y cuánto de exageración; ni sabemos tam ­ poco el nú m ero de m ujeres así. C ualquier hom bre que p en sara divorciarse de su m ujer debía ten er p resente que ten d ría que devol­ ver toda la «dös» o p arte de ella (es decir, el dinero y los objetos entregados p o r la familia de la novia al m arido en el m om ento de casarse), como se cita en el docum ento de papiro anterior; esto hacía que algunos m aridos se lo p en saran dos veces antes de seguir ade­ lante con el divorcio. Volverse a casar tras u n divorcio era cosa corriente. «Se casan p ara divorciarse; se divorcian p ara casarse», decía u n escritor rom a­ no. Las segundas nupcias eran tam bién frecuentes en caso de falleci­ m iento de alguno de los cónyuges, sobre todo si el que sobrevivía era todavía joven. Por ejem plo, u n a m uchacha de doce años que se casara con u n hom bre m ayor podía encontrarse viuda antes de cum ­ plir veinte años; o bien, si u n a m ujer m oría al d ar a luz, u n hom bre podía verse viudo a uno o dos años de su m atrim onio y a lo m ejor tenía poco más de veinte años. En estos casos, la idea de volverse a casar resultaba a m enudo atrayente y razonable p ara el cónyuge vivo. N o obstante, los rom anos sentían u n respeto especial p o r las m ujeres que se casaban sólo u n a vez. Se las llam aba «ünivirae» y gozaban de ciertos privilegios religiosos. D urante m ucho tiem po, fu ero n las únicas personas a las que se perm itía ren d ir culto en el

templo de la diosa Pudicitia (castidad, pudor); y era u n a tradición rom ana que la noche de bodas fu era u n a «ünivira» la que desnudara a la novia. A lgunas m ujeres se sentían m uy orgullosas de seguir fieles a su m arido m uerto; y en m uchas tum bas encontram os la descrip­ ción de la difunta com o «ünivira». El propósito de ser «ünivira» lo utilizan en ocasiones los escrito­ res rom anos en algunas narraciones o poem as. P or ejem plo, la m ujer de la historia de las págs. 52-55 se m uestra tan decidida a seguir siendo fiel a su esposo m uerto que se niega a co n tin u ar viviendo tras su m uerte, hasta que u n giro brusco en la narración la lleva a cam ­ biar de parecer. U na idea similar constituye el p u n to de arran q u e del Libro IV del poem a de Virgilio, la Eneida. En u n m om ento anterior del poem a, el príncipe troyano Eneas h a desem barcado en Africa y ha sido recibido de m an era hospitalaria p o r Dido, reina de Cartago. Enseguida surge en tre ellos u n a fuerte atracción. Dido está p ro fu n ­ dam ente im presionada p o r la narración de las desventuras del héroe (en la Escena 42, p. 42, hay u n brevísimo extracto de esa narración). Eneas, no obstante, se ve im pulsado a obedecer las órdenes d e los dioses que le im ponen que busque u n a p atria nueva en Italia, en tanto que Dido h a hecho u n ju ram en to de fidelidad a su m arido m uerto, com prom etiéndose, como u n a ro m an a «ünivira», a no vol­ verse a casar; p o r tanto, au n q u e se produce en tre ellos una fugaz aventura am orosa, ésta term ina en desastre y en m uerte.

Lista de control del vocabulario aggredior, aggredi, aggressus sum —atacar, tantear bona, bo n ö ru m - bienes, riquezas contem no, contem nere, contem psi, contem ptus - despreciar, desdeñar efferö, efferre, extulï, ëlâtus - llevarse, llevar fuera, sacar elätus —sacado, arrebatado, emocionado fïdus, fida, ñ d u m —fiel, leal inopia, inopiae - escasez, falta, pobreza iuxta -ju n to a m agisträtus, m agisträtüs - magistrado negö, negare, negävl —negar, decir que no possideo, possidëre, possëdï, possessus —poseer p ro p te r —a causa de rep en te - de repente, súbitamente ulciscor, ulcïscï, ultus sum - vengarse de, vengar Di el significado de: opës, repentinus, ultiö, ulto r

Escena 44

Daedalus et Icarus

La presente historia está tom ada del poem a de Ovidio titulado Las metamorfosis, inm ensa colección de mitos, leyendas y cuentos que com ienza con la creación del m u n d o y term ina en la época del p ro ­ pio Ovidio.

I Dédalo, famoso artesano e inventor, vino desde Atenas a la isla de C reta a invitación del rey Minos. El rey, no obstante, se indispuso con él y prohibió que tanto él com o su hijo ab an d o n aran la isla. D aedalus intereä C rêtën longum que perosus exilium, täctusque locï nätälis am öre, clausus erat pelagö. ‘terräs licet’ inquit ‘et undäs obstruat, at caelum certê patet; ïbim us illäc! om nia possideat, n ö n possidet äera M înôs.’ dïxit et ignotas anim um dim ittit in artës, nätü ram q u e novat, nam p ö n it in ordine pennas, u t clïvô crevisse pûtes; sïc rüstica quondam fistula disparibus paulätim surgit avenís.

5

Crêtën: acusativo de Crête Creta perôsus odiando täctus: tangere tocar, afectar, mover loci nätälis: locus nätälis lugar de nacimiento, país natal clausus erat: claudere cerrar, rodear, aislar licet aunque obstruat me cierre el paso por at con todo certê al menos patet: patëre estar abierto illäc por allá, por ahí 5 omnia possideat podrá poseerlo todo äera: acusativo de âër aire dimittit: dimittere orientar, disponer novat: novare cambiar, innovar, revolucionar pennas: penna pluma clïvô: clïvus pendiente, cuesta crëvisse: crëscere crecer quondam en otro tiempo crëvisse = pennäs crëvisse fistulaflauta, zampona putës creerías, pensarías disparibus : dispär desigual sic así, de esta manera surgit: surgere surgir rüstica: rüsticus rústico avënïs: avena caña (de avena),flauta

Creta y las isla s d e l E geo

1 ¿Por qué estaba Dédalo im paciente p o r ab an d o n ar Creta? 2 ¿Por qué le resultaba difícil escaparse de allí? 3 ¿Q ué sistem a de h u id a escogió? 4 ¿Q ué preparativos hizo p ara escapar? 5 ¿A qué se asem ejaban las plum as u n a vez puestas en orden?

tum llnö mediäs et cërïs adligat ïmâs, atque ita com positäs parvö curväm ine flectit, u t veräs im itêtur avês. p u e r Icarus ü n ä stabat et, ignärus sua së tractäre pericla, öre ren ïd en tî m odo, quâs vaga m överat aura, captäbat plüm äs, flävam m odo pollice cëram mollïbat, lüsüque suö mTräbile patris im pediëbat opus, postquam m anus ultim a coeptö im posita est, gem inas opifex libravit in äläs ipse suum corpus m ötäque p ep en d it in aurä.

5

10

lïnô: lïnum hilo medias (pennas) la parte media (de las plumas) Imas (pennas) la parte baja (de las plumas) curvamine: curvamen curvatura flectit: flectere doblar, enconar ünä con él, junto a él sua... pericia su propio peligro tractäre toquetear, manejar, manipular 5 ore renïdentî con rostro sonriente m odo... m odosa... ya, ora... ora aura brisa plümäs: pluma pluma flävam: flävus amarilla, dorada mollïbat = molliebat: mollïre ablandar, moldear lü sü :lüsusjuego manus ultima la última. mano, el toque fin a l coeptö: coeptum obra, empresa, proyecto geminas... äläs las dos alas opifex artífice, inventor, creador lïbrâvit: lïbrâre balancear 10 mötä: mötus agitado, movido (i. e. por las alas)

1

¿Q ué m ateriales utilizó Dédalo p ara sujetar las alas? ¿Por qué partes las sujetó? ¿Q ué les hizo después? 2 En el verso 4, ¿qué es lo que no llega a co m p ren d er ícaro? 3 ¿Cómo se divertía ícaro m ientras su padre trabajaba? A ju z g ar p o r los versos 5-8, ¿cuál sería la edad de ícaro? 4 ¿Q ué tipo de acciones se describen en los versos 9-10? ¿En tu opi­ nión h a com enzado ya el viaje?

D éd a lo alado; b ro n ce d e M ich ael Ayrton

F ragm en to d e u n vaso g rieg o d eco ra d o co n p in tu ras

III instruit et nätum , ‘m edio’ que ‘u t límite curras, Icare’, ait ‘m oneö, në, sï dëm issior ïbis, u n d a gravet pennäs, sï celsior, ignis adürat. in ter u tru m q u e volä! nec të spectäre B oôtën au t H elicën iubeö strictum que Ô rïonis ënsem: m ë duce carpe viam !’ p ariter p raecepta volandï trädit et ignotas um eris accom m odat äläs. instruit: Instruere equipar, ajustar nätum: nätus hijo Instruit et nätum = et Instruit nätum mediö... limite ruta media, ruta intermedia curras: currere correr, volar ait dice demissior demasiado bajo pennäs: penna pluma celsior demasiado alto, demasiado elevado ignisfuego, calor (del sol) adürat: adürere quemar volä: voläre volar Boôtën: acusativo de Boôtês el Boyero (constelación) 5 Helicën: acusativo de Helicë la Osa Mayor

5

strictum: stringere desenvainar Ôrïonis: Örlön Orión (constelación) ënsem: ënsis espada carpe viam avanza, marcha pariter al mismo tiempo praecepta: praeceptum instrucción accommodat: accommodäre adaptar, ajustar

Gramática 1

Observa atentam en te este ejemplo: fü r p e r fenestram inträvit. circum spexit; sed om nia tacita erant, subito sonitum audit; ë tablïnô canis së praecipitat, fü r effu­ gere cönätur; lätrat canis; irrumpunt serví et fü rem com ­ prehendunt. Un ladrón entró por la ventana. Echó una ojeada; pero todo estaba en silencio. De repente escucha un ruido; un perro sale bruscamente del tablino; el ladrón intenta escapar; el perro ladra; los esclavos acuden rápidamente y atrapan al ladrón.

2

O bserva que todos los verbos del ejem plo an terio r, excepto los dos prim eros, están en presente, au n q u e el suceso evidentem ente tuvo lugar en el pasado. A este uso del p resente se le conoce con el nom bre de presente histórico; los escritores rom anos solían usarlo p ara darle más vivacidad a la narración, al presentarla al lector (o al oyente) como si estuviera sucediendo en ese momento.

3

El presente histórico latino se p u ed e trad u cir p o r u n presente castellano o p o r u n pretérito.

4

Lee de nuevo los versos 6-7 de la P arte I (pág. 72). ¿Qué verbos de esas dos líneas están en presente histórico y cuáles en pretérito perfecto?

5

T e has encontrado ya ejem plos de presentes históricos en p ro p o ­ siciones introducidas p o r «dum» (= mientras): dum equitës morantur, n ü ntius principia irrüpit. Mientras los jinetes se retrasaban, un mensajero irrumpió en el cuartel general.

in ter opus m onitüsque genae m aduëre seniles, et patriae trem u ere m anüs. dedit öscula nätö nö n iteru m rep eten d a suô pennïsque levatus ante volat, com itïque tim et, velut äles, ab altö quae teneram prölem p rö d ü x it in äera nido; h o rtâtu rq u e sequï, dam nösäsque ëru d it artês, et m ovet ipse suas et n âtï respicit alas. hös* aliquis, trém u la du m captat h aru n d in e pisces, au t pastor baculo stïvâve innixus arato r vïdit* et obstipuit, quique aeth era carpere possent credidit esse deös. inter durante monitus: monitus advertenda, consejo maduere = maduerunt: madescere humedecerse seniles: senilis senil, de anciano patriae: patrius de padre tremuere = tremuerunt nön iterum repetenda que no iba ya a repetir más levätus: levare alzar, levantar ante delante velut como ales ave 5 teneram: tener tierno prölem: proles prole, cría, vástago produxit: prödücere impulsar, hacer salir damnösäs: damnosus pernicioso, nocivo, funesto ërudit: ërudïre enseñar, instruir tremula: tremulus tembloroso, trémulo harundine: harundö caña baculo: baculum cayado stiva: stiva esteva, mancera -ve o innixus: inniti apoyarse 10 obstipuit: obstipëscere quedarse atónito carpere surcar, recorrer * Estas dos palabras m antienen una estrecha relación sintáctica.

5

10

Al 2 3 4 B1 2 3

¿Q ué señales de estar em ocionado m uestra D édalo al dirigirse a su hijo? ¿Cuál fue su últim a acción antes de em p re n d er el viaje? ¿Con qué se com para a Dédalo antes de salir volando? ¿Q uiénes observaron el vuelo? ¿Q ué pen saro n de Dédalo y de Icaro? ¿Por qué? Según tú, ¿por qué se em ociona D édalo en los versos 1-2? ¿H asta q u é p u n to re s u lta a p ro p ia d a la co m p a ra c ió n d e los vv. 4-5? ¿Está sugiriendo Ovidio de alguna m an era que el viaje acabará en desastre?

P intura m u ral d e P om p eya

et iam Iü n ö n ia laevä parte Samos (fuerant Dëlosque Parosque relictae), dextra Lebinthos erat fëcundaque melle Calymne, cum p u e r audâcï coepit g audëre volätü dëseruitque ducem , caelïque cupidine tractus

«La ca íd a d e íca ro » d e A lleg rin i

5

altius ëgit iter, rap id i vicinia sölis m ollit odörätäs, p en n äru m vincula, ceras. tab u eran t cêrae; nüdös quatit ille lacertos, rem igiöque carens n ö n ülläs percipit auräs. öraque caerulea patriu m clam antia n ö m en excipiuntur aq u ä, quae nöm en träxit ab illö. at p ater Infelix nec iam pater ‘Icare’ dixit, ‘Icare’, dixit, ‘ubi es? quä të regiöne requiram ? Icare’, dïcëbat; pennas aspexit in undis, dëvôvitque suas artës corpusque sepulcro condidit, et tellüs ä nöm ine dicta sepultï. Iünönia: Iünönius de Juno laevä parte a la izquierda -que... -que tanto... como dextra: dexter a la derecha fecunda... melle rica en miel gaudëre regocijarse volätü: volätus vuelo 5 tractus: trahere arrastrar, seducir altius más alto, demasiado alto ëgit iter: iter agere viajar, marchar rapidi: rapidus abrasador, arrebatador vicinia vecindad, proximidad odörätäs: odörätus aromático, fragante vincula sujeción, atadura tabuerant: tâbëscere derretirse nüdös: nüdus desnudo quatit: quatere agitar

10

15

lacertos: lacertus brazo rëmigio: rem igium alas (lit. «remos») carens: carere estar desprovisto, estar privado, carecer percipit: percipere hacer presa, atrapar 10 ora boca caerulea: caeruleus azul träxit: trahere sacar, derivar, tomar nec iam nunca ya más requiram: requirere buscar aspexit: aspicere divisar 15 dëvôvit: dëvovëre maldecir condidit: condere encerrar, sepultar dicta = dicta est: dicere llamar, nombrar, designar sepultï: sepultus el sepultado

A l Señala en el m apa de la pág. 73 el lugar sobre el que se encon­ traban Dédalo e Icaro en los versos 1-3. 2 ¿Qué descuido tuvo Icaro? 3 ¿Cuál fue su efecto sobre las alas del m uchacho? 4 ¿En dónde cayó? ¿Q ué hacía m ientras caía? 5 ¿Cómo supo Dédalo de la desgracia de su hijo? ¿Qué hizo luego? B1 ¿Por qué no obedeció ícaro las instrucciones de su padre? 2 ¿Por qué se describe a Dédalo (v. 12) como «pater... nec iam pater»? 3 Tras la lectura de esta narración ¿qué im presión sacas de las dife­ rentes personalidades de Dédalo e Icaro?

Escena 44

Gramática 1

Desde la U nidad II-A en adelante te has encontrado oraciones com o ésta: B ritanni cibum laudâvërunt, R ôm ânï vïnum . Los britanos alabaron la comida, los romanos (alabaron) el vino.

2

En la U nidad II-B te encontraste u n tipo de oración ligeram ente diferente: B ritanni cibum, R ôm ânï vïnum laudâvërunt.

3

C om para los ejemplos de los párrafos 1 y 2 con esta form a más am plia de expresar la m ism a idea. B ritanm cibum laudâvërunt, R ôm ânï vïnum laudâvërunt. Este tipo de oración es correcto desde el p u n to de vista gram ati­ cal, pero no es de uso corriente en latín; los hablantes latinos p re ­ ferirían las versiones abreviadas de los párrafos 1 y 2, con el fin de evitar la repetición de «laudâvërunt».

4

O raciones parecidas a las de los párrafos 1 y 2 son muy frecu en ­ tes en latín. Observa aten tam en te los ejemplos que siguen y que te has encontrado ya en las Escenas 36 y 44: T häis habet nigrös, niveos Laecânia dentës. Tais tiene los dientes negros, Lecania los tiene blancos. (Com páralo con la form a más am plia de expresar la mism a idea: T hais dentes nigrös habet, Laecânia dentës niveös habet.) et m ovet ipse suäs et n âtï respicit äläs. Y mueve él mismo sus propias alas y se vuelve a mirar las alas de su hijo. (Com para: et ipse suâs äläs m ovet et äläs n âtï respicit.)

O tros ejemplos: 1 2

3 4 5 6 7 8

centurio gladium , miles hastam gerebat. (Com para: centurio gladium gerebat, mïles hastam gerebat.) hic caupö vendit optim um , ille vïnum pessim um . (Compara: hic caupö vïnum optim um vendit, ille caupô vïnum pessim um vendit.) nös in urbe, vös pro p e m are habitätis. altera fem ina quïnque lïberôs habebat, altera nüllös. dïvitiâs quaerit senex, spernit iuvenis. en u m erat mïles vulnera, pastor oves. (Propercio) culpavit dom inus, laudävit dom ina vïlicum. n ön sem per viätöres ä latronibus, aliquandö latrönes ä viato­ ribus occiduntur. enumerat: enumerare contar

viatores: viator viajero

Ejercicios 1

En la Escena 42, hiciste ejercicios sobre las diferentes m aneras de traducir «em ittere», «petere» y «referre». O tro verbo que adm ite u n a am plia variedad de traducciones es «solvere», que ya te lo has encontrado m uchas veces con el significado de «desatar», p ero que pued e traducirse tam bién de algunas otras form as. E m pareja cada frase de la izquierda con su correspondiente tra­ ducción castellana. navem solvere catenäs ex aliquö solvere vino solütus aenigm a solvere m argaritam in acetó solvere pecüniam solvere vótum solvere

relajado por el vino cumplir una promesa (hecha a los dioses) por algo levar anclas pagar una deuda librar a alguien de las cadenas solucionar un enigma disolver una perla en vinagre

Piensa en los motivos que tenían los hablantes latinos p ara usar «solvere» en todas esas frases. ¿Existe alguna conexión en tre sus diferentes significados?

2

C om pleta cada u n a de estas oraciones describiendo la palabra que aparece en trazo grueso con algún adjetivo apropiado (de los relacionados más abajo), sirviéndote de los párrafos 1 y 2 de las págs. 180-181 p ara ponerlo en la form a correcta. Usa cada adje­ tivo sólo u n a vez. El género de las palabras va indicado al final de la oración. (Los adjetivos que indican tam año o cantidad se sue­ len colocar delante del nom bre que describen; los dem ás adjetivos detrás. Pero los autores latinos no observaban esta regla de u n a m anera estricta.) ïrâtus, ingëns, fortis, pulcher, magnus, fëlïx, longus, audäx, gravis

1 dom inus ancilläs arcessivit, (f.) 2 iuvenis pecüniam sen! reddidit, (m.) 3 sacerdotes tem plum intraverunt, (η.) 4 dux virtütem m ilitum laudavit, (m.) 5 cïvës spectäculö dëlectâtï sunt, (n.) 6 centuriö, hastä arm atus, extra carcerem stabat, (f.) 3

T rad u ce la oración «a» de cada u n a de las parejas siguientes; luego con la ayuda de las págs. 190-191 (Suplem ento Lingüístico) expresa la misma idea en pasiva com pletando correctam ente en la oración «b» el nom bre y el verbo; finalm ente, vuelve a traducir. Por ejem plo:

a b

hostës nös circum veniebant. ab host... circumveni... .

Realizado todo el proceso, el resultado es el siguiente: a hostës nös circum veniëbant. Los enemigos nos rodeaban. b ab hostibus circum veniëbâm ur. Éramos rodeados por los enemigos. la Ib 2a 2b 3a 3b 4a 4b 5a 5b

cür centuriö të culpäbat? cür ä centuriö... culp...? optim ë laboravistis, puerî; vilicus vos certë laudabit. optim ë labörävistis, puerî; ä vïlic... certë laud... . m oritürus sum; amïcï m ë in höc locö sepelient. m oritürus sum; ab amïc... in höc locö sepel... . m edicus m ë cotïdië visitât. ä m ed... cotïdië visit... . barbar! nös interficient. ä barbar... interfici... . (continúa)

Escena 44

4

C om pleta cada u n a de estas oraciones con la palabra o g ru p o de palabras que corresponda y tradúcelas. nüllam pecüniam habere p e r h o rtu m suum flüxisse scriptam esse aedificari equum occïsürôs esse 1 nüntius sciebat epistulam ab I m p e rä tö re .............. 2 senex affirm avit s ë .............. 3 rëx crëdëbat le ô n ë s .............. 4 agricola q u erëb âtu r m ultam a q u a m .............. 5 p u e r dïxit novum te m p lu m ..............

Gramática 1

En la Escena 6 te encontraste p o r p rim era vez la tercera persona del plural del pretérito perfecto de indicativo: cïvës gladiatorem incitaverunt. Los ciudadanos incitaron al gladiador.

2

Desde la Escena 36 en adelante te has encontrado ejem plos como éste: centum m ë tetigëre m anüs. Me palparon cien manos.

clientës p atrö n u m salütâvëre. Los clientes saludaron a su patrono.

En estos ejem plos la 3.a persona del plural del perfecto de indica­ tivo term ina en «-ëre» en vez de «-ërunt». El significado es el mis­ mo. Esta segunda form a de la 3.a persona del plural del p retérito perfecto se usa bastante en poesía y es tam bién del gusto de algu­ nos prosistas. 3

T rad u ce los ejemplos siguientes: 1 2 3

serví contra dom inum coniürâvëre. in illö proeliö m ultï b arb arï periëre. coniünxëre; ëripuëre; perdidëre; respexëre; studuëre.

ícaro en las Bellas Artes La leyenda de D édalo e ícaro ha atraído a m uchos artistas. La versión más antigua que ha sobrevivido de esta historia en p in tu ra proviene de Grecia; efectivam ente u n p eq u eñ o fragm ento de un vaso de cerám ica (véase p. 76) nos m uestra el b orde de u n a túnica, dos piernas con botas aladas y la inscripción ΙΚ Α ΡΟ Σ (ícaro). El vaso fue elaborado a m ediados del s. VI a.C., más de quinientos años antes de la versión de Ovidio. D édalo e ícaro aparecen tam bién en p in tu ras m urales de Pompeya. Se pu ed e ver u n a de ellas en la pág. 79. Se h a p erd id o casi com­ pletam ente la figura de Dédalo en pleno vuelo. Sólo se divisan las puntas de sus alas. ícaro, en cambio, aparece dos veces, una arriba cerca del sol, y otra en la parte inferior. Unos curiosos m iran hacia el cielo asombrados, como en la narración de Ovidio (p. 78, versos 10-11). La obra reprod u cid a en la pág. 75 es de u n artista del siglo XX: Michael A yrton. Este estaba fascinado con la historia de Dédalo e ícaro y volvió sobre ella u n a y o tra vez a lo largo de los años. Elaboró u na b u en a cantidad de dibujos, relieves y esculturas que versaban no sólo sobre la construcción de las alas y la caída de ícaro, sino sobre otros detalles de la historia de Dédalo, com o p o r ejem plo el laberinto que construyó Dédalo en C reta, o el M inotauro, m onstruo mitológi­ co, mezcla de hom bre y toro, que vivía en cerrado d en tro del laberin­ to. A yrton volvió a co n tar tam bién la historia de Dédalo p o r escrito en dos novelas cortas. A lrededor de 1555 Pieter B ruegel pintó el cuadro reproducido en la pág. 88. A lgunos detalles de dicho cuadro se acercan m ucho a la narración de Ovidio; están, p o r ejem plo, el lab rad o r apoyado en la m ancera del arado, o el pastor recostado en su cayado, así com o el pescador de los versos 8-9 (p. 78). En cambio, en otros aspectos, el tratam iento que hace de la leyenda es inusitado y a p rim era vista sor­ prendente; p o r ejem plo, los testigos del suceso se com portan en la p in tu ra de B ruegel de u n m odo muy distinto a como lo hacen en el cuadro de Pellegrini, repro d u cid o en la pág. 80.

En resumidas cuentas, la historia de Dédalo y de ícaro, narrada por Ovidio y otros escritores, se convirtió en el tem a de la obra de B rue­ gel y de otros artistas. Pero, a su vez, el cuadro de B ruegel fue el tema del poem a de W. H. A uden que viene a continuación. Con su título, Musée des Beaux Arts, A uden se está refiriendo a la galería de arte de Bruselas en la que se exhibe el Icaro y algunas otras pinturas de Bruegel. Musée des Beaux Arts Sobre el dolor jam ás se equivocaron Los A ntiguos M aestros: qué bien captaron Su índole hum ana; cómo tiene lugar M ientras algún otro está com iendo o abriendo u n a ventana o [sim plem ente paseando distraídam ente; Cómo, cuando los mayores están esperando con reverencia, con [pasión El milagroso parto, tiene que haber siem pre Unos niños que no están p ara nada interesados en que éste se [produzca, patinando En u na laguna al borde del bosque: Jam ás se olvidaron De que incluso el horrible m artirio debe seguir su curso, Com o sea, en u n a esquina, lugar desaliñado D onde los perros prosiguen su vida de perros y el caballo del [verdugo Se rasca el trasero inocente en un árbol. En el ícaro de Bruegel, p o r ejem plo: cómo todo el m undo vuelve [la espalda T an despaciosam ente al desastre; el labrador quizás H aya oído el golpe en el agua, el grito desam parado, Pero para él eso no era u n a desgracia digna de atención; el sol [hacía brillar, Como debe ser, las blancas piernas que se h u n d ía n en las verdes Aguas; y el barco lujoso y exquisito que seguro que ha visto Algo sorprendente, u n chiquillo cayendo del cielo, T enía que llegar a algún sitio y siguió navegando tranquilam ente.

Escena 44

Lista de control del vocabulario aspicio, aspicere, aspexï, aspectus —mirar, divisar, percibir coniungö, coniungere, coniünxx, coniünctus —juntar, unir coniürö, coniüräre, coniürâvï —conjurar, conspirar crêsco, crëscere, crëvï —crecer cupido, cupidinis —deseo fëlïx, gen. fëlïcis —feliz, dichoso licet, licëre —estar permitido, poderse m ihi licet —me está permitido, puedo paulätim —poco a poco studeö, studëre, studuï - afanarse, dedicarse, estudiar tellüs, tellüris —tierra ü n ä cum - junto con uterque, utraque, u tru m q u e - uno y otro, cada uno de los dos, ambos vinculum , vinculï - atadura, cadena Di el significado de: coniürätiö, cupere, fëlïcitâs, vincïre

Escena 45

Lesbia

Escena 45

Algunos de los poem as más famosos de Catulo hacen referencia a u n a m ujer a la que él llam ó «Lesbia». La Escena 45 contiene ocho de los poem as de Lesbia.

I ille m í p ar esse deô vidêtur, ille, sï fäs est, su p eräre dïvôs, quï sedêns adversus identidem të spectat et audit dulce ridentem , m isero quod om nës ëripit sënsüs m ih i: nam sim ul të, Lesbia, aspexi, nihil est su p er mï vöcis in öre, lingua sed torpet, tenuis sub artüs flam m a dëm ânat, sonitü suöpte tin tin an t aurës, gem inä te g u n tu r lüm ina nocte. ötium , Catulle, tibi m olestum est: ötiö exsultas nim ium que gestis: ötium et rëgës prius et beatas perdidit urbës. mi = mihi fas lícito, justo superare sobrepasar, aventajar adversus frente a 5 dulce dulcemente quod lo que sënsüs: sënsus sentido simul = simulae nihil... vöcis nada de voz est super = superest: superesse quedar torpet: torpëre paralizarse tenuis delgado, fino, sutil

5

10

15

sub al interior de artüs: artus miembro 10 dëmânat: dëmânâreflu ir suöpte = suö tintinat: tintinäre zumbar gemina: geminus doble teguntur: tegere cubrir lümina ojos exsultäs: exsultäre enardecerse gestîs: gestïre excitarse 15 prius antes de ahora beätäs: beâtus floreciente

1 2 3

¿Por qué considera Catulo dichoso al «ille» de los versos 1 y 2? ¿Por qué se considera a sí mismo «misero» (v. 5)? «om nës êrip it sënsüs» (vv. 5-6): señala u n ejem plo en los versos 7-12. ¿Q ué advertencia se hace a sí mismo el p o eta en los versos 13-16? ¿Piensas que estos versos son la continuación n atu ral de los ver­ sos 1-12 o son u n poem a distinto?

II vïvâmus, m ea Lesbia, atque am ém us, rüm ôrësque senum severiorum om nës ünius aestim ëm us assis! sôlës occidere et redire possunt: nôbïs, cum semel occidit brevis lüx, nox est p erp etu a ü n a dorm ienda. dâ m ï bâsia mille, deinde centum , dein mille altera, dein secunda centum , deinde usque altera mille, deinde centum , dein, cum milia m ulta fëcerïm us, conturbäbim us illa, në sciämus, aut në quis m alus invidëre possit, cum tan tu m sciat esse bäsiörum .

5

10

rümôrës habladurías severiorum: severior demasiado severo ünius... assis un as (la moneda romana más pequeña) aestimëmus: aestimare importar 5 semel una vez, una sola vez nobis... est... dormienda tendremos que dormir bâsia: bäsium beso dein = deinde usque altera aún otros 11 conturbäbimus: conturbäre embrollar, perder la cuenta de në quis para que ningún invidëre echar el mal de ojos, aojar tantum tan gran número, tal cantidad

(continúa)

vivamus, mea Lesbia, atque amemus! (verso 1, p. 93) 1 2 3 4

¿Q uienes podrían, según Catulo, criticarlos a él y a Lesbia? ¿Q ué opina que d eberían hacer am bos ante esas habladurías? ¿Q ué oposición establece C atulo en tre «soles» (v. 4) y «nos» («nôbïs», v. 5)? ¿Q ué relación existe en tre los versos 7-9 y 4-6? ¿Por qué sugiere Catulo (v. 11) que Lesbia y él deben p e rd e r deli­ beradam ente la cuenta de los besos?

Gramática 1

Observa atentam en te los ejemplos siguientes: vïvâmus atque am ëm us ! në dësp ërëm u s! au t vincam us au t v incäm ur!

/ Vivamos y amémonos! ¡No perdamos la esperanza! ¡O venzamos o seamos vencidos!

En estas oraciones el hablante está invitando o alentando a u n a o más personas y a sí mismo a hacer algo. Se usa la 1 .a persona del plural del presente de subjuntivo. Este es u n o de los usos yusivos del subjuntivo. En este caso se trata de las oraciones exhortativas. O tros ejemplos: 1 in m ediam pu g n am ruäm us! 2 3 sociös noströs adiuvëm us. 4 5 gaudeam us igitur, iuvenës dum sumus. 6 flam m as exstinguere cônëm ur! 2

ne haesitemus! opus perficiäm us.

O tro uso corriente del subjuntivo yusivo se d a con la 3.a persona del singular o del plural del presente de subjuntivo: om nës captïvï interficiantur!

¡ Que sean matados todos los prisio­ neros!

në respiciat!

/ Que no mire hacia atrás!

Otros ejemplos: 1 3 3

statim redeat! 2 sit am ïcitia in ter nös et vös. prim um taurus sacrificëtur; deinde precës Iovï adhibeantur.

U n uso poco frecuente del subjuntivo yusivo se da con la 2.a p e r­ sona del singular del presente de subjuntivo: dësinâs queri.

Que dejes de quejarte o Deberías dejar de quejarte.

En estos casos el latín prefiere generalm ente el im perativo: dësine queri!

Deja de quejarte.

lügëte, ö V eneres C upïdinësque, et quantum est h o m in u m venustiorum ! passer m ortuus est m eae puellae, passer, dëliciae m eae puellae, quem plüs illa oculïs suis am äbat. nam mellitus erat suam que n ö rat ipsam tam bene q uam puella m ätrem , nec sësë ä grem io illius movëbat, sed circumsiliëns m odo hüc m odo illüc ad sölam dom inam usque pipiabat; q u i n u n c it p e r iter tenebricosum illüc, u n d e n eg an t red ire quem quam , at vôbïs male sit, m alae tenebrae Orci, quae om nia bella devoratis: tam bellum m ihi passerem abstulistis, ö factum male! ö miselle passer! tuä nunc operä, m eae puellae flendö turgiduli ru b e n t ocelli.

Cupidos jugando. Pintura mural de Herculano

Veneres Cupïdinësque dioses y diosas del amor, Venus y Cupidos quantum est todos, cuantos venustiörum: venustus sensible, tierno, amoroso passer pájaro, gorrión 6 mellitus dulce como la miel nörat = növerat ipsam: ipsa dueña tam... quam tan... como sësë = së gremio: gremium regazo circumsiliëns: circumsilire saltando en derredor 10 usque sin cesar, continuamente tenebricosum: tenebricosus tenebroso quemquam: quisquam alguien, (en orae, negat.) nadie vôbïs male sit malditas seáis Orci: Orcus el Orco (el infierno) 16 ö factum male! ¡oh desgracia! miselle: misellus desdichado, pobrecillo tuä... op erator tu culpa, por causa tuya turgiduli: turgidulus hinchado rubent: rubëre estar rojo ocelli: ocellus ojito, ojuelo

1 ¿Q ué ha ocurrido? 2 ¿A quiénes se les pide que se lam enten en el verso 1? ¿Por qué precisam ente a ellos en esta ocasión? 3 ¿Es la suerte del pájaro lo que le p reocupa realm ente a Catulo o es alguna o tra cosa? 4 ¿Por qué habla el poeta como si fu era él precisam ente la persona directam ente afectada («mihi», v. 15)? 5 C om para las dos descripciones que se hacen del pajarillo: a) v er­ sos 8-10 y b) versos 11-12 ¿Encierran la m ism a seriedad? ¿Q ué grado de seriedad im pregna al poem a en su conjunto?

nüllï së dïcit m ulier m ea n ü b ere mälle quam mihi, n ö n sï së Iu p p iter ipse petat, dïcit: sed m ulier cupidö quod dïcit am antï, in ventö et rap id ä scribere o p o rtet aquä. nüllï: se usa como dativo de nëm ô mulier mujer non sí ni siquiera si, ni aun si sed mulier... quod dicit = sed quod mulier... dïcit cupido: cupidus apasionado, ardoroso amantï: amans amante rapidâ: rapidus rápido, impetuoso

Amantes reclinados en un lecho. Pintura mural de Herculano

1

¿Qué anda diciendo Lesbia según los versos 1-2? ¿Por qué la m ención de J ú p ite r significa u n cum plido p a ra Catulo? 2 ¿Cuál sería la m ejor traducción del prim er «dïcit» del v. 3? a) «Dice» c) «Eso dice» b) «Así dice» d) «Eso es lo que dice» ¿Se te ocurre alguna otra? 3 ¿Qué com entario hace entonces Catulo a esa afirm ación de Lesbia? 4 ¿Qué es lo que quiere decir con esas palabras? ¿Q uiere decir, p o r ejem plo, que no se p u ed e confiar en las m ujeres? ¿Está tra­ tando de sugerir algo más concreto? ¿Se m uestra im parcial o despectivo?

V dïcëbâs quon d am sölum té nösse C atullum , Lesbia, nec p rae më velle tenëre Iovem. dïlëxï tu m të n o n tan tu m u t vulgus amïcam, sed p a te r u t gnatos diligit et generös, nunc të cognovi: qu ârë etsi im pënsius ü ro r, m ulto mx tam en es vilior et levior, q ui potis est, inquis? quod am antem iniüria tälis cögit am äre magis, sed bene velle minus. nösse = növisse prae antes que, mejor que tenere poseer vulgus el hombre corriente amïcam: amïca amiga, querida gnätös = natos 5 quârë y por tanto

1

2 3

5

etsl aunque impensius: impënsë fuertemente, violentamente üror: Orere abrasar, inflamar levior: levis sin valor, insignificante quï potis est? ¿Cómo es posible? bene velle querer, ser cariñoso

¿Q ué antigua afirm ación de Lesbia recu erd a Catulo en los versos 1-2? ¿Cuáles eran los sentim ientos del poeta hacia ella en esa épo­ ca, según los versos 3-4? ¿Es eficaz la com paración que encierra el verso 4? Explica lo que pretende decir Catulo con «nunc të cognövl» (v. 5). ¿En qué m edida sus sentim ientos hacia ella se han visto afectados por la confirmación de su sospecha? ¿Por qué ésta tiene ese efecto?

Gramática 1

Desde la U nidad III-A en adelante, te has encontrado oraciones en las que aparecían las form as del pronom bre «is» com o antece­ dente de las del relativo «qui» : is qui nüper seruus erat n u n c divitissimus est. Aquel que era hace poco esclavo es ahora muy rico. id quod mihi narravisti n u m q u am patefaciam. Nunca revelaré aquello / lo que me contaste. dom inus eös p ü n iet qui pecüniam amiserunt. El amo castigará a aquellos / los que perdieron el dinero. O bserva que en estas oraciones el antecedente (en trazo grueso) aparece delante de la proposición de relativo (en cursiva). O tros ejemplos: 1 2 3

2

id quod dïcis vërum est. is qui rêgem vulneravit celeriter fügit. nüllum praem ium d ab itu r eis qui officium neglegunt.

T e has encontrado tam bién oraciones en las cuales el antece­ d en te aparece detrás de la proposición de relativo: qui auxilium mihi prômïsërunt, e ï m ê iam dëserunt. Aquellos / los que me prometieron ayuda me abandonan ahora. quod potuimus, id fêcimus. Hicimos lo / aquello que pudimos. O tros ejemplos: 1 2

quod saepe rogavisti, ecce! id tibi do. quös p e r tötum orbem te rrä ru m quaerebam , el in häc u rb e inventi sunt.

Escena 45

3

En la U nidad IV-B te has encontrado oraciones en las que no aparece el antecedente: quod m ulier dïcit am antï, in vento scribere oportet. Lo que una mujer le dice a su amante hay que escribirlo en el viento. quï num quam tim et stultus est. El que nunca tiene miedo es un necio. quí speciem am icitiae p raeb en t non sem per fidëlës sunt. Los que ofrecen una amistad fingida no son siempre leales. Otros ejemplos: 1 quod suscëpï, effëcï. 2 quae tü m ihi heri dedisti, tibi cräs reddam . 3 quï m ultum h ab et plüs cupit. 4 quod sentim us loquam ur. 5 quï rës adversas fo rtiter p atiu n tu r, m axim am laudem m erent. laudem: laus alabanza·, consideración

VI ôdï et amô. quârë id faciam, fortasse requiris, nescio, sed fieri sentio et excrucior. requiris: requirere preguntar

¿Tienen sentido las tres prim eras palabras de este poem a? ¿Dice el poeta que odia en ciertos m om entos y am a en otros o que odia y ama al mismo tiem po?

m iser Catulle, desinas ineptire, et quod vides perisse p erd itu m dücäs. fulsere q uondam candidi tibi soles, cum ventitabas quo puella dücêbat am äta nôbïs q u an tu m am äbitur nülla. ibi illa m ulta cum iocôsa fïëbant, quae tü volebas nec puella nolebat, fulsere vêrë candidi tibi soles. nunc iam illa n o n volt: tü quoque im potens nôlï, nec quae fugit sectare, nec m iser vive, sed obstinata m ente perfer, obdürä. valê, puella, iam Catullus obdürat, nec të req u iret nec rogäbit invitam. at tü dolëbis, cum rogäberis nülla. scelesta, vae të, quae tibi m an et vita? quis n u n c të adibit? cui vidëberis bella? quem n u n c amäbis? cuius esse dïcëris? quem basiabis? cui labella mordëbis? at tü, Catulle, destinätus obdürä.

5

10

15

ineptire hacer tonterías perditum: perditus perdido döcäs: dücere considerar candidi: candidus brillante, luminoso ventitabas: ventitare ir a menudo, frecuentar 5 nôbîs = mihi quantum como, cuanto ibi entonces illa multa cum... fïëbant = cum illa multa... fíebant iocösa momentos divertidos, momentos de placer veré verdaderamente nunc iam ahora ya, ahora sin embargo volt = vult im potens débil, incapaz 10 sectare: imperativo de sectârîseguir, perseguir, correr tras perfer: perferre aguantar, resistir obdürâ: obdürare mantenerse firme requiret: requirere ir a buscar nülla: nüllus en absoluto, no 15‘scelesta: scelestus malvado, infame, maldito vae te! ¡ay de ti! bäsiäbis: bäsiäre besar labella: labellum labio mordëbis: mordëre morder destinatus firme, ¿resuelto

1 Explica el consejo que se da a sí mismo Catulo en los versos 1-2. ¿Q ué refrán castellano corresponde a la idea expresada en el verso 2 ? 2 ¿Se refiere el verso 3 a que entonces hacía b u e n tiem po? 3 ¿Q ué palabra del verso 9 se opone a «quondam » (v. 3)? 4 ¿Q ué fu tu ro está prediciendo Catulo en los versos 14-15? 5 A ju z g ar p o r lo que se dice en los versos 12-19, ¿será Catulo capaz de seguir sus propios consejos? Justifica tu respuesta. 6 ¿Cuál es el tono del poem a? ¿De tristeza, de enfado, de am arg u ­ ra, de firm eza o de resignación? ¿Cambia dicho tono a lo largo del poema? En caso afirmativo, ¿en qué m om ento y en qué sentido?

En las cuatro prim eras estrofas de este poem a, que tienes aquí traducidas, Catulo describe la lealtad y la am istad de Furio y A urelio: Furio y A urelio, com pañeros de Catulo, tanto si viaja a la In d ia rem ota, cuyas costas son azotadas p o r las olas orientales que resu en an a lo lejos, com o si lo hace a H ircania o a la afem inada Arabia, al país de los sagas o al de los partos arm ados de flechas, o a las llanuras que da color el Nilo de siete bocas, o cuando cruza los altos Alpes, p ara visitar el escenario de los triunfos del G ran César, el Rin de la Galia o los horribles britanos en los confines del m undo, vosotros, dispuestos a afro n tar conm igo en estas aventuras lo que disponga la voluntad de los dioses, anunciad estas cuantas amargas palabras a mi amada.

5

10

15

Las dos últim as estrofas constituyen el m ensaje de Catulo: cum suis vívat valeatque m oechís, quös sim ul com plexa tenet trecentos, nüllum am ans vêrë, sed identidem om nium ïlia rum pens;

20

nec m eum respectet, u t ante, am orem , qui illius culpä cecidit velut p râtï ultim ï flös, p raetereu n te postquam täctus arätrö est. valeat: valere seguir bien, prosperar moechis: moechus amante, adúltero complexa: complecti abrazar trecentos: trecenti trescientos 20 Ilia ijares rumpens: rumpere reventar, quebrantar respectet: respectare buscar, esperar, contar con illius culpä por su culpa cecidit: cadere morir prätl: prätum prado ultimï: ultimus al borde, del extremo de

1 2 3 4

¿Por qué se pasa Catulo la m ayor p arte del poem a describiendo la fidelidad de Furio y Aurelio? ¿Qué es lo esencial del m ensaje que les pide llevar? ¿Hay alguna palabra o alguna frase en los versos IV y 19 q u e te recuerden otros poem as de Catulo ya leídos? «El adiós definitivo a Lesbia» ¿Te parece u n título acertado para las dos últim as estrofas?

Escena 4 5

Ejercicios 1

E m pareja cada palabra de la colum na izquierda con la co rresp o n ­ diente de la colum na derecha de significado opuesto. am or celeriter dare dem ittere hiems im pedïre incipere lügêre m ultó poena salüs tenebrae

2

tollere adiuväre gaudere paulo odium periculum lüx desinere aestäs accipere lente praem ium

E n cada pareja de oraciones traduce la oración «a»; luego tran s­ form a la interrogativa directa en interrogativa indirecta com ple­ tando la oración «b» con la form a correcta del p resen te de sub­ ju n tiv o activo o pasivo, y vuelve a traducir. P or ejem plo:

a b

cü r sem per errätis? dïcite nôbïs cü r s e m p e r..............

Realizado todo el proceso, «b» q u ed a como sigue: dïcite nôbïs cür sem per errëtis. Decidnos por qué andáis siempre de acá para allá. Las form as activas y pasivas del presente de subjuntivo se e n cu en tran en las págs. 192-193. T al vez necesites tam bién con­ sultar el vocabulario del final p ara averiguar a qué conjugación pertenece alguno de los verbos.

la ubi habitäs? lb dic m ihi u b i .............. 2a quö captivi illi dücu n tu r? 2b scire volö quö captivi i l li.............. 3a quot fundös possideo? 3b oblitus sum q u o t f u n d o s .............. 4a quid quaerim us? 4b tibi dicere nolum us q u i d .............. 5a novum ne tem p lu m aedificätur? 5b incertus sum n u m novum tem plum 6a cür in hoc locó sedëtis? 6b explicate nöbls cü r in höc lo c ó .......... Completa cada oración con la palabra o la frase correcta y traduce. 1 2 3 4 5 6

denique poeta .......... surrëxit. (ad recitandum , ad d o r­ m iendum ) nüntius, c e le rite r .......... , m ox ad castra pervênit. (scribendo, equitando) captïvï, quï nüllam spem .......... habebant, dëspërâbant. (coquendi, effugiendi) om nës hospites in triclinium .......... co n tenderunt, (ad cenandum , ad pu g n an d u m ) senex, qui procul ä m ari habitabat, artem .......... num quam didicerat, (navigandi, spectandi) pater meus, d ilig e n te r .......... , tan d em m agnäs dlvitiäs ad ep ­ tus est. (laborando, bibendö)

Escena 4 5

Gramática 1

En la Escena 9 te encontraste el dativo usado en oraciones como éstas: p ater nóbís dönum emit. Nuestro padre nos compró un regalo. A este uso del dativo se le suele llam ar dativo de provecho.

2

En la U nidad IV-B te has encontrado el dativo usado en oracio­ nes como éstas: F o rtü n a m ihi frätrem ëripuit. Fortuna me ha arrebatado a mi hermano. tenebrae O rcï e ï passerem abstulerunt. Las tinieblas del Orco le robaron el pájaro. A este uso del dativo se le suele llam ar dativo de daño. O tros ejemplos: 1 fü r m ihi m ultam pecüniam abstulit. 2 b arbarï eïs cibum erip u eru n t. 3 R ôm ânï nôbïs lïbertâtem au ferre conantur.

Danzarinas de un mosaico siciliano

Clodia N o se sabe con seguridad quién fue realm ente «Lesbia», pero hay razones para p en sar que fue u n a m ujer llam ada Clodia, que des­ cendía de la familia aristocrática de los «Claudii» y que estuvo casada con M etelo, personaje de la nobleza, rico y distinguido. Clodia fue u n a m ujer atractiva y de gran cultura, cuyo pintoresco estilo de vida despertó en Rom a u n interés constante y fue el blanco de continuos chism orreos. E ntre otros rum ores que circularon con reg u larid ad en torno a ella corrió u n o que decía que había asesinado a su m arido y había com etido incesto con su herm ano. U no de los m uchos am antes de Clodia fu e Marco Celio Rufo, hom bre de talento y de tem peram ento enérgico. Sus relaciones d u raro n alrededor de dos años, hasta que Celio rom pió con ella. La ruptura fue violenta. Clodia, llena de furia y humillada, decidió vengar­ los

se. Entabló un proceso contra Celio, alegando (entre otras acusaciones) que éste le había robado cosas y que había intentado envenenarla. Clodia, a pesar de su dudosa reputación, era u n enem igo p o d e­ roso y lleno de peligros, con m uchos amigos influyentes, p o r lo que el proceso resultó u n a seria am enaza p ara Celio. Para d efenderse de aquellas acusaciones acudió a diferentes amigos, en tre los que se encon traba el m ejor abogado de Rom a, Cicerón. Este no sólo era am igo íntim o de Celio, sino que venía arrastran d o ya de tiem po atrás u n a am arga enem istad con Clodio, h erm an o de Clodia. De la defensa del resto de las acusaciones se encargaron los otros abogados; Cicerón en cam bio se encargó de las inculpaciones de robo y envenenam iento. N o bastaba con p resen tar alegatos y testi­ gos; había que desacreditar a Clodia y, de ser posible, dejarla en ridí­ culo, si se quería conseguir u n a sentencia favorable p ara Celio. Los párrafos que vienen a continuación están tom ados del dis­ curso de Cicerón pronunciado en defensa de Celio: «Se h an presentado especialm ente dos cargos: robo e intento de asesinato, y am bos im plican al mismo individuo. Se han presentado alegaciones de que a Clodia se le h a robado dinero y de que se adquirió veneno p ara adm inistrarlo a la mis­ ma. El resto del discurso del abogado acusador no fue en reali­ dad u n a relación de inculpaciones, sino u n a sarta de insultos más propios de u n a querella vulgar y descarada que de u n a causa pública y u n tribunal de justicia. C uando la acusación llam a a mi cliente adúltero, fornicador y estafador, no se trata precisam ente de acusaciones, sino de simples injurias. Tales car­ gos no tienen fundam ento; se trata de insultos disparatados de u n abogado acusador que ha perdido los estribos y no en cu en tra a nadie que lo apoye. Pero cuando venim os a d a r en las acusaciones de robo e intento de asesinato tenem os que vérnosla no con el acusador, sino con la persona que está detrás de él. Al hablar de estas acu­ saciones, señores del ju rad o , mi interés se centra en teram en te en Clodia, u n a señora que posee no sólo nobleza de linaje, sino u n a indudable notoriedad. No obstante, no voy a decir nada

sobre ella que no esté en relación con las inculpaciones atribui­ das a mi cliente. Yo debería ser más enérgico y m ostrar más vigor a la h o ra de hablar de Clodia, pero no es mi deseo d ar la apariencia de que estoy influenciado p o r la enem istad política que sostengo con su m arido —quiero decir con su hermano (siem pre m e equivoco). P rocuraré ser m oderado en mi expresión y no ir más allá de donde estoy obligado p o r mi deber hacia mi cliente y de donde exigen los hechos que se están ju zg an d o ; pues nunca m e ha parecido apropiad o disputar con u n a m ujer, y m enos con u n a a la que siem pre se ha considerado no enem iga de n in g ú n hom ­ bre sino am iga de todos los hom bres... N o voy a citar nom bres, p ero suponed que hubiera una m ujer, llevando descaradam ente la vida de u n a ram era tanto aquí en la ciudad como ante la m irada pública de u n lu g ar tan concurrido como Bayas, haciendo gala de su conducta no sólo con sus actitudes y su sem blante, no sólo con sus m iradas ard ien ­ tes y su lengua descarada, sino con sus abrazos lascivos, sus ban­ quetes y sus fiestas en la costa, hasta el p u nto de que pareciera no simplemente u na ram era, sino una ram era de la clase más obscena y lasciva —suponed que u n joven, como mi cliente, frecuentara la com pañía de sem ejante m ujer, ¿podríais afirm ar con cierta seriedad que él estaba seduciendo a u n a víctima inocente?... Yo estaba presente, señores, y sin d u d a fue quizás la ocasión más lam entable y am arga de toda mi vida, cuando Q uinto Metelo, que precisam ente sólo dos días antes había estado desem pe­ ñando el papel de líder en la vida política de n u estra ciudad, un hom bre en la flor de la vida, rebosante de salud y en el culm en de su vigor físico, nos fue arrancado de rep en te de u n a m anera violenta y escandalosa. ¿Cómo p u ed e atreverse ah o ra la m ujer, que viene de la casa del crim en, a hablar ante los jueces de los rápidos efectos del veneno?». Celio fue absuelto. De la suerte que corrió Clodia a p a rtir de entonces no sabemos en cambio nada.

Lista de control del vocabulario aestäs, aestätis —verano candidus, candida, candidum - blanco, brillante, radiante culpa, culpae - culpa fleo, flëre, flëvï - llorar m odo... m odo —ora... ora, unas veces... otras m ulier, m ulieris —mujer orbis, orbis —círculo, globo orbis te rra ru m —la tierra, el mundo ötium , otil - tiempo libre, ocio quisquam , quicquam —alguien, (en orac. neg.) nadie rum pö, ru m p ere, rüpï, ru p tu s - romper, reventar, quebrantar speciës, speciëï —aspecto, apariencia tegö, tegere, tëxï, tëctus —cubrir tenuis, tenue —delgado, fino, tenue Di el significado de: candor, culpare, ëru m p ere, flëtus, irru m p ere

Escena 46

clades

Plinio envió dos cartas al historiador Tácito ofreciéndole la des­ cripción de la erupción del Vesubio que, como testigo ocular, había presenciado en agosto del 79 d.C. cuando sólo tenía 17 años. En la p rim era de ellas le exponía la m u erte de su tío (el escritor y n a tu ra ­ lista Plinio el Viejo), que p o r acercarse dem asiado a la zona de peli­ gro en u n a misión de rescate y p o r su curiosidad científica m urió asfixiado p o r las em anaciones del volcán. En la segunda, de la que se h a n tom ado los textos de esta Escena, describe Plinio las azarosas aventuras vividas p o r él y su m adre a raíz de la m archa de su tío a las proxim idades del m onte.

trem ores I profecto avunculo, ipse reliquum tem pus studiis im p en d i (ideö enim rem anseram ); deinde balneum , cêna, som nus inquietus et brevis, p er m ultös dies priores, trem o r terrae sentiebatur, m inus form ido­ losus quia C am paniae solitus; sed illa, nocte ita invaluit, u t nön m overi om nia sed everti viderentur, irrü p it cubiculum m eum m äter; 5 surgëbam ipse, ad eam excitandam si dorm iret, consedim us in äreä dom üs, quae m are ä tectis modicö spatio dividebat; ego, u t tim orem m ätris m eä sêcüritâte lenirem , poposci librum et quasi p er ötium legere coepi, subito advenit amicus quidam avunculi, q u i ubi m ë et m atrem sedentës, më vërô etiam legentem videt, vituperat illius 10 patientiam , sëcüritâtem meam, ego nihilom inus intentus in librum m anëbam . iam h ö ra diëï prim a; sed adhüc dubia lüx. iam quassatis proxi­ mis tëctïs, m agnus et certus ruinae m etus, tum d ëm u m fugere consti­ tuim us; nam sï diütius m orâtï essëmus, sine dubiö periissëm us. ultra 15 tëcta progressi, ad resp iran d u m consistimus, m ulta ibi mïrâbilia vidëmus, m ultäs form idines patim ur. avunculo: avunculus tío remanseram: remanere quedarse somnus sueño formidolosus inquietante, alarmante, espantoso Campaniae en (la) Campania solitus habitual, usual invaluit: invalescere hacerse fuerte, hacerse intenso tëctïs: tëctum edificación, casa spatio: spatium espacio, distancia dividëbat: dividere separar sêcüritâte: sëcüritâs tranquilidad, serenidad per ötium tranquilamente quassatis: quassare sacudir violentamente ruínae: ruina derrumbamiento ulträ más allá de respirandum: respirare tomar aliento, reponer fuerzas formidines: förmldö temor, miedo, espanto

5

10

15

20

nam vehicula, quae p rô d ü cï iusseräm us, quam quam in planissimo cam pó, in contrarias partes agebantur, ac në lapidibus quidem fulta in eödem loco m anebant, p raeterea m are in së resorbërï vidëbâm us, quasi trem öre terrae rep u lsu m esset, certë processerat litus, multaque m aris anim âlia siccïs arënïs d ëtinëbantur. ab alteró latere nübës äträ et h o rren d a in longäs flam m ärum figüräs dëhïscêbat, quae et similës et m aiores fulguribus erant, tu m vërô ille amicus avunculi vehem entius nös hortatus est u t effugere cônârëm ur: ‘sï frä te r’ inquit, ‘tuus, tuus avunculus, vïvit, salütem vestram cupit; sï periit, superstitës vos esse voluit; cü r igitur cünctâm inï?’ respondim us nös salütï nostrae consulere n ö n posse, d u m dë illö incertï essëmus. nön m orätus ultra, së convertit et quam celerrim ë ë perïculô fügit. nec m ultó post, illa nübës ätra dëscendit in terras, o p eru it m aria; cëlâverat Capreäs, M ïsënï p ro m u n tu riu m ë cönspectü abstulerat. tu m m âter m ë öräre h o rtâ rï iubëre, u t quôquô m odo fugerem ; affirm ävit më, quod iuvenis essem, ad salütem pervenïre possë; së, quae et annïs et corpore gravârëtur, libenter m o ritüram esse, sï m ihi causa m ortis n on fuisset, ego resp o n d í m ë nolle incolum em esse nisi illa quoque effügisset; deinde m an u m eius am plexus, ad d ere grad u m cögö. p äret invita, castïgatque së, quod m ë m orëtur.

Zona cubierta de cenizas tras la erupción del Vesubio del año 79 d.C.

Efectos del terremoto de Pompeya del año 62 d.C. Relieve procedente de la casa de Cecilio. planissimo: plänus llano campo: campus terreno partes: pars dirección, parte agebantur: agí moverse, rodar fulta: fulcire apuntalar, calzar resorberi: resorbere refluir, retirarse, retroceder siccis: siccus seco arënïs: arena arena detinebantur: dëtinêre detener, retener latere: latus lado dëhîscëbat: dëhîscere abrirse, henderse fulguribus: fulgur relámpago, rayo cünctâminî: cûnctârï retrasarse, vacilar

consulere pensar en, mirar por operuit: operire cubrir Capreäs: Capreae Capri Mïsënï: Mïsënum Miseno promunturium promontorio öräre hortari iubëre = öräbat hortabatur iubëbat quoquo: quisquis cualquier, que fuera incolumem: incolumis sano y salvo amplexus: amplecti agarrar, apretar, estrechar addere gradum acelerar el paso, apresurar la marcha

1 ¿Q ué extraños fenóm enos les ocurrían (a) a los carruajes de Pli­ nio, (b) al m ar y a la costa y (c) a los anim ales m arinos? 2 Describe lo qüe vio Plinio en el cielo (líneas 5-7). 3 ¿Q ué les instó a hacer el am igo del tío de Plinio a éste y su m adre? ¿Q ué razones le d ieron p ara no hacer caso de su consejo? ¿Qué hizo entonces el amigo? 4 ¿Q ué efectos produjo la n u b e negra (líneas 13-15)? 5 ¿Por qué creía la m adre de Plinio que debían separarse? ¿Qué hizo Plinio en respuesta a las súplicas de aquélla? ¿Q ué im presión sacas del carácter del am igo del tío de Plinio, y del de Plinio y su m adre, de acuerdo con su conducta d u ran te la erupción?

Escena 4 6

Gramática 1

En la Escena 30 te encontraste el p retérito pluscuam perfecto de indicativo pasivo: om nës serví dïmissï erant. Todos los esclavos habían sido enviados fuera.

2

En la Escena 46 te has encontrado oraciones com o éstas: cum om nës serví dïm issï essent, ad äream rediim us. Tras haber sido enviados fuera todos los esclavos, regresamos al patio. Plïnius scïre voluit n u m avunculus servätus esset. Plinio quiso saber si su tío se había salvado. Las form as verbales que aparecen en trazo grueso están en preté­ rito pluscuamperfecto de subjuntivo pasivo. O tros ejemplos: 1 ancilla cognövit quid in testam ento dom inï scriptum esset. 2 cum victimae sacrifícátae essent, pontifex p auca verba dïxit. 3 amïcï vestrï ig n o rab an t qu ârë com prehënsï essëtis.

3

C om para el pretérito pluscuam perfecto pasivo de indicativo y subjuntivo de «porto»: Prêt, pluscuampf. ind. pasivo p ortätus eram portätus eras po rtätu s erat p o rtâtï eräm us p o rtâtï erätis p o rtâtï eran t

Prêt, pluscuampf. subj. pasivo portätus essem p o rtätu s essës p o rtätu s esset p o rtâtï essëmus p o rtâtï essëtis p o rtâtï essent

Las form as del p retérito pluscuam perfecto de subjuntivo pasivo de «doceö», «trahö» y «audiö» se en cu en tran en la pág. 193.

4

O bserva atentam en te los ejemplos siguientes: iüdex nesciebat quantam pecüniam m ercäto r m ihi pollicitus esset. El juez no sabía cuánto dinero me había prometido el mercader. cum R öm am regressus essem , princeps m ë arcessivit. Tras haber regresado a Roma, el emperador me mandó llamar. Las palabras que aparecen en trazo grueso son form as del preté­ rito pluscuamperfecto de subjuntivo de verbos deponentes. O tros ejemplos: 1 2

cum m ultas gem m as ad ep ti essëmus, d o m u m revënim us. m em ineram quid m ater m ea locüta esset.

Los pretéritos pluscuam perfectos de subjuntivo de «cönor», «ve­ reor», etc. se en cu en tran en la pág. 198.

tenebrae iam dëcidêbat cinis, adhüc tam en rarus, respicio; dënsa cäligö, tergis nostris im m inens, nös seq u eb atu r quasi ingens flüm en ätru m in terram effusum esset, ‘deflectam us’ inquam , ‘du m videmus, në in viä stern äm u r et in tenebris ä m ultitü d in e fugientium o b teräm u r.’ vix 5 cönsederäm us, cum descendit nox dënsissima, quasi om nia lüm ina in conclâvï clausö exstincta essent, sï adfuissës, audïvissës ululätüs fëm inârum , ïn fan tu m vâgïtüs, clâm ôrës virörum ; aliï vöcibus p a re n ­ tés requïrëbant, vöcibusque nöscitäbant, aliï lïberôs, aliï coniugës; h ï suum cäsum, aliï suôrum lügëbant; nô n n ü llï m etü m ortis m ortem 10 precäbantur; m ultï ad deös m anüs tollëbant, plürës nu sq u am iam deös üllös esse affirm abant. paulum relüxit, quod n ö n diës nobis, sed app ro p in q u an tis ignis indicium vidëbâtur. ignis tam en procul substitit; deinde tenebrae rürsus, cinis rürsus, m ultus et gravis, nisi identidem surrëxissëm us et 15 cinerem excussissëmus, sine dubiö o p erti atque etiam oblïsï p o n d ere essëmus. tandem cäligö ten u äta ac dissolüta est, sïcut füm us vel nebula, m ox diës rediit; söl etiam fulgëbat, pallidus tam en, attoniti vidimus om nia m ütäta altöque cinere tam quam nive operta, regressï Mïsë20 num , noctem spë ac m etü exegim us, m etus praevalëbat; nam trem o r terrae persevërâbat. nôbïs tam en nüllum consilium ab eu n d i erat, donec cognôscerëm us num avunculus servatus esset.

rarus poco denso, poco espeso deflectamus: deflectere apartarse del camino sternamur: sternere derribar, atropellar obteramur: obterere pisotear, aplastar ululatus: ululatus alarido, lamento vâgïtüs: vagitus vagido, llanto noscitabant: nöscitäre tratar de reconocer paulum un poco relüxit: relücëscere comenzar a brillar la luz de nuevo operti = operti essëmus: operire cubrir, enterrar

oblisï... essemus: oblidere ahogar, sofocar, aplastar pondere: pondus peso tenuäta: tenuäre debilitar, menguar, enrarecer dissolüta est: dissolvere disolver, disipar nebula niebla nive: nix nieve Mïsënum a Miseno exëgimus: exigere pasar praevalëbat: praevalere prevalecer, seguir dominando dönec hasta que

Gramática 1

Observa atentam en te las proposiciones condicionales siguientes: sí iuvenis respexisset, latronem vidisset. Si el joven se hubiese vuelto a mirar, habría visto al salteador. si me vocavisses, statim vënissem. Si me hubieras llamado, hubiera venido inmediatamente. nisi canis läträvisset, servi effügissent. Si no hubiera ladrado el perro, se hubieran escapado los esclavos. si im p erato r ipse hanc rem iüdicävisset, d am n ati essêtis. Si el emperador en persona hubiera juzgado este caso, hubierais sido con­ denados. Fíjate en que: 1 2

2

En latín el verbo de la proposición principal y el de la subor­ dinada están en p retérito pluscuam perfecto de subjuntivo. En español o curre otro tanto, p ero en la principal p u ed e aparecer el condicional com puesto.

O tros ejemplos: 1 si n autae in p o rtü m ansissent, tem pestätem vltävissent. 2 si satis pecüniae obtulissetis, agricola vóbls equum vendidisset. 3 sï centurio terg u m vertisset, m inus graviter vulnerätus esset. 4 si filia tu a illi senï nüpsisset, m iserrim a fuisset. 5 nisi p ater m ë prohibuisset, tibi subvënissem.

Ejercicios 1

T rad u ce cada oración; luego, acudiendo si es preciso a los cua­ dros de los nom bres de las págs. 178-179 y al vocabulario del final del libro, cam bia de número las palabras que están en negrita (es decir, de singular a plu ral o viceversa) y,vuelve a traducir. 1 centurio barbaros catënïs vïnxit. 2 fü r vestes am ici tu ï abstulit. 3 sacerdos ad tem pla am bulabat. 4 m ultitüdö artem gladiatoris m irabatur. 5 pastores strepitum canum audiverunt. 6 p u e r cum ancillis et iuvenibus stäbat. 7 mercätöri pecüniam trädidit. 8 ego callidior m eis inim icis sum.

2

Este ejercicio está basado en las líneas 1-12 de «tremores», Parte I, p. 115. Vuelve a leer esas líneas y, a continuación, traduce las o ra­ ciones siguientes. T o d o el vocabulario que precisas se halla en la pág. 115, líneas 1-12, p ero tendrás que hacer algunos cambios en las term inaciones de las palabras, p. ej., cam biar u n verbo de 1.a a 3.a persona o u n nom bre de nom inativo a genitivo; acude a las correspondientes páginas del S uplem ento Lingüístico, cuando ello sea preciso. 1 Plinio pasó el tiempo restante en la cena1 y en el sueño1. 2 Durante todos aquellos días, se sentían temblores. 3 Plinio comenzó a leer un libro, para poder calmar el miedo de su,2 madre. 4 Vieron3 llegar a un amigo de su tío. 5 Plinio, habiendo sido reprendido por el amigo4, permaneció no obstante en el patio. Mativo histórico

S uprím elo 3usa el pt.° perfecto o el p resente 4«ab» + ablativo

Escena 46

T raduce cada u n a de estas parejas de oraciones; luego sustituye la palabra que aparece en trazo grueso p o r la fo rm a correcta del p ronom bre relativo «qui», sirviéndote del cuadro 8, p. 186 y recom poniendo, si es necesario, el o rden de palabras, de m odo que el relativo vaya al comienzo de la segunda oración; luego, vuelve a traducir. No unas las dos oraciones, form ando u n a com­ puesta. T rad u ce el relativo como u n «relativo de coordinación», es decir, p o r «él», «ella», «este», «esto», etc., precedidos general­ m ente p o r la conjunción coordinante que p id a el contexto («y», «pero», «por tanto», etc.) Por ejemplo: in m edia urbe stabat tem plum , sim ulatque tem ­ plum inträvT, attonitus constiti. En mitad, de la ciudad se erguía un templo. Tan pronto como entré en el templo, me quedé atónito. Esto pasa a: in m edia urb e stabat tem plum , quod sim ulatque intravi, attonitus constiti. En mitad de la ciudad, se erguía un templo. Así que, en cuanto entré en él^ me quedé atónito. El género de las palabras que aparecen en trazo grueso lo tienes al final de cada oración. En el párrafo 8, p. 186, tienes ejemplos de relativos de coordinación traducidos. 1 2 3 4 5 6 7 8

súbito a p p a ru e ru n t duo lupï. cum lup ös vidissent, pastores cläm örem sustulerunt, (m.) agricola uxörem m onuit u t fugeret, uxor tam en obstinate recüsävit. (f.) rëx epistulam celeriter dictävit. cum servus epistulam scrip­ sisset, nüntius ad Im p erato rem tulit, (f.) fü r atrium tacite intravit, füre viso, canis läträvit. (m.) Q uintus ‘Salvium perfidiae accüsö’, inquit, verbis auditis, Salvius tacuit, (n.) ‘ubi est pecünia m ea?’ rogävit m ercätor. nem ö mercatori respondëre audëbat. (m.) hom inës cläm äre coepërunt. clämöribus hom inum excitatus, surrëxï. (m.) cras pontifex sacrificium faciet, u t sacrificium videäs, të ad tem plum dücam . (η.)

Escena 4 6

Gramática 1

Desde la Escena 1 en adelante te has encontrado oraciones que contienen distintas form as del verbo «esse» : nihil tam feröx est q uam leö. Nada es tan feroz como un león. postrïdië discessimus; sed iter longum et difficile erat. Al día siguiente nos marchamos; pero el viaje fu e largo y difícil.

2 A veces, no obstante, se su p rim en las distintas form as del verbo «esse», sobre todo en poesía y en las narraciones rápidas. En la u n id ad IV-B te has encontrado oraciones como éstas: nihil tam terribile quam incendium . Nada hay tan terrible como un incendio. caelum undique et pontus. Por todas partes había cielo y mar. súbito fragorem audivim us; deinde longum silentium. De repente escuchamos un estruendo; luego hubo un largo silencio. 3 V uelve a tra d u c ir las líneas 13-14 de la P arte I de «trem ores» (p. 115), desde «iam» hasta «metus». ¿Cuántas veces om ite el latín la palabra «erat»?

Cuadro cronológico de algunos escritores romanos El cuadro que sigue ofrece las fechas de nacim iento y m u erte de ocho escritores rom anos que aparecen en la U nidad IV-B (en latín o castellano) y u n a breve indicación sobre su obra.

a. C.

a. C.

110

110

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

d. C. 10

20

30 40 50 60 70 80 90 100 110

120

Escena 4 6

Lista de control del vocabulario clädes, clädis —desastre, calamidad iüdicö, iüdicäre, iüdicâvï, iüdicätus —juzgar lapis, lapidis - piedra lüm en, lüm inis - luz m inus —menos p aulum —un poco quisquis —quienquiera (que) quidquid (o quicquid) - cualquier cosa (que) reliquus, reliqua, reliquum - restante requïrô, requïrere, requïsïvï —buscar, preguntar som nus, som nï —sueño sternö, sternere, strâvï, stratus —derribar, abatir, tender tectum , têctï —edificio, casa, techo u ltra - más allá (de)

Di el significado de: iüdex, iüdicium , lapillus.

Escena 47

Las narraciones de esta Escena, unas en latín y otras en castella­ no, están sacadas del libro V de la Eneida de Virgilio.

certäm en T ras la destrucción de T ro y a y después de m uchos avatares p o r el M editerráneo y sus costas, Eneas y los que le siguen desde T roya h an llegado a la isla de Sicilia, d o n d e está en terrad o Anquises, p ad re de Eneas. P or ello deciden festejar el aniversario de su m u erte cele­ b ran d o unos juegos en su honor.

I P rim ero hay u n a regata en tre cuatro naves, Escogidas de la flota, de fuerza p areja y pesados remos: La veloz Pristis, con su fogosa tripulación guiada p o r M nesteo; La inm ensa Quimera, enorm e como u n a ciudad, com andada p o r Gías; 5 La gran Centauro, que lleva a Sergesto, Y la azulada Escila, capitaneada p o r Cloanto.

immötä... attollitur undä. (II, verso 4)

est procul in pelago saxum sp ü m an tia co n tra lltora, quod tum idis sum m ersum tu n d itu r ölim flûctibus, h ïb ern ï co n d u n t ubi sîdera Cörl; tranquillo silet im m ötäque attollitur undä. hïc viridem A eneas fro n d en ti ex ïlice m êtam constituit signum nautïs p a te r, u n d e revertí scirent et longös ubi circum flectere cursüs.

5

spümantia: spümäre hacer espuma, espumear contr afrente tumidis: tumidus hinchado tunditur: tundere golpear, batir ölim a veces flüctibus: flüctus ola hïbernï: hibernus invernal, del invierno condunt', condere ocultar hïbernï condunt ubi = ubi hïbernï... condunt Côrï: Côrus Coro (viento del noroeste) tranquillo: tranquillum tiempo de calma attollitur’, attolli levantarse, elevarse, alzarse 5 viridem: viridis verde frondenti: frondens cubierto de hojas, frondoso ïlice: ïlex encina constituit: constituere colocar, levantar circumflectere cursüs: circumflectere cursum girar dando un rodeo

1 2

¿D ónde se en cu en tra la roca? ¿Qué le ocurre cuando hay to rm en ­ ta? ¿Q ué le sucede cuando hay bonanza? ¿Q ué coloca Eneas en la roca? ¿Para qué? ¿Q ué palabra de los versos 5-7 resalta el puesto de responsabilidad que ocupa Eneas?

inde ubi clara ded it sonitum tuba, finibus om nës (haud m ora) prosiluere suis; ferit aeth era clam or nauticus, adductis sp ü m an t freta versa lacertis. 10 effugit ante aliôs prïm ïsque êlâbitur undïs tu rb am in ter frem itu m q u e Gyäs; quem deinde C loanthus consequitur, m elior rem is, sed po n d ere pinus tarda tenet, post hös aequo discrim iné Pristis C entaurusque locum te n d u n t superare priorem ; 15 et nunc Pristis habet, n u n c victam praeterit ingens C entaurus, n u n c ü n ä am bae iünctïsque fe ru n tu r frontibus et longä sulcant vada salsa carina. clara: clarus limpido, sonoro, claro finibus: finis línea de partida, lugar de salida ferit: ferire golpear, hender 10 nauticus de los marineros adductís: addücere llevar hacia sí, atraer (hacia el pecho) freta: fretum agua, mar versa: vertere agitar, voltear, batir fremitum: fremitus estruendo, estrépito consequitur: consequi seguir pinus pino, barco tarda: tardus lento, pesado tenet: tenere retener, refrenar aequo discrimine a igual distancia 15 tendunt: tendere esforzarse, pugnar superare conseguir, ganar iúnctls: iünctus unido, uno al lado de otro frontibus: fröns proa sulcant: sulcäre surcar vada: vadum agua salsa: salsus salado carina : carina quilla

3

¿Cuál es la señal de partida? ¿Qué indican las expresiones «haud mora» y «prosiluere» (v. 9) sobre el m odo de ponerse en m archa los participantes en el certam en? 4 En los versos 9-10 ¿qué dice Virgilio sobre (a) el grito de los m ari­ neros, (b) el aspecto del m ar y (c) los m ovim ientos de los rem eros? 5 ¿Q uién se pone el prim ero? 6 ¿Q uién viene a continuación? ¿Dónde radica su ventaja? ¿Q ué le perjudica? 7 ¿Q ué dos barcos p u g n an p o r la tercera plaza? ¿Q ué sucede en cada un o de los m om entos de la com petición definidos por «nunc... nunc... nunc» (vv. 16-17)? 8 El verbo «sulcáre» («sulcant», v. 18) significa literalm ente «trazar u n surco». ¿En qué sentido es apropiado p ara describir el rum bo de u na nave?

Gyas et Cloanthus I Ya se acercaban a la roca y llegaban a la señal de giro, cuando Gías el prim ero y vencedor a m itad de recorrido re p ren d e a gritos a su tim onel M enetes: «¿Qué haces? ¿Por qué te m e vas tan a la d ere­ cha?; po n rum bo hacia acá; acércate a la roca y deja que los rem os la rocen p o r la izquierda, que los otros vayan p o r alta m ar». Dijo; pero 5 M enetes tem iendo los escollos invisibles desvía la p ro a hacia m ar abierto. «¿Por qué te desvías?», le gritó de nuevo, «¡Acércate a las rocas!» Y m irando hacia atrás m ientras gritaba, divisó a Cloanto, q u e lo seguía de cerca y se le echaba en encima. Cloanto, entre el costado izquierdo de la nave de Gías y los reso- 10 nantes escollos pasa rozando y adelanta de rep en te al prim ero y, pasada la zona de giro, navega en aguas seguras.

tum vero exarsit iuvenï dolor ossibus ingëns nec lacrimis caru ëre genae, sêgnem que M enoeten in m are praecipitem p u p p i d etu rb at ab altä; ipse gubernaclo recto r subit, ipse m agister ho rtâtu rq u e virös clavum que ad lltora torquet. at gravis u t fu n d o vix tan d em redditus Imo est iam senior m adidäque fluens in veste M enoetes sum m a petit scopuli siccäque in rü p e resedit, illum et läbentem T eu c ri et risere natantem et salsos rid en t revom entem pectore flüctüs.

5

10

η

exarsit: exardere estallar, inflamarse, brotar ossibus: os hueso sëgnem: sëgnis indolente Menoeten: acusativo griego de Menoetés puppï: puppis popa deturbat: deturbare airojar gubernaclo: gubernaclum gobernalle, timón rector piloto subit: subiré encargarse de magister capitán 5 clävum: clävus timón torquet: torquere torcer, girar ut cuando fundó: fundus/ondo vix tandem por fin ïmô: ïmus el más profundo senior mayor, de edad fluëns chorreando, goteando scopulï: scopulus escollo, roca resëdit: residere sentarse T eucrï los teueres ( = los troyanos) 10 revomentem: revomere vomitar pectore: pectus pecho

1 ¿Q uién es el «iuvenis» del verso 1? ¿Q ué le hace a M enetes en los versos 2-3? 2 ¿Q uién reem plaza a M enetes como piloto? ¿Q ué es lo prim ero que hace? 3 ¿Q ué palabras y qué frases del verso 6 indican que M enetes (a) se h undió pro fu n d am en te en las aguas, (b) tardó u n b u en rato en salir a la superficie, (c) no podía hacer nada p o r salir y tuvo que esperar hasta que el m ar lo arrojó fuera? 4 ¿Por qué crees tú que Virgilio incluye la expresión «iam senior» (v. 7) al describir a M enetes? ¿Q ué palabra del verso 6 está p a r­ cialm ente explicada p o r la frase «m adidâque fluëns in veste» del verso 7? 5 ¿Q ué es lo que hace M enetes en cuanto sale a la superficie? 6 ¿Qué tres actos de M enetes se describen en los versos 9-10? ¿Dan los troyanos alguna m uestra de com pasión hacia él? ¿Y Virgilio?

Sergestus et Mnestheus I Entonces prendió en los dos últimos, Mnesteo y Sergesto, la alegre esperanza de alcanzar a Gías que se retrasaba. Cuando se aproximan al escollo, Sergesto va por delante, pero no por más del largo de su nave; su proa va delante, pero la rival Pristis se le echa encima por la popa. 5 Y Mnesteo, marchando entre las hileras de remeros los anima: «Ahora inclinaos sobre los remos, compañeros de Héctor, a quienes el último día de Troya elegí como camaradas; mostrad ahora las fuerzas, así como los ánimos, que desplegasteis en las sirtes getulas, 10 en el mar Jónico y en las olas presurosas de Málea. Yo, Mnesteo, no pido ya el primer puesto, ni vencer (aunque quizás..., mas que venzan los que tú quieras, Neptuno) pero ¡qué vergüenza ser los últimos: impedidlo, compañeros, y evitad esa deshonra!». Ellos en un supremo esfuerzo 15 se inclinan sobre los remos; la popa de bronce tiembla con los [golpes; el mar pasa debajo de ellos, y su fatigosa respiración sacude sus miembros y sus bocas resecas, y ríos de sudor corren por todo su cuerpo.

II

attulit ipse virïs optätum cäsus honorem, namque furëns animî dum pröram ad saxa suburget interior spatiöque subit Sergestus iniquo, ïnfëlïx saxïs in procurrentibus haesit. consurgunt nautae et magnö clämöre morantur ferrätäsque trudes et acütä cuspide contös expediunt fräctösque legunt in gurgite remos.

5

Participantes de una regata. Relieve ateniense, 165 d.C.

5

casus azar furëns anim! juera de sí pröram: prora proa suburget: suburgere acercar, dirigir hacia interior por la parte interior, por la izquierda subit: subiré aproximarse inlquo: iníquus estrecho, peligroso procurrentibus: procurrere sobresalir consurgunt: consurgere levantarse morantur: morärt detenerse ferrätäs: ferrätus provisto de hierros trudês: trudis pértiga acütà: acütus afilado, puntiagudo cuspide: cuspis punta contös: contus pértiga, garfio expediunt: expedire sacar, echar mano a legunt: legere recoger

Escena 4 7

Gramática 1

D esde la U nidad I en adelante te has venido en co n tran d o oracio­ nes como éstas: sacerdös ä tem pló discessit. El sacerdote se marchó del templo. serví in agrïs laböräbant. Los esclavos trabajaban en los campos. En estas oraciones, las preposiciones castellanas «de», «desde», «fuera de», etc. aparecen expresadas en latín p o r m edio de «ä», «ab», «e», «ex», etc. o la preposición «en» p o r m edio de «in». El sustantivo que sigue va en ablativo.

2

N o obstante, en poesía la idea expresada p o r esas preposiciones las asum e el ablativo, que aparece solo: ipse diem noctem que n egat discernere caelö... Palinürus. E l propio Palinuro dice que no puede distinguir la noche y el día en el cielo.

finibus om nës... prosiluere suis. Todos saltaron hacia adelante desde sus líneas de salida. ... immötäque attollitur undä. ... y se eleva sobre el agua tranquila. O tros ejemplos: 1 nôbïs tem pus erat p atriä discedere cärä. 2 flüm ine n an t piscês, arbore cantat avis. 3 iam que senex laetus nostra proficiscitur urbe. 4 dicitur im m ensä Cyclöps habitäre caverna.

victor I at laetus M nestheus successüque äcrior ipso p rô n a petit m aria et pelagô dêcu rrit apertô. et p rïm u m in scopulö lûctantem dëserit altó Sergestum brevibusque vadis frü sträq u e vocantem auxilia et frâctïs discentem cu rrere rem is. inde Gyân ipsam que ingentï môle C him aeram consequitur; cëdit, quoniam spoliata m agistro est.

5

successü: successus éxito ' äcrior: ácer enardecido, entusiasmado pröna: prönus fácil, favorable, cómodo dêcurrit: decurrere correr, navegar dëserit: dëserere dejar atrás brevibus: brevis poco profundo 5 currere correr, remar Gyän: acusativo griego de Gyäs môle: môlës mole, masa quoniam puesto que spoliâta... est: spoliäre despojar, privar

1 2 3

¿Q ué es lo que da nuevos bríos a M nesteo en estos m om entos? ¿Cuál es el p rim er rival que deja atrás M nesteo? ¿Qué está haciendo? ¿Q ué in ten ta hacer? ¿A quién adelanta después? ¿Por qué p u ed e hacerlo?

solus iam que ipso superest in ñ n e Cloanthus: quem petit et sum m ïs adnïxus viribus urget. tum vëro ingem inat clam or cünctïque sequentem instigant studiis, resonatque fragoribus aether, hï p ro p riu m decus et p a rtu m in d ig n an tu r h o n o rem 5 ni teneant, vïtam que volunt p ro laude pacïscï; hös successus alit: possunt, quia posse videntur, et fors aequatis cepissent praem ia rostris, n ï palm äs pontö tendens uträsque Cloanthus füdissetque preces dïvôsque in vöta vocässet: 10 ‘dï, quibus im perium est pelagï, qu o ru m aequora curro, vôbïs laetus ego hoc candentem in lïtore tau ru m constituam ante äräs vôtï reus, extaque salsös pröiciam in flüctüs et vm a liquentia fu n d am .’ dïxit, eum que ïmïs sub flüctibus audiit omnis 15 N ëreidum Phorcïque chorus Panopëaque virgô, et pater ipse m anü m agna P ortünus euntem im pulit: illa N otö citius volucrïque sagittä ad terram fugit et p o rtü së condidit altö. adnïxus: adnïtî esforzarse urget: urgëre apremiar, acosar cünctï: cünctus todo ïnstïgant: instigare incitar studiis: studium afán, empeño, apoyo resonat: resonare resonar fragoribus: fragor estruendo, grito 5 proprium: proprius propio, que les corresponde decus gloria, honra partum: parere adquirir, conseguir indignantur: indignan considerar indigno nï = nisi indignantur... nï teneant consideran indigno no retener pacïscï dar a cambio alit: alere animar, alentar fors quizá· aequatis: aequatus igualado, a, la par

rôstrïs: röstrum espolón palmas: palma mano tendens: tendere tender 10 füdisset: fundere proferir in vöta a (escuchar) sus votos vocässet = vocavisset candentem: candens blanco vôtï reus obligado al cumplimiento de una. promesa pröiciam: pröicere arrojar (como ofrenda) liquentia: liquëre estar líquido 16 Nëreidum: Nëreis Nereida (ninfa marina) Phorcï: Phorcus Forco (dios marino) Panopea Panopea (una de las Nereidas) Portünus Portuno (dios de los puertos) citius: cito rápidamente volucri: volucer volador sagittä: sagitta flecha së condidit: së condere refugiarse

Al

2

3

4 5 6 7 8 9

¿Q ué dos capitanes se disputan la victoria en los últim os tra­ mos? ¿Cuál de ellos tiene más posibilidades de vencer? ¿Qué frase del verso 1 resalta esta circunstancia? ¿Q ué sucede en el verso 3 con los gritos de los espectadores? ¿Se te ocurre alguna explicación? ¿A qué contendiente apoyan los espectadores? ¿Por qué les p reo cu p a tanto a los rem eros de Cloanto no ser vencidos? ¿H asta qué p u n to (según Virgilio) están interesados en la victoria? ¿Q ué ventaja psicológica poseen M nesteo y sus hom bres? ¿Cuál hubiera sido el resultado, de no haberse producido las súplicas de Cloanto? ¿A qué dioses se dirige Cloanto? ¿Qué tres cosas les promete? ¿Contiene su súplica u n a petición adem ás de u n a promesa? ¿Q uiénes escuchan sus preces? ¿Q ué ayuda recibe Cloanto? ¿Q ué palabra ha colocado Virgilio en los versos 17-18 en un lugar especialm ente destacado? ¿Por qué? ¿Con qué com para la velocidad del barco de Cloanto? ¿Cuál es el resultado de la intervención de Portuno? (continúa)

Bl

¿En qué m edida influye (si es que lo hace de alguna m anera) la personalidad de los cuatro capitanes en el desarrollo y en el resul­ tado de la com petición? 2 Im agina cómo habría que leer en voz alta la Parte II de «victor» ¿En qué m om ento(s) la lectura debería ser más viva? ¿Cómo habría que leer la súplica de Cloanto? ¿Hay algún pasaje que se deba leer reposadam ente?

Gramática 1

O bserva atentam ente las siguentes citas poéticas latinas: ö ra q u e caeruleä p atriu m cläm antia nöm en excipiuntur aquä. (Ovidio) Y su boca, que gritaba el nombre de su padre, es acogida por el agua azulada. p er amïca s ile n tia lünae (Virgilio) A través del silencio propicio de la luna conscendit fu rib u n d a ro g o s. (Virgilio) Subió en loco frenesí a la pira. En cada u n a de estas frases u oraciones, el poeta utiliza u n n o m ­ bre en plural («ora», «silentia», «rogos») con u n significado singu­ lar, («boca», «silencio», «pira»). Es el llam ado plural poético, que es de uso corriente tam bién en la poesía castellana: A mis s o le d a d e s voy, de mis s o le d a d e s vengo, p orque para an d ar conm igo me bastan mis pensam ientos. (Lope de Vega)

Y fuerais vos Satanás con sus llamas y sus cuernos hasta en los mismos in fie rn o s , vos delante y yo detrás hem os de en trar, ¡Vive Dios! (Espronceda)

Escena 47

2

Busca ejem plos de plural poético en los siguientes versos de la Escena 47 : 1 2

‘victor’, P arte I (p. 137), verso 5. ‘victor’, P arte II (p. 138), verso 14.

Ejercicios 1

E m pareja cada palabra de la colum na izquierda con la correspon­ diente de la colum na derecha que tenga u n significado parecido. castlgäre dëcipere divitiae dulcis ignis nocëre nön ölim quia scelus spernere superare tim ere tütus vërô

2

suävis quod culpäre laedere quidem vincere fallere contem nere h au d opës verërï incolumis facinus quondam incendium

C om pleta cada u n a de estas oraciones con la palabra apropiada y traduce: 1 2 3 4 5

si m ë rogâvissës, .............. (düxissem, respondissem ) si Ïcarus m andatis patris paruisset, nön in m are .............. (cecidisset, credidisset) si exercitui nostro subvënissëtis, vobis m ag n u m praem ium .............. (dedissëmus, exstrüxissëmus) si in Circö heri adfuissës, spectaculo .............. (dëlectâtus essës, dëpositus essës) nisi senex ä libertis dëfënsus esset, latrones eum .............. (exiissent, occidissent)

Escena 4 7

3

T rad u ce cada u n a de estas oraciones, luego sustituye el verbo que aparece en trazo grueso por la form a correcta del verbo que está entre paréntesis, conservando la misma persona, tiempo, etc. Acu­ de, si es preciso, al vocabulario que hay al final del libro y a los cua­ dros de la conjugación de los verbos deponentes, pp. 196-198. P or ejem plo: cónsul pauca verba d lx it. (loquï) Esto pasa a: cónsul p auca verba locütus est. El cónsul dijo unas cuantas palabras. 1 dux nautas in c ita b a t, (hortârï) 2 captivus quidem sum ; sed effugere te m p tä b ö . (cônârï) 3 eras ab höc oppidö d is c ë d ë m u s . (profxcïscï) 4 p r ô m ïs ï mê pecüniam m ox red d itü ru m esse, (pollicërï) 5 milites arm a nova c o m p a r â v ë r u n t. (adipïscî) 6 cognoscere volëbam num omnês nüntiï rev ën issen t. (regredï)

4

C om pleta cada u n a de estas oraciones con la palabra más ad e­ cuada de las relacionadas aquí debajo y traduce. C onsulta la narración de las págs. 129-138 cuando ello sea preciso. éiceret, taurum , tuba, relicto, p aru m 1 2 3 4 5

sim ulatque .......... sonuit, om nês nâvês prosiluerunt. iuvenis adeö ïrâtus erat u t senem ë näve .............. Sergestus, qui .......... cautê nävigäbat, in scopulum incurrit. saxö .......... , nau tae cursum ad lïtus dirigebant. C loanthus pollicitus est së .......... dels sacrificätürum esse.

La carrera de carros de la Iliada de Homero C uando Virgilio escribió la Eneida, se inspiró parcialm ente en los dos poem as de la Grecia prim itiva titulados la Ilíada y la Odisea, atribuidos a H om ero. El poeta latino utiliza a lo largo de su poem a ideas, episodios y frases de H om ero, pero les da nueva form a, los entrem ezcla en su tem ática y los m aneja de acuerdo con su propio estilo, p ara d ar como resultado la elaboración de u n poem a que en algunos aspectos es m uy parecido a la Ilíada y a la Odisea, p ero que en otros es com pletam ente diferente. Los pasajes que te ofrecem os a continuación, tom ados del libro X X III de la Ilíada, n arran la carrera de carros que tuvo lu g ar en el transcurso de unos juegos funerarios celebrados p o r los aqueos (los griegos) al pie de las m urallas de T roya d u ran te la g u erra q u e m an­ tuvieron contra esta ciudad. La narración de H o m ero aportó a Virgi­ lio la m ateria prim a p ara su descripción de la regata. Los personajes más im portantes que se citan son: A Q U ILES, que ha organizado los juegos en h o n o r de u n amigo suyo fallecido, llam ado Patroclo; A N T ÍL O C O , hijo de N éstor y nieto de Neleo; DIOM EDES, hijo de T ideo, odiado del dios Febo Apolo, pero protegido y apoyado p o r la diosa A tenea; conduce u n tiro de caballos que h a capturado a los troyanos. Su com pañero se llam a Esténelo; EUM ELO, hijo de A dm eto (descrito a veces como hijo de Feres); M ENELAO, hijo de A treo, herm ano del gran rey A gam enón, cuya yegua Eta h a tom ado prestada p ara la carrera. El vencedor recibirá com o prem io u n a esclava diestra en labores y u n trípode enorm e con asas.

Se colocaron en línea, y Aquiles les señaló la meta, lejos en la plana llanura. Al lado de ésta apostó como vigía a Fénix, comparable a los dioses, escudero de su padre, ... Todos levantaron a la vez las fustas sobre las bigas y les golpearon con las correas y los jalearon con sus voces apasionadas. Sin demora comenzaron a atravesar la llanura, alejándose de las naves con rapidez. Bajo sus torsos el polvo se iba levantando y ascendiendo como una nube o un huracán, y sus melenas ondeaban entre los soplos del viento... ... Los conductores iban erguidos en las cajas y a todos les palpitaba el corazón por el afán de victoria. Cada uno arengaba a sus caballos, que volaban levantando una nube de polvo en la llanura. Cuando los ligeros corceles ya cubrían el último tramo, de regreso hacia el canoso mar, fue cuando la valía de cada uno se hizo patente, y la carrera se tornó galope tendido. Entonces las velocípedas yeguas del Ferecíada tomaron la delantera. Tras éstas saltaron los caballos machos de Diomedes, que habían sido de Tros y no iban nada lejos, sino muy cerca. A cada instante parecía como si fueran a montar en la caja, y con su aliento la espalda y los anchos hombros de Eumelo calentaban; pues ambos volaban con las cabezas sobre él mismo.

Carro griego tirado por dos caballos

5

10

15

20

Y entonces lo habría sobrepasado o rivalizado por el triunfo, de no ser por el rencor de Febo Apolo contra el hijo de Tideo, que le hizo caer de las manos la resplandeciente fusta. De sus ojos brotaron lágrimas de rabia, 25 al ver que aquéllas aceleraban todavía más y que los suyos sufrían el perjuicio de correr sin aguijada. Pero no dejó de notar Atenea que Apolo había hecho una treta al Tidida y se lanzó muy ligera detrás del pastor de huestes y le dio la fusta e infundió nuevo ardor a los caballos. 30 Luego marchó llena de rencor en pos del hijo de Admeto, y la diosa le rompió el ecuestre yugo. Sus yeguas siguieron corriendo separadas por el camino, y el timón rodó al suelo. El salió volteado de la caja del carro más allá de la rueda y se llenó de rasguños los codos, la boca y la nariz, 35 y sobre las cejas se desgarró la frente. Los dos ojos se le llenaron de lágrimas, y la lozana voz le enmudeció. El Tidida desvió a un lado los solípedos caballos y continuó, saltando muy por delante de los demás, pues Atenea infundió ardor a sus caballos y le atribuyó a él la gloria. Detrás de éste marchaba el Atrida, el rubio Menelao. Antíloco jaleó a los caballos de su padre: «¡Adelante también vosotros! ¡Tirad lo más aprisa posible! N o es con aquellos con quienes os mando rivalizar, con los caballos del belicoso Tidida, porque Atenea Ies ha otorgado ahora rapidez y a él le ha atribuido la gloria. ¡No os quedéis a la zaga, alcanzad los caballos del Atrida con presteza! ¡Que no os cubra de oprobio a los dos Eta, sólo una hembra! ¿Por qué os rezagáis, excelentes corceles? H e aquí lo que os voy a decir, y seguro que quedará cumplido: los cuidados en casa de Néstor, pastor de huestes, a los dos se os acabarán, y no tardará en mataros con el agudo bronce, si por negligencia vuestra nos llevamos un premio peor. ¡Vamos, seguidm e los dos y daos toda la prisa que podáis! Yo hallaré el procedimiento y me las ingeniaré para colarme en una estrechez del camino, sin desperdiciar una ocasión». Así habló, y temerosos de la increpación de su amo aceleraron aún más la carrera unos instantes. Y muy pronto el aguerrido Antíloco vio una angostura en el cóncavo camino. Era un bache en el suelo, donde el agua invernal estancada había desprendido algo del camino y rebajado el piso entero. Por allí se dirigía Menelao para eludir el choque de las ruedas. Antíloco desvió a un lado los solípedos caballos y continuó fuera del camino, y torciendo un poco prosiguió la carrera.

40

45

50

55

60

Espectadores contemplando una carrera de carros. Fragmento de cerámica griega El Atrida sintió miedo y vociferó a Antíloco «¡Antíloco, conduces con temeridad! ¡Retén a los caballos! El camino es angosto; pronto será más ancho y podrás adelantarme. ¡Cuidado a ver si chocas con mi carro y nos destrozas a los dos!» Así habló, pero Antíloco azuzó aún más los caballos, picándolos con la aguijada, com o si no lo hubiera oído. Cuanto alcanza un disco que se lanza desde detrás del hombro cuándo un mozo lo arroja para probar el vigor de su juventud, tanta ventaja cobraron en su carrera. Frenaron por detrás las del Atrida, pues él mismo había dejado adrede de avivarlas, por miedo de que los solípedos caballos tropezaran en el camino, volcaran las bien trenzadas cajas de los carros, y ellos mismos cayeran en el polvo por su afán de victoria. Recriminándolo, le dijo el rubio Menelao: «¡Antíloco, no hay otro mortal más execrable que tú! ¡Pasa enhoramala! Los aqueos no teníamos razón al elogiar tu sensatez. Pero ni aún así te llevarás el premio sin prestarme juramento.»

65

70

75

80

!

t

I

(Final de la carrera) ...y el Tidida llegó ya casi en su carrera sin dejar de azuzar los caballos con la fusta levantada sobre los hombros, y éstos daban elevados saltos, recorriendo ágilm ente el camino. Las briznas de polvo golpeaban sin pausa al auriga, y el carro, bien labrado de oro y de estaño, corría tras los pasos de los caballos, de ligeros cascos; las llantas apenas dejaban huellas de rodadas por detrás en el tenue polvo: ¡tal era la premura con la que volaban! Se detuvo en el centro de la reunión. Copioso sudor brotaba de la cerviz y del pecho de los caballos, que caía al suelo. Saltó a tierra fuera de la resplandeciente caja del carro y apoyó la fusta contra el yugo. No perdió el tiempo el valiente Estáñelo, que se apresuró a recoger el premio y entregó a los fervorosos compañeros la mujer para llevarla y el trípode con asas para cargarlo; y él desunció los caballos. Tras él llegó Antíloco Nelida, conduciendo los caballos; sobrepasó a Menelao gracias a su astucia, no a la velocidad. Pero aun así éste le seguía de cerca con sus ligeros corceles... ...Al principio se había rezagado la distancia de un tiro de disco, pero pronto lo fue alcanzando, pues iba en aumento el noble brío de la yegua de Agam enón, Eta, la de bellas crines. Y si la carrera aún se hubiera prolongado para ambos, en ese caso le habría adelantado y triunfado sin discusión... El hijo de Adm eto llegó el último de todos, tirando del bello carro y guiando por delante los caballos.

85

90

95

100

105

(Traducción de Emilio Crespo Gilemes)

1 ¿Q ué papel desem peñan los dioses en la carrera de carros de H om ero? ¿En qué se diferencia del papel que ju e g a n los dioses en la regata de Virgilio? 2 C om para el incidente que ocurre cuando se estrecha el cam ino (vv. 43-82) con el de la roca de «Sergestus et M nestheus», Partes I y II, p. 134, y de «victor», Parte I, p. 137.¿Q ué semejanzas y qué diferencias existen en tre u n o y otro? 3 ¿Q ué otros rasgos com unes observas tú en tre la narración de la regata de Virgilio y la de la carrera de carros de H om ero?

Lista de control del vocabulario aequor, aequoris —mar careo, carëre, caruï —carecer, estar privado de flüctus, flüctüs —ola labor, labï, lapsus sum —(1) caer resbalando, deslizarse, (2) pasar delante de laus, laudis —alabanza, gloria m ora, m orae —tardanza opto, optäre, optâvï, optätus - desear, anhelar p a r u m —poco pondus, ponderis —peso quoniam —puesto que, ya que sagitta, sagittae - flecha spatium , spatiï —espacio, distanda vïrês, vïrium —fuerzas Di el significado de: fluere, m o ran , ponderosus, sagittarius

Escena 48

Nero et Agrippina

Los dos protagonistas de esta Escena son el em p erad o r N erón, que gobernó desde el 54 al 68 d.C., y su m ad re A gripina. El texto latino que vas a leer está basado en la n arración que hace el historia­ dor Tácito en su obra Anales (que contiene la historia de Roma desde la ascensión al trono im perial de Tiberio hasta la m u erte de N erón). A gripina fue u n a m u jer falta de escrúpulos m uy hábil y am bi­ ciosa. En el 54 d.C. provocó con veneno la m u erte de su m arido, el em perador Claudio. A continuación, m ediante la colaboración de B urro, com andante de la guardia pretoriana, hizo que se proclam ara em perador a N erón, au n q u e éste tenía entonces sólo dieciséis años. En u n p rim er m om ento A gripina gozó no sólo de u n gran p res­ tigio, p o r ser la m adre del em perador, sino tam bién de u n p o d er considerable. P ronto los posibles rivales del jo v en em p erad o r fu ero n quitados de en m edio de m an era co n tu n d en te y despiadada. Pero poco tiem po después el p o d er y la influencia de A gripina se vieron debilitados considerablem ente p o r la intervención de B urro y de Séneca, p recep to r de N erón, quienes se erigieron ellos mismos e n los principales consejeros del jo v en em perador. Estos m anejaron a N erón con habilidad, com binando consejos con halagos para, de esta m anera, controlar la m ayor p arte de las decisiones más im portantes em anadas del em p erad o r en lo que se refería al gobierno de R om a y del Im perio. No obstante con el paso del tiem po N erón fu e inclinándose cada vez más a actuar según su capricho. Al mismo tiem po au m en tab a en él de día en día el odio hacia su m adre, provocado en parte porque se había enam orado apasionadam ente de la herm osa Popea Sabina y estaba decidido a casarse con ella, en tanto que su m adre se obstinaba igualm ente en que no debía hacerlo. En las páginas que siguen se n arra el desenlace final de este enfrentam iento.

Insidiae

ministros convocätos consuluit utrum veneno an ferro vel qua alia vi üterëtur. (líneas 3-4)

I at N erö, qm vetustäte im peril fiebat iam audäcior, am öre Poppaeae magis m agisque accensus, postrem o m ätrem interficere constituit; m inistros convocätos consuluit u tru m veneno an ferrö vel qua aliâ vï ü te rë tu r. placuit prïm ô venënum . sï tam en in ter epuläs principis 5 venënum d arëtu r, mors câsuï assignârï nön poterat, nam simili exitiô B ritannicus antea perierat; atque A grippina ipsa p raesüm endô rem ëdia m ünierat corpus, quo m odo vis et caedës cëlâren tu r nëm ô excogitare poterat; et m etuëbat N erö në quis tantô facinorï dëlëctus iussa sperneret.

tandem A nicêtus libertus, cui A grippina odio erat, consilium 10 callidum pröposuit: nävem posse com poni cuius pars, in ipsö m ari p er artem solüta, A grippinam ëiceret ignaram , subridens Anicêtus ‘nihil inquit, tam capâx fo rtu ito ru m quam m are; et si naufragio A grippina perierit, quis adeö suspiciosus erit u t sceleri id assignet quod venti et flüctüs fëcerint? m âtre dëfüncta, facile erit principi 15 pietatem ostendere tem plo exstruendo vel ad äräs sacrificando.’ vetustate: vetustas larga duración, veterania imperii: imperium poder, mando, reinado accensus inflamado, enardecido qua: qui alguno epulas: epulae banquete assignari: assignare atribuir, achacar Britannicus Británico (hijo de Claudio, envenenado por orden de Nerón) praesümendö: praesümere tomar (antes) caedës asesinato metuebat: metuere temer në quis que alguien dëlëctus: deligere elegir, escoger sperneret: spernere despreciar, desobedecer componi: com ponere constndr per artem por medio de un artificio ignäram: ignärus sin saberlo subridens: subridere sonreír capâx propicio, apto, idóneo fortuitorum: fortuita acontecimientos fortuitos dëfüncta: dëfünctus muerto

1 ¿Qué dos motivos, según Tácito, llevaron a N erón a m aquinar la m uerte de su m adre? 2 ¿A quiénes pidió consejo? ¿Q ué p reg u n ta les planteó? 3 ¿Q ué dos inconvenientes reu n ía el veneno? ¿Q ué otros dos un ataque violento? 4 ¿Q uién aportó la solución al problem a? ¿Q ué plan sugirió? 5 ¿Por qué, en opinión de su autor, el plan no levantaría sospe­ chas? ¿Q ué otras acciones sugirió p ara tra ta r de convencer al pueblo de la inocencia de N erón, u n a vez que se consum ara el crim en?

placuit N erônï calliditas Anicêtï; p raetereä occäsiö optim a re í te m p ­ tandae aderat, nam N ero illo tem pore Bäiäs ad diem festum cele­ b ran d u m vlsitäbat. illüc m ätrem elicuit; advenienti in itinere obviam iit; excepit m anü et com plexü; ad villam eius m aritim am , Baulos 5 nom ine, düxit. stabat p ro p e villam nävis ornatissim a, quasi ad m ätrem principis hon o ran d am ; invitata est A grippina ad epulas Bails parätäs, u t facinus nocte ac tenebris cëlârëtur. rü m ö re tam en Insidiarum p e r aliquem p ro d ito rem audito, A grippina incerta prim o n u m crederet, tandem Bäiäs lectlcä vecta est. ibi blanditiae sublevä10 vëre m etum : com iter excepta, iuxtä N erönem ipsum ad cênam collocäta est. N erö m odo fam iliäritäte iuvenil! së gerëbat, m odo graviter loquëbâtur. tandem , cenä m ultis serm onibus diu producta, prose­ q u itu r A grippinam abeuntem , artius oculis et pectori haerens, vel ad sim ulätiönem explendam vel quod p eritü rae mätris suprëm us aspec15 tus saevum anim um eius retinëbat. Bäiäs: Bäiae Bayas (ciudad de veraneo) complexü: com plexus abrazo maritimam: maritimus de mar, costero Baulös: Bauli Baulos (villa de Agripina) Bails en Bayas pröditörem: proditor traidor, delator Bäiäs (línea 9) a Bayas sublevavere: subleväre quitar, mitigar familiäritäte: familiäritäs cordialidad, familiaridad

B ayas y la co sta d e sus alred ed o res

iuvenlll: iuvenllis juvenil pröductä: prödücere alargar, prolongar artius bastante estrechamente haerêns: haerëre adherirse, pegarse simulätiönem: simulätiöfingimiento, simulación explendam: explëre completar, colmar suprëmus último aspectus mirada, contemplación retinëbat: retinëre refrenar

P in tu ra m u ral d e P om p eya

1 2 3

4

5 6

¿Q ué pensó N eró n del astuto plan de Aniceto? ¿Por qué se le p re ­ sentó u n a b u en a o p o rtu n id ad p ara ponerlo en práctica? ¿Q ué hizo N erón a la llegada de A gripina? Im agina el motivo de tal com portam iento. ¿Q ué m edio de locom oción utilizó A gripina en Baulos? ¿A q u é la invitó N erón? ¿Por qué era im portante p ara N erón que el viaje de su m adre a Bayas se desarrollara de noche? ¿Q ué hecho dio entonces al traste con el p lan de N erón? ¿Cómo reaccionó A gripina ante aquella inform ación? ¿Cómo viajó final­ m ente A gripina a Bayas? ¿En qué sentido cambiaron sus presentimientos en Bayas? ¿Qué trato recibió allí? ¿Cómo se com porta N erón durante el banquete? ¿Cómo trata a su m adre cuando ésta se dispone a partir? ¿Qué dos explicaciones ofrece Tácito a ese com portam iento?

Gramática 1

Desde la U nidad IV-A en adelante, te has encontrado oraciones com o éstas: quid faciam? ¿Qué voy a hacer ?

q u a te regione requiram ? ¿En qué región te buscaría yo?

u tru m captivos liberem us an interficiam us? ¿Liberamos a los esclavos o los matamos? Estas oraciones interrogativas directas son las llamadas deliberati­ vas (directas), p orque el hablante está «deliberando» o p re g u n tá n ­ dose qué debe hacer. A parecen en subjuntivo. O tros ejemplos: 1 2

2

quid dïcam? 3 quö m ê vertam ? u n d e auxilium petäm us? 4 u tru m abeäm us an m aneam us?

T am bién te has encontrado oraciones como éstas: princeps amïcôs rogävit quid faceret. El emperador preguntó a sus amigos qué debía hacer. p ater nesciebat quä regiöne fïliüm requireret. E l padre no sabía en qué región iba a buscar a su hijo. incertus eram u tru m vï an veneno üterer. Yo no sabía si usar la violencia o el veneno. En este caso se trata de proposiciones interrogativas indirectas deli­ berativas. A quí tienes otros ejem plos de este tipo de proposiciones: 1 2 3 4

3

difficile erat N erônî scïre quid responderet. libertum rogabo quö m odö rem adm inistrem . milites incerti e ran t u tru m ced eren t an resisterent. in anim ö volvebamus quäle d ö n u m regi darem us.

Las proposiciones interrogativas indirectas (incluidas las delibe­ rativas) tienen el verbo siem pre en subjuntivo.

naufragium I del noctem sïderibus illüstrem et placido m arï quietam praebuere, quasi ad scelus patefaciendum , nec m ultum erat progressa nävis, duôbus amïcïs A grippinam com itantibus ex quibus C reperëius Gallus h a u d procul gubernaculo adstäbat, A cerrönia ad pedës A grippinae cubitantis recum bens paenitentiam filii p e r gaudium 5 com m em orabat, cum dato signo ru ere tectum m ultö plum bö grave, pressus C reperëius statim periit; A grippina et A cerrönia em inenti­ bus lecti parietibus prôtëctae sunt, nec dissolütiö nävis sequëbâtur, turbâtïs om nibus et quod plërïque nautae, sceleris ignäri, eös im pediëbant qui cônsciï erant, h i igitur cönätl sunt ü n u m in latus inclï- 10 näre atque ita nävem sum m ergere; nön tam en eïs erat p rö m p tu s in rem subitam cônsënsus, et aliï conträ nïtentës d ed ëre A grippinae facultätem lëniter in m are dëscendendï. illüstrem: illüstris resplandeciente, luminoso cubitantis: cubitäre estar echado paenitentiam: paenitentia arrepentimiento per gaudium con júbilo ruere = ruit: ruere derrumbarse plumbö: plumbum plomo pressus: premere aplastar, atrapar eminentibus: ëm inëre sobresalir parietibus: pariës lateral, costado prôtëctae sunt: prötegere proteger

1 2 3

dissolütiö desintegración, desmembramiento turbâtïs: turbätus confuso, perturbado indinare inclinarse prömptus presto, pronto, fácil in rem subitam para una situación de emergencia consensus acuerdo, consenso conträ en sentido contrario nïtentës: nltï esforzarse, trabajar facultätem: facultäsposibilidad

¿En qué sentido, según Tácito, tom aron p artid o los dioses (o al m enos parecen tom arlo) en el intento de asesinato? ¿Qué estaba haciendo A cerrönia cuando se d erru m b ó el techo? ¿Por qué m enciona esto Tácito? ¿Q ué in ten taro n hacer los conspiradores cuando falló el plan ori­ ginal? ¿Por qué volvieron a fracasar?

A cerrönia autem , d u m së A grippinam esse im p rü d en ter clam at 15 utque subvenïrëtur m âtrï principis, contïs et rëmls conficitur. A grip­ pina silëns eöque m inus agnita (ünum tam en vulnus um erö excëpit) ad lënunculôs quösdam n an d ö pervenit quï haud procul erant; deinde in L ucrinum lacum vecta, ad villam suam dücitur. ibi cogitabat quid faceret; anim adverterat enim nävem neque 20 ventîs ad litus äctam, n eq u e saxis im pulsam ésse, sed sum m a sui parte velut terrestre m ächinäm entum concidisse, observans etiam A cerröniae caedem , sim ul suum vulnus aspiciëns, sölum Insidiarum rem ëdium esse putävit, si n ö n intellegere vidërëtur. misit ig itu r liber­ tu m qui n ü n tiäret filio së benignitäte d eörum et fo rtü n ä eius 25 ëvâsisse gravem cäsum; ö räre u t N erö, quamvis perlculö m ätris perterritus, visendi cüram differret; sibi ad praesëns quiëte opus esse, atque interim m edicam enta vulneri adhibet; im p erat quoque u t testamentum Acerröniae requiratur —hoc sölum nön per simulätiönem. imprüdenter imprudentemente subvenïrëtur se prestase ayuda conficitur: conficere abatir, matar eö por ello agnita: agnoscere reconocer lënunculôs: lënunculus barca Lucrinum lacum: Lucrinus lacus el lago Lucrino (proximo a Bayas) actam: agere conducir, llevar summâ suï parte de su parte más alta terrestre: terrestris terrestre m ächinämentum artilugio, artefacto concidisse: concidere derrumbarse, abatirse observäns: observare observar, considerar ëvâsisse: ëvâdere librarse quamvïs aunque vïsendï: vïsere visitar, venir / ir a ver cüram: cürapreocupación ad praesëns por el momento

4 5

¿Por qué crees que A cerronia gritaba que ella era A gripina? ¿Existe más de u n a explicación posible a este com portam iento? ¿Q ué razones llevaron a A gripina a p en sar que el naufragio había sido u n atentado deliberado contra ella? ¿Cuál era, en su opinión, la única esperanza de salvación que le quedaba?

6

7 8

En el m ensaje enviado al em perador, A gripina describe a éste como «periculö m ätris perterritus» ¿Es probable que así fuera? De no ser así, ¿por qué lo describe en esos térm inos su m adre? ¿Q ué ord en dio A gripina? ¿Q ué motivos ten ía p ara ello? Después de leer este pasaje, ¿qué opinas del talento y del carácter de A gripina?

II at N erönl, nüntiös p atrâtï facinoris exspectanti, affertu r A grippinam evasisse ictü levï vulneratam , tum pavore exanim is et affirm ans iam iam que adfore m atrem ultionis avidam, B u rru m et Senecam statim arcessivit, longum utrïusque silentium ; tan d em Seneca respexit B u rru m ac rogavit n u m milites caedem A grippinae exsequi 5 iubërentur. ille praetorianos tôtï C aesarum d o m u ï obstrictos esse res­ pondit: ‘milites’ inquit, ‘nihil ätröx adversus filiam G erm anici facere audebunt; efficiat A nicctus prom issa.’ qm h au d q u äq u am haesitat; poscit sum m am sceleris, ad haec verba N erö p ro fitetu r illö die sibi tandem dari im perium auctôrem que tanti m üneris esse libertum ; 10 Aniceto im peravit u t ad villam statim proficisceretur düceretque sëcum hom inës fidelissimos. patrâtï: patrare ejecutar affertur: afferre traer Ia noticia, anunciar ictu: ictus golpe exanimis consternado, muerto de miedo iam iamque de un momento a otro adfore: infinitivo futuro de adesse presentarse exsequï ejecutar Caesarum : Caesarês los Césares domuï: domus/e?«i/¿a, casa obstrictos esse: obstringere comprometer (mediante juramento de fidelidad) ätröx cruel, atroz Germanici: Germanicus Germánico (general muy querido del pueblo, padre de Agripina y miembro de la familia imperial) prömissa: prömissum promesa, lo prometido summam: summa toda. la responsabilidad, el mando supremo profitetur: profiteri declarar

(continúa)

M iem bros d e la guardia pretoriana, la guardia p ersonal d el em perador (v éa n se p p . 170-171)

1 Describe la reacción de N erón ante la noticia de que A gripina seguía viva. C om párala con la reacción de ésta ante el atentado contra su vida. 2 ¿Por qué crees que Séneca y B urro se quedan tan callados y tan poco dispuestos a colaborar (líneas 4-8)? ¿Por qué crees que Aniceto se m uestra tan decidido a llevar a cabo la em presa (líneas 8-9)? 3 ¿Cam bia de estado de ánim o N eró n u n a vez que A niceto se encarga del asunto? Explica el com entario que hace: «illó die... esse libertum » (líneas 9-10).

Gramática 1

Desde la U nidad I en adelante, te has en contrado oraciones como éstas: P om pëiânï rïdëbant, cläm äbant, plaudëbant. Los pompeyanos reían, gritaban y aplaudían.

2

En la U nidad IV-B te has encontrado u n a form a diferente de expresar la m ism a idea: P om pëiânï rïdëre clam are plaudere. O tros ejemplos: m äter öräre h o rtâ rï iubëre u t fugerem . M i madre me pedía, me animaba y me ordenaba que huyera. spectäculum horribile in campis patentibus — sequï fugere occïdï capï. Había un espectáculo horrible en las llanuras despejadas: perseguían, huían, eran matados y eran capturados. Observa cómo en estos ejem plos se usa el infinitivo de los verbos en lugar de u n tiem po de indicativo, como p o r ejem plo el p reté­ rito im perfecto de indicativo, p ara describir hechos ocurridos en el pasado. Es el llam ado infinitivo histórico. Se usa cuando se quiere d ar rapidez y viveza a la acción. El sujeto del infinitivo his­ tórico aparece en nominativo.

3

O tros ejemplos: 1 om nës amïcï bibere cantäre saltare. 2 in urbe m axim us pavor; aliï ad portas fugere; aliï b o n a sua in plaustra im pönere; aliï uxôrës lïberôsque quaerere; om nës viae m ultitüdine com plërï. (Cita del historiador Salustio)

percussores interim vulgätö A grippinae periculo, om nës, u t quisque audiverat, d ecu rrere ad lïtus. h ï môles, h ï próxim as scaphäs conscendere; aliî, q u an tu m corpus sinêbat, prô cëd ere in m are; nônnüllî m anüs ex ten ­ dere; omnis öra com plërï questibus, precibus, cläm öre h o m in u m 5 diversa rogantium au t incerta respondentium ; affluere ingëns multitüdö cum lüm inibus, atque ubi incolum em esse A grippinam vulga­ tum est, ad g ratu lan d u m sësë expedire, dönec aspectü agm inis h om inum arm ato ru m et m inantium disiectï sunt. A nicêtus villam militibus circum venit, effräctäque iän u ä servos eös abripit qui obs10 tant, dönec ad fores cubiculi venïret; ibi paucî adstâbant, cëteris te rrö re irru m p en tiu m exterritis, cubiculo m odicum lüm en in erat et ancillarum üna; magis ac magis anxia fïëbat A grippina q u o d nëm ô ä

‘d ic ite m ih i quäre h ü c m issi s itis.’ (lin ea 15)

filio venisset, abeunte denique ancilla, A g rippina ‘tü quoque m ë deseris’ inquit; tum respicit A nicëtum trierarcho et centuriöne comi­ tatum . ‘quï estis?’ inquit, ‘dicite m ihi qu ârë h ü c missï sitis.’ nüllum 15 responsum ; circum sistunt lectum percussores et p rio r trierarchus füstï caput eius afflixit, deinde centurioni gladium ad occidendum destringenti A grippina p rotendens u te ru m ‘v entrem feri’ exclamavit m ultïsque vulneribus confecta est. crem äta est eädem nocte convïvâlï lectô et exequiïs vilibus; nu m 20 Inspexerit m atrem m o rtu am N erö (ut m ulti affirm ant) et förm am corporis eius adm iratus sit, incertum est. h u n c fore sui finem multos ante annös crediderat A grippina contem pseratque. nam ei ro g an ti de fo rtü n ä N erönis resp o n d eru n t astrologi illum im p eratu ru m m ä trem q u e occïsürum ; atq u e A g rip p in a ‘o ccidat’ in quit, ‘d u m 25 im peret.’ percussores: percussor sicario, asesino vulgato: vulgare propagar ut quisque tan pronto como cada uno hï... hï unos... otros môles: môles terraplén, dique, malecón quantum cuanto, tanto como sinebat: sinere permitir questibus: questus queja, lamento affluere afluir sësë expedire prepararse, disponerse disiectl sunt: disicere dispersar abripit: abripere apartar a la fuerza fores puerta, entrada exterritis: exterrere espantar, aterrar trierarcho: trierarchus trierarco

circumsistunt: circumsistere rodear, tomar posición alrededor füstï: ablativo de füstis afflixit: affligere golpear protendens: protendere extendiendo hacia adelante uterum: uterus seno convïvâlï: convïvâlis de banquete, convival exequiïs: exequiae exequias, funeral fore = futürum esse contempserat: contem nere desdeñar, no hacer caso de imperätürum (esse): imperare mandar, ser emperador dum con tal que

Escena 48

Gramática 1

En la Escena 30 te encontraste el p retérito perfecto de indicativo pasivo: d uo consules creâtï sunt. H an sido nombrados dos cónsules.

2

En la Escena 48 te has encontrado oraciones con éstas: p u e r stultus nescit q u o t consules creâtï sint. El estúpido muchacho no sabe cuántos cónsules han sido nombrados. dom inus cognoscere vult qu an ta pecünia im pensa sit. E l amo quiere saber cuánto dinero ha sido gastado. Los verbos escritos en trazo grueso están en pretérito perfecto de subjuntivo pasivo. O tros ejemplos: 1 incerti sum us u tru m A grippina serväta an necäta sit. 2 dïcite m ihi qu o t hostës capti sint. 3 ignôrô quârë â centurione êlêctus sim.

3

C om para los pretéritos perfectos de subjuntivo y de indicativo pasivos de «porto»: prêt, perf ind. pas. po rtätu s sum portätus es portätus est p o rtati sum us portât! estis portât! su n t

prêt, perf subj. pas. p ortätus sim p ortätus sis portätus sit p o rtätl sïmus portât! sïtis portât! sint

Los pretéritos perfectos de subjuntivo pasivos de «doceö», «trahô» y «audiö» se en cu en tran en la pág. 193. 4

O bserva atentam en te estos ejemplos: tam callidus est m ercätor u t m agnäs opes adeptus sit. Es un mercader tan sagaz que ha conseguido grandes riquezas.

iüdex scïre vult n u m senï um quam m inâtï sïm us. El juez quiere saber si nosotros hemos amenazado alguna vez al anciano. Los verbos que aparecen en trazo grueso son pretéritos perfectos de subjuntivo de verbos deponentes. O tros ejemplos: 1 2

die m ihi quid p atro n u s tibi pollicitus sit. scïre volö quärc n ü n tiï n ö n d u m profecti sint.

Los pretéritos perfectos de «cönor», «vereor», etc. se encuentran en la pág. 198.

Ejercicios 1

T rad u ce cada u n a de estas oraciones al latín seleccionando las palabras en tre las dos posibilidades que se te ofrecen. 1 Di el dinero al niño que llevaba los libros. p u e rï libros p o rtan tï pecünia p u erö lïberôs portât! pecüniam 2

3

4

5

6

Aquí están otra vez las mismas mujeres, amo. eadem fem inae simul ad su n t eaedem fem inam rürsus absunt Corriendo, llegó rápidamente a la cárcel. cu rren d o ad carcerem celeriter currenti ä carcere celerius Si no obedecéis a las leyes, seréis castigados. sï legibus parueritis nisi lêgï pârëbâtis

dedï dederam dom inus dom ine advenit advënï

pünïm inï püniëm inï

Obliguemos a los jefes de los bárbaros a regresar. prïncipës barbaris rev erto r principem b arb aro ru m reverti

cögimus cögäm us

Hombres de esta clase no deben ser nombrados cónsules. hom inibus huius generis consulem facere n ö n n e hom inës huic generï cônsulës fieri nön

débet d ëbent

2

T rad u ce la oración «a» de cada u n a de las parejas de oraciones siguientes; luego, con la ayuda de las págs. 178-179 y 193, expresa la mism a idea, p ero en pasiva, com pletando los nom bres y los verbos de la oración «b», y vuelve a traducir. Por ejem plo: a b

tim ëbam ne milites m ë caperent, tim ëbam në ä m il...... cap e r.........

Realizado todo el proceso, el resultado es el siguiente: a b

a b

tim ëbam në milites m ë caperent. Temía que los soldados me capturaran. tim ëbam në ä militibus caperer. Temía que (yo) fuera capturado por los soldados. dïc m ihi quârë dom ina nu m q u am ancillas laudet, die m ihi qu ârë ancili..... nu m q u am ä d o m in ......

la u d .........

Realizado todo el proceso, el resultado es el siguiente: a b

la Ib 2a 2b 3a 3b 4a 4b 5a 5b 6a 6b

dïc m ihi quârë dom ina nu m q u am ancilläs dom inä laudet. Dime por qué la señora nunca alaba a las esclavas. dïc m ihi quârë ancillae nu m q u am ä dom inä lau d en tu r. Dime por qué las esclavas nunca son alabadas por la señora. dom inus cognoscere vult n u m serví cënam parent. dom inus cognoscere vult n u m cën .....ä serv......... p a r........ tan tu m erat incendium u t flam m ae aulam dëlërent. tan tu m erat incendium u t au l.....flam m .......... d ëlër....... barbarï früm entum incendërunt u t inopia cibï nös impediret. barbari frü m en tu m in cen d ëru n t u t in o p ......cibi im p ed .......... in silvä tibi latendum est në hostës të videant. in silvä tibi latendum est në ab h o st.....vid.......... nisi vos adiüvissem, barbar! vos circumvënissent. nisi vos adiüvissem, ä b a rb a r......circum ven.......... nescio qu ârë princeps më relëgâverit. nescio quârë ä p rïn cip .....relëg ......................

El emperador H asta el año 59 d.C., m om ento en que tien en lu g ar los sucesos narrados en esta Escena, y desde hacía casi u n siglo, R om a había sido gobernada p o r u n a serie de em peradores. El sistem a de gobierno republicano (en el que se elegía anualm ente a dos cónsules como representantes m áxim os del p o d er del Estado y a los que auxiliaban en esa tarea otros m agistrados y el Senado) se había venido abajo en m edio de violencias y derram am ientos de sangre a finales del s. I a.C. El p o d er suprem o en el m undo rom ano estaba en m anos de un único gobernante: el em perador. Para el Senado y el pueblo de Roma, el em p erad o r era el «prm - . ceps» (el p rim er ciudadano); p ara la tropa, el «im perator» (com an­ dante en jefe). En cam bio se evitó deliberadam ente la palabra «réx» (rey), que a simple vista parecería u n título que cuadraba m uy ade­ cuadam ente al em p erad o r dado su enorm e p o d er personal, porque los rom anos tenían ya u n a larga tradición de odio hacia la idea que representaban los reyes. De hecho los reyes habían ya gobernado Roma en tiem pos m uy lejanos, y el últim o de ellos había llegado a ser tan im popular que fue destronado y expulsado de la ciudad; cuatro siglos y m edio después de aquello, cuando se tuvieron sospechas de que César preten d ía proclam arse rey, fu e asesinado. El prim er em p erad o r (Augusto) y la m ayor p arte de sus suceso­ res in ten taro n alen tar la creencia de que en m uchos aspectos el gobierno del Estado seguía siendo sustancialm ente el mismo q u e en la época anterior. Por ejem plo, se seguían n o m b ran d o cónsules y m agistrados como antes y el Senado continuaba tam bién reu n ié n ­ dose como én los días de la República. N o obstante, el Senado, los cónsules y dem ás m agistrados tenían ah o ra m ucho m enos p o d er que antes; y adem ás ya no eran elegidos p o r el pueblo, sino que en la m ayoría de los casos los nom braba el em perador. La vida y el reinado de los em peradores del s. I d.C. nos los n arran Tácito en sus Anales e Historias y Suetonio en sus Vidas de los doce Césares. Estos autores nos ofrecen u n a descripción muy viva y a

veces terrible del inm enso p o d er personal de los em peradores, de la estupidez, la codicia, la lascivia, las extravagancias y la crueldad de determ inados em peradores, de las frecuentes conspiraciones y luchas p o r el po d er que se daban continuam ente en tre los consejeros y asociados del em perador, y de la brutalidad y falta de escrúpulos con que los em peradores tratab an a sus posibles rivales o a los cons­ piradores. Pero incluso cuando el em p erad o r era u n depravado, u n excén­ trico o u n tirano, el gobierno del im perio seguía su m archa y el p ro ­ pio em p erad o r ju g ab a en él u n papel decisivo; de lo contrario corría el riesgo de p erd er pop u larid ad y poder. Ciertos em peradores se com portaron con arrogancia y sadismo con algunos individuos en particular y sin em bargo en el gobierno llevaron a cabo u n a política hum anitaria y eficaz. Es el caso de Domiciano, que trató al Senado con insolencia y desprecio y llegó a m atar a algunos de sus m iem bros p o r motivos insignificantes o incluso sin motivo alguno, p ero de quien nos dice Suetonio que «se tom ó u n interés tan grande p o r con­ trolar a los m agistrados de la ciudad y a los gobernadores de las pro-

P u en te rom ano d e A lcántara (C áceres), co n stru id o p o r T rajano

vincias que, d u ran te su reinado precisam ente, fu ero n más honestos que en n in g u n a o tra época». Si el em p erad o r era u n a persona consciente de su cargo, las labores del mism o eran bastante pesadas. En efecto, el em perador participaba en bu en a m edida y cada vez con m ás intensidad en la adm inistración de justicia; elegía a los gobernadores de las provin­ cias, a los jefes m ilitares, a los senadores y a otros m uchos cargos pri­ vilegiados; era el com andante en jefe del ejército, fijaba la paga a los soldados, escogía a los oficiales, asignaba las legiones y las tropas auxiliares a las distintas zonas del Im perio y (en el caso de algunos em peradores) dirigía personalm ente a las tropas d u ran te las cam pa­ ñas m ilitares; recibía a los em bajadores de las provincias y de las naciones extranjeras que le presentaban sus saludos, sus dem andas, sus quejas o sus acusaciones, a las que generalm ente el em perador respondía a su vez con u n discurso elocuente (uno de los motivos del enfrentam iento de N eró n con su m adre fue que ésta se em peñaba en sentarse a su lado, como si fu era u n a coem peratriz, cuando acudían a visitarlo los em bajadores extranjeros); el em p erad o r estudiaba asi­ mismo los problem as que le rem itían los gobernadores de las p rovin­ cias (las cartas cruzadas en tre Plinio, g o b ern ad o r de Bitinia, y T ra ­ ja n o son u n b u en ejem plo de ello); cuidaba de la «plëbs» (el pueblo llano de Roma), proporcionándole repartos regulares de trigo o de dinero, ofreciendo espectáculos costosos en el circo o en el anfitea­ tro, em prendiendo vastos planes de construcciones públicas p ara em bellecer la ciudad y aliviar el desem pleo; tenía tam bién el p o d er de elaborar leyes presen tan d o proyectos ante el Senado; y, p o r últi­ mo, era el je fe oficial de la religión del Estado, ya que se reservaba para sí mismo el puesto de «Pontifex Maximus».

El emperador y su trabajo El em p erad o r pasaba la m ayor p arte de su jo rn a d a de trabajo recibiendo o contestando solicitudes y escuchando o sentenciando pleitos. Los ejem plos que vienen a continuación (basados en inciden­ tes y situaciones reales) ofrecen u n a cierta orientación de la variedad de dem andas y problem as que debía atender:

«Los habitantes de u n a ciudad vecina a la n uestra nos h a n ata­ cado y h an herido y m atado a m uchas personas inocentes». «Por favor, concédele la ciudadanía ro m an a a u n m édico que me ha curado de u n a grave enferm edad». «Varias ciudades de esta provincia h an sido dañadas gravem en­ te p o r u n terrem oto; te pedim os que envíes tropas y dinero». «Mi m arido h a padecido el exilio d u ran te m uchos años y ya se en cu en tra viejo y enferm o; apelo a ti p ara que le perm itas re ­ gresar». «Existe u n peligro evidente de que se rebelen las tribus locales; nuestros soldados necesitan refuerzos urgentem ente». «Te rogam os que concedas a n u estra ciudad el privilegio de construir u n tem plo en h o n o r de tu difunto padre». «Mi vecino dice que este esclavo es suyo, pero es m entira; el esclavo es mío». «Te ruego m e concedas el h o n o r del «lätus clävus» (franja p ú r­ p u ra ancha en la toga y en la túnica, que indicaba que u n o era senador)». «El gobernado r de n u estra provincia ha to rtu rad o y ejecutado ilegalm ente a ciudadanos rom anos; te pedim os que sea proce­ sado y castigado». A lgunas de estas dem andas y querellas se presentaban p o r escri­ to; a la m esa del em p erad o r confluía u n a riada de cartas, solicitudes, apelaciones, acusaciones y docum entos de otro tipo. Los d em an d an ­ tes esperaban que el em p erad o r contestara a estos docum entos uno p o r uno, que decidiera sobre lo esencial de la respuesta y en m uchos casos dictara las palabras concretas de la misma, añadiendo en algún caso u n a o dos frases de su p u ñ o y letra. Esta correspondencia solía venir redactada en latín, pero cuando se trataba de la parte oriental del Im perio venía en griego. A lgunas otras dem andas se p resen ta­ b an al em p erad o r personalm ente p o r p arte de los interesados, quie­ nes a veces tenían que reco rrer p ara ello largas distancias. El escritor griego D ión cuenta u n a anécdota que deja p aten te hasta qué p u n to se esperaba que u n em p erad o r ro m an o estuviese a disposición de sus súbditos:

El em perador M arco A urelio p resid ien d o , com o P on tifex M axim u s, u n sa cr ific io

«En uno de sus viajes A driano se vio abordado p o r u n a m ujer que quería presentarle u n a dem anda. Como tenía prisa, le dijo «Estoy m uy ocupado» y rean u d ó la m archa; tras lo cual la m ujer gritó a sus espaldas «¡Entonces, deja de ser em perador!». Al oír aq u e­ llo, A driano dio m edia vuelta, regresó y escuchó la dem anda».

Los colaboradores del emperador Resultaba im posible evidentem ente que u n a sola persona go b er­ n ara u n im perio de cincuenta millones de habitantes sin ayuda alguna y, aunque los em peradores no se m ostraban propensos a com partir el p o d er con otras personas, necesitaban colaboradores leales de varias clases. En asuntos militares el em p erad o r podía acu-

d ir a la guardia p retoriana, que era su guardia personal y podía resultar de u n a enorm e im portancia en tiempos de crisis. En la narración que ofrece Tácito sobre el intento de N erón de asesinar a A gripina, u n a de las prim eras personas a las que el em p erad o r m and a llam ar cuando el plan fracasa es B urro, el prefecto o com an­ dante de la guardia p reto rian a (vid. p. 159, línea 3). C uando el em p erad o r adm inistraba justicia o tenía que tom ar u n a decisión que req u ería consejo, reu n ía a su «consilium» y recababa las opiniones de sus «amïcï». Para las tareas cotidianas de gobierno el em p erad o r se servía de sus esclavos y, sobre todo, de sus libertos. Estos no eran em pleados oficiales del Estado, sino m iem bros de la familia im perial. A lgunos libertos poseyeron u n p o d er y u n a influencia enorm es; p o r ejem plo, en los sucesos relatados en la Escena 48, ju g ó u n p apel esencial el liberto Aniceto, que no sólo ideó el procedim iento p ara llevar a cabo el asesinato de A g rip in a (p. 153, líneas 10-16), sino q ue fue q u ien controló la situación cu an d o fracasó la co n spiración (p. 159, líneas 8-12).

La sucesión U n a de las cuestiones más espinosas que debía afro n ta r u n em p erad o r era la de decidir quién iba a ser su sucesor. U nas veces era el hijo del em p erad o r rein an te el que h ered ab a el cargo de su padre; otras, el em perador, de no te n e r hijos a quien recu rrir, ad o p ­ taba a otro m iem bro de la familia como su hered ero y sucesor. A lgu­ nos em peradores, en cambio, buscaron deliberadam ente fu era de su fam ilia en u n esfuerzo p o r en co n trar la persona más adecuada; el em p erad o r N erva escogió a T rajano, general muy experim entado y querido del pueblo, p ara que le sucediera en el cargo, lo adoptó y lo nom bró su hered ero con preferencia a algunos de sus parientes cer­ canos. No obstante, en m uchas ocasiones, el asunto se dirim ió p o r m edio de la fuerza y la violencia. Esto fue lo que ocurrió, p o r ejem ­ plo, en el año 41 d.C. en que los soldados de la guardia pretoriana, tras asesinar a Caligula, en co n traro n a su tío Claudio escondido en el palacio im perial y lo proclam aron em perador; nadie estaba en condi­ ciones de detenerlos p orque su propia fuerza les despejaba cualquier obstáculo. Y en el 69 d.C., al que se llam ó «el año de los cuatro em pe­ radores», hubo u n a violenta g u erra civil, en la que varios candidatos

rivales, apoyados p o r diferentes facciones del ejército, intentaron proclam arse em peradores cada uno p o r su cuenta.

El culto imperial Los em peradores, a su m uerte, eran p o r regla general deifica­ dos. Recibían el título de «dïvus» (dios) y se les ren d ían honores en form a de preces y sacrificios; se les dedicaban asimismo altares e incluso, en algunas ocasiones, hasta templos. A lgunos em peradores recibieron el culto tributado a los dioses incluso en vida, sobre todo en las provincias orientales del Im perio, do n d e ya existía u n a larga tradición de re n d ir culto divino a sus gobernantes. Para m uchos habitantes del Im perio, u n culto de esta índole era la respuesta n atu ­ ral al inm enso p o d er que poseía el em p erad o r rom ano.

La d eificación d el em perador A ugusto, tallada e n una piedra p reciosa

Lista de control del vocabulario caedes, caedis —asesinato, matanza doñee —hasta que evädö, êvadere, ëvâsï —escapar, librarse incolumis, incolum e —incólume, intacto, sano y salvo latus, lateris —costado, lado, flanco m etuö, m etuere, metux —temer, tener miedo m ünus, m üneris —regalo, don në quis —que nadie, para que nadie, que ningún, para que ningún në quid —que nada, para que nada pectus, pectoris —pecho, corazón (continúa)

pietäs, p ie tätis-piedad, afecto, respeto (hacia (1) los dioses, (2) lafamilia y (3) la patria) prem ö, prem ere, pressi, pressus —apretar, oprimir, aplastar quisque —cada, cada uno velut —como, como si vel... vel —o... o, ya... ya vis —violencia, fuerza Di el significado de: caedere, incolum itas, invadere, m etus, pius

Los numerales ü n u s —un(o) d uo - dos très - tres q u attu o r —cuatro quinque —cinco sex —seis septem - siete octö - ocho novem —nueve decem —diez

prim us —primero secundus —segundo tertius —tercero qu ärtu s —cuarto quintus - quinto sextus - sexto septim us - séptimo octävus —octavo n önus —noveno decim us - décimo

ündecim - once duodecim —doce tredecim —trece quattuordecim —catorce quindecim - quince sëdecim - dieciséis septendecim —diecisiete duodeviginti —dieciocho ündëvïgintï —diecinueve vlgintl —veinte

triginta —treinta q u ad räg in tä - cuarenta q ulnquägintä —cincuenta sexägintä —sesenta septuägintä —setenta octoginta —ochenta n ö n ägintä - noventa centum —cien

ducenti —doscientos trecenti —trescientos q u ad rin g en ti - cuatrocientos q u ingenti - quinientos sescentl —seiscientos

septingenti —setecientos octingenti - ochocientos n o n g en ti —novecientos mille - mil dúo mllia - dos mil, dos millares

UNIDAD IV-B

Suplemento Lingüístico

índice PRIM ERA PARTE: M ORFO LO GÍA N om bres Adjetivos C om parativo y superlativo de los adjetivos y de los adverbios Pronom bres Verbos Indicativo activo Indicativo pasivo Subjuntivo activo Subjuntivo pasivo O tras form as verbales Verbos deponentes Indicativo Subjuntivo O tras form as verbales Verbos irregulares

pág.

178 178 180 182 184 188 188 190 192 193 194 196 196 198 199 200

SEGUNDA PARTE: SINTAX IS Usos de los casos Usos del subjuntivo Proposiciones sustantivas de infinitivo Usos del participio Proposiciones condicionales G erundio y gerundivo O raciones com puestas complejas

204 204 207 209 211 212 214 216

TERCERA PARTE: VOCABULARIO

218

PRIM ERA PARTE: MORFOLOGIA Nombres 1.a declinación 1

PLURAL nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo

PLURAL nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo

3 .a declinación

m.

Puer puerum pueri puerö puerö

templum

mercätor

puellam puellae puellae puella

servus (voc. serve) servum servi servö servö

templum tem pli templó templo

mercatorem mercatoris mercatori mercatore

puellae

servi

pueri

templa

mercatores

puellas puellarum puellis puellis

servos servorum: servis servis

puerös puerorum pueris pueris

templa templorum templis templis

mercatores mercatorum mercatoribus mercatoribus

puella

4.a declinación

SINGULAR nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo

?

m.

f SINGULAR nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo

2.a declinación n.

m.

5.a declinación

f:

n.

m.

manus

genO

dies

manum manus manui manü

genti genus genü genü

diem diëï diëï dië

manüs

genua

diës

manüs manuum manibus manibus

genua genuum genibus genibus

diës diërum diëbus diëbus

m.

m.

m.

f.

n.

n.

n.

leo

civis

rex

urbs

nomen

tempus

mare

leönem leönis leônï leöne

civem

rëgem regis regi rëge

urbem urbis urbï urbe

nömen nominis nomini nomine

tempus temporis tempori tempore

mare maris mari mari

C IV IS

civi cive

leones

cives

rëgës

urbês

nómina

tempora

leones leönum leonibus leonibus

cives civium civibus civibus

rëgës rëgum rëgibus rëgibus

urbês urbium urbibus urbibus

nomina nominum nominibus nominibus

tempora maria temporum marium temporibus maribus temporibus maribus

maria

SINGULAR nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo PLURAL nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo

2

Ejemplos de locativo se hallan en la pág. 206.

3

Sobre los usos de los diferentes casos véanse págs. 204-206.

4

En algunos textos latinos en verso de la U nidad IV-B has encon­ trado frases y oraciones en las que se usa u n n om bre en plural con u n significado singular. Se trata del plural poético. Ejemplo: ignarus s u a së tractare p e r ic la sin saber que estaba manejando su propio peligro

Adjetivos 1 De la p rim era y segunda declinación (o de la prim era clase): femenino

neutro

bona

bonum

bonam bonae bonae bonä

bonum boni bonö bonö

boni

bonae

bona

bonös .bonörum

bonäs bonärum bonis bonis

bona bonörum,

masculino

femenino

neutro

pulcher

pulchra

pulchrum

pulchrum pulchri pulchro pulchro

pulchram pulchrae pulchrae pulchrä

pulchrum pulchri pulchro pulchrö

pulchri

pulchrae

pulchra

pulchros .pulchrorum

pulchräs pulchrarum pulchris pulchris

pulchra pulchrorum,

masculino SINGULAR nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo PLURAL nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo

SINGULAR nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo PLURAL nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo

bonus (voc. bone) bonum boni bonö bonö

Suplemento Lingüístico

2 De la tercera declinación (o de la segunda clase): mase, SINGULAR nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo PLURAL nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo

PLURAL nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo

fern.

fortis , fortem

neutro

mase,

forte

fëlix

fo r te ,

felicem

y

fortes , fortes

fern.

ingëns , ingentem

fortia

felices

, ingentës ingentium ingentibus ingentibus

fëlïx,

fortia,

felices

fëlïcia fëlïcia. fëlïcium fëlîcibus fëlïcibus

neutro

mase,

y

ingëns

longior

ingëns ,

longiorem

ingentis ingenti ingentï

ingentës

neutro

fêlïcis fëlîcl fêlïcï

fortium fortibus fortibus

y

fern.

fêlïx

fortis fortï fortï

mase, SINGULAR nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo

y

fern.

neutro

longius longius , longiöris longiori longiöre

ingentia

longiores

ingentia ,

longiores

longiora lon giora, longiorum longioribus longioribus

Suplemento Lingüístico

Comparativo y superlativo de los adjetivos y de los adverbios 1

Adjetivos: longus largo pulcher hermoso fortis valiente fêlix feliz prüdëns prudente facilis fácil

comparativo longior más largo pulchrior más hermoso fortior más valiente fêlïcior másfeliz. prüdentior más prudente facilior másfácil

superlativo longissimus muy largo / larguísimo / el más largo pulcherrimus muy hermoso / hermosísimo / el más hermoso fortissimus muy valiente / el más valiente felicissimus muy feliz / el másfeliz prüdentissimus muy prudente / el más prudente facillimus muy fácil / el másfácil /facilísimo

Form as irregulares: bonus bueno malus malo magnus grande parvus pequeño multus mucho multl muchos

melior mejor peior peor maior mayor minor menor plüs más plürës muchos más

optimus muy bueno / buenísimo / el mejor pessimus muy malo / malísimo / el peor maximus muy grande / grandísimo / el mayor minimus muy pequeño / el menor / mínimo plürimus la mayor parte plüriml muchísimos, la mayoría

La declinación del adjedvo com parativo «longior, longius» se en cu en tra en la pág. 181. Los adjetivos superlativos com o «longissimus, longissima, longis­ sim um » se declinan com o «bonus, bona, bonum » (vid. pág. 180).

Adverbios: late extensamente pulchre hermosamente fortiter valientemente féliciter felizmente prüdenter prudentemente facile fácilmente

comparativo lätius más extensamente pulchrius más hermosamente fortius más valientemente félícius másfelizmente prudentius más prudentemente facilius másfácilmente

superlativo latissime muy extensamente pulcherrime muy hermosamente fortissime muy valientemente fëlïcissimë muyfelizmente prudentissime muy prudentemente facillime muyfácilmente

melius mejor peius peor magis más minus menos plus más

optim e muy bien pessime muy mal máxime muy, muchísimo minime muy poco plürimum muchísimo

Form as irregulares: bene bien male mal m agnopere mucho paulum poco multum mucho

Pronombres 1

ego y tü («yo», «tú», etc.) plural

singular nominativo acusativo genitivo dativo ablativo

2

ego me mei mihi me

vös vos vestrum vôbïs vôbïs

së («se», «a sí mismo», «a él mismo», etc.)

acusativo genitivo dativo ablativo

3

nös nös nostrum nôbîs nöbls

tü te tul tibí te

singular

plural

së suî sibi së

së su! sibi së

hic («este», «esta», etc.) plural

singular masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ablativo

hic . hunc

' höc

haec hanc huius huic häc

neutro

masculino femenino

neutro

hoc hoc,

hi hös .hörum

haec haec h ö ru m ,

höc

hae häs härum his his

ille («aquel», «aquella», etc.; a veces se traduce tam bién p o r «él», «ella», etc.) plural

singular masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ablativo

ille , illum

' illö

illa illam illïus illi illä

neutro

masculino femenino

illud illud ,

illi illös ,illörum

illö'

illae illâs illärum illis illis

neutro illa illa illörum,

Suplemento Lingüístico

5

ipse («mismo», «yo mismo», «tú mismo», «él mismo», etc.) singular

plural

masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ■ ablativo

ipse , ipsum

ipso

ipsa ipsam ipsîus ÎRSÎ ipsa

neutro ipsum ip su m ,

masculino femenino ipsî ipsös , ipsörum

ipso

ipsae ipsäs ipsärum ipsis ipsls

neutro ipsa ipsa ipsörum ,

is («él», «ella», etc.; tam bién se puede utilizar con el significado de «aquel», «aquella», «ese», «esa», etc.) singular

plural

masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ablativo

is , eum

f

-

eo

ea earn eius eí ea

neutro id id ,

masculino femenino eï eös , eörum

eo

eae eäs eärum eis' eïs

neutro ea ea eörum ,

Para ejem plos en que las form as de «is» se utilizan con el pronom bre relativo «quï», véase el párrafo 9 de la pág. 187.

ídem («el mismo», «la misma», etc.) singular

plural

masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ablativo

ídem , eundem

' eôdem

eadem eandem eiusdem eïdem eâdem

neutro

masculino femenino

idem idem ,

eldem eaedem eadem eösdem eäsdem eadem eörundem eärundem eörundem , eîsdem eisdem

eôdem

neutro

Suplemento Lingüístico

8

qui («que», «el cual», «quien»; utilizado tam bién al com ienzo de oración con el significado de «él», «éste», etc.) singular

plural

masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ablativo

qui , quem

quo

quae quam cuius cui qua

neutro

masculino femenino

quod quod,

qui · quae quös quäs t quorum quarum quibus quibus

quo

neutro quae quae quorum ,

Observa de nuevo el relativo de coordinación: tertiä h ö rä d ux advenit, quem cum conspexissent, milites m ag­ n u m clam orem sustulerunt. E l general llegó a la hora tercera. Al verlo los soldados, levantaron un enorme griterío. deinde n ü n tiï locütï sunt, q u o ru m verbis obstupefactus, rêx diü tacebat. Luego hablaron los mensajeros. Atónito por sus palabras, el rey guardó silencio durante largo tiempo. pontifex ipse tem plum dedicävit. quö facto, om nës plauserunt. El pontífice mismo consagró el templo. Hecho esto, todos aplaudieron.

9

O bserva de nuevo cómo las distintas form as del pronom breadjetivo «is» se p u ed en utilizar como antecedentes del p ro n o m ­ bre relativo «quí»: 1 is quí illam fabulam narravit m entiebatur. El que contó aquella historia estaba mintiendo. 2 ex quï fü g ë ru n t m ox capientur. Los que han huido serán capturados enseguida. 3 id quod n ü n tiu s dxxit nos máxime perturbavit. Lo que dijo el mensajero nos alarmó muchísimo. 4 eâs villas vëndidï quae m ê m inim e delectäbant. He vendido las villas que menos me gustaban. Señala en cada u n a de las oraciones anteriores el antecedente, el p ro nom bre relativo y la proposición de relativo. En la Escena 45 te has encontrado oraciones en las q u e el antece­ dente aparece detrás de la proposición de relativo o incluso no aparece: 5 quí te herí culpäbat, is të hodië laudat. E l que te culpaba ayer te alaba hoy. 6 quae dom inus iussit, ea servös efficere oportet. Conviene que los esclavos ejecuten lo que el amo ha ordenado. 7 quod potuï, fëcï. Hice lo que pude o He hecho lo que he podido. Señala en cada oración el p ro n o m b re relativo, la proposición de relativo y el antecedente (si lo hay).

10 quídam («un tal», «un cierto», etc.) singular

plural

masculino femenino nominativo quídam acusativo . quendam genitivo dativo ablativo quödam

neutro

masculino

quaedam quoddam quídam quandam quoddam, quösdam cuiusdam , quôrundam cuidam quädam quodam ’

femenino

neutro

quaedam quaedam quâsdam quaedam quärundam quôrundam, quibusdam quibusdam

Verbos Indicativo activo primera conjugación

segunda conjugación

tercera conjugación

cuarta conjugación

PRESENTE portó portas portat portamus portätis portant

doceö docës docet docêmus docetis docent

trahö trahis trahit trahimus trahitis trahunt

audio audïs audit audïmus audïtis audiunt

traham trahes trahet trahemus trahetis trahent

audiam audies etc.

trahebam trahebas etc.

audiebam audiêbâs etc.

FUTURO IMPERFECTO docebo portäbö docebis portabis portabit etc. portäbimus portabitis portabunt PRETÉRITO IMPERFECTO docebam portabam docebas portabas etc. portabat portabamus portabatis portabant

2

En la Escena 44 te has en contrado el presente histórico que sirve p ara describir hechos ocurridos en el pasado: täb u eran t cërae; nüdös quatit ille lacertos, rêm igiôque carëns nön ülläs percipit auras. La cera se había derretido; agita él sus brazos desnudos, y, desprovisto de remos, no hace presa en aire alguno. El presente histórico se p u ed e trad u cir p o r el p resente castellano (como en el ejem plo anterior) o p o r u n pretérito. O bserva de nuevo el uso del p resente histórico en oraciones que contienen u n a proposición con «dum» («mientras»): d u m cëterï labörant, duo serví effügêrunt. Mientras los demás trabajaban, escaparon dos esclavos.

primera conjugación

segunda conjugación

tercera conjugación

cuarta conjugación

trâxï traxisti etc.

audivi audivisti etc.

träxerö traxeris etc.

audivero audiveris etc.

träxeram träxeräs etc.

audiveram audiveras etc.

PRETÉRITO PERFECTO porta vï portavisti portavit portavimus portavistis portaverunt

docui docuisti etc.

FUTURO PERFECTO portäverö portaveris portaverit portaverimus portaveritis portaverint

docuero docueris etc.

PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO portaveram portaveras portaverat portaveramus portaveratis portaverant

4

docueram docueras etc.

En la U nidad IV-B te has encontrado u n a nueva form a p a ra la tercera persona del plural del pretérito perfecto de indicativo: portavere = po rtav eru n t träxere = trax eru n t O tros ejemplos: audïvëre; recitavere; scrïpsëre; praebuëre.

primera conjugación

segunda conjugación

tercera conjugación

cuarta conjugación

doceor doceris docetur docemur docemini docentur

trahor traheris trahitur trahimur trahimini trahuntur

audior audiris auditur audimur audimini audiuntur

trahar traheris trahetur trahemur trahemini trahentur

audiar audieris etc.

trahebar trahebaris etc.

audiebar audiebaris etc.

PRESENTE portor portäris portatur portamur portâminï portantur

FUTURO IMPERFECTO portabor portaberis portäbitur portabimur portabimini portabuntur

docebor doceberis etc.

PRETÉRITO IMPERFECTO portabar portabaris portabatur portabamur portabamini portabantur

2

docebar docebaris etc.

T rad u ce cada u n a de estas form as verbales; a continuación pása­ las de singular a plural: 1 portabor; laudabor; docêbor; m onëbor. 2 trah ar; cögar; audiar; im pediar. T rad u ce cada u n a de estas otras form as verbales; a continuación pásalas tam bién de singular a plural: 3 portäberis; cüräberis; doceberis; moveberis. 4 traheris; mitteris; audieris; custodieris.

primera conjugación

segunda conjugación

tercera conjugación

cuarta conjugación

tractus sum tractus es etc.

audïtus sum audïtus es etc.

tractus erö tractus eris etc.

audïtus erö audïtus eris etc.

tractus eram tractus eräs etc.

audïtus eram audïtus eräs etc.

PRETÉRITO PERFECTO portatus sum portätus es portätus est portati sumus portäfi estis portât! sunt

doctus sum doctus es etc.

FUTURO PERFECTO portätus erö portätus eris portätus erit portât! erimus portat! eritis portât! erunt

doctus erö doctus eris etc.

PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO portätus eram portätus eräs portätus erat portât! erämus portât! erätis portât! erant

4

doctus eram doctus eräs etc.

T rad u ce los ejem plos siguientes; luego, con la ayuda del p á rra ­ fo 1, pásalos de pretérito perfecto a presente, conservando la mism a persona y nú m ero , y traduce de nuevo. Por ejemplo, «au­ ditus sum» («he sido oído» / «fui oído») pasaría a «audior» («soy oído»). portât! sunt; audïtus es; tractus est; doctï sum us; m ütâtï estis; im peditus sum.

primera conjugación

segunda conjugación

tercera conjugación

doceam doceäs doceat doceamus doceätis doceant

traham trahäs trahat trahamus trahatis trahant

audiam audiäs audiat audiamus audiatis audiant

traherem traheres etc.

audirem audires etc.

traxerim traxeris etc.

audiverim audiveris etc.

traxissem traxisses etc.

audivissem audivisses etc.

,

cuarta conjugación

PRESENTE portem portes portet portemus portetis portent

PRETÉRITO IMPERFECTO portärem portares portäret portaremus portaretis portarent

docerem docêrës etc.

PRETÉRITO PERFECTO portaverim portaveris portaverit portaverimus portaveritis portaverint

docuerim docueris etc.

PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO portavissem portavisses portavisset portavissemus portavissetis portavissent

2

docuissem docuisses etc.

Sobre los usos del subjuntivo véanse págs. 207-208.

Subjuntivo pasivo 1 El PRESENTE de subjuntivo pasivo (introducido en la Escena 41) es como sigue: porter porteris portetur portemur portëminï portentur

docear docearis doceätur doceämur doceâmin! doceantur

trahar trahäris trahätur trahämur trahamini trahantur

audiar audiaris audiatur audiamur audiamini audiantur

El P R E T É R IT O IM PER FECTO de subjuntivo pasivo (introdu­ cido en la Escena 4 3 ) se conjuga así: portarer portareris portaretur portârêmur portaremini portarentur

docerer docereris etc.

traherer trahereris etc.

audirer audireris etc.

El P R E T É R IT O PER FEC TO de subjuntivo pasivo (introducido en la Escena 4 8 ) se conjuga así: portatus sim portatus sïs portatus sit portati simus portati sitis portati sint

doctus sim doctus sis etc.

tractus sim tractus sis etc.

auditus sim auditus sis etc.

Por último, aquí tienes el PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO de subjuntivo pasivo (introducido en la Escena 4 6 ): portatus essem portatus essês portâtus esset portât! essëmus portât! essetis portat! essent

doctus essem doctus esses etc.

tractus essem tractus essês etc.

auditus essem auditus essês etc.

Suplemento Lingüístico Otras formas verbales 1

2

IMPERATIVO SINGULAR Y PLURAL porta, pórtate doce, docete trahe, trahite

audî, audïte

PARTICIPIO PRESENTE portâns docëns

audiens

trahëns

El participio p resente se declina como el adjetivo «ingens» (vid. pág. 181), excepto ei ablativo del singular que suele term in ar en «-e», p. ej. «portante», «docente».

3

PARTICIPIO PERFECTO PASIVO portatus doctus

tractus

audïtus

Para los participios perfectos activos, véase el apartado «Verbos deponentes», pág. 199.

4

PARTICIPIO FUTURO portaturus docturus

tracturus

audïtürus

El participio perfecto pasivo y el participio fu tu ro se declinan com o «bonus, bona, bonum » (pág. 180). Ejemplos de los usos del participio se hallan en la pág. 211.

5 6

IN FIN ITIV O PRESENTE ACTIVO portare docere

trahere

audTre

IN FIN ITIV O PRESENTE PASIVO portan docêrï

trahi

audïrï

En la Escena 48, pág. 161, se describe otra m an era de usar los in­ finitivos presentes activos y pasivos (el llam ado infinitivo histórico).

7 8 9

IN FIN ITIV O PERFECTO ACTIVO portavisse docuisse

traxisse

audivisse

IN FIN ITIV O PERFECTO PASIVO portätüs esse doctus esse

tractus esse

audttus esse

INFINITIVO FUTURO ACTIVO portaturus esse doctürus esse

tractürus esse

audïtürus esse

Sobre el uso del infinitivo en las proposiciones subordinadas sus­ tantivas (enunciativas indirectas) véanse págs. 209-211. 1 0 GERUNDIO

El gerundio se declina como sigue: acusativo genitivo dativo ablativo

portandum portandi portando portando

docendum docendï docendö docendö

trahendum trahendi trahendo trahendo

audiendum audiendi audiendo audiendo

O bserva que el geru n d io se declina com o los nom bres neutros de la segunda declinación (p. ej. «templum »); p ero no tiene ni nom inativo ni plural. Sobre el uso y la traducción del gerundio véase pág. 214. 11 GERUNDIVO portandus

docendus

trahendus

audiendus

Los gerundivos se declinan como «bonus, bona, bonum » (p. 180). Sobre los usos y traducciones del gerundivo véanse págs. 214-215.

Verbos deponentes Indicativo 1 Observa atentam ente las formas de los verbos deponentes «cönor» («intento»), «vereor» («temo»), «loquor» («hablo») y «m entior» («miento»). primera conjugación

segunda conjugación

tercera conjugación '

cuarta conjugación

PRESENTE cönor cönäris cönätur cönämur cönäm inl cönantur

vereor verêris veretur verëmur verëminï verentur

loquor loqueris loquitur loquimur loquimini loquuntur

m entior mentiris mentitur mentimur m entimini mentiuntur

verebor vereberis etc.

loquar loqueris loquêtur loquëmur loquëminî loquentur

mentiar mentieris etc.

loquebar loquebäris etc.

mentiebar mentiebäris etc.

FUTURO cönäbor cönäberis cönäbitur cönäbimur conabimini conabuntur

PRETÉRITO IMPERFECTO cönäbar verëbar cönäbäris verëbâris cönäbätur etc. cönäbämur cönäbämim conabantur

2

Busca en el párrafo 1 las form as latinas correspondientes a estas castellanas: intenta; habláis; tememos; m iento; tem eré; hablarem os; in ten ta­ ban; mentías. ¿Cómo se dirían tam bién en latín estas otras? tem erá; m entirem os; temíais; m entían.

3

Di el significado de: 1 loquitur; vereris; m entim ur; cônâm inï. 2 cönäbor; verebim ur; loquar; m entientur. 3 loquebaris; cönäbäm ur; verebar; m entiëbâm inï.

primera conjugación

segunda conjugación

tercera conjugación

cuarta conjugación

locütus sum locütus es etc.

mentitus sum mentitus es etc.

locütus erö locütus eris etc.

mentitus erö mentitus eris etc.

locütus eram locütus eräs etc.

mentitus eram mentitus eräs etc.

PRETÉRITO PERFECTO cönätus sum cönätus es cönätus est cönätl sumus cönätl estis cönätl sunt

veritus sum veritus es etc.

FUTURO PERFECTO cönätus erö cönätus eris cönätus erit cönätl erimus cönätl eritis cönätl erunt

veritus erö veritus eris etc.

PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO cönätus eram cönätus eräs cönätus erat cönätl erämus cönätl erätis cönätl erant

veritus eram veritus eräs etc.

T raduce los ejem plos que hay aquí debajo; luego, con la ayuda del p árrafo 1, pásalos de pretérito perfecto a presente, conser­ vando la mism a persona y núm ero, y vuelve a traducir. Por ejem ­ plo, «m entitus sum» («he mentido» / «mentí») pasaría a «mentior» («miento»). cönätus es; locütus sum; veritï sum us; m entïtï estis; p recâtï sunt; secütus est.

Suplemento Lingüístico Subjuntivo Estas son las form as del subjuntivo de los verbos deponentes. C om páralas con las del subjuntivo pasivo dé la pág. 193. primera conjugación

segunda conjugación

tercera conjugación

cuarta conjugación

PRESENTE DE SUBJUNTIVO (introducido en la Escena 41 ) cöner cônëris cönetur cônëmur cônëm inï cönentur

verear vereäris vereätur vereämur vereâminï vereantur

loquar loquäris loquätur loquämur loquämim loquantur

mentiar mentiäris mentiätur mentiämur mentiämim mentiantur

PRETÉRITO IMPERFECTO DE SUBJUNTIVO (introducido en la Escena 43) cönärer conareris cönäretur cönäremur conaremini conarentur

verërer verereris etc.

loquerer , loquerëris etc.

mentirer mentïrëris etc.

PRETÉRITO PERFECTO DE SUBJUN TIV O (introducido en la Escena 48) cönätus sim cönätus sîs cönätus sit' cônâtï stmus cônâtï sïtis cônâtï sint

veritus sim veritus sis etc.

locutus sim locutus S ÏS etc.

mentïtus sim mentïtus sïs etc.

PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO DE SUBJUNTIVO (introducido ¡en la Escena 46) cönätus essem cönätus essës cönätus esset cônâtï essëmus cônâtï essetis cônâtï essent

veritus essem veritus essës etc.

locutus essem locutus essës etc.

mentïtus essem mentïtus essës etc.

Otras formas de los verbos deponentes 1

2 3

PARTICIPIO PRESENTE cönäns verëns

loquêns

mentiêns

PARTICIPIO PERFECTO ACTIVO cönätus veritus locütus

mentitus

PARTICIPIO FUTURO cönätürus veritürus

mentïtürus

locütürus

Los participios perfectos deponentes (activos) y fu tu ro s se decli­ nan como «bonus, bona, bonum » (vid. pág. 180).

4 5 6

INFINITIVO PRESENTE cönärl verërï

loqui

mentiri

INFINITIVO PERFECTO cönätus esse veritus esse

locutus esse

mentitus esse

INFINITIVO FUTURO cönätürus esse veritürus esse

locütürus esse

mentïtürus esse

Verbos Irregulares 1

Indicativo PRESENTE sum es est sumus estis sunt

possum potes potest possumus potestis possunt

eö ÏS

lt ïmus ïtis eunt

FUTURO IMPERFECTO Ibö erö poterö ibis eris poteris ïbit erit poterit erimus poterimus Ibimus eritis poteritis Ibitis erunt poterunt Ibunt

volö vis vult volumus vultis volunt

ferö fers fert ferimus fertis ferunt

capiö capis capit capimus capitis capiunt

volam voles etc.

feram ferês etc.

capiam capies etc.

-

PRETÉRITO IMPERFECTO eram poteram Ibam eräs poteräs Ibäs etc. etc. etc.

volebam volebas etc.

ferebam ferêbâs etc.

capiebam capiebäs etc.

PRETÉRITO PERFECTO il fut potui iistï fuistï potuisti etc. etc. etc.

volui voluisti etc.

tuli tulisti etc.

ce pi cepisti etc.

FUTURO PERFECTO fuerö potuerô fueris potueris etc. etc.

voluero volueris etc.

tulerö tuleris etc.

ceperö ceperis etc.

tuleram tuleras etc.

ceperam ceperäs etc.

ierö ieris etc.

PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO volueram fueram potueram ieram volueräs fueräs potueräs ieràs etc. etc. etc. etc.

2

En la Escena 46 te has encontrado oraciones en las que se han om itido form as del verbo «sum» (p. ej. «est», «erat», etc.). iam h ö ra diëï prïm a. Era ya la primera hora del día.

3

Subjuntivo PRESENTE sim possim sis possîs sit etc. sïmus sïtis sint

eam eäs etc.

velim velïs etc.

feram feras etc.

capiam capias etc.

PRETÉRITO IMPERFECTO essem possem ïrem essës possës îrës etc. etc. etc.

vellem vellës etc.

ferrem ferrës etc.

caperem caperes etc.

PRETÉRITO PERFECTO fuerim potuerim ierim fueris potueris ieris etc. etc. etc.

voluerim volueris etc.

tulerim tuleris etc.

ceperim ceperis etc.

tulissem tulissës etc.

cepissem cëpissës etc.

PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO fuissem potuissem iissem voluissem fuissës potuissës iissës voluissës etc. etc. etc. etc.

4

Infinitivos INFIN ITIV O PRESENTE esse posse ïre

velle

ferre

capere

INFIN ITIV O PERFECTO fuisse potuisse iisse

voluisse

tulisse

cepisse

INFIN ITIV O FUTURO futürus esse — iturus esse (a veces fore)



lätürus esse captürus esse

5

«ferö» y «capio» se conjugan así en pasiva: Indicativo

PRESENTE feror ferris fertur ferimur ferimini feruntur

capior caperis capitur capimur capimini capiuntur

FUTURO IMPERFECTO ferar fereris etc.

capiar capiëris etc.

PRETÉRITO IMPERFECTO ferebar ferebaris etc.

capiebar capiëbâris etc.

PRETÉRITO PERFECTO latus sum lâtus es etc.

captus sum captus es etc.

FUTURO PERFECTO lätus erö latus eris etc.

captus erö captus eris etc.

PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO captus eram latus eram lâtus eras etc. captus eras etc.

Subjuntivo

PRESENTE ferar feraris etc.

capiar capiäris etc.

PRETÉRITO IMPERFECTO ferrer ferrëris etc.

caperer capereris etc.

PRETÉRITO PERFECTO lâtus sim lâtus sïs etc.

captus sim captus sïs etc.

PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO latus essem captus essem lâtus essës etc. captus essës etc. PARTICIPIO PERFECTO PASIVO latus captus INFINITIVO PRESENTE PASIVO capi ferri INFIN ITIV O PERFECTO PASIVO lâtus esse captus esse

En la Escena 41 te has encontrado el verbo irreg u lar «fio» («soy hecho», «llego a ser», etc.): PRESENTE DE INDICATIVO fió

fis fit fiunt

INFINITO PRESENTE fieri PRESENTE DE SUBJUNTIVO fïam fias etc.

FUTURO fïam fies fíet etc. PRET. IMPERF. DE INDICATIVO fiébam fïêbâs etc.

PRET. IMPERF. DE SUBJUNTIVO fierem fierës etc.

Las form as del sistema de presente de «fio» se utilizan como form as pasivas de «fació»: servi nihil faciunt. Los esclavos no hacen nada.

nihil fit. Nada es hecho o Nada se hace o No ocurre nada.

populus m ê rêgem faciet. El pueblo me hará rey.

rex fiam. Seré hecho rey o Llegaré a ser rey.

Los tiem pos del sistema de perfecto de «facio» en pasiva se for­ m an como los de los dem ás verbos: equites im petum fêcërunt. Los jinetes hicieron un ataque.

im petus ab equitibus factus est. Un ataque fu e hecho por losjinetes.

SEGUNDA PARTE: SINTAXIS Usos de los casos 1

2

3

nominativo p o e ta recitäbat.

E l poeta estaba recitando.

vocativo cavé, d o m in e !

¡Cuidado, amo!

acusativo 3a a m ic o s prodidisti. 3b m u lta s h ö rä s iter faciebam. 3c p e r a q u a m ; in u rb e m

Traicionaste a tus amigos. Yo viajaba muchas horas. (C om para con 6d) por el agua; a la ciudad. (C om para con 6e)

genitivo 4a fides so c io ru m m e o ru m la lealtad de mis compañeros 4b p aru m c ib i poca comida 4c eques su m m ae a u d a c ia e jinete de una audacia muy grande (C om para con 6b) dativo 5a c o n iu g ï pecüniam Devolvi el dinero a mi esposa. reddidi. 5b lë g ib u s parem us. Nos sometemos a las leyes. 5c faber m a g n ö a u x iliö El artesano será de una gran erit. ayuda. 5d En la Escena 45 te encontraste el dativo usado en oracio­ nes com o ésta: füres m ih i om nia Los ladrones me lo robaron todo. abstulerunt.

Suplemento Lingüístico 5e

O bserva aten tam en te el siguiente uso del dativo: est n ô b ïs nülla spës. No tenemos ninguna esperanza. O tros ejemplos: 1 est m ihi villa. 2 eran t nôbïs m ultae gemmae. 3 consules, quibus est sum m a potestas, të adiuväbunt.

6

ablativo 6a v u ln e rib u s confectus 6b hom ö v u ltü se v e ro 6c 6d 6e 6f

postrado por las heridas hombre de semblante severo (C om para con 4c) c la r a g e n te nätus nacido defamilia ilustre te r tio m ë n se revënit. Regresó al tercer mes. (C om para con 3b) ex h o rtïs ; in B r ita n n iä de los jardines; en Britania (C om para con 3c) perîtior f r ä tr e sum. Soy más diestro que mi hermano. Este últim o uso tiene el nom bre de ablativo comparativo.

6g T am bién te has encontrado el ablativo d ep en d ien d o de adje­ tivos (p. ej. «dignus») o de verbos (p. ej. «ütor» y «careo»), digno de castigo dignus s u p p lic iö n ä v ib u s ütëb âtu r. Utilizaba barcos. 6h En algunos poem as latinos de la U nidad IV-B te has encon­ trado otras form as de usar el ablativo. Por ejem plo en la Escena 47 te encontraste oraciones com o éstas: exarsit dolor o ssib u s. p e la g ô d ëcu rrit a p e r tö

La indignación se inflamó en sus huesos. Navega en mar abierto.

Sobre las frases de ablativo absoluto véase pág. 211.

Suplemento Lingüístico

7

O bserva atentam ente estos ejemplos:

Rômae m anëbam . (Yo) permanecía en Roma. 2 L ondinii habitam us. Vivimos en Londres. 1

3 N eapoli m ortuus est. Murió en Ñapóles. 4 quid Pom peiis accidit? ¿Qué sucedió en Pompeya ?

Las palabras que aparecen en trazo grueso están en el caso lla­ m ado locativo. El locativo es u n caso que poseen solam ente los nom bres de ciu­ dades y de islas pequeñas y algunos nom bres com unes; de ahí que no sea incluido n orm alm ente en los cuadros de las declina­ ciones. En la p rim era y segunda declinación en singular tiene la m ism a term inación que el genitivo; en la tercera coincide con el dativo; en plural coincide en todas con el ablativo. O bserva el locativo de «domus» («casa») y «rüs» («campo»): 5

dom í dorm iebat. Estaba durmiendo en casa.

6 rürï num q u am laboro. Nunca trabajo en el campo.

O tros ejemplos: 7 hanc epistulam Ephesï scrïbô. 8 A thênïs m anebim us. 9 milites in castrïs Dëvae erant. 10 rü rï ötiösus sum.

Usos del subjuntivo 1 «cum» + pretérito imperfecto o pluscuamperfecto («cum» histórico) cum provinciam circum irem , incendium N icom ediae coortum est. Estando yo recorriendo la provincia, se produjo un incendio en Nicomedia. 2 Proposiciones interrogativas indirectas milites cognoscere volunt ubi senex gem m äs celaverit. Los soldados quieren saber dónde ha ocultado el anciano· las joyas. A veces el verbo de la proposición principal (p. ej. «rogo», «scio», etc.) se coloca detrás de la interrogativa indirecta: u tru m custös esset an carnifex, nëm ô sciëbat. Nadie sabía si era un guardián o mi verdugo. 3 Proposiciones finales hic m anebo, u t villam defendam . Me quedaré aquí para defender la dudad. princeps Plinium ë misit qu i Bithynos regeret. El emperador envió a Plinio a gobernar a los bitinios. tacebam us, ne ä centurione audirem ur. Callábamos para no ser oídos por el centurión. 4 Proposiciones sustantivas volitivas (o imperativas indirectas) te m oneo u t lëgibus päreäs. Te aconsejo que obedezcas las leyes. medicus nobis im peravit ne in grederem ur. El médico nos mandó que no entráramos. 5 Proposiciones consecutivas barbar! tot hastäs coniëcêrunt u t plürim ï équités vuln eraren tu r. Los bárbaros arrojaron tantas lanzas que fueron heridos muchísimos jinetes.

Suplemento Lingüístico

6

Con «priusquam» («antes de que») y «dum» («hasta que»), ablbó, priusquam ä dom inö agnoscar. Me marcharé antes de que mi amo me reconozca.;

7

Proposiciones sustantivas de temor. verebam ur ne om nês naves dëlêtae essent. Temíamos que fuesen destruidos todos los barcos.

/

perïculum est ne occidaris. Existe el riesgo de que seas matado. 8

En la Escena 45 te has en contrado el subjuntivo yusivo: lüdós spectemus! / Contemplemos los juegos!

9

epistulam statim recitet. Que lea la carta inmediatamente en voz alta.

T rad u ce los ejem plos siguientes, consultando, si es preciso, los cuadros del subjuntivo de las págs. 192-193 y 198: 1 senex militibus persuasit u t arm a deponerent. 2 fugite, priusquam ä custodibus capiäminl. 3 am ïcï tu l tim ëbant ne interfectus essës. 4 proficiscamur! 5 cum pecüniam repperissem , revënï. 6 rëx captivis pepercit ne crüdëlis vidêrëtur. 7 tan tu s e ra t strepitus u t om nës terrerem u r. 8 quârë Im p erato r Agricolam revocäverit, nescio. 9 aquam ferte, quä flam m as exstinguam ! 10 Salvius nun c respondeat. Justifica el uso del subjuntivo en cada oración.

10

Para ejem plos del subjuntivo en las proposiciones condicionales véanse pp. 212-213.

11

P ara ejem plos de subjuntivo p o r atracción m odal véanse los párrafos 4 y 5 de la pág. 217.

12

Para ejem plos de subjuntivo en interrogativas deliberativas véase p. 156, Escena 48.

Proposiciones sustantivas de infinitivo (o enunciativas indirectas) 1

Desde la U nidad IV-A en adelante te has en co n trad o proposicio­ nes sustantivas o completivas constituidas p o r u n nom bre o p ro ­ nom bre en acusativo y u n verbo en infinitivo. V an introducidas p o r u n verbo de «entendim iento», «sentido» o «lengua» en pre­ sente o en pasado (pretérito perfecto o im perfecto). Observa de nuevo que este hecho p roduce que el infinitivo se traduzca de m anera diferente. 1 Infinitivo presente activo credo principem Agricolae invidere. Creo que el emperador envidia a Agrícola. credebam principem Agricolae invidere. Creía que el emperador envidiaba a Agrícola. (Compáralas con la enunciativa directa: ‘princeps Agricolae invidet.’) 2

Infinitivo presente pasivo seit m ultas provincias á latronibus vexarî. Sabe que muchas provincias son molestadas por los bandidos. sciebat m ultas provincias ä latronibus vexari. Sabía que muchas provincias eran molestadas por los bandidos. (Compara con: ‘m ultae provinciae ä latronibus v exantur.’)

3

Infinitivo perfecto activo centurio hostes dïcit constitisse. El centurion dice que el enemigo se ha detenido. centurio hostes dixit constitisse. El centurion dijo que el enemigo se había detenido. (Compara con: ‘hostes co n stiteru n t.’)

4

Infinitivo perfecto pasivo fem ina m aritum servatum esse putat. La mujer piensa que su marido ha sido salvado. fem ina m aritum servätum esse putävit. La mujer pensó que su marido había sido salvado. (Compara con: ‘m aritus servatus est.’)

Suplemento Lingüístico

5

Infinitivo futuro activo senätöres pro certö h ab en t cïvës n um quam cessürös esse. Los senadores dan por seguro que los ciudadanos nunca cederán. senätöres pro certö h ab ëb an t cïvës n um quam cessürös esse. Los senadores daban por seguro que los ciudadanos nunca cederían. (Compara con: ‘cïvës n u m q u am cèdent.’) El verbo de la proposición principal (p. ej. «credo», «dicit», «putat»...) se p u ed e colocar d elan te de la subordinada sustan­ tiva (como en el ejem plo 1), en m edio de ella (ejemplo 3) o detrás de ella (ejemplo 4).

2

O bserva cóm o se traduce cuando el verbo principal es «negó» : iuvenis negâvit së pecüniam perdidisse. El joven negó que él hubiese derrochado el dinero. O bien, El joven dijo que él no había derrochado el dinero.

3

O tros ejemplos: 1 2 3 4 5 6 V 8 9 10

4

n au ta dïcit së nävem m ox refectü ru m esse. n áu ta dïxit së nävem mox refectü ru m esse. scio m agnum periculum nôbïs im m inëre. sciebam m agnum periculum nôbïs im m inëre. d ux eum discessisse crëdit. d ux eum discessisse crëdëbat. n ü n tiï villas n eg an t dëlëtâs esse. n ü n tiï vïllâs neg âv ëru n t dëlëtâs esse. audiö m ultös captivos ad m ortem cotïdië dücï. audïvï m ultos captivos ad m ortem cotïdië dücï.

A veces ú n a sustantiva de infinitivo va seguida inm ediatam ente de otra: rëx dïxit Röm änös exercitum paravisse; m ox prïm ôs mïlitës adventürös esse. El rey dijo que los romanos habían preparado un ejército; (y) que los pri­ meros soldados llegarían en seguida.

Suplemento Lingüístico

O bserva que el verbo «díxit» no se rep ite en la segunda p arte de la oración anterior. Pero el uso del acusativo («prïm ôs milites») y del infinitivo («adventürós esse») deja a las claras que se trata de u n a subordinada sustantiva. O tros ejemplos: 1 servus nüntiävit consulem m orbo gravï afflïgï; médicos de vïtâ eius dëspërâre. 2 fäm a vagäbätur decem captivos ë carcere liberatos esse; Im p erätö rem enim eis ignovisse.

5

Para ejem plos del uso del subjuntivo (por atracción m odal de otro verbo en infinitivo) véanse los párrafos 4 y 5 de la pág. 217.

Usos del participio 1

Desde la U nidad III-A en adelante has encontrado los participios encuadrados d en tro de oraciones com o éstas: 1

senex, m ultäs iniüriäs passus, auxilium ä p atro n o petivit. El anciano, habiendo sufrido (o que había sufrido) muchas injusti­ cias, pidió ayuda a su patrono.

2

principi ë C am päniä red eu n ti com plürës senatores obviam ierunt. Cuando el emperador regresaba de Campania, le salieron al encuen­ tro muchos senadores.

3

ingëns m ultitüdó fugientium viäs complevit. Una enorme multitud de (personas) huyendo llenó las calles.

4

ab amicis incitätus, in Circö M áximo certävit. Impulsado por sus amigos, compitió en el Circo Máximo.

5

anulum inventum ad dom inum tulimus. Una vez encontrado el anillo, se lo llevamos al amo.

6

anuló inventó, om nës gaudëbant. (ablativo absoluto). Encontrado el anillo, todo el mundo estaba contento.

Suplemento Lingüístico

Proposiciones condicionales 1

En la Escena 42 te encontraste proposiciones condicionales con el verbo en indicativo. Son las llam adas condicionales reales. sí valës, gaudeö.

Si estás bien, yo me alegro.

R ecuerda que, cuando u n a proposición condicional usa en latín el fu tu ro perfecto (o im perfecto), se traduce generalm ente p o r presente de indicativo (o subjuntivo): sí illud iterum fë c e ris , të puniam . Si lo haces otra vez, te castigaré. 2

En la Escena 46, te has encontrado proposiciones condicionales con el verbo en pluscuamperfecto de subjuntivo. Son las condicionales irreales: sí diligentius labörävissem, dom inus m ë liberävisset. Si hubiera trabajado con más ahinco, el amo me hubiera liberado. sí in eödem loco mânsissës, periculum vïtâvissës. Si te hubieses quedado en el mismo sitio, hubieras evitado el peligro.

3

La conjunción «nisi» («si no», «a no ser que», etc.) funciona igual que «sí»: nisi Im p era to r noväs cöpiäs miserit, opprim em ur. Si el emperador no envía refuerzos, seremos aplastados.

4

A quí tienes más ejem plos de proposiciones condicionales reales e irreales: 1 2 3

sí illud putas, longe erräs. si Milö cêterôs âthlëtàs superävisset, cïvës statuam eï posuissent. nisi amici nobis subvenerint, in carcerem coniciëm ur.

Suplemento Lingüístico

4 5 5

nisi cliëns v eh em en ter exclämävisset, p atro n u s eum nön anim advertisset. sï diütius in u rb e m orâtï essëtis, n u m q u am effugissetis.

T am bién te has encontrado el pretérito imperfecto de subjuntivo en u n a proposición condicional. Son las llam adas irreales de presente: sï Róm ae n u n c habitarem , clientes m ê assidue vexärent. Si viviera en Roma, los clientes me molestarían continuamente. sï D om itiänus nös adhüc regeret, m iserrim i essêmus. Si Domiciano nos gobernara todavía, seríamos muy desgraciados. Observa que el p retérito im perfecto de la proposición principal se traduce al español p o r condicional simple. O tros ejemplos: 1 si M arcus hodië viveret, cum Im p erätö re cenäret. 2 sï rêx essem, n ö n in häc vlllä labörärem . 3 sï ego tu u m fu n d u m adm inistrarem , tü divitissimus essës.

6

En las proposiciones condicionales siguientes se utiliza el presente de subjuntivo: sï hanc m edicinam bibäs, statim convalëscâs. Si te bebieras esta medicina, te recuperarías inmediatamente. sï piscës p e r äera volent, om nës m irentur. Si los peces volaran por los aires, todos se sorprenderían. Como puedes ver su traducción es sem ejante a la de las irreales de presente. Sólo el contexto las diferencia en castellano. O tros ejemplos: 1 2 3

si Iu p p iter ipse Lesbiam petat, illa eum spernat. sï forte au ru m in B ritanniä inveniäm us, dïvitës flamus. sï mïlitës u rb em o p p u g n en t, facile eam capiant.

1

En la U nidad IV-B te has en contrado el gerundio: «portandum », «portandi», «portando». O bserva de nuevo el uso de las distintas form as del gerundio: acusativo (precedido generalm ente de «ad» = «para», «a») m ultï hom inës ad audiendum aderant. Estaban presentes muchas personas para escuchar. genitivo optim am habeö occasionem cognoscend i quid acciderit. Tengo una oportunidad muy buena de conocer qué ha sucedido. ablativo p rü d e n te r em endó et vëndendô, p ater m eus divitissimus factus est. M i padre se hizo muy rico comprando y vendiendo con prudencia. La declinación del gerundio se en cu en tra en la pág. 195. O tros ejemplos: 1 senätor ad dicendum surrêxit. 2 p u e r artem can tan d i discere cönäbätur. 3 decem gladiatores ad p u g n an d u m ëlëctï sunt. 4 diü laborando, libertatem adeptus sum. 5 senex nüllam spem convalëscendï habëbat.

2

T am bién te has encontrado oraciones en las que aparece u n a frase de gerundivo y sustantivo (o pronom bre) precedida de la preposición «ad» con el significado de «a» o «para»; fíjate bien cóm o se traduce: iuvenis ad epistulam legendam cônsëdit. El joven se sentó para leer la carta.

Otros ejemplos: 1 m ultï clientes ad v ën ëru n t ad nös salütandös. 2 cïvês in th e ätru m ad fäbulam spectandam conveniebant. 3 servus aquam ad flam mas exstinguendas quaerebat. 3

R ecuerda el uso diferente del gerundivo («portandus, portanda, portandum »), que te vienes en contrando desde la U nidad III-A, acom pañado del verbo «sum». Esta perífrasis verbal expresa obli­ gación y constituye lo que tradicionalm ente se llam a la voz perifrás­ tica pasiva. O bserva que el agente aparece en dativo: 1

nôbïs villa aedificanda est. Una casa debe ser edificada por nosotros. O m ejor, Debemos edificar una casa. (Compara esta oración con otra forma de expresar la misma idea: necesse est nobis villam aedificare.) 2 militibus consistendum erit. Los soldados deberán detenerse. (Compara con: necesse erit militibus consistere.) 3 m ihi longum iter faciendum erat. Yo tenía que hacer un largo viaje. 4 fürês p ü n ie n d ï sunt. Los ladrones deben ser castigados. O tros ejemplos: 5 6 7 8

tibi novae vestes em endae sunt. {Compara con: necesse est tibi noväs vestes em ere.) servís cu rren d u m erat. (Compara con: necesse erat servis currere.) m ihi fundus Inspiciendus erit. pecünia red d en d a est.

Oraciones compuestas complejas 1

Desde la Escena I en adelante te has encontrado oraciones como éstas: 1 2

coquus num quam labörat, quod sem per dormit. EI cocinero nunca trabaja, porque está siempre 'dormido. fürës, postquam canem excitaverunt, fügërunt. Los ladrones huyeron, después que despertaron al perro.

Cada u n a de las oraciones anteriores está com puesta de:

2

(i)

u n a proposición que tendría sentido p o r sí sola, p. ej. «co­ quus num qu am labörat» del ejem plo 1, y «fürês fügërunt» del ejem plo 2. Estas proposiciones son llamadas proposiciones principales.

(ii)

u n a proposición introducida p o r u n a conjunción como «quod» o «postquam », etc., p. ej. «quod sem per dorm it» del ejem plo 1 y «postquam canem excitâvërunt» del ejem plo 2. Estas se llam an proposiciones subordinadas. O bserva que estas proposiciones no tienen sentido p o r sí solas.

Existen m uchas clases de proposiciones subordinadas. E n tre las m ás utilizadas están las proposiciones relativas, que te has venido encontrando desde la U nidad II-A en oraciones como éstas: serví qui vïnum effundunt m agno pretio ëm ptï sunt. Los esclavos que están sirviendo el vino fueron comprados a un alto precio. En este ejem plo la proposición principal es «serví m agno pretió ëm ptï sunt», y la proposición subordinada relativa: «qui vïnum effundunt».

3

T rad u ce los ejem plos siguientes: 1 2

togae, quäs ille senex vendit, su n t sordidae. am ïcus m eus cu rrere n ö n potest, quod pës dolet.

Suplemento Lingüístico

3 4

hospitës, postquam cibum gustaverunt, vehem enter p lau­ serunt. virgö quae senâtôrî nü p sit trëdecim annös näta est.

Señala la proposición principal y la subordinada de cada oración. 4

En este p árrafo hem os convertido todas las proposiciones princi­ pales de los párrafos 1 y 2 en subordinadas sustantivas de infini­ tivo (enunciativas indirectas). Observa lo que ocurre con los ver­ bos de las proposiciones subordinadas de dichos párrafos: 1 audio coquum nu m q u am laborare, quod sem per dormiat. Oigo que el cocinero no trabaja nunca, porque siempre está dormido. 2 p u e r affirm avit fürës, postquam canem excitavissent, fügisse. El niño declaró que los ladrones habían huido, después que desperta­ ron al perro. 3 m ercator resp o n d it servós quï vinum effunderent m agnö pretiö ëm ptôs esse. El mercader respondió que los esclavos que estaban sirviendo el vino habían sido comprados a un alto precio. Como puedes ver las proposiciones subordinadas que d ep en d en a su vez de u n a sustantiva de infinitivo llevan su verbo general­ m ente en subjuntivo, en vez de en indicativo. Este fenóm eno g ra­ matical se conoce con el nom bre de atracción modal.

5

T rad u ce los ejem plos siguientes: 1 2 3 4

servus dicit togäs, quäs ille senex vëndat, sórdidas esse. praecó spërâbat clientës, simulae p atro n u m salütâvissent, abitürös esse. iuvenis nüntiävit patrem , quod m orbö afflîgerëtur, dom i m anêre. cïvës exlstim äbant Agricolam, postquam Calëdoniôs vicisset, iniüste revocatum esse.

Señala las proposiciones que aparecen en subjuntivo p o r atrac­ ción modal.

TERCERA PA RTE: VOCABULARIO Notas 1

Los nombres, adjetivos, verbos y preposiciones están relacionados com o en el Suplem ento Lingüístico de la Unidad IV-A.

2 Los verbos y los adjetivos que se usan generalm ente con un nombre o pronom ­ bre en dativo o en ablativo aparecen señalados con «+ dat.» o «+ abl.» Por ejemplo:

careo, carere, carul + abl. —carecer dignus, digna, dignum + abl. —digno, merecedor obsto, obstare, obstiti + dat. - ser un obstáculo para similis, simile + dat. —semejante, parecido ütor, ütï, üsus sum + abl. —utilizar, usar

pecüniâ carëbam. dignus ingenti praemio custodes nôbïs obstabant. similis patrï m eó gladiis brevibus ütêbantur. 3

(Yo) carecía de dinero o (Yo) no tenía dinero. digno de una recompensa enorme Los guardianes eran un obstáculo para nosotros. parecido a mi padre Utilizaban espadas cortas.

Observa de nuevo las diferencias existentes entre el enunciado de un verbo deponente y el de otro no deponente: Verbos deponentes cônor, cönärl, cönätus sum —intentar loquor, loqui locütus sum—hablar

Verbos no deponentes colloco, collocare, collocavi, collocatus —colocar, poner vêndô, vëndere, vëndidï, venditus —vender

Para averiguar si una forma verbal con desinencias pasivas (p. ej. «egrediuntur», «custodiuntur», etc.) pertenece a un verbo deponente o a uno no deponente puedes servirte de las págs. 219-257. Por ejemplo, «egrediuntur» es una forma perteneciente al verbo relacionado de este modo: «êgredior, ëgredï, ëgressus sum —salir». Por la forma de enunciarse queda claro que se trata de un verbo deponente; de ahí que «egrediuntur» signifi­ que «salen»; es decir, que tenga un significado activo.

«custodiuntur», en cambio, es una forma perteneciente al verbo relacionado de esta otra manera: «custodio, custôdîre, custôdïvï, custoditus - custodiar, proteger». Por la forma de enunciarse queda claro que se trata de un verbo no deponente; por tanto, «custodiuntur» es una forma pasiva con significado pasivo; significará, por consiguiente, «son custodiados». 4

Traduce los ejemplos que siguen, sirviéndote de las págs. 219-257 para averi­ guar si se trata o no de un verbo deponente: ■ 1 centurio milites hortabatur. 2 amicus meus ab Imperatore commendabatur. 3 cur dë fortünä tuä semper quereris? 4 cur ä dom inö tuö semper neglegeris? 5 puer dë periculo monitus est. 6 mercator multas gemmas facile adeptus est.

5 Todas las palabras incluidas en las listas de control del vocabulario de las Escenas 1-48 aparecen señaladas con un asterisco.

a *ä, ab + abl. —de, desde; por *abeö, abire, abil —irse abripio, abripere, abripui, abreptus arrancar, arrebatar, apartar a la fuerza abrumpo, abrumpere, abrüpï, abruptus - desgarrar, rasgar absëns, gen. absentis —ausente abstuli ver auferô *absum, abesse, âfuï - estar ausente, estarfuera *ac —y accënsus, accênsa, accensum — inflamado, enardecido *accidö, accidere, accidi - suceder *accipiö, accipere, accepi, acceptus — recibir, acoger accommodo, accommodare, accommodavi, accommodatus adaptar, ajustar *accüsö, accüsäre, accösävl, accüsätus —acusar

äcer, äcris, äcre —enardecido, entusiasmado *äcriter —intensamente, vivamente äctus ver agö acütus, acüta, acütum - afilado, puntiagudo *ad + ac. —a, hacia, hasta ad convalescendum - para restablecerme ad praesëns —por el momento ad vigilandum —para vigilar *addó, addere, addidi, additus — añadir addere gradum —acelerar el paso, apresurar la marcha addücö, addücere, addüxl, adductus — llevar, conducir, inducir, empujar, llevar hacia sí, atraer (hacia el pecho) adêmptus, adëmpta, adem ptum arrancado, arrebatado *adeö, adire, adii —acudir, ir a *adeö —de tal modo, tanto, tan

tres adeö —hasta tres adeptus ver adipiscor adest, adfui ver adsum adhibeö, adhibere, adhibui, adhibitus —aplicar, recurrir a preces adhibêre —ofrecer preces *adhüc —hasta ahora, todavía, aún usque adhüc - hasta ahora adlbó ver adeö *adipIscor, adipisci, adeptus sum — conseguir, obtener, alcanzar *aditus, aditüs, m. —acceso, entrada *adiuvô, adiuvâre, adiüvï, adiütus — ayudar adligö, adligäre, adligävl, adligätus — atar, amarrar *adloquor, adloqul, adlocütus sum — dirigir la palabra a, hablar a *administrö, administrare, administravi, administratus — administrar, ocuparse de rem administrare —am g la r el asunto, ocuparse del asunto admiror, admirari, admiratus sum — admirar admittö, admittere, admisi, admissus - admitir, dejar entrar adm oneô, admonere, admonui, admonitus - advertir, amonestar adnïtor, adnïtï, adnîxus sum — esforzarse *adstö, adstâre, adstitï - estar de pie junto a; estar presente; detenerse *adsum, adesse, adfui —estar presente, presentarse aduncus, adunca, aduncum —coiuo, encorvado adürö, adürere, adussi, adustus — quemar *adveniö, advenire, advënï —venir, llegar *adventus, adventüs, m. —llegada *adversus, adversa, adversum —hostil, adverso, desfavorable, aciago * rês adversae - la adversidad

*adversus + ac. - contra, frente a *aedificium, aedificii, n. —edificio *aedificö, aedificare, aedificavi, aedificatus —edificar *aeger, aegra, aegrum —enfermo aequatus, aequata, aequatum — igualado, a la par *aequor, aequorisj'n. — mar *aequus, aequa, aequum —igual, justo, tranquilo * aequo animo —con serenidad aequö discrimine —a igual distancia âër, äeris, m. —aire *aestäs, aestatis, f. —verano aestimö, aestimare, aestimavi, aestimatus - valorar, estimar, importar aestus, aestüs, m. —calor aethêr, aetheris, m. —cielo, éter afferö, afferre, attuli, adlätus - traer, llevar, traer la noticia, anunciar *afficio, afficere, affeci, affectus — afectar, tratar affïgô, affigere, affixi, affixus — golpear cruce affigere —crucificar, clavar en una cruz *affirmö, affirmare, affirmavi —afirviar asegurar, declarar affligo, affligere, afflixi, afflictus — golpear affluo, affluere, afflüxï —afluir, congregarse *ager, agri, m. —campo *aggredior, aggredi, aggressus sum — atacar, tantear, lanzarse al asalto de *agitö, agitare, agitavi, agitatus — perseguir, cazar *agmen, agminis, η. —fila, columna (de personas), ejército en marcha *agnöscö, agnoscere, agnovi, agnitus reconocer, conocer agnus, agni, m. —cordero *agö, agere, egi, äctus —hacer, conducir, llevar

agí —moverse, rodar * fabulam agere - representar una obra * grätiäs agere —dar las gracias iter agere —viajar, marchar * negotium agere —negociar, trabajar officium agere —cumplir con su deber ♦agrícola, agricolae, m —agricultor ait —dice, dijo ala, íilae, f. - ala ■ ales, alitis, m. f. - ave ♦aliquando - algunas veces, a veces aliquanto —algo, un poco aliqui, aliqua, aliquod —algún ♦aliquis, aliquid —alguno, algo *alius, alia, aliud —otro * aliï... ali\ —unos... otros in aliud - para otra cosa, para otro fin alo, alere, alui, altus —animar, alentar alté —en lo alto, a lo alto, en alto ♦alter, altera, alterum —el otro, el segundo (de dos) alter... alter —uno... el otro usque alter —aún otro altum, altï, n. —alta mar ♦altus, alta, altum —alto, profundo amäns, amantis, m. —amante ♦ambo, ambae, ambö —ambos ♦ambulo, ambulare, ambulâvï - andar, pasear amïca, amïcae, f. —amiga, querida ♦amicitia, amicitiae, f. - amistad ♦amicus, amici, m. —amigo *ämittö, âmittere, âmïsî, ämissus perder *amö, amäre, amävl, amätus - amar *amor, amöris, m. - amor ♦amplector, amplecti, amplexus sum — abrazar, agarrar, apretar, estrechar *amplius - más ampliamente, más ♦amplissimus, amplissima, amplissimum —muy grande, muy amplio ♦an —o * utrum... an —si... o ♦ancilla, ancillae, f. —esclava, doncella

*angustus, angusta, angustum - estrecho ♦animadverto, animadvertere, animadverti, animadversus — prestar atención, obseiuar animal, animalis, n. —animal ♦animus, animi, m. —espíritu, alma, mente * aequo animo —con serenidad furens animi —fuera de si ♦ in animo volvere - meditar, pensar, reflexionar ♦annus anni, m. —año ♦ante (1) + ac. —antes de, delante de ante (2) —delante ♦antea —antes ♦antiquus, antiqua, antiquum — antiguo, viejo ♦anulus, ânulï, m. —anillo anus, anüs, f. —vieja, anciana anxius, anxia, anxium —preocupado, inquieto ♦aperio, aperire, aperui, apertus — abrir, revelar, poner al descubierto ♦appäreö, appârëre, apparui —aparecer ♦appellô, appellare, appellavi, appellatus - llamar ♦appropinquo, appropinquäre, appropinquavi + dat. - acercarse ♦aptus, apta, aptum - apropiado, conveniente, propio ♦apud + ac. —junto a, en casa de, entre ♦aqua, aquae, f. - agua aquaeductus, aquaeductüs, m. — acueducto aquilex, aquilegis, m. —ingeniero hidráulico, zahori ♦ära, ärae, f. —altar arätor, arätöris, m. - labrador arätrum, arätrl, n. —arado arbitror, arbitrari, arbitratus sum — creer, pensar, opinar ♦arbor, arboris, f. —árbol arca, arcae, f. —caja fuerte, arca, cofre, ataúd ♦arcessö, arcessere, arcessivi, arcessitus —hacer venir

architectus, architecti, m. —arquitecto, constructor arcuatus, arcuata, arcuatum — arqueado, con arcos arcus, arcüs, m. - arco *ardeö, ardêre, arsi —arder ärea, äreae, f. —patio, solar arena, arënae, f. - arena ♦argenteus, argentea, argenteum — de piata *arma, armorum, n. pl. —armas armatus, armata, armatum —armado *arrogantia, arrogantiae, f. arroganda, descaro *ars, artis, f. —técnica, arte per artem —por medio de un artificio arte —estrechamente, apretadamente. artus, artüs, m. —miembro as, assis, m. —as (la moneda romana más pequeña) *ascendö, ascendere, ascendí —subir aspectus, aspectüs, m. —mirada, contemplación *aspiciö, aspicere, aspexi —mirar, divisar, percibir assidue —asiduamente assiduus, assidua, assiduum continuo, constante assigno, assignare, assignavi, assignatus —atribuir, achacar astrologus, astrologi, m. - astrólogo *at —por el contrario, pero, con todo äter, ätra, ätrum —negro Athenae, Athenarum, f. pl. —Atenas âthlëta, äthletae, m. —atleta *atque —y *ätrium, atril, η. —atrio ätröx, gen. ätröcis - cruel, atroz, homble attollö, attollere —levantar, elevar së attollere —levantarse, surgir attollor, attolli —levantarse, elevarse, alzarse *attonitus, attonita, attonitum - atónito, estupefacto

attull ver afferö *auctor, auctoris, m. —responsable, autor, pr omotor *auctöritäs, auctoritatis, f. —autoridad, prestigio *audäcia, audäciae, f. —osadía, audacia *audäx, gen. audäcis —audaz, osado *audeö, audëre —osar, atreverse *audiö, audire, audivi, auditus - oír *auferö, auferre, abstuli, ablatus — llevarse, quitar, robor *augeö, augere, auxi, auctus — aumentar, acrecentar *aula, aulae, f. —palacio aura, aurae, f. - brisa *aureus, aurea, aureum —de oro, dorado, áureo *auris, auris, f. - oído, oreja *aurum auri, n. —oro *aut —o aut... aut —bien... bien, o... o *autem - pero, en cambio, sin embargo *auxilium, auxilii, n. - ayuda * auxilió esse —ayiular, socorrer *avärus, avärl, m. - avaro ave atque vale —adiós para siempre avëna, avënae, f. - caña (de avena), flauta *avidë —ávidamente avidus, avida, avidum —deseoso, ávido *avis, avis, f. —ave avunculus, avunculi, m. —tío

h baculum, baculi, n. —cayado balneum, balnei, n. —baño barba, barbae, f. - barba barbarus, barbara, barbarum — bárbaro *barbarus, barbari, m. —bárbaro, extranjero bäsiö, bâsiâre, bâsiâvl —besar bäsium, basil, η. —beso

beätus, beata, beâtum —próspero, floreciente, rico, dichoso *bellum, belli, n. —guerra * bellum gerere —hacer la guerra bellus, bella, bellum - lindo, guapo, hermoso *bene —bien bene velle —querer, ser cariñoso optimë —muy bien *beneficium, beneficii, n. —muy bien benignitas, benignitatis, f. — benevolencia, interés, afabilidad *benignus, benigna, benignum — amable, afable *bibö, bibere, bibi —beber Bïthÿnï, Bithynorum, m. pl. — los bitinios blanditiae, blanditiarum, f. pl. — halagos, lisonjas, palabras lisonjeras *bonus, bona, bonum —bueno * bona, bonorum, n. pl. —bienes, riquezas * melior, melius —mejor melius est —es mejor * optimus, optima, optim um —muy bueno, el mejor Bootes, Boötae, m. —el Boyero (constelación) *bracchium, bracchil, n. - brazo *brevis, breve —corto, breve, poco profundo Britannia, Britanniae, f. —Britania

Caesares, Caesarum, m. pl. —los Césares Calcdonil, Caledoniörum, m. pl. los caledonios caligo, caliginis, f. —oscuridad callidë —hábilmente, sagazmente calliditas, calliditatis, f. —habilidad, destreza, astucia, sagacidad *callidus, callida, callidum —hábil, diestro, astuto camera, camerae, f. —techo *campus, campl, m. —llanura, terreno candëns, gen. candentis —blanco *candidus, candida, candidum blanco, brillante, radiante *canis, canis, m. —perro *cantö, cantare, cantavi —cantar capäx, gen. capäcis —propicio, apto, idóneo *capilll, capillorum, m. pl. —cabellos, cabellera *capio, capere, cëpï, captus —coger, tomar, capturar Capreae, Capreärum, f. pl. —Capri *captïvus, captivi, m. -piisionero, cautivo capto, captare, captavi, captatus — tratar de coger *caput, capitis, n. —cabeza *carcer, carceris, m. —cárcel, prisión *careô, carêre, carul + abi. —carecer, estar privado de *carlna, carinae, f. —quilla, nave *carmen, carminis, n. —canto, poema carpo, carpere, carpsi, carptus - coger, recoger, arrancar, recorrer (en poesía) *cadö, cadere, cècidï - caer, morir *cärus, cara, cärum - caro, querido *caecus, caeca, caecum —ciego, tenebroso, *castlgö, castigare, castigavi, invisible, imprevisible, sombrío castigatus —reprender, censurar *caedes, caedis, f. —asesinato, matanza *castra, castrorum, n. pl. —campamento *caedö, caedere, cecidi, caesus —matar *cäsus, cäsüs, m. —azar caelebs, caelibis, m. —célibe, viudo *catena, catenae, f. —cadena *caelum, caeli, n. - cielo caupö, cauponis, m. —posadero caeruleus, caerulea, caeruleum — *causa, causae, f. —motivo, razón; causa, azid, oscuro, azul oscuro, negruzco proceso

c

circumsilio, circumsilire —saltar en causam ïnferre —alegar una excusa, derredor inventar un pretexto circumsisto, circumsistere, ♦cautë —cautelosamente circumsteti —rodear, tomar ♦caveô, cavëre, câvï —tener cuidado, posición alrededor precaverse ♦circumspecto, circumspectare, caverna, cavernae, f. —caverna, cueva circumspectavi —examinar, cavo, cavare, cavavi, cavätus —cavar, observar horadar ♦circumvenio, circumvenire, cecidï ver cadö circumvënï, circumventus — ♦cëdô, cëdere, cessï —marcharse, ceder rodear ♦celebro, celebrare, celebravi, circus, circi, m. —circo celebratus —celebrar cito - rápidamente ♦celeriter - rápidamente quam celerrime —lo más rápidamente ♦civis, civis, m. f. - ciudadano ♦clâdës, cladis, f. —desastre, calamidad posible ♦clam —ocultamente, a escondidas ♦celo, celare, cëlâvï, cëlâtus —ocultar ♦clämö, clämäre, clämävl —gritar celsus, celsa, celsum —alto, elevado ♦clamor, clämöris, m. —grito, griterío, ♦cêna, cënae, f. —cena clamor *cënô, cenare, cënâvï - cenar ♦clärus, clara, clärum —distinguido, ♦centum —cien espléndido; claro, sonoro, límpido ♦centurio, centurionis, m. —centurión cënula, cênulae, f. - cena pequeña, cena ♦claudö, claudere, clausi, clausus — cerrar, bloquear, concluir, aislar frugal clävus, clävl, m. —timón, gobernalle cëpï ver capiö ♦cliëns, clientis, m. —cliente ♦cëra, cërae, f. —cera, tablilla de cera clivus, clïvï, m. - pendiente, cuesta ♦certamen, certaminis, n. - certamen, ♦coepi —comencé concurso, contienda, lucha coeptum , coepti, η. - obra, empresa, certë —sin duda, al menos proyecto ♦certö, certäre, certavi —competir, combatir ♦cogito, cogitare, cögitävl —pensar, ♦certus, certa, certum —seguro, cierto considerar ♦ pro certô habëre —tener por seguro, ♦cognöscö, cognoscere, cognövl, dar por probado cognitus —conocer, descubrir ♦cêterï, cêterae, cetera —los demás ♦cögö, côgere, coëgi, coäctus - obligar, chorus, chori, m. —coro forzar ♦cibus, cibï, m. —comida, alimento ♦cohors, cohortis, f. - cohorte ♦cinis, cineris, m. —ceniza collegium, collëgiï, η. —colegio, circuit = circumit asociación, brigada ♦circum + ac. —alrededor de ♦colligo, colligere, collëgï, collëctus — circumeö, circumire, circumii reunir, juntar recoirer, visitar, rodear ♦collocö, collocare, collocavi, circumflecto, circumflectere, collocatus —colocar, poner circumflexi, circumflexus ♦colloquium, colloquii, n. —entrevista, volver, girar conversación circumflectere cursum —girar, ♦comes, comitis, m. f. —compañero volver dando un rodeo

cömiter —amablemente, cortésmente *comitor, comitârï, comitatus sum — acompañar *commemorö, commemorare, commemoravi, commemoratus — recordar, evocar, mencionar *commendö, commendare, commendavi, commendatus — recomendar ■committo, committere, commïsï, commissus —cometer, comenzar *commodus, commoda, com m odum — conveniente *commötus, commöta, com m otum — conmovido, agitado, alarmado, impresionado commünis, com m üne —común *comparö, comparare, comparavi, comparatus —adquirir, lograr; comparar compello, compellere, compulï, compulsus —empujar, impeler *compleö, complêre, complëvï, completus —llenar complector, complecti, complexus sum - abrazar complexus, com plexüs, m. — abrazo *complürës, complura —muchos *compönö, com ponere, composui, compositus —apaciguar, arreglar, reunir, componer, construir *comprehendö, com prehendere, comprehendi, com prehensus — detener, prender, apresar compulsus ver compello cönätur ver cönor concidö, concidere, concidi — derrumbarse, abatirse conclave, conclavis, n. —habitación condicio, condicionis, f. —rango, condición condö, condere, condidi, conditus — encerrar, ocultar së condere —refugiarse

*condücö, condücere, condüxl, conductus —alquilar *cönficiö, conficere, cônfëcl, confectus —terminar, abatir, matar *cönfectus, cönfecta, cönfectum — agotado, consumido, abatido *cönfidö, confidere + dat. - confiar, tener confianza *coniciö, conicere, coniëcï, coniectus —lanzar, arrojar *coniungö, coniungere, coniünxl, coniünctus —juntar, unir *coniünx, coniugis, f. - esposa, cónyuge *coniürätiö, coniürätiönis, f. — conspiración, conjura *coniürö, coniüräre, coniürävl, coniörätus —conjurar, conspirar *cönor, cönärl, cönätus sum —intentar *cönscendö, conscendere, conscendi — subir, montar conscientia, cônscientiae, f. — conocimiento cönscius, conscii, m. - cómplice cônsënsus, consensus, m. —acuerdo, consenso *cönsentiö, consentire, consensi — estar de acuerdo consequor, cônsequï, cönsecütus sum —seguir, ir detrás cönsldö, considere, cônsëdï — sentarse *cönsilium, consilii, n. —plan, idea, consejo, resolución *cönsistö, consistere, constiti — detenerse, quedarse quieto conspectus, cönspectüs, m. —vista, mirada *cönspiciö, conspicere, conspexi, conspectus —observar, ver, mirar *cönspicor, conspicari, conspicatus sum —observar, ver, mirar constat, cönstäre, constitit —ser cosa sabida, constar * satis constat - está suficientemente probado

*cönstituö, constituere, constituí, cönstitütus —decidir; colocar, levantar cónsuétüdó, consuetudinis, f. costumbre *cönsul, cönsulis, m. —cónsul *cönsulätus, cönsulätüs, m. —consulado *cönsulö, consulere, consului, consultus —consultar, pensar en, mirar por *cónsümó, cönsümere, consumpsi, consumptus - comer consurgo, consurgere, consurrexi — levantarse *contemnö, contem nere, contempsi, contemptus —despreciar, desdeñar, no hacer caso de *contendö, contendere, contendí — dirigirse (apresuradamente) *contentus, contenta, contentum — satisfecho, contento contingo, contingere, contigi, contactus —tocar contigit nôbis ut... —tuvimos la suerte de..., nos tocó en suerte... continuo —al instante, inmediatamente *conträ (1) + ac. —contra contra (2) —por el contrario, a su vez, enfrente, en sentido contrario contraho, contrahere, contraxi, contractus —reunir, concentrar contrarius, contraria, contrarium — contrario, opuesto conturbó, conturbare, conturbavi, conturbatus —embrollar, perder la cuenta de contus, conti, m. —pértiga, garfio convalesco, convalescere, convalui — restablecerse, recuperarse ♦convenio, convenire, conven! — reunirse, acudir *convertó, convertere, converti, conversus —desviar, destinar, volver se convertere —volverse

convivalis, convivale —de banquete, convival convocó, convocare, convocavi, convocatus —llamar, convocar, reunir coorior, cooriri, coortus sum — originarse, producirse *cöpiae, cöpiärum, f. pl. —tropas *coquó, coquere, coxi, coctus - cocinar *coquus, coqu!, m. —cocinero *coröna, corönae, f. - corona, guinalda ♦corpus, corporis, η. - cuerpo corripio, corripere, corripui, correptus —coger, agarrar, atrapar Córus, Cor!, m. —Coro (viento del NO) *cotïdië —diariamente *cräs —mañana *crëdô, crëdere, credidi + dat. — confiar, creer en, dar crédito cremö, cremare, cremavi, crematus — incinerar, quemar, destruir por el fuego *creó, creare, creavi, creätus —nombrar, hacer *crëscô, crêscere, crëvï, crétus —crecer *crïmen, criminis, η. - acusación crines, crinium, m. pl. - cabellos, cabellera *crüdêlis, crüdële —cruel crux, crucis, f. - cruz cruce affigere —crucificar, clavar en una cruz ♦cubiculum, cubicul!, n. —habitación cubito, cubitare, cubitavi —estar echado cullna, culïriae, f. —cocina *culpa, culpae, f. - culpa illlus culpä —por su culpa ♦culpó, culpare, culpavi —culpar, censurar, acusar ♦cum (1) —cuando, puesto que, dado que *cum (2) + abl. —con cünctor, cûnctârï, cünctätus sum retrasarse, vacilar

cünctus, cüncta, cünctum —todo cupiditas, cupiditatis, f. —deseo cupido, cupidinis, f. —deseo Cupido, Cupidinis, m. —Cupido (dios del amor) cupidus, cupida, cupidum apasionado, ardoroso *cupiö, cupere, cupïvï - desear *cür? - ¿por que'? *cüra, cürae, f. —preocupación, cuidado * cörae esse —ser objeto de atención cörätor, cürätöris, m. —comisario *cüria, cüriae, f. —curia (sede del senado) *cürö, curare, cüravl —cuidar, administrar cürandum est —hay que procurar, se han de tomar las medidas *currö, currere, cucurri —coner, remar, ir, volar *cursus, cürsüs, m. —rumbo, vuelo, carrera circumflectere cursum —girar, volver dando un rodeo curvamen, curvaminis, η. —curvatura cuspis, cuspidis, f. —punta *custödiö, custodire, custodivi, custoditus —guardar, custodiar *custös, custodis, m. —guardián

d dä, dabö ver dö *damnö, damnare, damnavi, damnatus —condenar damnosus, damnosa, damnosum — pernicioso, nocivo, funesto datus ver dö *dë + abi. —de, desde; sobre, acerca de *dea, deae, f. —diosa *dëbeô, dêbëre, dëbuï, dêbitus —deber *decem —diez *decet, decêre, decuit —estar bien, convenir *dëcidô, dëcidere, decidí —caer

*decimus, decima, decimum - décimo *dëcipiô, dêcipere, dëcëpî, deceptus — engañar, burlar *decörus, decora, decorum —decoroso, conveniente, apropiado dëcurrô, dëcurrere, decurri —correr (hacia abajo), bajar corriendo, navegar decus, decoris, n. —gloria, honra dëdecus, dëdecoris, n. —deshonra, ignominia dedi ver dö *dëfendô, dëfendere, defendi, dëfënsus —defender *dëfessus, dëfessa, dëfessum — agotado, fatigado deflecto, deflectere, dëflexï — desviarse, apartarse (del camino) dëfünctus, dëfüncta, dëfünctum muerto dëhïscô, dëhïscere —abrirse, henderse *dëiciô, dêicere, dëiëcï, dëiectus arrojar, derribar dein = deinde *deinde —luego, después *dëlectô, dëlectâre, dëlectâvl, dêlectâtus - divertir, deleitar *dëleô, dëlëre, dêlëvî, dëlëtus —destruir dëliciae, dëliciârum, f. pl. - cariño, encanto dëligô, deligare, dëligâvï, deligatus — atar, am anar dëligô, dëligere, dëlëgï, dëlëctus elegir, escoger dëmânô, dëmânâre, dëmânâvï — fluir dëmissus, dëmissa, dëmissum —bajo *dëmittô, dëmittere, dëmïsï, dëmissus — hacer bajar, dejar caer *dëmônstrô, demonstrare, demonstravi, dëmônstrâtus mostrar, indicar *dëmum —por fin , finalmente * tum dëmum —entonces, por fin *dënique —finalmente

dëns, dentis, m. - diente, colmillo *dènsus, dënsa, dênsum - espeso, denso *depönö, deponere, deposui, depositus —poner en el suelo, quitarse de encima, renunciar a, abandonar *dërïdeô, dërïdëre, dèrïsï, dërïsus burlarse de *dèscendô, descendere, descendí bajar *dêserô, dëserere, dëseruï, desertus — abandonar, dejar atrás dësïderium, dësïderiï, η. - nostalgia, añoranza *dèsiliô, dêsilïre, dësiluï —saltar *dèsinô, dësinere —dejar de, cesar *dëspërô, dèspërâre, d ësp ërâvîdesesperar, perder la esperanza dëstinâtus, dëstinâta, dëstinâtum — firme, resuelto dêstringô, dëstringere, dëstrïnxï, destrictus —desenvainar dëstruô, dëstruere, dëstrüxï, dëstrüctus —derribar dësum, dëesse, dëfuî —faltar dëtineô, dëtinëre, dètinuî, dëtentus — detener, retener dëtrahô, dètrahere, dêtrâxï, dëtractus — derribar, arrancar dêturbô, dëturbâre, dëturbâvî, deturbatus —arrojar, precipitar *deus, der, m. —dios * dl immortâlës! —¡por los dioses inmortales! dï m ânës —los dioses manes, los espíritus de los muertos në illud d eí sinant! - ¡No lo permitan los dioses! Dëva, Dëvae, f. —Chester devoro, dëvorâre, dëvorâvï, dëvorâtus —devorar, engullir dëvoveô, dëvovëre, dëvôvï, dêvôtus — maldecir dexter, dextra, dextrum - derecho, que está α Ια derecha

*dextra, dextrae, f. —la mano derecha di ver deus *dïcô, dïcere, dïxî, dictus —decir male dïcere —insultar, injuriar, ofender sacramentum dïcere —prestar juramento (militar) *dicto, dictare, dictâvï, dictatus dictar didicï ver disco *diës, diëï, m. f. - día, fecha diës fëstus, diëï fëstï, m. —fiesta, día festivo * diës nätälis, diëï nätälis, m. cumpleaños, aniversario differö, differre, distulï, dïlâtus — aplazar *difficilis, difficile —difícil, obstinado, indómito diffïdô, diffidere + dat. - desconfiar de *dignitäs, dignitatis, f. —dignidad, mérito, prestigio, estima *dignus, digna, dignum + abl. — merecedor, digno *dïligenter —atentamente, cuidadosamente, escrupidosamente *dïligentia, diligentiae, f. - atención, diligencia, celo, cuidado *dïligô, dïligere, dïlëxï - apreciar, considerar *dïmittô, dimittere, dïmïsï, dimissus despedir, enviar fuera, orientar, disponer dïrigô, dirigere, dïrëxï, dïrëctus — dirigir, gobernar *dïrus, dira, dïrum —horrible, terrible, espantoso *discëdô, discëdere, discessi —marcharse discerno, discernere, discrëvï, discrëtus —distinguir *discipulus, discipuli, m. - discípulo, alumno, seguidor *discö, discere, didicï - aprender discordia, discordiae, f. - disensión, discordia

*discrlmen, discriminis, η. - línea divisoria, separación; situación crítica aequo discrimine —a igual distancia disiciô, disicere, disiëcï, disiectus — separar, dispersar, desbaratar dispar, gen. disparis —desigual dispergo, dispergere, dispersi, dispersus —dispersar dispicio, dispicere, dispexi, dispectus — considerar, mirar *dissentiö, dissentire, dissensi disentir, no estar de acuerdo dissolütiö, dissolutionis, f. — desintegración, desmembramiento dissolvo, dissolvere, dissolvi, dissolutus —disolver, disipar distribuo, distribuere, distribui, distribütus —distribuir distringo, distringere, distrinxi, districtus —distraer, ocupar distuli ver differo *diu - largo tiempo diutius —por más tiempo *dïversus, diversa, diversum — diferente, distinto, opuesto, contrario *dlves, gen. divitis —rico divido, dividere, divisi, divisus — separar *dlvitiae, divitiarum, f. pl. —riquezas divortium, divortii, η. —divorcio *dïvus, dïvï, m. —dios dïxï ver dlcö *dö, dare, dedi, datus —dar, proponer, presentar * poenäs dare —ser castigado *doceö, docêre, docui, doctus — enseñar * doctus, docta, doctum - instruido, docto, sabio, diestro, hábil *doleö, dolëre, doluï - doler, lamentar, deplorar *dolor, dolôris, m. —dolor, pena *domina, dominae, f. —señora *dominus, dominl, m. —señor, anw, dueño

*domus, domüs, f. —casa, familia doml —en casa domum revenire —volver a casa ■'■'doñee —hasta que *dönö, donare, dönävl, dönätus —dar, regalar *dönum, döni, n. —don, regalo *dormiö, dormire, dormivi —dormir *dubitö, dubitäre, dubitavi —dudar, vacilar *dubium, dubii, n. - duda dubius, dubia, dubium —incierto, dudoso ducem ver dux *ducentï, ducentae, ducenta —doscientos *dücö, ducere, düxï, ductus —conducir; considerar, casarse dulce —didcemente *dulcis, dulce —dulce *dum —mientras, hasta que, con tal que dumtaxat - al menos, no más *duo, duae, dúo —dos * dúo mllia —dos mil, dos millares *duodecim - doce *duodëvïgintï —dieciocho *dürus, düra, dürum —duro, cruel *dux, ducis, m. —jefe, guía, general düxï ver düco

e *e, ex + abl. - de, desde, fuera de *ecce! —¡he aquí! ¡he aquí que... !, ¡mira! *effero, efferre, extuli, êlâtus —llevarse, llevar fuera, sacar * êlâtus, ëlâta, elatum —sacado, arrebatado, emocionado *efficic>, efficere, effëcï, effectus — cumplir, realizar, ejecutar, llevar a cabo efficere ut —lograr que rem efficere —efectuar la labor, llevar a cabo lo emprendido

♦effigies, effigiëï, f. —imagen, estatua efflagito, efflagitare, efflagitavi — demandar justicia, implorar effringo, effringere, effregi, effractus —romper ♦effugio, effugere, effügï —huir ♦effundo, effundere, effüdï, effüsus — derramar, verter, senir ëgl ver agö ♦ego, m el —yo mëcum —conmigo m eï locö —en mi lugar ëgredior, ëgredï, ëgressus sum — salir ëgregius, egregia, ëgregium — distinguido, ilustre, egregio ♦ëheu! —¡ay! ♦ëiciô, ëicere, ëiëcï, ëiectus —expulsar ëlâbor, ëlâbî, ëlâpsus sum —escapar ëlegâns, gen. elegantis —elegante, de buen gusto ëliciô, ëlicere, ëlicuî, êlicitus —atraer, seducir ♦ëligô, ëligere, ëlëgl, ëlëctus —elegir em ineô, ëm inëre, ëm inuX—sobresalir ♦ëmittô, ëmittere, ëmïsî, ëmissus — lanzar, arrojar, echar *emö, em ere, ëml, ëmptus —comprar, ♦enim —en efecto, pues ënsis, ënsis, m. —espada ënumerô, ënumerâre, ënumerâvT, ënumerâtus - contar eö —por esto, por esta razón ♦eö, ire, ii —ir ♦ obviam ire + dat. —ir al encuentro de Ephesius, Ephesia, Ephesium —de Efeso ♦epistula, epistulae, f. —carta epulae, epularum, f. pl. —banquete ♦eques, equitis, m. -jinete; caballero equidem —en efecto ♦equitö, equitare, equitavi —ir a caballo, cabalgar ♦equus, equi, m. - caballo eram ver sum

♦ergo —por tanto, por consiguiente ♦ëripiô, ëripere, ëripui, ëreptus — arrancar, sacar, arrebatar ♦errö, errare, erravi - equivocarse; vagar longë errare — cometer un grave error ërudiô, ërudïre, ërudiï, ërudïtus — enseñar, instruir est ver sum ♦et - y ♦ et... et —por un lado... por otro; tanto... como; no sólo... sino también ♦etiam —aún, todavía; incluso, también non modo... sed etiam —no sólo... ... sino también Etruscus, Etrusci, m. —etrusco etsi —aunque ♦euge! - ¡bien!, ¡bravo!, ¡ole!, ¡viva!, ¡huirá! euntem ver eö ♦ëvâdô, êvâdere, ëvâsi - escapar, librarse ëvânëscô, ëvânëscere, ëvânui — desvanecerse, desaparecer ëveniô, evenire, ëvënï - suceder, ocurrir êvertô, ëvertere, ëverti, ëversus — trastornar, derribar ♦ex, ë + abl. —de, desde, fuera de ♦exanimatus, exanimata, exanimatum — inconsciente exanimis, exanime - consternado, muerto de miedo exardeö, exardëre, exarsi —inflamarse ♦excipio, excipere, excepi, exceptus — recibir, acoger, encargarse de, continuar ♦excito, excitare, excitavi, excitatus — despertar, incitar ♦exclamo, exclamare, exclamavi —gritar excogito, excogitare, excogitavi, excögitätus - inventar, imaginar excrucio, excruciare, excruciavi, excruciatus —torturar, atormentar excutiö, excutere, excussi, excussus — examinar, investigar; sacudir, desviar

*exemplum, exem pli, n. —ejemplo pertinere ad exem plum —aspirar a servir de ejemplo, sentar un precedente *exeó, exire, exil —salir exequiae, exequiárum, f. pl. — exequias, funeral *exerceó, exercere, exercui, exercitus ejercitar, practicar ■*exercitus, exercitüs, m. - ejército exigö, exigere, exëgï, exäctus —exigir, pasar *exilium, exiliï, η. - exilio *exïstimô, existimare, existimavi, existimatus —considerar, creer, juzgar *exitium, exitii, n. —ruina, destrucción, desastre expediö, expedire, expedivi, expeditus - sacar, echar mano a sësë expedire —prepararse, disponerse expingó, expingere, expinxi, expictus —maquillar, afeitar expleo, explere, explëvi, explëtus completar, colmar *explicö, explicare, explicavi, explicatus - explicar, exponer expönö, expönere, exposui, expositus —descargar, desembarcar; exponer exsequor, exsequi, exsecutus sum — ejecutar, llevar a cabo *exspectó, exspectare, exspectavi, exspectatus —esperar, aguardar *exstinguö, exstinguere, exstinxi, exstinctus —apagar, extinguir, destruir *exstruo, exstruere, exstrüxï, exstrüctus - construir exsultö, exsultare, exsultavi —saltar de gozo, enardecerse exta, extörum, n. pl. —entrañas extendö, extendere, extendi, extentus - extender, alargar exterreó, exterrëre, exterrui, exterritus - espantar, aterrar

*exträ + ac. —fuera de *extrahö, extrahere, extraxi, extractus — sacar, hacer salir, extraer *extrëmus, extrëma, extremum — extremo, el último, el más lejano extrëma scaena - el borde del escenario

f *faber, fabrl, m. —artesano, carpintero, obrero, bombero *fabula, fäbulae, f. —obra de teatro, historia * fabulam agere —representar una obra *facile —fácilmente *facilis, facile —fácil *facinus, facinoris, η. —crimen *faciö, facere, feci, factus —hacer impetum facere - atacar ö factum male! —¡oh desgracia! factiö, facdönis, f. —facción, bando, grupo organizado *factum, facti, n. —hecho, acción, empresa factus ver fació, fió facultas, facultatis, f. —posibilidad *falló, fallere, fefelli, falsus —engañar, pasar inadvertido, escaparse fidem fallere —faltar a la palabra dada *falsus, falsa, falsum —falso, falsificado, engañoso *fama, famae, f. —rumor, fam a *familia, familiae, f. —familia *familiaris, familiaris, m. - amigo íntimo familiaritas, familiaritatis, f. cordialidad, familiaridad fas, n. - lícito, justo faucës, faucium, f. pl. -fauces fauce —por la voracidad *faveö, favëre, fâvï + dat. —apoyar, ser favorable a *favor, favoris, m. —favor, simpatía, apoyo *fax, facis, f. —antorcha

febricula, febriculae, f. - febrícula, fiebrecilla fëcï ver fació fecunditas, fecunditatis, f. — fecundidad, fertilidad fecundus, fecunda, fecundum fecundo, fértil, rico *fëlïx, gen. fëlîcis —feliz, dichoso *fëmina, fëm inae, f. —mujer ferio, ferire - golpear, hendir *fero, ferre, tulï, lätus —llevar, soportar *feröciter —impetuosamente *feröx, gen. ferôcis —feroz, salvaje, impetuoso ferratus, ferrata, ferratum —provisto de hierros ferreus, ferrea, ferreum —de hierro *ferrum, ferrï, n. —hierro *fessus, fessa, fessum - cansado, fatigado *festînô, festinare, festïnâvl —darse prisa *fëstus, fësta, fëstum -festivo, de fiesta fïam ver fío fictus ver fingö *fidëlis, fidële —fiel, leal, fiable fidëliter —fielmente, de manera fiable *fidës, fideí, f. - lealtad, fidelidad fidem fallere —faltar a la palabra dada (medius) fidius! —a fe mía que *fïdus, fida, fídum -fie l, leal figüra, figürae, f. —figura, imagen *fïlia, fíliae, f. - hija *ñlius, fílií, m. —hijo *fmgö, fingere, fínxí, fictus —fingir, inventar, falsificar *fmis, fínis, m. —fin , límite; línea de salida *fíó, fieri, factus sum —ser hecho, llegar a ser, convertirse, producirse fistula, fistulae, f. —tubería, flauta, zampona ♦flamma, flammae, f. - llama flävus, fläva, flävum —amarillo, dorado flectö, flectere, flexï, flexus —doblar *fleô, flëre, flêvî —llorar

flëtus, flëtüs, m. - llanto, lágrimas *flôreô, flôrêre, flörui —florecer, prosperar *flös, flöris, m. —flor *flüctus, flüctüs, m. —ola *flümen, flüminis, n. —río *fluö, fluere, flüxï -flu ir , correr fluëns, gen. fluentis —chorreando, goteando foedus, foeda, foedum —feo, vergonzoso, repugnante *föns, fontis, m. —fuente, manantial fore = futürum esse (infinitivo futuro de sum) forës, forium, f. pl. —puerta, entrada förma, förmae, f. —belleza, aspecto, imagen formido, formidinis, f. —temor, miedo, espanto formidolosus, formidolosa, formidolosum - inquietante, alarmante, espantoso fors —quizá *fortasse - tal vez, quizás *forte - por casualidad *fortis, forte —valiente *fortiter —valientemente fortuita, fortuitorum, n. pl. — acontecimientos fortuitos *fortüna, fortünae, f. - suerte *forum, forl, n. —foro *fossa, fossae, f. —zanja, cuneta, foso *fragor, fragöris, m. —estmendo, grito *frangc>, frangere, frëgï, fräctus —romper *fräter, frätris, m. —hermano fraternus, fraterna, fraternum fraterno *fraus, fraudis, f. —engaño, trampa, ardid fremitus, fremitüs, m. —estruendo, estrépito frena, frënôrum, n. pl. —freno, riendas frëtum, frëtï, n. —agua, mar frigidus, frígida, frigidum —fresco, frío frondëns, gen. frondentis —frondoso, cubierto de hojas

irons, frontis, f. —frente, proa *frümentum, frümentl, n. —trigo fruor, fruí, fructus sum + abi. — disfrutar, gozar *früsträ —en vano füdl ver fundó *fuga, fugae, f. —huida *fugiö, fugere, füg! - huir fui ver sum -fulciô, fulcîre, fulsí, fultus - apuntalar, calzar *fulgeô, fulgêre, fulsï —brillar fulgur, fulguris, n. —relámpago, rayo fümus, fümï, m. —humo *fundö, fundere, füdï, fusus derramar, seivir, proferir *fundus, fundí, m. —fondo fünus, füneris, n. —funeral, cortejo fúnebre *für, füris, m. —ladrón *furëns, gen. furentis —furioso, arrebatado, fuera de sí furêns animi —fuera de sí füstis, füstis, m. —palo, bastón futurus, futura, futurum —futuro

g *gaudeö, gaudere —alegrarse, regocijarse *gaudium, gaudiï, η. —gozo, satisfacción per gaudium —con júbilo *geminí, geminorum, m. pl. —gemelos geminus, gemina, gem inum —gemelo, doble, ambos, los dos *gemitus, gemitus, m. —gemido, quejido *gemma, gemmae, f. —piedra preciosa, gema gena, genae, f. —mejilla gener, generï, m. —yerno *gëns, gentis, f. —pueblo, tribu, raza *genü, genus, η. —rodilla *genus, generis, n. - pueblo, tribu, raza *gerö, gerere, gessï, gestus —llevar (puesto), llevar a cabo * bellum gerere —hacer la guerra

se gerere —portarse, comportarse, conducirse Gerüsia, Gerüsiae, f. —la gerusia (asociación de ancianos ricos) gestiö, gestire, gestivi —desear ardientemente, excitarse gladiator, gladiatoris, m. —gladiador *gladius, gladil, m. —espada *glöria, glöriae, f. —gloria gnätus = nätus gradus, gradüs, m. —paso, marcha addere gradum —acelerar el paso, apresurar la marcha grätiae, grätiärum, f. pl. —gmcias, acción de gracias * grätiäs agere —dar las gracias gratificor, gratificari, grätificätus sum favorecer, hacer favores grátulor, gratular!, gratulatus sum —felicitar *grätus, grata, grätum —agradable, grato, aceptable *gravis, grave —grave, pesado, fuerte, riguroso, malsano *graviter —seriamente, gravemente gravo, gravare, gravavi —cargar, sobrecargar gremium, gremii, n. —regazo gubernaculum, gubernaculi, η. — gobernalle, timón gurges, gurgitis, m. —torbellino *gustö, gustare, gustävl —probar, gustar

h *habeö, habere, habui, habitus - tener, considerar * pro certö habere —tener por seguro, dar por probado *habitö, habitare, habitavi - vivir *haereö, haerëre, haesi —adherirse, pegarse, agarrarse *haesitö, haesitare, haesitavi - dudar, vacilar



hama, hamae, f. - cubo harundö, harundinis, f. - caña *haruspex, haruspicis, m. - harúspice *hasta, hastae, f. —lanza * ha Lid - no *haudquäquam —de ningún modo *hauriö, haurire, hausi, haustus sacar, extraer, apurar, consumir haustus, haustüs, m. - trago, abrevadero Helicë, Helicês, f. —la Osa Mayor *hercle! —¡por Hércules! *hërës, hërëdis, m. f. —heredero *heri —ayer hetaeria, hetaeriae, f. —asociación política heu! = ëheu! hibernus, hiberna, hibernum — invernal, del invierno *hic, haec, hoc —este hi... alii —linos... otros hi... hi —unos... otros, estos... los otros *hic - aquí *hiems, hiemis, f. —invierno, tempestad *hinc —de aquí; entonces, inmediatamente *hodië —hoy *homö, hominis, m. —hombre *honor, honoris, m. —honor, cargo *honörö, honöräre, honörävi, honörätus —honrar *höra, hörae, f. —hora horrendus, horrenda, horrendum — horrendo, espantoso *horreum, horrei, n. —granero, hórreo *hortor, hortari, hortatus sum — animar, exhortar *hortus, horti, 'm. —jardín *hospes, hospitis, m. —huésped, invitado *hostis, hostis, m. f. - enemigo *hüc —(hacia) aquí, acá hüc... illüc —para acá... para allá; para un lado... para el otro humilis, humile —humilde, bajo humus, humi, f. —tierra, suelo * hum i —en tierra, en el suelo

1 *iaceô, iacere, iacui —yacer *iaciö, iacere, ieci, iactus —arrojar *iactö, iactäre, iactävi, iactätus — arrojar, lanzar *iam —ya iam iamque —de up momento a otro nec iam - nunca ya más nunc iam —ahora ya, precisamente ahora *ianua, iänuae, f. -p u erta *ibi —allí, entonces ibó ver eö ictus, ictüs, m. - golpe *idem, eadem, idem —mismo in idem —para un mismo fin , para un fin común *identidem —repetidamente *ideö —por esto * id eó... quod —(por esto) porque *igitur —por tanto, así pues *ignarus, ignara, ignärum - desconocedor, ignorante, sin saberlo *ignavus, ignava, ignävum - cobarde, perezoso *ignis, ignis, m. —fuego, rayo, calor del sol ♦ignoro, ignorare, ignörävi - no saber, ignorar *ignöscö, ignoscere, ignovi + dat. — perdonar ignötus, ignota, ignötum — desconocido ii ver eö ilex, ilicis, f. —encina ilia, ilium, n. pl. - ijares illäc —por allá, por ahí *ille, illa, illud —aquel, él në illud dei sinant! - ¡No lo permitan los dioses! *illüc —hacia allí, allí, allá hüc... illüc —para acá... para allá; para un lado... para el otro illüstris, illustre —resplandeciente, luminoso imber, imbris, m. —lluvia, nube de tormenta

imitor, imitar!, imitatus sum —imitar, copiar, representar *immemor, gen. immemoris —que no recuerda immensus, immensa, im mensum inmenso, vasto *immineô, imminëre, im m inuï + dat. — cernerse sobre, ser inminente immïtis, immïte —cruel *immortälis, immortale —inmortal * dï immortales! —¡por los dioses inmortales! *immótus, immöta, immötum —inmóvil *impediö, impedîre, impedîvï, impeditus —impedir, obstaculizar impello, impellere, impuli, impulsus — empujar, impeler, forzar impendium, impendii, n. —gasto impendo, im pendere, impendí, impensus - gastar, emplear impënsë —fuertemente, violentamente *imperätor, imperätöris, m. - emperador imperfectus, imperfecta, imperfectum - inacabado *imperium, imperii, n. —poder, mando, reinado, impeno ♦imperó, imperare, imperavi + dat. — mandar, ordenar; ser emperador ♦impetus, impetüs, m. —ataque impetum facere —atacar *impónó, im ponere, imposuï, impositus —imponer, poner, colocar impotens, gen. impotentis - débil, incapaz improbus, improba, improbum — malvado, inmoderado, implacable imprüdenter —imprudentemente impulí, impulsus ver impelió ímus, íma, ím um - muy bajo, en el fondo, inferior *in (1) + ac. —a in aliud —pare otra cosa, para otro'fin in idem —para un mismo fin , para un fin común in mentem venire —ocurrirse

in perpetuum - para siempre in rem subitam —para una situación de emergencia *in (2) + abl. - en * in animó volvere - meditar, pensar, reflexionar in prímís - ante todo, principalmente in proximo —en las proximidades *inänis, inäne —vacío, vano *incedó, incedere, incessi —avanzar, marchar *incendium, incendii, n. —incendio, fuego ■■'incendo, incendere, incendi, incensus —prender fuego, quemar, encender *incensus, incensa, incensum inflamado, im tado incertus, incerta, incertum - incierto, poco seguro *incidó, incidere, incidí —caer *incipió, incipere, incepi, inceptus — comenzar *incitó, incitare, incitavi, incitatus — incitar, animar, estimular inclinó, inclinare, inclinavi, inclinatus —inclinarse incohó, incohäre, incohavi, incohatus —comenzar *incolumis, incolum e —incólume, sano y salvo incurro, incurrere, incurri —tropezar con, chocar con *inde —entonces, de allí, luego *indicium, indicií, n. —indicio, signo, prueba indignë —injustamente, inmerecidamente indignor, indignari, indignatus sum — considerar indigno *induó, induere, indui, indütus — ponerse inedia, inediae, f. —hambre, inanición, falta de alimentación ineptiö, ineptire —hacer tonterías ineptus, inepta, ineptum —necio, estúpido, ridículo

Suplem ento Lingüístico *Ins piciö, Inspicere, Inspexi, ineram ver ïnsum Inspectus —examinar, mirar inertia, inertiae, f. - indolencia, pereza *mfäns, Infantis, m. - niño pequeño, bebé atentamente,-registrar Instigo, Instigare, Instigavi, Instigatus *lnfellx, gen. ïnfëlïcis —infeliz, —incitar desdichado Inferiae, inferiarum, f. pl. —ofrendas Instituo, Instituere, Instituí, institutus —establecer, crear a los muertos Instrumentum, Instrumenti, η. — Inferior, Inferius - más abajo instrumento, material *ïnferô, Inferre, intuli, inlätus — *Instruö, Instruere, ïnstrüxï, llevar, echar, presentar causam Inferre —alegar una excusa, Instructus —colocar, formar, inventar un pretexto alinear, equipar, ajustar *Infestus, Infesta, Infestum - hostil, *Insula, ínsulae, f. —isla; bloque de viviendas dispuesto a atacar, nocivo, odioso ingem ino, ingeminare, ingeminavi — *Insum, inesse, Inful - estar en, hallarse en redoblar, sucederse, multiplicarse *ingenium, ingenii, n. —carácter ‘■'intellego, intellegere, intellexi, intellectus —entender, comprender *ingëns, gen. ingentis —enorme *ingredior, ingredi, ingressus sum *intentë - atentamente entrar intentus, intenta, intentum —atento inhorresco, inhorrescere, inhorrui — *inter + ac. —entre, durante inter së —entre sí, entre ellos estremecerse, horrorizarse *intereä —entretanto *iniciö, inicere, iniëcï, iniectus — arrojar, lanzar intereo, interire, interii, interitus — desgastarse *inimícus, inimïci, m. —enemigo iniquus, iniqua, iniquum —desigual, *interficiö, interficere, interfeci, interfectus —matar injusto, estrecho, peligroso *interim —entretanto *initium, initil, n. —comienzo, principio *iniüria, iniüriae, f. —injusticia, daño interior - interior, más adentro, por la iniüstc —injustamente parte in terior iniüstus, iniüsta, iniüstum —injusto *inträ + ac. —dentro de inlêctus, inlêcta, inlectum —sin leer *intrö, inträre, in tr ä v l- entrar intuli ver infero innitor, inniti, innixus sum - apoyarse, inultus, inulta, inultum —no vengado, sustentarse sin vengar innocëns, gen. innocentis —inocente *inopia, inopiae, f. —escasez, falta, invalesco, invalescere, invalui pobreza hacerse fuerte, intensificarse inquietus, inquieta, inquietum *inveniö, invenire, inveni, inventus —hallar agitado investigo, investigare, investigavi, *inquit —dice, dijo investigatus - investigar, indagar inquam —digo, dije *invideö, invidere, invidi + dat. inquis —dices envidiar, privar, quitar, echar el in sa n u s, Insana, Insanum —loco mal de ojos, aojar *Insidiae, Insidiarum, f. pl. *invidia, invidiae, f. —envidia, celos, impopularidad, antipatía emboscada, asechanza

*invltö, invitare, invitavi, invitatus iüstus, iüsta, iüstum —apropiado, razonable, justo invitar *i n vit us, invita, invitum —de mala gana, iüstius erat —hubiera sido más justo sin querer iuvencus, iuvencl, m. —novillo involvo, involvere, involvi, involutus iuvenllis, iuvenile —juvenil — envolver, ocultar *iuvenis, iuvenis, m. - joven iocösum, iocösl, η. —momento divertido, *iuvö, iuvâre, iüvï, iütus —ayudar, momento de placer asistir, complacer *iocus, iocl, m. —broma, chiste *iuxtä + ac. - junto a ' Iovis ver Iuppiter iuxtä —uno junto a otro, juntos *ipse, ipsa, ipsum —él mismo, ella misma; el amo, la dueña *xra, Irae, f. —cólera, ira *Irätus, Iräta, Iratum - enfadado, enojado Kal. = Kalendäs irrigó, irrigare, irrigavi, irrigatus —regar Kalendae, Kalendärum, f. pl. — *irrumpö, irrumpere, irrüpl — irrumpir, calendas (el primer día del mes) precipitarse en *is, ea, id —él, ella, ello; ese, aquel id quod - lo que *iste, ista, istud —ese it ver eö labellum, labelli, η. - labio *labor, laböris, m. —trabajo *ita - así, de esta manera, tan *läbor, läbl, läpsus sum —caer, resbalar; *ita vero —sí, así es *itaque —por tanto, así pues pasar delante de *iter, itineris, n. —marcha, viaje, camino, *labörö, laborare, labörävl —trabajar laceró, lacerare, laceravi, laceratus — itinerario iter agere —marchar despedazar *iterum - otra vez lacertus, lacerti, m. —brazo, músculo nön iterum —nunca más *lacrima, lacrimae, f. —lágrima ‘^lacrimo, lacrimare, lacrimavi - llorar *iubeö, iubëre, iussï, iussüs —mandar, ordenar lacus, lacüs, m. —lago *laedö, laedere, laesi, laesus —dañar, *iüdex, iüdicis, m. —juez herir *iüdicö, iüdicäre, iüdicävl, iüdicätus — *laetus, laeta, laetum - contento, alegre, juzgar *iungö, iungere, iünxl, iünctus —unir feliz iünctus - unido, al lado de otro laevus, laeva, laevum —izquierdo laevä parte —a la izquierda, a mano Iünönius, Iünönia, Iünönium — izquierda consagrado a Juno lagöna, lagönae, f. —botella, cántara Iuppiter, Iovis, m. —Júpiter (dios del läniger, lanigeri, m. f. —cordero cielo, el más grande de los dioses *lapis, lapidis, m. —piedra romanos) iürgium, iürgil, n. —riña, disputa late —extensamente, ampliamente latebrae, latebrarum, f. pl. —escondrijo iüs, iüris, n. —derecho, privilegio *lateö, latére, latui —estar oculto, iussl ver iubeö esconderse *iussum, iussl, n. —orden, mandato

1

*latrö, latrönis, m. - salteador, bandido lätrö, läträre, lâtrâvî —ladrar *latus, lateris, η. —costado, lado, flanco ♦lätus, lata, lätum —ancho ♦laudo, laudare, laudavi, laudatus alabar, elogiar, felicitar *laus, laudis, f. —alabanza, elogio, consideración, gloria ♦lavo, lavare (a veces lavere), lävl, lautus — lavar ♦lectica, lecticae, f. —litera *lectus, lecti, m. —lecho, cama. ♦lëgâtus, lëgâtî, m. - legado, jefe de la legión legem ver Icx ♦legiö, legiönis, f. —legión *legö, legere, lëgî, lectus —leer; elegir, llamar a filas, reunir, recoger lego, legare, lëgâvï, lëgâtus —legar lëniô, lënïre, lënlvï, lënïtus — ablandar, suavizar ♦lëniter —suavemente ♦lentë —lentamente, despacio lentus, lenta, lentum - flexible lenunculus, lënunculï, m. —barca *leö, leönis, m. —león ♦levis, leve —inconstante, ligero, leve, insignificante, sin valor levó, levare, levâvï, levätus —alzar, levantar ♦lêx, lëgis, f. —ley ♦libenter —de buena gana, con gusto ♦liber, librí, m. —libro ♦liberalis, liberale —generoso ♦líber!, lïberôrum, m. pl. —los hijos ♦libero, liberare, lïberâvï, lîberâtus — liberar, dejar en libertad ♦libertas, libertatis, f. —libertad ♦lïbertus, lîbertï, m. - liberto lïbrô, librare, llbrâvï, libratus — balancear librum ver liber *licet, licëre —estar pennitido, poderse ♦ mihi licet —me está pennitido licet —aunque

♦limen, liminis, n. —umbral lïmes, lïmitis, m. - ruta, curso ♦lingua, linguae, ΐ.·—lengua linum, lïnï, η. —hilo liqueô, liquëre, lïqul —estar líquido, flu ir liquor, liquöris, m. —agua ♦littera, litterae, f. - letra ♦ litterae, litterarum, f. pl. - carta, literatura ♦litus, lïtoris, η. —costa, litoral *locus, locl, m. —lugar, sitio me! loco - en mi lugar locus nâtâlis, locï nätälis, m. —lugar de nacimiento, país natal ♦longe —lejos longë errare —cometer un gran error ♦longus, longa, longum - largo ♦loquor, loquï, locutus sum —hablar lücem ver lüx Lucrinus lacus, Lucrïnï lacüs, m. — el lago Lucrino lüctor, löctärl, lüctätus sum - luchar ♦lüdö, lüdere, lüsï, lusus —jugar ♦lüdus, ludí, m. —juego ♦lügeö, lügëre, lüxï —estar de luto, llorar, deplorar ♦lümen, lüminis, n. —luz lümina, lüminum, n. pl. —ojos ♦lüna, lünae, f. —luna lupus, lupl, m. —lobo lüsus, lüsüs, m. —juego ♦lüx, lücis, f. - luz, luz del día

m machinamentum, machinamenti, η. — artilugio, artefacto madëscô, madëscere, m aduî — humedecerse madidus, madida, madidum - mojado, empapado ♦magister, magistri, m. —capataz, jefe de los artesanos, maestro, capitán

*magisträtus, magisträtüs, m. *mäter, mätris, f. - madre matrimonium, matrimonii, η. magistrado magnificus, magnifica, magnificum matrimonio matrona, mätrönae, f. - señora, mujer grandioso, fastuoso *magnopere —grandemente, mucho casada máxime ver m agnopere * magis —más maximus ver m agnus * maxime —sobre todo, lo más posible, muy, muchísimo më ver ego medicamentum, medicamenti, n. — *magnus, magna, magnum - grande medicamento, unguento, medicina maior, maius —mayor, más grande *medicus, medici, m. —médico * maximus, maxima, maximum — *meditor, meditari, meditatus sum — muy grande, el más grande meditar, estudiar, pensar, reflexionar ' *male —mal, desfavorablemente *medius, media, m edium —medio, dei maie dïcere —insultar, injuriar, ofender medio medius fidius! —a fe mía que ö factum male! —¡oh desgracia! m ei ver ego vôbïs male sit —malditas seáis mei, mellis, n. —miel *mälö, malle, m alm - preferir melior ver bonus *malus, mala, malum —malo mellitus, mellita, mellitum —dulce * pessimus, pessima, pessimum — como la miel muy malo *meminl, meminisse —recordar *mandatum, mandati, n. —instrucción, memoria, memoriae, f. —recuerdo orden *mendâx, mendacis, m. —mentiroso *mandö, mandare, mandâvï, *mëns, mentis, f. —mente, pensamiento mandatus —encargar, confiar in mentem venire —ocurrirse *mäne —por la mañana *mënsa, mënsae, f. —mesa *mancö, manere, mansï —quedarse, *mënsis, mënsis, m. —mes permanecer mënsor, mënsôris, m. —agrimensor (dî) mânes —los dioses manes, los mënsüra, mënsürae, f. —medida, espíritus de los muertos medición manifestus, manifesta, manifestum — *mentior, mentïrï, mentitus sum — manifiesto, evidente, claro mentir mano, manare, mânâvï - manar, chorrear *mercätor, mercätöris, m. —mercader multum mânâns —empapado, mereö, merëre, merui —merecer chorreando *manus, manfls, f. —mano; grupo, banda * meritus, merita, meritum —merecido mëta, mëtae, f. —punto de giro manus ultima - última mano, toque *metuö, metuere, m etui - temer, tener final miedo *mare, maris, n. - mar *metus, metüs, m. —miedo, temor margaritum, margariti, n. -p erla *meus, mea, m eum —mío, mi maritimus, maritima, maritimum — mi Secunde —mi querido Segundo de mar, costero mi = mihi *marïtus, mariti, m. —marido mihi ver ego Massicus, Massica, Massicum —másico, del Másico (monte famoso por su vino) *mlles, militis, m. —soldado

militó, militare, militavi - hacer el servicio militar *mllle —mil * milia - miles, millares *minime —de ningún modo, en absoluto minister, ministri, m. —servidor, criado *minor, minäri, minätus sum + dat. — amenazar minus ver paulum *miräbilis, mirabile —sorprendente, asombroso, maravilloso *miror, mirari, miratus sum —admirar, asombrarse, sorprenderse miras, mira, mirum —sorprendente misellus, misella, misellum — desdichado, pobrecillo *miser, misera, miserum —desgraciado, infeliz, desdichado misericors, gen. misericordis — compasivo *mittö, mittere, misi, missus —enviar modicus, modica, modicum moderado; mediano, pequeño *modo —recientemente, solamente * m odo... m odo —ya... ya, ora... ora unas veces... otras nön modo... sed etiam —no sólo... ...sino también *modus, modi, m. —modo, manera, especie * quö modo? —¿cómo?, ¿de qué manera? moechus, m oechi, m. - amante, adúltero möles, mölis, f. —mole, masa; terraplén, dique, malecón *molestus, molesta, molestum — molesto, inoportuno, desagradable molliö, mollire, mollivi, mollitus — ablandar, moldear, suavizar, calmar *mollis, molle —blando, suave *m oneô, m onëre, monui, monitus — advertir, aconsejar monitus, monitus, m. —advertenda, consejo, aviso *möns, montis, m. —monte

*mora, morae, f. —tardanza *morbus, morbi, m. —enfermedad m ordeö, mordërç, momordi, morsus — morder *morior, mori, mortuus sum — morir * mortuus, mortua, mortuum muerto / *moror, morari, moratus sum detenerse, demorarse *mors, mortis, f. —muerte mortem obire —morir morsus, morsus, m. —mordedura, picadura mortalis, mortäle —mortal *mös, möris, m. —costumbre mötus, mötüs, m. —movimiento *moveö, movere, mövi, mötus mover, influenciar mötus, möta, mötum —agitado, movido *mox —enseguida, a continuación *mulier, mulieris, f. —mujer *multitüdö, multitüdinis, f. - multitud *multö —mucho, muy multum —mucho multum mänäns —empapado *multus, multa, multum —mucho * m ultl —muchos * plurimi, plurimae, plurima muchísimos * plürimus, plürima, plürimum — la mayor parte * plüs, gen. plüris —más quid plüra? —¿para qué decir más? müniö, münlre, münivl, münxtus — proteger, inmunizar, fortificar *münus, müneris, n. - don, tributo, ofrenda, regalo *mürus, mürl, m. —muro *mütö, mütäre, mutavi, mütätus cambiar, mudar mütus, müta, mutum —mudo, silencioso

η *nam —pues, en efecto *närrö, narrare, närrävl, närrätus — contar, narrar *näscor, nâscî, nätus sum —nacer trëdecim annös näta —de trece años nat ver no nätälis, nätäle —natal, del nacimiento * dies nâtâlis, diëï nätälis, m. anivesario, cumpleaños locus nätälis, loci nätälis, m. lugar de nacimiento, pah de nacimiento natö, natäre, natävl —nadar nätüra, nätürae, f. —naturalem nätus ver näscor nätus, näti, m. —lujo naufragium, naufragii, n. —naufragio *nauta, nautae, m. —marinero nauticus, nautica, nauticum - náutico, marino, de los marineros nävigätiö, nävigätiönis, f. —viaje por mar, travesía *nävigö, nävigäre, nävigävT —navegar *nävis, nävis, f. —nave, barco *në —que no, para que no në deï illud sinant! - ¡No lo permitan los dioses! * ne quid —que nada, para que nada * n ë... quidem —ni siquiera * në quis —que. nadie, para que nadie, que ningún, para que ningún nebula, nebulae, f. —niebla *nec —y no, ni nec iam —nunca ya más * nec... nec —ni... ni necessärius, necessäria, neccesärium — necesario, apremiante *necesse —necesario necessitäs, necessitätis, f. - necesidad *necö, necäre, necävi, necätus —matar *neglegëns, gen. neglegentis —descuidado neglegentia, neglegentiae, f. negligencia, descuido

*neglegö, neglegere, neglëxî, neglëctus —desatender, no cumplir *negö, negare, negâvï, negätus - negar, decir que no *negôtium, negôtiï, η. —negocio, trabajo * negotium agere —negociar, trabajar *nëmô —nadie *neque —y no, ni * ñeque... ñeque —ni... ni nëquïquam —en vano Nëreis, Nëreidis, f. —nereida, ninfa marina *nescio, nescire, nesclví —no saber nëve —ni que, y que... no, para que no nex, necis, f. —matanza, muerte violenta ni = nisi Nïcomëdënsës, Nïcomëdënsium, m. pl. —habitantes de Nicomedia, nicomedenses nïdus, nïdï, m. —nido *niger, nigra, nigrum - negro nihil —nada nihil opus est —no es necesario nihil vöcis - nada de voz *nihilöminus —con todo, no obstante nimbus, nimbï, m. —nube de lluvia *nimis —demasiado *nimium - demasiado *nisi —a n o ser que, si no nitor, nltí, nïxus sum - esforzarse, trabajar nix, nivis, f. - nieve nö, nâre, nâvï - nadar *nöbilis, nöbile —noble, famoso nôbïs ver nös *noceô, nocëre, nocuï + dat. - dañar nocte ver nox *nölö, nölle, nôluï —no querer nôlî, nôlïte + infinitivo = no + 2 .a pers. s./pl. pres, de subj. nöllem —no quem a *nômen, nominis, n. —nombre *nön —no nön iterum —nunca más non sí —ni siquiera si, ni aun si

*nönägintä - noventa *nöndum —aún no, todavía no *nöngentl, nongentae, nöngenta — novecientos *nönne? —¿no es verdad que..."? *nônnüllï, nönnüllae, nönnülla - algunos *nönus, nöna, nönum —noveno nörat = növerat *nös —nosotros, nos nôscitô, noscitare, noscitavi —tratar de reconocer, reconocer nösse = növisse *noster, nostra, nostrum —nuestro nötitia, notitiae, f. - conocimiento *nötus, nöta, nötum —conocido, famoso Notus, Notï, m. —noto (viento del sur) *novem —nueve *nôvï —sé, conozco novo, novare, novâvï, novätus — cambiar, hacer una revolución *novus, nova, novum —nuevo *nox, noctis, f. —noche, oscuridad *nübës, nübis, f. —nube *nübö, nübere, nüpsí + dat. —casarse nüdus, nüda, nüdum - desnudo *nüllus, nülla, nüllum —ninguno, no, en absoluto *num? - (1) ¿acaso? *num —(2) si *numerö, numerare, numeravi, numeratus —contar *numerus, numerl, m. —número numerï, numerörum, m. pl. — unidades militares *numquam - nunca *nu γκ: —ahora nunc iam —ahora ya, -precisamente ahora φnüntlo, nüntiâre, nüntiâvï, nüntiätus — anunciar *nüntius, nüntil, m. —mensajero *nüper —hace poco, recientemente nüpsí ver nübö nüptiae, nüptiarum, f. pl. —nupcias, boda, casamiento *nusquam —en ninguna parte

O obdürö, obdurare, obdürâvï mantenerse firme obeö, oblre, obií —ir al encuentro de mortem obïre - morir obësus, obësa, obësum —obeso, gordo *obiciô, obicere, obiëeî, obiectus exponer a, poner delante de, presentar oblïdô, oblidere, oblïsï, oblisus ahogar, sofocar, aplastar *oblIvIscor, oblïvïscï, oblïtus sum — olvidar *obscürus, obscüra, obscurum — oscuro, tenebroso observó, observare, observavi, observatus —observar, considerar obstinate —obstinadamente obstinatus, obstinata, obstinatum — obstinado obstipëscô, obstipëscere, obstipuï — quedarse atónito *obstö, obstare, obstiti + dat. obstacidizar, obstruir obstringo, obstringere, obstrinxi, obstrictus —comprometer, obligar (mediante juramento de fidelidad) obstruö, obstruere, obstrüxî, obstrüctus —cerrar el paso por *obstupefaciö, obstupefacere, obstupefeci, obstupefactus — llenar de estupor, aturdir, sorprender obterö, obterere, obtrivi, obtritus — pisotear, aplastar obtuli ver offerö *obviam eö, obviam Ire, obviam ii + dat. —ir al encuentro de *occäsiö, occasionis, f. —oportunidad, ocasión *occIdö, occidere, occidi, occisus —matar occidö, occidere, occidi —ponerse, caer *occupätus, occupata, occupatum ocupado

*occupö, occupare, occupavi, occupatus —ocupar, apoderarse de *occurrö, occurrere, occurrï — encontrarse con ocellus, ocelli, m. —ojito, ojuelo *octävus, octava, octävum —octavo *octingentT, octingentae, octingenta — ochocientos *octö —ocho ' Öctöber, Octobris, Octobre —Octubre *octögintä —ochenta *oculus, oculï, m. —ojo *ödl - (yo) odio *odium, odiï, η. - odio * odiö esse —ser odioso odörätus, odöräta, odörätum aromático, fragante *offendö, offendere, offendi, offensus — ofender, molestar *offerö, offerre, obtulï, oblätus ofrecer *officium, officii, η. —deber, obligación, cometido officium agere —cumplir con su deber *ölim —una vez, en otro tiempo, a veces omitto, omittëre, omïsl, omissus dejar caer, dejar escapar, omitir, abandonar *omn!no —completamente *omnis, om ne —todo, cada omnia —todas las cosas, todo opera, operae, f. - trabajo, atención tuâ opera —por tu culpa, por causa tuya operio, operire, operuï, opertus cubrir, enterrar, ocultar operis ver opus *opës, opum , f. pl. - riquezas, recursos opifex, opificis, m. —artífice, inventor, creador *oportet, oportere, oportuit —convenir, ser necesario nös oportet —conviene que nosotros, debemos, tenemos que *oppidum, oppidï, n. —ciudad

*opprimö, opprimere, oppressi, oppressus —aplastar, oprimir *oppugnö, oppugnare, oppugnavi, oppugnatus —atacar optime ver bene optimus ver bonus *optö, optare, optavi, optatus - desear, anhelar *opus, operis, n. —obra, construcción nihil opus est —no es necesario * opus est + abl. —es necesario testaceum opus —obra de ladrillos öra ver ôs *örätiö, orationis, f. - discurso orator, oratoris, m. —orador, abogado orba, orbae, f. —huérfana *orbis, orbis, m. —orbe, circulo, globo * orbis terrarum —el mundo, la tierra. orbitas, orbitatis, f. - falta de hijos orbus, orba, orbum —afligido, desamparado, privado (de un ser querido) Orcus, Orci, m. —el Orco (el infierno) *ördö, ördinis, m. —fila, hilera Orion, Orionis, m. - Orion (constelación) *orior, oriri, ortus sum —surgir, levantarse, producirse *örnö, örnäre, örnävT, örnätus — adornar, decorar örnätus, örnäta, örnätum adornado, decorado, amueblado exquisitamente *örö, öräre, örävl —pedir *ös, öris, n. —cara, rostro, boca os, ossis, η. - hueso *ösculum, öscull, n. —beso *ostendö, ostendere, ostendi, ostentus — mostrar *ötiösus, ötiösa, ötiösum - ocioso, desocupado *ötium, ötil, n. —ocio, tiempo libre per ötium - tranquilamente ovis, ovis, f. —oveja

P paciscor, pacïscï, pactus sum —dar a cambio, poner enjuego päcö, päcäre, päcävl, päcätus — pacificar *paene —casi paenitentia, paenitentiae, f. — arrepentimiento *palléscó, pallescere, palluï - palidecer ♦pallidus, pallida, pallidum —pálido palma, palmae, f. —mano, palma *pär, gen. paris —igual ♦paratus, parata, parätum —preparado, listo ♦pareó, parcere, pepercï + dat. — perdonar, ahorrar, respetar ♦paréns, parentis, m. f. —padre o madre parentes, parentum, m. f. pl. — antepasados, padres *päreö, parère, paru! + dat. —obedecer pariés, parietis, m. —pared, lateral, costado parió, parere, peperi, partus — adquirir, conseguir pariter —igualmente, a la vez, al mismo tiempo *parö, parare, parävl, parätus preparar ♦pars, partis, f. —parte, dirección laevä parte —a la izquierda, a mano izquierda summa suï parte —de su parte más alta ♦parum —poco ♦parvus, parva, parvum - pequeño * minimus, minima, minimum — muy pequeño passer, passeris, m. - pájaro, gorrión passus, passa, passum —suelto, despeinado passus ver patior pastor, pastoris, m. —pastor ♦patefacio, patefacere, patefeci, patefactus —revelar, descubrir pateo, patère, patuX—estar abierto

♦pater, patris, m. —padre patientia, patientiae, f. - paciencia ♦patior, pati, passus sum - sufrir, soportar, permitir, consentir ♦patria, patriae, f. —patria, país natal patrius, patria, patrium —de padre, paterno patrö, patrâre, patravi, patratus ejecutar, realizar *patrönus, patrón!, m. - patrono ♦pauci, paucae, pauca - pocos ♦paulätim —poco a poco ♦paulisper —porpoco tiempo ♦pauló —un poco, poco ♦paulum —un poco * minus —menos ♦pauper, gen. pauperis —pobre * pavor, pavóris, m. —pavor, pánico ♦päx, päcis, f. —paz peccö, peccäre, peccavi —cometer una falta, ser culpable ♦pectus, pectoris, n. —pecho, corazón ♦pecunia, pecuniae, f. —dinero pedem ver pés ♦pedités, peditum, m. pl. —soldados de a pie, infantería pelagus, pelagi, η. - mar ♦pendeó, pendere, pependi —estar colgado, pender penes + ac. - en poder de, en manos de, en penna, pennae, f. —pluma, ala pepercl ver pareó ♦per + ac. -p o r , a lo largo de, a través de, durante per artem —por medio de un artificio per gaudium —con júbilo per ótium —tranquilamente percipio, percipere, percëpï, perceptus —hacer presa, atrapar percussor, percussoris, m. —sicario, asesino ♦perdó, perdere, perdidi, perditus — gastar, derrochar, perder perditus, perdita, perditum — perdido para siempre

perdücö, perdücere, perdüxï, perductus —traer, conducir, continuar ♦pereó, perire, peril - perecer, morir perfero, perferre, pertuli, perlatus — hacer llegar, soportar, aguantar ♦perficio, perficere, perfeci, perfectus —terminar *perfidia, perfidiae, f. —deslealtad, traición ♦perfidus, pérfida, perfidum —traidor, desleal, pérfido ♦periculosus, periculosa, periculosum —peligroso ♦periculum, periculi, n. - peligro peril ver pereö ♦peritus, perita, peritum —hábil, diestro permisceo, permiscere, permiscui, permixtus —mezclar ♦permotus, permöta, permotum — inquieto, agitado perosus, perosa, perosum —que odia, que detesta, odiando perpetuus, perpetua, perpetuum perpetuo in perpetuum - para siempre persevero, perseverare, perseveravi — proseguir, seguir perstö, perstare, perstiti -persistir, obstinarse *persuädeö, persuadere, persuasi + dat. —persuadir ♦perterritus, perterrita, perterritum — aterrorizado, aterrado pertinacia, pertinaciae, f. obstinación, firmeza pertineo, pertinere, pertinui concernir, pertenecer pertinere ad exem plum —aspirar a servir de ejemplo, sentar un precedente ♦perturbo, perturbare, perturbavi, perturbatus —confundir, trastornar ♦pervenio, pervenire, perveni —llegar

♦pcs, pedis, m. —pie, pata, garra pessimus ver malus ♦pestis, pestis, f. —desastre, calamidad ♦peto, petere, petivi, petitus - pedir, buscar, dirigirse a, atacar ♦pietas, pietâtis, f. —deber, respeto, afecto (para con (1) los dioses, (2) la patria, (3) la familia) pinguis, pingue —gordo, cebado, obeso plnus, pin!, f. - pino, nave, barco pipió, pipiare, p lpiavl—piar piscis, piscis, m. —pez pius, pia, pium —piadoso, virtuoso ♦placeö, placere, placui + dat. agradar, parecer bien placidus, placida, placidum tranquilo, apacible planus, pläna, planum - llano ♦plaudö, plaudere, plausi, plausus — aplaudir ♦plaustrum, plaustri, η. —carro, carreta ♦plenus, plena, plénum —lleno ♦plërïque, plëraeque, plëraque la mayor parte, la mayoría plüma, plümae, f. —pluma plumbum, plumbi, n. —plomo plüra, plus ver multus ♦pöculum, pôculï, n. —copa ♦poena, poenae, f. —castigo ♦ poenas dare —ser castigado ♦poëta, poetae, m. -p o eta ♦polliceor, polliceri, pollicitus sum — prometer pollex, pollicis, m. - pulgar ♦pompa, pompae, f. - procesión, desfile ♦pondus, ponderis, n. —peso ♦pönö, ponere, posui, positus —poner, colocar, erigir, servir, ofrecer ♦pöns, pontis, m. —puente ♦pontifex, pontificis, m. —pontifice pontus, ponti, m. —mar ♦populus, populi, m. —pueblo ♦porta, portae, f. —puerta ♦porto, portare, portavi, portatus — llevar

*portus, portüs, m. —puerto *poscö, poscere, poposcï - exigir, pedir positus ver pönö *possideô, possidere, possëdï, possessus —poseer *possum, posse, potul —poder *post + ac. —después de, detrás de *posteä —después *postquam —después (de) que *postremö —finalmente postremus, postrema, postremum último *postrîdië —al día siguiente *postulö, postulare, postulavi, postulatus —pedir posui ver pönö *potëns, gen. potentis —poderoso potes ver possum *potestäs, potestatis, f. —poder potis, pote —posible, capaz, que puede qui potis est? —¿Cómo es posible? potius —más bien potui ver possum prae + abi. —antes que, mejor que, en vez de *praebeö, praebere, praebui, praebitus —prestar, suministrar, ofrecer *praeceps, gen. praecipitis —de cabeza, precipitado, rápido praeceptum, praecepti, η. —instrucción praecipio, praecipere, praecepi, praeceptus - ordenar, dar instrucciones praecipue —principalmente, sobre todo *praecö, praeconis, m. —mensajero, heraldo, pregonero praecurro, praecurrere, praecucurri —correr delante, preceder praedium, praedii, η. —propiedad, finca *praefectus, praefecti, m. —prefecto *praeficiö, praeficere, praefeci, praefectus —poner al frente de *praemium, praemii, n. —recompensa, premio *praesëns, gen. praesentis - inmediato, contante

ad praesens —por el momento *praesertim —sobre todo *praesidium, praesidii, n. —protección *praestö, praestare, praestiti —mostrar, demostrar *praesum, praesse, praefui + dat. estar al frente de praesümö, praesümere, praesumpsi, praesümptus —tomar (antes) *praeter + ac. —excepto *praeterea —además *praetereö, praeterire, praeterii — pasar por delante de praetorianus, praetoriana, praetorianum —pretoriano (perteneciente a la guardia del emperador) praevaleo, praevalere, praevalui prevalecer, seguir dominando pratum, prâti, n. —prado *prävus, präva, prävum —malvado, perverso *precës, precum, f. pl. —súplicas, preces preces adhibere —ofrecer preces *precor, precari, precätus sum — suplicar, rogar *premö, premere, pressi, pressus — apretar, oprimir, aplastar *pretiösus, pretiosa, pretiosum — valioso *pretium, pretii, n. —precio primo —en primer lugar, primero prîmum —primeramente, por primera vez *prîmus, prima, primum —primero in primis —ante todo, principalmente *princeps, principis, m. —príncipe, jefe, emperador principatus, principätüs, m. — principado, reinado *principia, principiorum, n. pl. — cuartel general *prior, prius —primero, antes priscus, prisca, priscum —antiguo *prius - antes, antes de ahora *priusquam - antes (de) que

privatus, privata, privatum —privado, particular *prö + abi. —delante de, a cambio de, por, como * pro certö habëre —tener por seguro, dar por probado *probö, probare, probavi, probatus — probar, examinar, reconocer (e. g. en el momento del reclutamiento) *prôcëdô, procedere, processi — avanzar *procul —lejos, a lo lejos, de lejos *pröcumbö, procumbere, procubui —postrarse pröcurrö, procurrere, procurri — sobresalir, avanzar corriendo prödesse ver prösum proditor, pröditöris, m. —traidor, delator *prödö, prödere, prodidi, proditus — traicionar prödücö, prödücere, prödüxl, pröductus —impulsar, hacer salir, alargar, prolongar *proelium, proelii, n. —combate, batalla *profic!scor, proficisci, profectus sum —marcharse profiteor, profiteri, professus sum — declarar *prögredior, progredi, progressus sum —avanzar *prohibeö, prohibere, prohibui, prohibitus —impedir pröiciö, prôicere, prôiëcl, pröiectus — arrojar (como ofrenda) proles, prölis, f. —prole, cría, vastago promissum, promissi, n. —promesa, lo prometido *prömittö, promittere, promisi, promissus - prometer promptus, prömpta, promptum presto, pronto, fácil promunturium, promunturii, n. — promontorio

pronus, prôna, prônum - fácil, favorable, cómodo * pro pe —cerca propinquus, propinqui, m. - pariente pröpönö, pröpönere, proposui, propositus —proponer, ofrecer propositum, propositi, n. —propósito, intención proprius, propria, proprium —propio, que pertenece a uno * prop ter + ac. —a causa de proptereâ - p o r esa razón pröra, prörae, f. —proa prösequor, prosequi, prosecutus sum — seguir, acompañar prôsiliô, prôsilïre, prosilui - saltar, saltar hacia adelante prösum, prödesse, pröful + dut. — aprovechar, s e n k a, ser litil quid pröderit? —¿De qué (te) va a sewir?, ¿Qué (te) aprovechai'á? prötegö, prötegere, prötexl, prötectus —proteger prötendö, protendere, protendi, protentus —extender hacia adelante ^provincia, provinciae, f. —provincia *proximus, proxima, proximum — muy cercano, el más cercano, pasado in proximö —en las proximidades prudens, gen. prüdentis —prudente, juicioso, competente *prüdentia, prüdentiae, f. - prudencia, buen sentido Prüsënsës, Prüsënsium, m. pl. — prusenses, habitantes de Prusa *püblicus, pública, püblicum - público pudicitia, pudicitiae, f. —castidad, pudor, honestidad, virtud pudicus, pudica, pudicum - honesto, virtuoso, casto *puella, puellae, f. - muchacha, niña *puer, puerl, m. —niño, muchacho pugiö, pugiönis, m. —puñal *pugna, pugnae, f. - lucha

*pugnö, pugnare, pugnavi - luchar, combatir *pulcher, pulchra, pulchrum — hermoso pulchritüdö, pulchritüdinis, f. — belleza *pulsö, pulsare, pul sä vT, pulsätus — golpear *püniô, pünlre, pünïvï, pünïtus castigar puppis, puppis, f. —popa püriter —limpiamente, con agua clara pürus, püra, pürum —puro, limpio, sin mancha *puto, putäre, putϋ ν ϊ—pensar

q *quadrägintä —cuarenta quadratus, quadrata, quadratum — cuadrado, en bloques *quadringentï, quadringentae, quadringenta —cuatrocientos quaedam wer quídam *quaerö, quaerere, quaesïvï, quaesitus —buscar *quälis, quäle —qué clase de, cuál *quam —(1) que tam... quam - tan... como *quam —(2) ¡qué! quam celerrime - lu más rápidamente posible *quamquam —aunque quamvís —aunque *quandö? —¿cuándo? quandoquidem —puesto que *quantus, quanta, quantum —cuán grande, cuanto, como quantum —como, cuanto quantum est - todos, cuantos *quärc? —¿por qué? quârë —y por tanto *quärtus, quärta, quärtum —cuarto *quasi —como si

quasso, quassare, quassavi, quassätus — sacudir violentamente quater —cuatro veces quatiö, quatere - agitar, batir *quattuor —cuatro *quattuordecim - catorce *-que —y -que... -que —tonto... como *queror, querí, questus sum - quejarse, lamentar questus, questüs, m. - queja, lamento *qul, quae, quod —que, el cual, quien id quod —lo que qui? quae? quod? —¿qué? ¿cuál? qui potis est? —¿cómo es posible? *quia —porque quicquam ver quisquam quicquid ver quisquis quicumque, quaecumque, quodcumque - cualquier(a) que, cualquier cosa que quid ver quis *quldam, quaedam, quoddam - un tal, un cierto *quidem —sin duda, ciertamente * n e... quidem - ni siquiera quidquid ver quisquis *quiës, quietis, f. - descanso, tranquilidad quiêtus, quieta, quiëtum - tranquilo quilibet, quaelibet, quodlibet cualquiera *quïndecim —quince *qulngentl, quingentae, quingenta quinientos *qulnquägintä —cincuenta *qulnque —cinco *quïntus, quinta, quintum - quinto *quis? quid? —¿quién? ¿qué? quid plüra? —¿Para qué decir más? quid proderit? - ¿De qué (te) va a servir? ¿Qué (te) aprovechará? quis, quid —alguno, alguien, algo * ne quid —que nada; para que nada * ne quis —que nadie, para que nadie

* sí quid —si algo *recüsö, recusare, recüsâvï, recüsätus * sï quis —si alguno, si alguien — rechazar *quisquam, quicquam o quidquam — *reddö, reddere, reddidi, redditus — alguien, (en orae, neg.) nadie devolver, transformar en *quisque, quaeque, quodque - cada, sibi reddi —volver a su sano juicio cada uno *redeö, redire, redil —volver, regresar usque quäque - en todas partes, en *redücö, reducere, redüxï, reductus — cualquier ocasión llevar de vuelta, hacer volver ut quisque —tan pronto como cada uno *referö, referre, rettuli, relâtus — *quisquis - quienquiera (que) referir, relatar, traer de vuelta * quidquid o quicquid —cualquier rem referre —contar lo sucedido cosa (que) réfert, rëferre, rëtulit —importar, quidquid est —ocurra lo que ocurra importar saber *quo? —¿adonde? *reficiö, reficere, refëcï, refectus — *quö modo? - ¿cómo?, ¿de que'manera? reparar, rehacer *quod —porque *rëgïna, rëgïnae, f. - reina * ideo quod —(por esto) porque *regiö, regiönis, f. —región quodeumque ver quïeumque régis ver rëx *quondam —un día, una vez, en otro tiempo *regnum, regni, n. —reino, trono *quoniam - puesto que, ya que *regö, regere, rëxï, rêctus —gobernar, *quoque - también regir quösdam ver quídam *regredior, regredi, regressus sum — *quot? —¿cuántos? regresar *quotiëns - cada vez que, siempre que *relëgô, relegare, relegavi, relegatus — desterrar *relinquö, relinquere, reliqui, relictus — dejar, abandonar *reliquus, reliqua, reliquum —restante rapidus, lapida, rapidum —abrasador, relücëscô, relücêscere, relüxï — arrebatador, rápido, impetuoso comenzar a lucir de nuevo *rapiö, rapere, rapui, raptus — rem ver rës arrebatar, robar remaneo, remanere, rem ansi — rärus, rära, rärum —poco denso, poco quedarse espeso *remedium, remedii, n. - remedio *ratiönes, ratiönum, f. pl. —cuentas remigium, rëmigiï, n. —remos, alas ratis, ratis, f. —embarcación, nave, balsa remitto, remittere, remisi, remissus — *recipiö, recipere, recëpï, receptus — hacer volver, enviar de vuelta recibir, aceptar, recobrar rêmus, rëmï, m. —remo *recitó, recitare, recitavi, recitatus renideo, renidere —sonreír recitar, leer en voz alta repelló, repeliere, reppulï, repulsus — *rëctë - correctamente, bien, rechazar, alejar convenientemente repulsus, repulsa, repulsum rëctor, rëctôris, m. —piloto defraudado, desconcertado, *recumbö, recumbere, recubui — rechazado tumbarse, recostarse *repente —de repente, súbitamente

*reperió, reperïre, repperï, repertus descubrir, hallar, encontrar repeto, repetere, repetivi, repetitus — pedir, solicitar, reclamar repudió, repudiare, repudiavi, repudiatus - repudiar, divorciarse, rechazar *requlró, requirere, requlslvl, requisitus —preguntar, buscar, indagar, ir a buscar *rës, reí, f. —cosa, asunto in rem subitam —para una situación de emergencia * rë vërâ —realmente, en efecto rem administrare —arreglar el asunto, ocuparse del asunto rem efficere - llevar a cabo lo emprendido, efectuar la labor rem referre —contar lo sucedido * res adversae —la adversidad resido, residere, resedi —sentarse *resistó, resistere, restiti + dat. resistir resonó, resonare, resonavi —resonar resorbeo, resorbëre —resorber, retirarse, retroceder respectó, respectare, repectavl — mirar a, esperar, contar con *respició, respicere, respexi —mirar, mirar hacia atrás, volverse a mirar respiró, respirare, respiravi - tomar aliento, reponer fuerzas, recobrarse *respondeô, respondëre, respondí — responder responsum, responsi, η. —respuesta rëspüblica, reïpüblicae, f. - la república restituo, restituere, restitui, restitütus devolver, restituir *retineô, retinëre, retinui, retentus retener, refrenar rettuli ver refero reus, reí, m. —acusado, reo vótl reus —obligado al cumplimiento de una promesa

*revenió, revenire, revënï —volver, regresar *revertor, revertí, reversus sum — volver, regresar *revocó, revocare, revocavi, revocatus —recuperar, hacer volver, volver a llamar revomo, revomere, revom ul —vomitar *rëx, rëgis, m. —rey rhëtor, rhëtoris, m. —maestro de retórica, rétor *rldeö, rïdërë, rïsl - reír, sonreír *rïpa, rïpae, f. —orilla, ribera, margen risus, rïsüs, m. —risa rite - como es debido rivus, rïvï, m. —arroyo, riachuelo *rogó, rogare, rogavi, rogätus - pedir, preguntar rogus, rogi, m. —pira Röma, Rómae, f. —Roma Römänl, Römänörum, m. pl. - los romanos Roman us, Romana, Römänum —romano röstrum, róstrl, n. —espolón rubeö, rubëre —estar rojo ruina, rulnae, f. —derrumbamiento, ruina, calamidad, desgracia rümor, rümóris, m. - rumor, murmullo rümôrës, rümórum, m. pl. habladurías, rumores *rumpó, rumpere, rüpl, ruptus romper, reventar, quebrantar *ruó, ruere, rul - precipitarse, derrumbarse rüpës, rüpis, f. —roca, peña, peñasco *rürsus —de nuevo, otra vez *rüs, rüris, n. - campo rusticus, rüstica, rüsticum —rústico, rural, de campo

s Sabinus, Sablnl, m. —sabino *sacer, sacra, sacrum —sagrado

*sacerdös, sacerdotis, m. —sacerdote sacramentum, sacramenti, n. juramento sacramentum dicere —prestar juramento sacrificium, sacrificii, n. —sacrificio sacrifico, sacrificare, sacrificavi, sacrificatus —sacrificar, hacer un sacrificio *saepe - frecuentemente, muchas veces *saeviö, saevire, saevii —estarfurioso *saevus, saeva, saevum —cruel, salvaje, furioso *sagitta, sagittae, f. - flecha salsus, salsa, salsum —salado *saltô, saltare, saltavi - bailar salübris, salübre —cómodo, sano *salüs, salütis, f. —salvación, salud, saludo *salütc¡, salütäre, salütävl, salütätus saludar *salve! sálvete! —¡hola! *sânë —sin duda, evidentemente *sanguis, sanguinis, m. —sangre *sapiens, gen. sapientis —sabio, prudente *satis —bastante, basta * satis constat —está suficientemente probado *saxum, saxl, n. —roca, piedra scapha, scaphae, f. —barca, esquife *scelestus, scelesta, scelestum — malvado, criminal, infame, maldito *scelus, sceleris, n. —crimen *scindö, scindere, scidi, scissus —rasgar, cortar *scio, scire, sclvl —saber scopulus, scopuli, m. —escollo, roca *scrlbö, scribere, scripsi, scriptus — escribir *së - se, a sí, a él, a ella... inter së —entre sí, entre ellos sêcum —consigo *secö, secare, secui, sectus —cortar sector, sectari, sectatus sum —seguir, perseguir, correr tras

*secundus, secunda, secundum — segundo, favorable securitas, secüritätis, f. —tranquilidad, serenidad, despreocupación *secürus, secura, sëcürum —sin preocupación secütus ver sequor *sed —pero, sino *sedecim - dieciséis *sedeô, sedëre, sëdï —estar sentado *sëdës, sëdis, f. —asiento sëgnis, sëgne —indolente *sella, sellae, f. —silla semel —una vez, una sola vez *semper —siempre *senätor, senätöris, m. —senador *senex, senis, m. —viejo, anciano senilis, senile —senil, de anciano senior, senius —mayor, de edad sênsus, sënsüs, m. —sentido *sententia, sententiae, f. —sentencia, fallo, opinión *sentio, sentire, sënsî, sënsus - sentir, notar *sepeliö, sepelire, sepelivi, sepultus — sepultar *septem —siete *septendecim —diecisiete *septimus, septima, septimum — séptimo *septingentl, septingentae, septingenta - setecientos *septuâgintâ —setenta *sepulcrum, sepulcri, n. —sepulcro sepultüra, sepulturae, f. —sepidtura sepultus, sepultl, m . - el sepultado *sequor, sequl, secütus sum —seguir *serënus, serena, serenum —despejado, tranquilo *sermö, sermönis, m. —conversación sërô —tarde, después de largo tiempo *servio, servire, servivi + dat. —servir (como esclavo) *servo, servare, servavi, servatus — salvar, guardar

*servus, serví, m. —esclavo *sescentí, sescentae, sescenta — seiscientos sësë = së sëstertius, sëstertiï, m. —sestercio SëQnus, Sëfina, Sêtînum —setino, de Setia· sevërë —severamente, gravemente severitas, sevëritâtis, f. —severidad, seriedad *sevërus, sevëra, sevërum - severo, serio, grave, austero *sex —seis *sexägintä —sesenta *sextus, sexta, sextum —sexto *sl —si non si —ni siquiera si, ni aun si * si quid —si algo * si quis —si alguno, si alguien sibi ver së *sïc —así, de esta manera siccus, sicca, siccum —seco *sïcut —como *sïdus, sîderis, η. —astro, estrella *signum, signï, n. —sello, firma, señal *silentium, silentiï, n. —silencio sileô, silëre, siluï —callar, permanecer en silencio *silva, silvae, f. —bosque sim ver sum *similis, simile + dat. —parecido, semejante *simul —al mismo tiempo *simulac, simulatque —tan pronto como simulado, simulationis, f. — fingimiento, simulación *simulo, simulare, simulavi, simulatus —fingir *sine + ahí. —sin sino, sinere, sïvl, situs - permitir, dejar në illud deí sinant! —¡No lo permitan los dioses! sïpô, sïpônis, m. —bomba contra incendios sitio, sitïre, sitïvî —tener sed, tener ganas de beber

sitis, sitis, f. —sed *socius, sociï, m. —compañero, colaborador, ■copartícipe *söl, sölis, m. —sol, día *soleô, solëre, —soler solitus, solita, solitum —habitual, usual sölitüdö, sölitüdinis',’ f. —lugar solitario *sollicitus, sollicita, sollicitum preocupado, inquieto, angustiado *sölus, sola, sölum —solo *solvö, solvere, solví, solütus —desatar, aflojar *somnus, somnï, m. —sueño *sonitus, sonitüs, m. —sonido, ruido sonó, sonare, sonul —sonar *sordidus, sordida, sordidum —sucio *soror, soröris, f. —hermana *sors, sortis, f. —hado, azar, destino *spargo, spargere, sparsi, sparsus — esparcir, desparramar, propagar spatiosus, spatiosa, spatiosum enorme *spatium, spatiï, η. —espacio, distancia spë ver spës *speciës, speciëï, f. —apariencia, aspecto *spectäculum, spectaculi, n. —espectáculo *spectö, spectäre, spectâvï, spectatus mirar *spernö, spernere, sprëvï, sprëtus — despreciar, desdeñar, desobedecer *spërô, spërâre, spêrâvî —esperar *spës, speï, f. —esperanza spoliö, spoliäre, spoliävl, spoliatus despojar, privar spümö, spümäre, spümâvî — stâbam ver stö *statim —inmediatamente *statiö, stationis, f. —puesto, puesto de guardia statua, statuae, f. —estatua *sternö, sternere, strâvï, stratus derribar, abatir, tender, atropellar *stilus, still, m. —estilete, punzón (usado para escribir en las tablillas de cera)

stïva, stivae, f. —esteva, mancera *stö, stâre, stetï —estar (de pie), estar anclado *stola, stolae, f. —vestido (de mujer) *strënuë —con ahínco, de firme *strepitus, strepitüs, m. - ruido, estrépito, algarabía stringo, stringere, strînxï, strictus — desenvainar *studeö, studêre, studuï —afanarse, dedicarse, estudiar *studium, studií, n. —afán, empeño, apoyo, entusiasmo; estudio *stultus, stulta, stultum - necio, tonto *suädeö, suâdêre, suâsï + dat. — aconsejar, sugerir *suävis, suäve —dulce *suäviter - dulcemente *sub (1) + ac. —debajo de, al interior de *sub (2) + abl. —debajo de subeö, subïre, subiï —aproximarse, surgir, subir, encargarse de subinde - sin interrupción, con frecuencia *subitö —de repente subitus, subita, subitum —súbito, repentino in rem subitam —para una situación de emergencia sublevó, sublevare, sublevavi, sublevatus —quitar, mitigar subrïdeô, subrïdëre, subrîsï - sonreír subsellium, subsellii, η. - banquillo subsisto, subsistere, substitï — detenerse suburgeô, suburgere - acercar, dirigir hacia *subveniö, subvenire, subvënï + dat. socorrer, venir en ayuda de successus, successüs, m. —éxito sufficiens, gen. sufficientis —suficiente, bastante suï ver së sulcö, sulcare, sulcavi —surcar *sum, esse, fuï —ser, estar, haber, existir

summa, summae, f. —toda la responsabilidad, el peso, el mando supremo summergö, summ ergere, summers!, summersus —sumergir, hundir *summus, summa, summ um - el más alto, el más grande, sumo summa suï parte —de su parte más alta *sümptuósus, sümptuösa, sümptuösum - fastuoso, espléndido suöpte = suö *superbus, superba, superbum — orgulloso, arrogante superior, superius - más alto, más arriba *superö, superare, superavi, superatus —superar, vencer, sobrepasar, aventajar, conseguir, ganar superstes, superstitis, m. — superviviente *supersum, superesse, superfui sobrevivir, quedar *supplicium, supplicii, n. —pena, castigo supplicium ultimum —pena de muerte *suprä + ac. - sobre, encima de suprêmus, suprëma, suprëmum —último *surgô, surgere, surrêxï —levantarse, surgir *suscipiö, suscipere, suscëpï, susceptus —encargarse de, asumir suspiciosus, suspiciosa, suspiciosum —suspicaz, receloso, desconfiado *suspicor, suspicari, suspicatus sum — sospechar sustuli ver tollere *suus, sua, suum —suyo, su sui, suorum, m. pl. - los suyos

t *taberna, tabernae, f. - tienda, posada tâbëscô, tâbëscere, täbul —derretirse

tablinum, tablini, η. —despacho, tablino tenuó, tenuare, tenuävi, tenuatus *taceö, tacere, tacui —callar debilitar, menguar, enrarecer *tacitê —calladamente *tergum, tergl, n..—espalda *terra, terrae, f. —tierra *tacitus, tacita, tacitum —callado, en silencio orbis terrarum - el mundo, la tierra *taedet, taedëre —estar hastiado, *terreó, terrere, terrui, territus — asquearse aterrar, amedrentar *talis, tale —tal terrestris, terrestre,,—terrestre *tam —tan terror, terröris, m. —terror, espanto tam... quam —tan... como *tertius, tertia, tertium —tercero *tamen —sin embargo testaceum opus, testacei operis, n. — *tamquam —como obra de ladrillos *tandem - finalmente *testämentum, testamenti, n. - testamento vix tandem —porfin *testis, testis, m. f. - testigo *tangö, tangere, tetigi, täctus —tocar tëtë = të *tantum —solamente Teucri, Teucrorum, m. pl. - los *tantus, tanta, tantum —tan grande teueres (= los troyanos) tantum - tan gran número, tal theatrum, theatri, η. - teatro tibi ver tü cantidad tarde —tardíamente, tarde, lentamente • Tiburs, Tiburtis, m. —tiburtino *tardus, tarda, tardum —retrasado, con *timeö, timëre, timui - temer retraso, lento timidë —con miedo, tímidamente taurus, tauri, m. —toro timidus, tímida, timidum —tímido, medroso te ver tu *timor, timöris, m. - temor, miedo *tcctum, tëctï, n. —techo, tejado, edificio, tintinó, tintinare, tintinavl - zumbar casa tiró, tlrónis, m. —recluta *tegó, tegere, tëxï, têctus —cubrir toga, togae, f. —toga *tellüs, tellüris, f. —la tierra, tierra, suelo *tolló, tollere, sustuli, sublätus — ♦tempestas, tempestatis, f. —tempestad levantar, quitar, suprimir, hacer *templum, templl, n. —templo desaparecer *temptö, temptare, temptavi, tónsor, tónsóris, m. - barbero temptatus —intentar, probar torpeo, torpëre - paralizarse *tempus, temporis, η. - tiempo torqueó, torquere, torsi, tortus tendö, tendere, tetendi, tentus — torturar, retorcer, girar esforzarse, tender, pugnar *tot —tantos *tenebrae, tenebrarum, f. pl. — totidem —otros tantos oscuridad, tinieblas *tötus, tota, tótum - todo, entero, completo tenebricosus, tenebricosa, tracto, tractare, tractavi, traetätus tenebricosum —tenebroso tocar, manipular, manejar *teneô, tenêre, tenui, tentus - sostener, *trädö, trädere, tradidi, träditus sujetar, mantener, ocupar, poseer, entregar refrenar *trahö, trahere, trâxl, tractus — tener, tenera, tenerum - tierno, arrastrar, tirar de, sacar, derivar delicado, indefenso tranquillum, tranquilli, η. —tiempo *tenuis, tenue - delgado, fino, tenue, sutil de calma

*träns 4- ac. - al otro lado de *tränseö, transiré, transii, transitus — pasar al otro lado transfero, transferre, transtuli, translatus —trasladar, echar *trecenti, trecentae, trecenta — trescientos *trëdecim —trece tremó, tremere, tremuï —temblar tremor, tremöris, m. —temblor, estremecimiento, sacudida tremulus, tremula, tremulum — tembloroso, trémulo *três, tria —tres tres adeö —hasta tres *tribünus, tribünl, m. —tribuno triclinium, triclinii, η. —triclinio, comedor trierarchus, trierarchi, m. —trierarco (capitán de trirreme) *triginta —treinta *tristis, triste —triste triumphus, triumphi, m. - triunfo trudis, trudis, f. —pértiga *tü, tui —tú *tuba, tubae, f. —trompeta tueor, tueri, tuitus sum —mirar por, proteger tuli ver ferö *tum —entonces * tum dëmum —entonces por fin , sólo entonces tumidus, tumida, tumidum - hinchado *tumultus, tumulti, m. —tumulto, desorden, alboroto tunc —entonces tundo, tundere —golpear, batir *turba, turbae, f. - multitud turbätus, turbäta, turbätum — confuso, perturbado turbulentus, turbulenta, turbulentum —perturbador, sedicioso, desordenado, turbio turgidulus, turgidula, turgidulum hinchado

*tütus, tüta, tütum - seguro, a salvo *tuus, tua, tuum —tuyo, tu

u *ubi —donde, cuando ubicumque —dondequiera que *ubique —en todas partes *ulciscor, ulcisci, ultus sum vengarse de, vengar *üllus, ülla, üllum —algún *ultimus, ultima, ultimum —el más alejado, último, al borde, del extremo de manus ultima —última mano, toque fina l supplicium ultimum —pena de muerte *ultiö, ultiönis, f. —venganza *ulträ —más allá (de) ululätus, ululätüs, m. - alarido, lamento Umber, Umbri, m. —umbro *umbra, umbrae, f. - sombra, fantasma *umerus, umeri, m. - hombro ümidus, ümida, ümidum —húmedo, lluvioso *umquam —alguna vez una —juntamente, en compañía de * ünä cum + abl. —junto con *unda, undae, f. —ola *unde —de donde *ündecim —once *ündëvïgintï —diecinueve *undique —de todas partes, por todas partes *unguo, unguere, ünxi, ünctus —untar, ungir ünicus, única, ünicum —único ünivira, ünivirae, f. —mujer que no ha tenido más que un marido *ünus, üna, ünum —uno, uno sólo urbanus, urbana, urbänum —fino, cortés, habitante de ciudad, habitante de Roma *urbs, urbis, f. —ciudad

varius, varia, varium —variado, vario, urgeo, urgere —apremiar, apresar diverso üró, ürere, ussí, ustus - abrasar, inflamar västus, vasta, vastum —inmenso, usquam —en alguna parte enorme, vasto usque (1 ) —sin cesar -ve —o usque quäque —en todas partes, *vehem enter —impetuosamente, en cualquier ocasión violentamente usque (2) + ac. —hasta vehiculum, vehiculi, η. —carruaje, usque adhüc —hasta ahora carro usque alter —aún otro *vehö, vehere, vexi, vectus —llevar, üsus, üsüs, m. —uso, utilidad, provecho transportar üsus ver ütor vehor, vehï, vectus sum —ser llevado *ut —(1) cuando, como, tan pronto como (en barco, a caballo, etc.), viajar ut quisque —tan pronto como cada uno *vel —o *ut —(2) que, de manera que, para que * vel... vel —bien... bien, o., o, ya... ya *uterque, utraque, utrumque —uno y velim, vellem ver voló otro, los dos, ambos *velut —como, como si utrlque —unos y otros venalicius, vénâllciï, m. —mercader de uterus, uteri, m. —seno, vientre, útero esclavos *ütilis, ütile —útil *vênâtiô, venationis, f. —cacería, caza ütilitas, utilitatis, f. —utilidad, provecho *vëndô, vëndere, vëndidï, venditus — *ütor, ütï, üsus sum + abl. —utilizar, vender servirse de *venënum, venênï, n. veneno *utrum - si *venia, veniae, f. —indulgencia, perdón * utrum... an —si... o *veniô, venïre, vênï —venir, presentarse *uxor, uxöris, f. —esposa in m entem venire - ocurrirse venter, ventris, m. —vientre, estómago ventitö, ventitare —frecuentar, ir/venir a menudo *ventus, venti, m. - viento vaco, vacare, vacâvî —estar vacío Venus, Veneris, f. —Venus (diosa del *vacuus, vacua, vacuum —vacío amor) vadum, vadï, n. —agua venustus, venusta, venustum vae te! —¡ay de ti! sensible, tierno, amoroso vâgltus, vâgîtüs, m. —vagido, llanto *verberö, verberare, verberavi, vagor, vagan, vagätus sum —andar verberatus —azotar errante, extenderse, correr, *verbum, verbl, n. - palabra propagarse veré - verdaderamente vagus, vaga, vagum —errante *vereor, verërï, veritus sum —temer *valde —muy, mucho vëritâs, vêritâtis, f. —verdad, realidad *vale —adiós *vërô —en verdad ave atque vale —adiós para siempre *vertö, vertere, verti, versus —volver, valeö, valere, valuí —estar bien, agitar, voltear, batir seguir bien, prosperar së vertere - volverse *validus, valida, validum —fuerte, sólido, *vërum, veri, n. —la verdad resistente

V

*vërus, vêra, vërum - verdadero * rë vëra - realmente *vester, vestra, vestrum —vuestro *vestlmenta, vestimentorum, n. pl. vestidos, ropas *vestis, vestís, f. - vestido, ropaje *vetus, gen. veteris —viejo, antiguo vetustas, vetustatis, f. —larga duración, veteranía, antigüedad *vexö, vexäre, vexävl, vexätus - molestar vexatus, vexata, vexatum — maltrecho, en desorden *via, viae, f. —calle, calzada viätor, viatoris, m. —viajero, viandante vicärius, vicarii, m. - sustituto, suplente vicinia, viciniae, f. —vecindad, proximidad*vlclnus, vlclnl, m. —vecino victima, victimae, f. —víctima *victor, victöris, m. —vencedor victus ver vincere *videô, vidëre, vîdï, visus - ver *videor, vidërî, visus sum —parecer vigiló, vigilare, vigilavi —estar despierto, vigilar *vlglntl - veinte vllicus, vïlicï, m. —administrador, capataz *vïlis, vile —barato, de poco valor *vllla, villae, f. —casa, villa *vinció, vincire, vinxi, vinctus — amarrar, atar, encadenar *vincó, vincere, vici, victus - vencer *vinculum, vinculi, n. —atadura, cadena, sujeción *vïnum, vlnl, n. —vino violentia, violentiae, f. —violencia vipera, viperae, f. —víbora *vir, viri, m. —hombre, varón *virgó, virginis, f. —virgen, doncella viridis, viride - verde *virtüs, virtütis, f. - valor, virtud, buenas cualidades *vls, f. —violencia, fuerza * vires, vlrium, f. pl. —fuerzas

visito, visitare, visitavi, visitatus —visitar viso, vlsere, vis! —ir/venir a ver vlsus ver video *vlta, vltae, f. —vida *vitium, vitil, n. -fa lta , cidpa, defecto, vicio *vltö, vitare, vitavi, vitatus —evitar *vituperó, vituperare, vituperavi, vituperatus —reprender *vlvó, vivere, vïxï - vivir *vlvus, viva, vivum —vivo *vix —apenas vix tandem —por fin vöbls ver vös vöcem ver vöx *vocô, vocâre, vocävl, vocätus —llamar volätus, volätüs, m. —vuelo *volö, velle, volui —querer bene velle —querer, ser cariñoso velim —(yo) quem a vellem —(yo) querría voló, volare, volâvl - volar volt = vult volucer, volucris, volucre —volador voluntarius, voluntarii, m. —voluntario *volvö, volvere, volvi, volutus —girar, revolver, emitir formando ondas * in animo volvere - meditar, pensar, reflexionar vömer, vömeris, m. - reja (del arado) *vós —vosotros, os vötum, vötl, η. —vota, promesa vôtl reus - obligado al cumplimiento de una promesa *vöx, vöcis, f. —voz vulgö, vulgäre, vulgavi, vulgatus — propagar, divulgar vulgus, vulgi, η. —vulgo, gente corriente, hombre corriente *vulneró, vulnerare, vulneravi, vulneratus —herir *vulnus, vulneris, n. - herida vult ver voló *vultus, vultüs, m. —rostro, semblante, expresión