Brujos Y Astrologos De La Inquisicion (1885)

Citation preview

BRUJOS Y ASTRÓLOGOS DE L A

INQUISICIÓN DE GALICIA Y

EL

FAMOSO

LIBRO DE SAN CIPRIANO POR

Bernardo Barreiro de W. DIRECTOR

DE LA REVISTA

DE ANTIGÜEDADES

«Galicia Diplomática"

1885

Imprenta de «La Vo\ de Galicia.'» COTttTUl3¡r.A.

7 24427 7

BRUJOS Y ASTRÓLOGOS

BRUJOS Y ASTRÓLOGOS DE LA

INQUISICIÓN DE GALICIA Y

EL

FAMOSO

LIBRO DE SAN CIPRIANO POR

Bernardo Barreiro de W. DIRECTOR

DE

LA

REVISTA

DE

ANTIGÜEDADES

«Galicia Diplomática"

X885

Imprenta de «La Vo\ de Galicia.» comicnñirA

MÍ

\\

PRÓLOGO.

CARTA-PRÓLOGO Al SP. D. Juan Fernandez Latorre DIRECTOR

BE

«LA

V O Z DE

GALICIA»

I Muy querido compañero y amigo: " C u a n d o , l l e g a d o el o p o r t u n o t i e m p o , s a l g a n u u o t r a s o t r o los r e d a c t o r e s d e v u e s t r o p o p u l a r d i a r i o á r e c o r r e r de n u e v o e s t a s c o m a r c a s g a l l e g a s p a r a t o m a r n o t a e x a c t a de l a o p i n i ó n y d e l a s n e c e s i d a d e s y a s p i r a c i o n e s de l o s p u e b l o s s o b r e q u e h a n d e v e r s a r los c o m b a t e s c u o t i d i a n o s ) u n e n c a r g o i m p o r t a n t í s i m o h a b r á n de l l e v a r e s c r i t o e n s u p r o g r a m a p a t r i ó t i c o : el estudio minucioso de las creencias y preocupaciones vulgares y su

VIII

relación, con las antiguas religiones de las diversas razas que poblaron esta tierra, c o n l a s d o c t r i n a s y prácticas que constituyeron l a h e r e g í a P r i s c i l i a n i s t a , ó c o n l a s de la r e l i g i ó n c a t ó l i c a ú l t i m a m e n t e d o m i n a n t e . T a r e a b i e n difícil, p e r o d i g n a de la m a y o r atención para todos aquellos h o m b r e s q u e , d e d i c a n d o s u Yida á l a i n s t r u c c i ó n d e l a s m a s a s y á la i l u s t r a c i ó n de las c l a s e s p o r m e d i o de l a i n c e s a n t e l a b o r del p e r i ó d i c o , d e b e n c o nocer profundamente, para combatirlas como perjudiciales ciertas supersticiones, y creencias a u n t a n a r r a i g a d a s en el c o r a z ó n de n u e s t r o s c a m pesinos. No p o c o h a b r á de c o n t r i b u i r e s t e t r a b a j o a l esclarecimiento de u n pasado remoto y d e s c o n o c i d o , de u n a h i s t o r i a n o e s c r i t a , y d e u n a l i t e r a t u r a n o e s t u d i a d a ; p e r o á la vez q u e p r e s t a r á n a l p a í s el s e r v i c i o i n a p r e c i a b l e de r e c o g e r v e s t i g i o s q u e q u i z á h a y a n de d e s a p a r e c e r e n b r e v e , h a l l a r á n l o s viajeros redactores de L A VOZ u n a s a t i s f a c c i ó n ' g r a n d í s i m a al p a r t i c i p a r de l a s m á s t i e r n a s i m presiones, siguiendo paso á paso entre sus d o l o r e s ó s u s p l a c e r e s á ese e t e r n o n i ñ o , el p u e b l o , á quien va siendo m u y necesario y urgente convertirle en hombre, allegarle á la m a y o r edad. E n t o n c e s s u b i r e m o s á l a c i m a de t o d a s l a s m o n t a ñ a s d o n d e los c e l t a s , n u e s t r o s a n t e p a s a dos, sacrificaban á s u s dioses en las h e r m o s a s noches de luna, tallando sus altares en las r o c a s : y v e r e m o s c ó m o los r o m a n o s a p r o v e c h a r o n l a s colinas sagradas para sus castras y sus t ú m u l o s y c o m o el c r i s t i a n i s m o o c u p a h o y l a s a l t a s y r e s -

IX

petadas eminencias, sin derribar las c o n s t r u c ciones primitiTas, con sus monasterios y s a n t u a r i o s m á s f a m o s o s , y el f e u d a l i s m o de l a E d a d M e d i a c o n l a s t o r r e s y c a s t i l l o s de n u e s t r a s l e y e n d a s y tradiciones m á s respetables. Veremos cómo en aquel sendero pedregoso, s e m b r a d o d e c r u c e s d e p i e d r a , eme g u í a á l a a l t u r a del S a n t a T e c l a , c u y a s f a l d a s c o m b a t e n f u r i o s a m e n t e l a s o l a s del O c é a n o , t o d a v í a el d e s c e n d i e n t e c r é d u l o del s c y t a ó del s u e v o g e r m a n o destroza y ensangrienta sus rodillas a r r a s t r á n d o s e h a s t a l l e g a r , y a e x á n i m e , á la a n h e l a d a e r m i t a c r i s t i a n a , c u y o e s q u i l ó n le a l e n t a b a e n el c a m i n o ; y d e s c u b r i e n d o de lejos a q u e l l a g r a n r o c a de b l a n c o c u a r z o , a q u e l f a m o s o Pico Sacro del c u l t o del d r u i d a , d o n d e a ú n s e v e n s u s m e n hires, sus dólmenes y sus aras, correremos h a c i a é l , a c o m p a ñ a n d o al campesino enfermo, á t r a v é s d e o t r a s m o n t a ñ a s del t i l l a ; y d e t e n i é n d o n o s , y a p r ó x i m o s , á c o n t e m p l a r la c i m a p u n t i a g u d a d e l c o l o s o , c r e y é n d o l e , a ú n , la c a b e z a de u n D i o s c u y o p o d e r le h a de c u r a r , v e r e m o s c ó m o d e s c u b r e l a s u y a c o n r e s p e t o , se a r r o d i l l a c o n v e n e r a ción, y dejando en t i e r r a u n a corteza de p a n en o f r e n d a , s a l ú d a l e lleno de fó c o n e s t e p a r e a d o : u¡Pico Sagro! ¡Pico Sagro! Sáname de este mal que eu trago!» O b s e r v a r e m o s c o m o c a s i toda.s l a s a n t i g u a s fiestas p a g a n a s , lejos d e h a b e r s e e x t i n g u i d o , p e r m a n e c e n florecientes e n n u e s t r o p a i s al t r a v é s d e diez y nueve siglos d e . cristianismo, como las p o p u l a r í s i m a s h o g u e r a s de San J u a n y San P e -

X d r o ; los c í r c u l o s al r e d e d o r d e e l l a s ; los s a l t o s d e u n o al o t r o e x t r e m o y s o b r e el f u e g o ; l a s f u m i g a c i o n e s , y a b l u c i o n e s , e t c . ; y el ahumar ó pan e n c i e r t a s c o m a r c a s e n la ú l t i m a n o c h e d e A b r i l , c o r r i e n d o p o r los s e m b r a d o s e n t r e s a l t o s y g r i t o s , l l e v a n d o e n l a s m a n o s h a c e s de p a j a a r diendo. E n l a n o c h e del 24 de - J u n i o l a s m u c h e d u m b r e s se d e s b o r d a n p o r los v a l l e s á o r i l l a s de los a r r o y o s c r i s t a l i n o s , b u s c a n d o el r e m e d i o d e c i e r t a s e n f e r m e d a d e s e n el fresco r o c í o , c o r r i e n d o u n o s r á p i d a m e n t e por entre los' t r i g o s , y r e v o l c á n d o s e los o t r o s , d e s n u d o s , s o b r e la m o j a d a y e r b a d e los p r a d o s ; c o n c u r r i e n d o l a s j ó v e n e s á lasfuentes santas á b a ñ a r s e e n s u s a g u a s y á r e m o j a r l a s y e r b a s o l o r o s a s , l a v e r b e n a , l a r a m a del m u é r d a g o sagrado, en t a n t o a l u m b r a n las lejan a s h o g u e r a s en las m o n t a ñ a s , y se o y e n en t o d a s d i r e c c i o n e s los p r o l o n g a d o s a t u r u x o s , el g u e r r e r o c a n t o de los c e l t a s . L a fiesta n o h a c a m b i a d o s i n o solo e n el n o m b r e , y e n la e s t r u c t u r a de s u s e n s a l m o s : «Dia d e S a n X o a n a l e g r e m e n i n a vaite labar, p i l l a r á s a u g u a do p á x a r o a n t e s d e q u e ó sol r a y a r . I r á s ó óbrente do d i a á y a u g u a fresca c a t a r , d a y a u g u a do p a x a r i ñ o q u e s a u d e c h ' a de d a r . » L a s brujas celebran en tales noches grandes: r e u n i o n e s y r e g o c i j o s e n h o n o r de los e s p í r i t u s , .

XI c o m o c o n f i e s a n e n c a s i t o d o s los p r o c e s o s d e la I n _ q u i s i c i ó n ; y e s t a s d e c l a r a c i o n e s s o n de i n m o r a l i d a d t a l , q u e s e ñ a l a n e n e s t a s fiestas y m u j e r e s m á s deshonestidad en las costumbres y delitos d e t e r c e r í a , q u e f a l s a afición y s u p u e s t o e j e r c i c i o de supersticiosas ceremonias, pudiéndose s u p o n e r c l a r a m e n t e , q u e los d e m o n i o s q u e c o n c u r r i a n á e s t o s b a i l e s y b a n q u e t e s de S a n J u a n , al p i ó d e l a s fuentes santas, n o e r a n s i n o p e r s o n a j e s r e c a t a d o s q u e b u s c a b a n la p r o c u r a de v í r g e n e s . A p e s a r del f a n a t i s m o s u p e r s t i c i o s o , el p u e b l o o d i a b a á e s t a s m u j e r e s , s a c e r d o t i s a s de P r i a p o y de la Noche. S' a r r a y a r a , s' a r r a y a r a tóda-las meigas lebara. X' a r r a y o u , x' arrayou, tóda-las m e i g a s lebou. Peladas eran, peladas serán tóda-las meigas qu' a n d a n po-lo chan. Peladas son, peladas eran tóda-las meigas qu' a n d a n po-la térra. L a i n q u i s i c i ó n l a s p e r s e g u í a : c o n o c í a el c r i m e n , p e r o r e s p e t a b a á los a l t o s c r i m i n a l e s , a f i a n z a n d o , p o r o c u l t a r l o s , la creencia supersticiosa en, el demonio, q u e s i e n d o u n e s p í r i t u , es d e c i r , i n c o r p ó r e o , s e e n t r e t e n í a e n b u s c a r m u j e r e s p a r a en--

XII t r e g a r s e á los desvarios m á s desenfrenados y v e r g o n z o s o s de la carne. ¿No p u d i e r a s o s p e c h a r s e q u e e s t o s h o m b r e s á q u i e n e s t a n t o o c u l t a b a el S a n t o Oficio, e r a n n o s o l o c é l i b e s , (á los c u a l e s a r r e b a t a n c o n m a y o r í m p e t u l a s p a s i o n e s , ) s i n o los m i s m o s i n t e r e s a d o s e n el t r i b u n a l , c o m o los r e l i g i o s o s y c l é r i g o s , consultores, calificadores, c o m i s a r i o s y j u e c e s , ó s u s a m i g o s y cómplices? E n n u e s t r a s c i u d a d e s d o n d e parece, ( p o r q u e c a d a cual oculta sus vergonzosas debilidades,) q u e y a se v a n e x t i n g u i e n d o e s t a s p r e o c u p a c i o n e s y costumbres, están en vigor, todavía. Los hijos, d e m u c h a s f a m i l i a s i l u s t r a d a s c o l o c a n á serenar e n v e n t a n a s y a z o t e a s la clara de u n h u e v o d e n t r o , dé u n v a s o d e c r i s t a l ; la c u a l c l a r a h a d e t o m a r e x t r a ñ a s f o r m a s de b a r c o s , d e p a l a c i o s , d e i g l e s i a s , ó d e figuras q u e h a b r á n d e p r e s a g i a r s e g u r a m e n t e el p o r v e n i r y d e s t i n o d e s u d u e ñ o . T a m b i é n lo predicen l a s a l c a c h o f a s , los c a r d o s y l a s h a b a s : s e p r e g o n a n y r e g a l a n y e r b a s y flores, y e n el a g u a d o n d e e s t u v i e r o n á serenar s u m e r g i d a s e n l a n o c h e d e la v í s p e r a , h a c e n s u s a b l u c i o n e s , g e n e r a l m e n t e , l a s p e r s o n a s m á s despreocupadaSj m a d r u g a n d o a q u e l ú n i c o d i a a n t e s del a m a n e c e r p a r a v e r bailar el Sol, s e g ú n el d e s e o q u e t u v o el mismo San Juan: «San X o a n pideull' á Cristo que non no adormentase... p a r a v e r b e i l a r ó Sol d i a d' á s u a r o m a x e . » Tales fiestas n o c t u r n a s se h a n m u l t i p l i c a d o y

XIII a u m e n t a n cada día en nuestro país. Casi t o d a s las p a r r o q u i a s , cofradías y s a n t u a r i o s las celebran h a s t a l a a u r o r a , c o n p e r j u i c i o de l a m o r a l , e n l a v í s p e r a del s a n t o p a t r o n o . L a p r o s t i t u c i ó n y el v i c i o se p r e s e n t a n c o m a na obsequio religioso. Se s a c r i f i c a , o c u l t a y v i o l e n t a m e n t e , e n la s o m b r a , p o r el e n g a ñ o y g r o s e r o u l t r a j e la c a s t i d a d y l a v i r t u d , allí d o n d e a n t e s las vírgenes escogidas eran tendidas publicam e n t e s o b r e el a r a , y h a l l a b a n s i e m p r e , c a s t a s y a m a d a s , m á s d u l c e m u e r t e c o n l a c u c h i l l a del sacerdote druida. M a r í a d e S o l i n a (1621) (1) E l o i s a M a r t í n e z (1625) C a t a l i n a d e l a I g l e s i a (1627) c o n f i e s a n s u t r i s t e c a i d a e n l a m á s t i e r n a j u v e n t u d ; suslivianos y locos desvarios en e s t a s n o c h e s famosas cerca de las fuentes s a g r a d a s y de l a s g r u t a s misteriosas á donde eran conducidas p a r a el r e g o c i j o y p l a c e r de los demonios... p o r s u s v e c i n a s y por sus propias madres I ¡ C a u s a s de e s t u p r o , q u e n o s e g u í a n u n c a p o r i n t e r e s a d o el S a n t o Oficio! L o s p r o c e s o s de V a z q u i d a G a r c í a y de L u c í a F i d a l g o , q u e e n e s t e l i b r o se c o n t i e n e n , (15791650,) s o n de g r a n e s c á n d a l o , y r e c u e r d a n los r e c i e n t e s h e c h o s d e n u n c i a d o s e n L o n d r e s p o r el PallMall Qazzette. Que existe t a m b i é n en Galicia, h o y en m a y o r e s c a l a q u e n u n c a , l a p r o c u r a de v í r g e n e s , e n t o n c e s o c u l t a p o r l a i n q u i s i c i ó n b a j o el p r e t e s t o d e p e r (1) Léase la nota final del libro.

XIV s e g u i r los r i d í c u l o s casamientos con. el demonio, e s de toda punto indudable. I s a b e l Bella, (1602,) u s a b a d e los f r a g m e n t o s d e a r a c o n s a g r a d a p a r a el a b o r t o , y c o n t i n ú a u s á n d o s e , t o d a v í a , e s t a p i e d r a ¿endita e n a l g u n a s c o m a r c a s , n o sólo p a r a e s t o , s i n o p a r a e n f e r m e d a d e s de varios animales, y en otras, diferentes yerbas, afortunadamente inofensivas, como t a l i s m a n e s eficacísimos y m a r a v i l l o s o s c o n t r a l a concepción. E l r e c t o r de S a n B a r t o l o m é d e P o n t e v e d r a e n 1651, A l o n s o de C a s t r o y P u g a , e c h a n d o p o l v o s y d r o g a s p a r a enloquecer de amores á u n a joven de b u e n a f a m i l i a (que q u e d ó r e a l m e n t e loca,) e s u n o d e los p r o c e s o s de h e c h i c e r í a q u e e n n u e s t r o s -tiempos p r e s e n t e s ofrece m a y o r i n t e r é s y c o n s i d e r a c i ó n s o c i a l ; a s í c o m o el s u p u e s t o d o n d e u b i c u i d a d q u e se a t r i b u y ó á F r . A n t o n i o d e S a n E o m a n , fl606); el t e m o r q u e le h a b í a c o b r a d o á e s t e fraile p o r s u s a m e n a z a s , el n o v i c i o , d e 15 a ñ o s , F r . Zoil, y los p r o c e s o s c u r i o s í s i m o s d e S o r B e r n a r d a de Novoa y T a b o a d a , S o r M a r i a n a d e M o n t o t o y o t r a s r e l i g i o s a s , s o b r e h u i d a del c o n c e n t o de S a n t a C l a r a d e A l l a r i z , p o r h a b e r s a l i d o t a m b i é n , p a r a c a s a r s e , u n a j o v e n e d u c a n d a , (1637).

II Los i n s t i n t o s de la sangre, las creencias p r i m i t i v a s y los c a r a c t e r e s c o m u n e s á n u e s t r a s r a z a s , s e m e z c l a n y p e r s i s t e n á t r a v é s d e los s i g l o s , y á p e s a r de las d i s t i n t a s civilizaciones. E n n u e s t r a s c i u d a d e s l o s g r a n d e s b r u j o s , l o s negrnmant.es, y a c o n a l g u n o s p u n t o s de ilustración como el b a chiller Patricio Sinot, irlandés, catedrático de Tetórica en la U n i v e r s i d a d Compostelana, como el M a r q u é s d e C a m a r a s a , D. J u a n d e B e a u m o n t , y c o m o el L i c . P e d r o A l o n s o , a b o g a d o de M o n t e r r e y (1622,1623,1637,) levantan figura y h a c e n h o r ó s c o p o s p o r l a s Efemérides de Julio Estadio, por los l i b r o s s u p e r s t i c i o s o s del j u d í o A b r a h a n A b e n a r , y por medallas acuñadas, con cuadrículas, números y signos cabalísticos, preguntas y respuestas combinadas, como en nuestras modernas barajas a m o r o s a s , y c o m o e n el v u l g a r l i b r o d e los sinos «ó el Tesoro de Napoleón.

XVI F r . J u a n de V e g a , (1602), confiesa h a b e r h a l l a d o o t r o libro e n el c o n v e n t o de S a n F r a n c i s c o d e O r e n s e , e s c r i t o p a r a la i n v o c a c i ó n de los e s p í ritus i n f e r n a l e s ; el c u a l h a b í a u s a d o a l g u n a v e z , s o s p e c h á n d o s e en e s t o el o r i g e n m o n á s t i c o d e l f a m o s o libro d e San Cipriano, c o m p u e s t o e n e s t o s siglos para invocar diablos y descubrir por su m e d i o los t e s o r o s de la t i e r r a y del m a r , d e s p u é s de l a r g a s preparaciones y temorosos conjuros, n o s i e m p r e e x e n t o s de p e l i g r o . L a c r e e n c i a e n el d e m o n i o , c o n ese d e s c a b e l l a d o p o d e r q u e se i m p o n e á D i o s y á s u s c r i a t u r a s , s a l i e n d o él, c a s i s i e m p r e t r i u n f a n t e , c o n s u a s t u c i a , d e la i n m e n s a O m n i p o t e n c i a y S a b i d u r í a d e l A l t í s i m o , esa lucha entre el bien y el mal, p e r s o n i f i c a d a p o r l a m o d e r n a i g l e s i a , fué f o m e n t a d a c o n u n a p e r s i s t e n c i a t a n g r a n d e p o r el S a n t o Oficio, c o m o g r a n d e s y b e n e f i c i o s o s f u e r o n los r e s u l t a d o s p e c u n i a r i o s q u e u s u f r u c t u a b a n los m i n i s t r o s d e este tribunal apostólico en particular, y en g e n e r a l t o d o s los e c l e s i á s t i c o s s e c u l a r e s y r e g u l a r e s , p u e s p o r a l g u n a s m o n e d a s , se o b l i g a b a n , e n t o n c e s , y se o b l i g a n t o d a v í a , á s a l v a r d e l a s g a r r a s del t a l demonio á t o d a e s p e c i e de a l m a s . L a s historias de este género en Galicia son t a n variadas, innumerables y hermosas por s u dulce poesía, como e s t u p e n d a s ó inverosímiles, e n l a s r u i n a s de l o s m o n a s t e r i o s y c a s t i l l o s , d o n d e h a b i t a n las s o m b r a s s a n g r i e n t a s y los d u e n des horrendos de la E d a d m e d i a ; en la c r u z d e p i e d r a c o n el farol de a c e i t e de l a s o l i t a r i a e n c r u c i j a d a ; en la robleda m i s t e r i o s a y en los s o -

XVII bérbios m o n u m e n t o s a n t i g u o s , como sucede en el o r i g e n y c o n s t r u c c i ó n m a r a v i l l o s a del P u e n t e d e l E u m e , el Ponte-do-de rao de la d e s e s p e r a d a h i j a d e F e r n á n Pérez ó Bóo, c o n d e de A n d r a d e . A u n a s o r a c i o n e s del p u e b l o «Co;¿ Dios me acuesto... r e s p o n d e n o t r a s : «San Ignacio de Logóla, dice al demonio ¡Vete!». E n t o d a s l a s p u e r t a s y v e n t a n n s se fijan los r e s c r i p t o s de S a n P e d r o M á r t i r c o n t r a el d i a b l o , c o n t r a el mal bajo, la e n v i d i a , la frida d'ollo, el ramo catioo... L a oliva b e n d i t a cuélgase en todas las h a b i t a c i o n e s ; los c u r a s b e n d i c e n a n u a l m e n t e e s t a s v i v i e n d a s , d e j a n d o e n d i f e r e n t e s b o t e l l l a s el a g u a d e l a P a s c u a ; t o d o s s a b e n de m e m o r i a , a ú n a n t e s q u e l a s o r a c i o n e s de la i g l e s i a , l a s c é l e b r e s r e t r ó n i c a s de S a n J u a n , d i c h a s del d e r e c h o y del revés: «San X o a n esclarecido q u e e n L i s b o a foi n a c i d o c o n h á b i t o de l a n c o n c o r d ó n de e s p a r t a n g á r d a m e ó g a n d o do p a n sin pastor ó sin can. ¿Que a t o p a s t e , s e ñ o r S a n X o a n ? - T o p e i lobos ó l e o n i c o s bruxicas ó diablicos. — A m i g o m i ó : d i m e la u n a . — L a u n a t e la d i r é p o r q u e l a s ó : á l a u n a m á s c l a r o es el sol q u e la l u n a . — A m i g o m i ó : d i m e las dos.

XVIII — L a s d o s , t e las d i r á , p o r q u e l a s d i o el reíos: á las d o s p a r i ó la V i r g e n a D i o s . — A m i g o m í o : d i m e la t r e s . — A l a s t r e s , l a s t r e s v a r a s de M o i s é s donde Cristo v a y ó ven á c a s a de J e r u s a l e n . Queimen ó demo mayor e c a n t o t e n d ' a r r e d o r » e t c . (1) C u a n d o de n o c h e el t e r r i b l e g a t o n e g r o m a h u l l a sobre el t e c h a d o de l a v i v i e n d a , y la marta r e v o l o t e a en t o r n o de la l á m p a r a p a r a c h u p a r el a c e i t e : c u a n d o l a s c a m p a n a s de la p a r r o q u i a , m o v i d a s p o r el f u e r t e v e n d a b a l , s u e n a n l ú g u b r e m e n t e u n a en p o s de o t r a y á l a r g o s i n t e r v a l o s c o m o h t o q u e de d i f u n t o s , e n t r e l a t e m p e s t a d a n d a n los e s p í r i t u s i n f e r n a l e s ; y e n l a c o c i n a c h o c a n t a m b i é n los p l a t o s de b a r r o ó de c o b r e , y el v i e n t o q u e s o p l a e n la s o l a n a y el g o z n e ó la c l a v i j a q u e flojea, s i m u l a n t a m b i é n la voz f a t í d i c a del d e m o n i o , q u e se e n t r e t i e n e , e n t a n t o n o l l e g a el d i a , •en c o n t a r y r e c o n t a r los g r a n o s de m a í z c o n s u c o n t i n u a d o ó i n v a r i a b l e ¡un... dous!... (2) Entonces también suelen caer las piedras por l a s a l t a s c h i m e n e a s , y se e s c u c h a n los a v e s d e l a s almas en pena que piden misas... y g r i t a n á los vivos p a r i e n t e s , (quizá dentro de la conciencia) c o n voz v i b r a n t e y q u e j u m b r o s a : ¡restituid!... L o s f u e g o s f a t u o s q u e se o b s e r v a e n el a t r i o d e l a s i g l e s i a s , s i m u l a n p a s e o s n o c t u r n o s de f a n (1) E s t a s rclríiiiictts en g a l l e g o y en castollano dialogada*, c n n Uoncn g r a n d e s alteraciones en cada pueblo d e Galicia, n e c e s i t á n d o se d e l a s d i v e r s a s v e r s i o n e s p a r a r e c o n s t r u i r las p r i m i t i v a s . (2) F.n IS'tS o c u r r i ó e n e l ¿ t r i o d e la c a p i l l a d o la fj. Antjuslia•de S a n t i a g o u n c u s o r u i d o s í s i m o d e e s t a e s p e c i e , q u a a l o m o r i z a h a á. 11

XIX t a s m a s q u e se m u e v e n e n d e r r e d o r del t e m p l o , a g i t a n d o e n la s o m b r a tibias encendidas, c i r i a l e s y h a c h a s de luz a z u l a d a , q u e se a p a g a n y e n c i e n d e n s i m u l t á n e a m e n t e y se a c e r c a n y h u y e n . ü y e n s e l e j a n o s y t á n u e s los c a n t o s f u n e r a l e s tle la c ó l e b r e CompaMa, la t e m e r o s a Estaiea ó Santa Compañía q u e se a c e r c a c o n s u s b l a n c o s s u d a r i o s , s u c r u z y s u t u m b a , y e n t o n c e s el d e s d i c h a d o t r a n s e ú n t e , sólo h a c i e n d o el c í r c u l o y o f r e c i e n d o la t o r t a c a l i e n t e ó la m o n e d a de c o b r e , p o d r á l i b r a r s e de s e r a r r a s t r a d o p o r m o n t e s y despoblados h a s t a la n u e v a a u r o r a . L a s i g l e s i a s ce a b r e n f r e c u e n t e m e n t e p o r m a n o invisible en esas h o r a s de la m e d i a noche, y los c a d á v e r e s , q u e c a s i d i a r i a m e n t e d e s c a n s a b a n s o b r e s u s t ú m u l o s , a n t e el a l t a r r e s u c i t a b a n y s u b í a n al c a m p a n a r i o p a r a t o c a r á m i s a de á n i m a s , s i e s t a b a l a s u y a e n el p u r g a t o r i o ; y s i s e h a l l a b a e n el i n f i e r n o , p a r a g r i t a r c o n d e s t e m p l a d o s l a m e n t o s q u e v i n i e s e n á r a s g a r l e el, h á b i t o p o r d e l a n t e , bajo c i e r t a s c e r e m o n i a s , p o r q u e c o n ól, n o le e r a p o s i b l e b a j a r á los a b i s m o s á c u m plir su condenación eterna. l o s b a r r i o s d e l G o z o , t e n i e n d o n e c e s i d a d d e c o n c u r r i r la f u e r z a p u b l i c a para capturar u n s u p u e s t o fantasma, q u e irritaba con voz d o l i e n t e , l o m a n d o el n o m b r e d e u n r i c o p r o p i e t a r i o f a l l e c i d o e n a q u e l l o s d í a s y e n t e r r a d o e n d i c l i o a t r i o . L o s c a s o s q u e so c i t a n d e d e s p r e n d e r s e las p i e d r a s d e n t r o de las h a b i t a c i o n e s , a u n e n n o c h e s s e r e n a s , son tan j n n u m o r a b l e s ^ r e c i e n t e s en los a l r e d e d o r o s d e S a n t i a g o , q u e b i e n d e m u e s t r a n , m á s q u o el f a n a t i s m o , la m a l i c i a d e l c a m p e s i n o g a l l e g o para burlarse de los v e c i n o s crédulos. A n u e s t r o h o n r a d o i m p r e s o r d e S a n t i a g o , IX M a n u e l M i r a s y A l v a r c z , y á l o s i n d i v i d u o s de su familia caíanle las piedras sobre los hombros s i n h a c e r l o d a ñ o , sin t r a s p a s a r los l e c h o s , ni p o d e r a v e r i g u a r s e do d o n de procedían, en su casa-quinta de A m e s . Se procuraba per esto, m e d i o q u e m a l v e n d i ó s e la linca, p r e o c u p a d o c o m o era e n a s u n t o s religiosos. Aconsejárnosle que variase de casero, y desde entóneos J a s piedras dejaron de caer.

XX E s t a s l e y e n d a s refiérense en t o d a s l a s a l d e a s , y e s p e c i a l m e n t e en a q u e l l o s l u g a r e s d o n d e se hallan establecidos solitarios y antiguos m o n a s t e r i o s , s i e m p r e c e r c a d o s de e x t e n s o s , o s c u r o s y poco t r a n s i t a d o s bosques, a u n en las c e r c a n í a s d e l a s c i u d a d e s , c o m o el de S a n L o r e n z o de S a n tiago, donde hace a u n m u y pocos años t e n i a n o r i g e n m u y n a t u r a l e s t o s t e r r o r e s del v u l g o . E r a el l u g a r t r i s t e y s o l i t a r i o , l a s e l v a e s p e s a y e x t e n s a , el s e n d e r o e s t r e c h o y p r o l o n g a d o , los m u r o s s i n t é r m i n o á lo q u e a l c a n z a b a la v i s t a , el t e r r e n o p e n d i e n t e h a c i a l a s r i b e r a s de u n r i o c u y a s c o r r i e n t e s se e s c u c h a b a n e n el fondo d e d e s c o n o c i d a c a ñ a d a , c o m o se e s c u c h a u n t e r r e m o t o ; de c u a n d o en c u a n d o se l e v a n t a b a a n t e n u e s t r a v i s t a , p r e v e n i d a e n c o n t r a d e los f a n t a s m a s , a l g ú n c r u c e r o de p i e d r a c o n s u crucifijo y s u v i r g e n , a n t e c u y a s efigies a r d í a a l g ú n farol, a l i m e n t a d o n o se s a b e s i p o r l a p i e d a d , ó p o r el t e m o r del v u l g o . Tres c r u c e s m á s , c l a v a d a s bajo de g r a n a r c o e n la e s c u e t a p a r e d de la I g l e s i a f r a n c i s c a n a , o f r e cían u n aspecto tétrico y casi milagroso. La p a r e d , a g u j e r e a d a e n t o r n o al C r i s t o , c o n t e n i a u n numeroso enjambre de abejas que t r a b a j a b a n s u m i e l , a l i m e n t a d a s , al d e c i r d e l a s g e n t e s , e n l a s l l a g a s de m a d e r a p i n t a d a del s u b l i m e m á r t i r . L a m o l i n e r a y el p o b r e c a m p e s i n o t r a n s i t a b a n ú n i c a m e n t e estos sitios de noche, y cuéntase que eran detenidos y a h u y e n t a d o s por las a p a r i c i o n e s de los e s p í r i t u s de los m u e r t o s h a s t a t a l p u n t p , q u e del s u s t o h u b o q u e l a m e n t a r f u n e s t a s

XXI c o n s e c u e n c i a s . C u é n t a s e q u e l a c a p i l l a de Animas, q u e t a n t o s r e n d i m i e n t o s p r o p o r c i o n a , fué e d i f i c a d a p o r los m u c h o s c a s o s d e a p a r e c i d o s , y c o n o b j e t o de a p l a c a r l o s c o n m i s a s y r e s p o n s o s : p e r o s i de la v e r a c i d a d d e e s t a s c o s a s n o p o d e m o s r e s p o n d e r s e g u r a m e n t e , sí, d i r e m o s , q u e el feo a s p e c t o del m u r o , el g r a n i t o del t e m p l o m a n c h a d o de b l a n c o , a m a r i l l o y rojo c o m o l a c a r a d e m e n d i g o h a m b r i e n t o , l a r u i n d a d de l a s p u e r t a s d e s v e n c i j a d a s y del c o b e r t i z o m í s e r o q u e s e r v i a d e f a c h a d a al c o n v e n t o , u n i d o t o d o c o n los m i s t e r i o s del b o s q u e y c o n el m i l a g r o del e n j a m b r e d e a b e j a s , h a c í a n de S a n L o r e n z o u n o d e a q u e llos l u g a r e s , m i l v e c e s d e s c r i t o s e n l a s n o v e l a s r o m á n t i c a s . Posible sería que hubiese algo de r e a l i d a d e n c u e s t i ó n de a p a r e c i d o s á las s e n c i l l a s y bellas molineras; pero t a m b i é n pudo decirse m u c h o q u e la f e c u n d a i m a g i n a c i ó n de n u e s t r o p u e b l o fué a g r a n d a n d o i n s e n s i b l e m e n t e . L o s e c o s q u e allí se r e p e r c u t e n m i l v e c e s h a r í a n c r e e r al t í m i d o p a s a j e r o c a m p e s i n o u n a p e r s e c u c i ó n t e n a z y s i e m p r e i n v i s i b l e ; fingir v o c e s n a t u r a l e s los e c o s de la m o n t a ñ a , y el c l a r o o s c u r o de l a s e l v a el c e n i c i e n t o y t o s c o s a y a l d e S a n F r a n c i s c o ; pero t a m b i é n á deshora quizá a n d u v i e r a n e r r a n t e s p o r a q u e l b o s q u e los r e l i g i o s o s , r e z a n d o a r r i m a d o s c o n t r a los t r o n c o s h u e c o s , a n t e s de la e x c l a u s t r a c i ó n . Es también indudable, como queda dicho, que selvas y mootes h a n tenido siempre p a r a n u e s t r o pueblo signific a c i ó n s u b l i m e y m i s t e r i o s a : e n ellos l e v a n t a b a n los c e l t a s s u s m e n h i r e s y s u s c a s t r o s l o s ^ a - ,

XXII m a n o s ; m á s t a r d o el famoso Libredon m o s t r ó s u s c e l e s t i a l e s l u m i n a r i a s , y h o y de t o d o s los b o s q u e s se c u e n t a n l a s f á b u l a s m á s e x t r a ñ a s . A s í q u e , n o a d m i r a q u e u n l u g a r t a n n o t a b l e en la h i s t o r i a de C o m p o s t e l a , i l u s t r a d o c o n l a s m e m o r i a s del a r z o b i s p o nigromántico M u ñ i z , y de t a n t o s m o n j e s e n t r e g a d o s en la s o l e d a d del b o s q u e á l a c o n t e m p l a c i ó n , r e a l z a d a a q u e l l a p o r la a n t i g ü e d a d y e x t e n s i ó n de la r o b l e d a , l a s c e r c a n í a s d e la c a ñ a d a p o r d o n d e p a s a el S a r e l a , el e s t r e c h o s e n d e r o p o r d o n d e se a t r a v e s a b a bajo el follaje e s p e s o a n t e los a r c o s d e l a s t r e s c r u c e s m i s t e r i o s a s y de l a ' m i l a g r o s a c o l m e n a , fuese o b j e t o de l a s s u p e r s t i c i o s a s c r e e n c i a s del v u l g o , l a s c u a l e s h a n i d o d e s a p a r e c i e n d o á m e d i d a q u e se a r r a n c a r o n los á r b o l e s y se t r a z a r o n a r a b a s c a r r e t e r a s p o r d e l a n t e de la e s c o n d i d a i g l e s i a , e n s a n c h á n d o s e el b a r r i o , c e r r á n d o s e el c o n v e n t o á la v i d a m o n á s t i c a , y al s u f r a g i o de l a s a l m a s a p a r e c i d a s , el viejo t e m p l o .

ni ¿ Q u i e n p o d r á referir t o d a s l a s c u i ' i o s a s h i s t o r i a s á q u e d i e r o n o r i g e n l a s c r e e n c i a s en el d i a b l o , las a p a r i c i o n e s d e l a s a l m a s y el t e m o r á l o s cementerios? L a l i r a g a l l e g a , a u n q u e e s c a s a en e s t e g é n e r o de cuadros populares, donde tanto p o d r í a n i n s p i r a r s e n u e s t r o s p o e t a s , n o lo es t a n t o q u e , e n t r e o t r o s , n o se p u e d a c i t a r el p a s a j e c ó m i c o d e s c r i t a p o r el i n o l v i d a b l e A ñ o n bnjo el e p í g r a f e A pantasma. Aló n ' a a l t a n o i t e Cando en silencio dorme ó m u n d o inteiro S i n q u e e n n i n g u r e s n a d a m a i s se e s c o i t e Que ó murmullar d'as a u g a s d'un regueiro, Que atravesei lixeiro, Dirixia meus pasos á deshora A u n cimenteiro triste é pavoroso, Para apañar un hoso,

XXIV Según me liña dito ó noso cura, Que era ó demedio pr'oloidar amores D'un-ha rapaza que ó meu peito adora N'aqueles arredores. E n t r e i p o r fin... A n o i t e e s t a b a o s c u r a : O corazón n'o peito me batía; O pelo se a r r e p í a E n ' a s pernas sentía alguns tremores. Todo c h e o de m e d o , a s a p a l p a d a s Boteille á p o u t a á u n - h a c a l i v e r a ; ¡Ay! n u n c a D i o s m e d e r a ! A p e n a s á t o q u e i ¡que c a r c a x a d a s I n f e r n a l e s oin!!.. L o g o u n d i f u n t o Se m e p r e s e n t a d i a n t e D'ábito branco ó vagaroso andar; Comencey á rezar B a i x i ñ o u n padre nuestro; ó n ' a q u e l p u n t o F i x e n u n c i r c o co m e u p a u d ' o l i v a Que x a b e n d i t o (por si a c a s o ) i b a , E posto dentro d'ól:—Eu te requero De p a r t e de...—lie d i x e n t r e m e l a n d o : El c o n g r a v e a d e m a n ó voz a l t i v a Me i n t e r r a m p e u : — ¡ A h , f u x e , t e m e r a r i o ; N o n t o q u e s nada!!!—¿Si? e u m e r e t i r o , E apertey contra ó peito ó escapulario Que ó d a v i r x e n d ' o C a r m e . — P e r o , a t ó n d e m e b e n ; h a s de e s p e r a r m e N ' o m u i ñ o de t a l . . . — ¿ P r e c i s o ó fouce? — N o n , m i s e r a b l e . . . ¡vaite!—E d o u m e u n c o u c e C o m o ó n u n c a levei n a m i ñ a v i d a ; Porque ó difunto aquel g a s t a b a zocos, para despedida

XXV Inda me zorregou dous soplamocos. Non parece sinon que po-lo aire Tina chegado ó señalado punto; E cátame ó difunto Que x a ruxindo ven por entre ó millo: Parece q'inda xa con mais donaire. ¡Canto m e maravillo Vendo d'aquel p a n t a s m a á linda cara D ' a lúa que n a c i a ó claro brillo! ¡ A y , p e c a d o r de m i n , q u e n ó p e n s a r a ! E r a á m i ñ a M i n g u c h a en corpo ó alma, C un-ha sábua cubcrta, Q u e m e e s t r o b a b a de a p a ñ a r ó h o s o Porque non acabase ó amor noso. P a s m a d o m e q u e d e y co a b o c a a b e r t a : Mais ela que era e x p e r t a O p a s m o m e t i r o u con doce bico. E rindose á valer m e dixo:—«Chico Xa estás ben castigado».— Trocouse ó medo en v e n t u r o s a calma, E entramos n' o m u i ñ o ; que era tarde, Para dormir n'aquela noite xuntos Po-1' amor dos difuntos. Dende aquela chuscada .No m e c h a m e n c o b a r d e , P o i s s e a n o i t e e r a r a o u de t r o n a d a 8 i p a s o ó pá do a d r o o u c i m e n t e r i o R i n d o do v u l g o á v a n credulidade (Con p e r d ó n do A b a d e ) , •Quixera v e r p a n t a s m a s (falo s e r i o ) ; Pois m a x i n a r a aiuda

XXV

1

Ser á m i ñ a adorada Mingas lindaSolo e s t e g é n e r o f e s t i v o m e r e c e n á n u e s t r o s poetas gallegos, cuando no a m a r g a s censuras, e s t a s p r e o c u p a c i o n e s sobre la a p a r i c i ó n de d i f u n t o s y la v i r t u d d e h u e s o s y y e r b a s p a r a c u r a r c i e r t a s e n f e r m e d a d e s . T a m b i é n c i t a el Sr. A n ó n los c í r c u l o s y e n c a n t a m i e n t o s , c o n j u r o s y p a l a b r a s m i s t e r i o s a s , c u y a c r e e n c i a t a n a r r a i g a d a só halla en nuestro pueblo. Pero n u e s t r o a m i g o y c o m p a ñ e r o en la p r e n s a el Sr. D. Alfredo B r a ñ a s , d i r e c t o r de El Libredóii. n o s h a d e s c r i t o e n u n a p o e s í a l a u r e a d a la c u r i o s a j v i e j í s i m a c o s t u m b r e , c u y o o r i g e n s e n o t a del a r g o s s i g l o s , y p r o v i e n e q u i z á de l a s r e l i g i o n e s primitivas. El Avellou, h o y t r a n s f o r m a d o p o r el t i e m p o e n u n j u e g o impropio, inmoral, irrespetuoso en los v e l a t o r i o s á los d i f u n t o s , n o á e b ¡ a c o n s i s t i r en u n principio m á s que en las aspersiones, v i g i l a n c i a s , p a l a b r a s m i s t e r i o s a s y c e r e m o n i a s de los a n t i guos sacerdotes y sacerdotisas para ahuyentar á o s e s p í r i t u s m a l i g n o s e n t o r n o del c a d á v e r , e n t a n t o que éste permanecía insepulto. Por esta r a z ó n n o s p a r e c e e s t a u n a de l a s m á s i m p o r t a n t e s costumbres, para sujetarla á minucioso examen: y c o m o l a p o e s í a p r e m i a d a es t a m b i é n del g é n e r o c ó m i c o , lo c u a l es de l a m e n t a r e n p o e t a s q u e t a n magistralmente saben describir estas escenas pop u l a r e s , h e m o s de e s p e r a r q u e el Sr. B r a ñ a s a m _ p l í e e n p r o s a lo q u e h a v i s t o y lo q u e piense, r e s p e c t o d e El Aoellon. P o r a h o r a c o p i a r e m o s de s u J

p o e s í a lo m á s e s e n c i a l e n la d e s c r i p c i ó n del h e c h o

Moitos c i c a i s n o n sepian c u a s e m e n t e ó q u e c h a m a aoellon á n o s a x e n t e d ' a s Rias n - o p a í s e n c a n t a d o r . Com' u n h a forma ahonda p a r a proba c o n t a r e i c h e o q u e v i n en V i l a n o v a u n d i a d' aoellon, c a r o l e u t o r . T r e m a n d o c'o f r i a x e , e u e A l i f o n s o d i m p o i s de m a r m u l l a r d r e n t o u n r e s p o n s o b o t a m o s á correr h a s t a abafar, e c h e g a m o s á c a s a d' a d i f u n t a onde estaba a familia toda x u n t a c o n m a n t e l o s c o b e r t a ó pó d ' o l a r . C r e b a b a o c o r a z ó n en c e n a n a c o s v e r c h o r a r á s s o b r i n a s ; os s e u s f r a c o s c o r p o s d e b i m b i a e n forza d a d e l o r retorcíanse loucos; y - o s seus berros s o m e l l a b a n a q u e l e s q u ' os b e c e r r o s b o t a n ó ir p r a f e i r a n - o calor. — ¡Adiós, t i a S á b e l a ! . . . . (lie d i c i a n á tempo que n - a cara as maus batían.) —Adiós m i ñ a vidiña, adiós meu ben!,... ¡Ay, adiós p a r a sempre m i ñ a tia!.... ¡Xa s ' a c a b o u a t u a r o m e r í a ! . . . . ¡Xa n u n c a peixe levarás pr' o tren!.... ¡Adiós tia Sábela Alvares Ponte,

XXVII Caiuwa d e m a l n o m e ; i n d a n a n t r o n t e ¡ c o n q u e n o x o b o t á c h e s r n ' u n caray!...¡Qué m a n t e d a b a s á l i m p i a r s a r d i n a s ! ¡Xá q u e f u x e s de c a b o á t u a s s o b r i n a s dalle moitas m a m o r i a s á seu pai!.... Pouco á pôuco viñeron moi calados tios, curmans, parentes e achegados o m e s m o q u e si fora en p r e c e s i ó n . . . . e n - u n c u a r t o q u ' e s t á c e r c a d' a m o r t a á rempuxons entraron pol-a porta a s m o c i ñ a s y - o s m o z o s d' o aoellon. Sentáronse n-o chan todos á roda; o rapas co-a rapaza s' acomoda c a l si fora u n l i a festa á e s c o m e n z a r ; e por m a i s que clieirase a t i a Sábela i m p r i n c i p i o u , ás n o v e , á l a r p a d e l a d i m p o i s q u e s' a c a b a r a de r e z a r . P i r m e i r o u n h a g a r r a f a d' a g a r d e n t e c o r r e u de m a n e n m a n , l o g a u n h a e n d i e n t e d e s a r d i n a s s a l g a d a s se t o m o u ; ir¡tttalcx como era riti-oll', liuliftt.»

XXXIV c e l e b r a r s e el b a n q u e t e de los v i v o s en h o n o r de los d i f u n t o s , en el c u a l se i n s p i r a r o n t a n t o s e s c r i t o r e s c r e y é n d o l o f á b u l a y fingiendo q u e á m e d i a n o c h e los e s q u e l e t o s c e l e b r a b a n e n t a l d i a o t r o b a n q u e t e espantoso, correspondiendo á la b r o m a d e s u s p a r i e n t e s v i v o s . Por lo q u e se refiere á G a l i c i a es u n a v e r d a d i n c u e s t i o n a b l e q u e el 2 d e N o v i e m b r e se c o n m e m o r ó á los fieles d i f u n t o s al m e n o s h a s t a fines del s i g i o X V I , c o n r u i d o s a s o r g í a s e n las i g l e s i a s . A s í c o m o el m o n u m e n t o de J u e v e s S a n t o s o l í a ser, en las m á s pobres, u n a g r a n h o g u e r a y en las demás varias luces estendidas por las p a r e d e s , a s í la fiesta d s los d i f u n t o s se c e l e b r a b a m á s ó m e n o s s u n t u o s a y o p í p a r a m e n t e e n el b a n q u e t e del i n t e r i o r del t e m p l o . E n el e x t e r i o r , p o b l a d o el a t r i o do p o b r e s p e c h e r o s , e s p e r á b a s e t r a n q u i l a m e n t e el m e n d r u g o d e L á z a r o , p a r a a c o m p a ñ a r á las c a s t a ñ a s tradicionales. L a s v i a n d a s h u m e a b a n sobre las g r a n d e s m e s a s e s t e n d i d a s bajo l a n a v e r o m á n i c a de n u e s t r a s p a r r o q u i a s ; las s a c r i s t í a s c o n v e r t í a n s e e n c o c i nas y despensas, y hombres y mujeres profanab a n a q u e l l a c a s a d e D i o s y a q u e l d i a de l u t o c o n l a a l g a z a r a d e u n a fiesta i n c o n c e b i b l e y g r o s e r a L a s m e s a s de los a l t a r e s s e r v í a n de a p a r a d o r donde se colocaban jarros y platos, y c u a n d o los v a p o r e s del v i n o c a l e n t a b a n l a í'ria a t m ó s f e r a q u e r o d e a l a s t u m b a s , p r o r r u m p í a n los i g n o r a n t e s pero ricos comensales en ruidosos y sacrilegos b r i n d i s á la m e m o r i a d e a q u e l l o s d i f u n t o s q u e y a c í a n en p a z b a j o s u s p l a n t a s v a c i l a n t e s , ó d e n -

XXXV t r o de l a s a r c a s de p i e d r a de las v e c i n a s c a p i l l a s ! (1) ¡ C u á n t a s v e c e s p u d o r e p e t i r s e la e s c e n a del cemeiiterio de D . J u a n T e n o r i o , y c u á n t a s los r e s e n t i m i e n t o s a v i v a d o s por el v i n o s e r í a n c a u s a de o t r a s m á s t e r r i b l e s y t r á g i c a s p r o f a n a c i o n e s ! ¿ P e r o , á q u é e x t r a ñ a r n o s de a q u e l l a s fiestas b á q u i c a s si al c a b o de t r e s s i g l o s y c o n la d e c a n t a da civilización presente apenas notamos otra d i f e r e n c i a q u e el l u g a r y el m o d o c ó m o se r e a l i z a n ? Si m u c h o h a n h e c h o l a s a u t o r i d a d e s c i v i l e s p o r d e s t e r r a r las p r e o c u p a c i o n e s , a l e j a n d o de los t e m p l o s y de los a t r i o s y d e l a s c i u d a d e s l a r e s i d e n c i a d e la m u e r t e , m u c h o m á s le q u e d a r á q u e h a c e r t o d a v í a , p r o h i b i e n d o l a s fiestas del d o s de N o v i e m b r e e n l a s n e c r ó p o l i s , y h a c i e n d o q u e e s t o s a n i v e r s a r i o s v u e l v a n al t e m p l o , y a sólo r e d u c i d o s á l a o r a c i ó n y al dolor, s i n m a n i f e s t a c i o n e s de s o b e r b i a , n i r e m i n i s c e n c i a s del p a g a nismo. E n t a n t o ¿qué h e m o s de d e c i r d e ese p u e b l o q u e se e m b r i a g a p o r t r a d i c i ó n e n d i a t a n m e m o rable? C o n t r a el d o l o r y el m i e d o h a l l a n s i e m p r e l a s a l m a s c r é d u l a s , e n t o r p e c i d a s p o r la i g n o r a n c i a , c o n s u e l o s eficaces y t e m p l e s f u e r t e s ó i n s t a n t á (t) E s t o c r i m e n so h a l l a c s p l i c a i l o e n l a s C o n s t i t u c i o n e s S i n o d a l e s de d o n A n t o n i o d e G u e v a r a o b i s p o de M o n d o ñ o d o , (J5-Ü) con las siguientes palabras: « l l a l l a i n o s t e n e r c o s t u m b r e en m u c h a s partes de n u e s t r o o b i s p a n d o , q u e e n l o s m o r t u o r i o s q u e h a c e n y el d i a d e l o s finados que es o t r o d i a d o t o d o s S a n t o s , comen y beben y ponen maa d e n t r o do l a s i g l e s i a s , y l o q u e e s p e o r peinen jarrón y plata* sobry /o.,- altares liaeienilo aparador de ullos,» etc. (Constiluciúii III.)

XXXVI n e o s e n los v a p o r e s del v i n o ; y e m b o t a d o s a s í los sentidos por e s t ú p i d a y artificial alegría, no se e n t r e g a r á n t a m p o c o á las reflexiones g r a v í s i m a s q u e q u i z á p u d i e r a s u g e r i r l e s v e r allí, e n a q u e l c a m p o de la i g u a l d a d y de la m i s e r i a , - lo m i s m o que en las ciudades, siempre h u m i l l a d a y e s c a r n e c i d a la v i r t u d y la h o n r a d e z del p o b r e , e n t a n t o q u e el v i c i o , la a v a r i c i a , la o p u l e n c i a se m u e s t r a n c a d a vez m á s o r g u l l o s a s y p r o v o c a t i v a s . Si el p u e b l o n o se e m b r i a g a s e y p u d i e r a leer s e r e n o los r ó t u l o s c o n o c i d o s ; s i o b s e r v a s e c ó m o c o n t i n ú a la f a r s a y la i n j u s t i c i a c u a n d o á l a d e r e c h a del c r u c i f i c a d o e s t á n los e s c o g i d o s de la a r i s t o c r a c i a c o n s u s c o r o n a s de o r o , s u s g u a r d i a n e s de l i b r e a , los s a c e r d o t e s q u e c a n t a n , los b l a n dones amarillos.que resplandecen; y ala izquierd a los r e p r o b o s de la f o r t u n a , los h u m i l l a d o s h i j o s del t r a b a j o , s i e m p r e e n v u e l t o s e n la s o m b r a y e n el m o n t ó n , d e s c o n o c i d o s y o l v i d a d o s ; s i p u d i e r a e x a m i n a r t o d o e s t o ; ¡ q u i é n s a b e s i n o lo a r r a s a r í a todo p a r a que no volvieran á conducirle a l l í , d o n d e a u n los g u s a n o s se r i e n c o n t a l d e s c a ro de su pobreza, imbecilidad y desnudez!

V. Un p e l i g r o m á s g r a v e n o s a m e n a z a c o n t i n u a mente. La vida de nuestros hermanos, quizá la n u e s t r a p r o p i a , n o e s t á g a r a n t i z a d a en e s t a d u d a i n m e n s a de l a s v u l g a r e s p r e o c u p a c i o n e s . L o s c u r a n d e r o s , esos apóstoles oscuros de s i e m p r e , y q u e s a l e n á luz de c u a n d o e n c u a n d o e n E s p a ñ a , m a r c a n d o c o n s u s m i l a g r o s y s u a p a r i c i ó n las é p o c a s de retroceso, son e n e m i g o s poderosos de q u i e n e s nos solemos reir irreliexiblemente, para caer e n s u s m a n o s , s i n s a b e r l o , á la p r i m e r a o c a s i ó n y t a n t o m á s fácilmente c u a n t o las personas q u e n o s rodearen fueren m á s a d i c t a s y c a r i ñ o s a s . A u n q u e no carezcan de instrucción, sus pesares por n u e s t r a s dolencias las a r r a s t r a r á n á b u s c a r o c u l t a m e n t e los r e m e d i o s e s p i r i t u a l e s y s u p e r s t i c i o s o s q u e se les i n d i c a n . El i n m e n s o a m o r de la m u j e r g a l l e g a la h a c e -crédula y dócil: su vacilación y temor a n t e n ú e s -

xxxvni t r a a c t i t u d la o b l i g a r á al s e c r e t o ; y l a c r e d u l i d a d y el s e c r e t o p u e d e n c o n d u c i r l a a g r a n d e s d e s v a r i o s ; p u e s s i b i e n se m e z c l a s i n p e l i g r o e n el c a l d o del e n f e r m o la s u s t a n c i a i n m u n d a del r a t o n c i l l o , la s a n g r e del g a t o n e g r o , y m u c h a s v e c e s el c o c i m i e n t o de r e p t i l e s i n o f e n s i v o s ; e n la e l e c c i ó n d e y e r b a s de t r e c e ó d e c a t o r c e c e m e n t e r i o s , y e r b a cabreira, y e r b a tuñez, folla de seteherbas, etc é t e r a , p o r p e r s o n a s i m p e r i t a s , y en o t r a s p r á c t i c a s y ceremonias, puede h a b e r graneles d e s c u i d o s , á m e r c e d de los c u a l e s e s t á n u e s t r a e x i s t e n c i a , á la q u e t a m p o c o h a b r í a n de s a l v a r o f r e n d a s devotas ni lágrimas a m a r g a s , sino solóla a c t i v i d a d y la e x a c t i t u d e n c u m p l i m e n t a r l a s p r e s c r i p c i o n e s de la c i e n c i a f a c u l t a t i v a . ¿Cómo, p u e s , e n n u e s t r a s p l a z a s p ú b l i c a s , e h l a s f e r i a s y s a n t u a r i o s , el c i e g o , j u g l a r d e g e n e r a d o d e n u e s t r o s t i e m p o s , e n h i e s t o el e s t a n d a r t e q u e r e p r e s e n t a l o s c r í m e n e s y los m i l a g r o s m á s estólidos, pregona y vende entre sus coplas d e t e s t a b l e libro de recetas para curar toda clase de enfermedades s i n la a p r o b a c i ó n n e c e s a r i a de l a s j u n t a s de Sanidad? L a e s t a f a q u e se e j e r c e e m b r u t e c i e n d o y e n g a ñ a n d o al p u e b l o c o n l a s coplas milagrosas n o d e b e consentirse; pero m u c h o m e n o s a u n la v e n t a de t a l g é n e r o de folletos, y t a m b i é n l a p r o p a g a c i ó n d e c i e r t a s t e o r í a s a n t i g u a s y el e j e r c i c i o p ú b l i c o d e los c u r a n d e r o s q u e s u e l e n o c a s i o n a r c o n s i d e rables perjuicios, como nos d e m o s t r a r á la h i s t o r i a del p a s a d o . F i j á n d o n o s , p o r a h o r a , ú n i c a m e n t e e n los b r u — '

XXXIX j o s do la e s p e c i e de los c u r a n d e r o s , c u y o s p r o c e s o s se e x t r a c t a n e n e s t e l i b r o , e n t r e los q u e f u e r o n c o n d e n a d o s p o r la I n q u i s i c i ó n de G a l i c i a e n los s i g l o s X V I y XVII r e s u l t a F r . A n d r é s D o r a d o (1(522,) c o n s u s u n c i o n e s d e a c i t e b e n d i t o , q u e d a b a á beber como s e g u r o vomitivo, con s u e s c u d a lia de a g u a y s u c a n d e l a d e c e r a h i l a d a y e n c e n d i d a p o r tres vírgenes Marías. L a v e l a d e c e r a v i r g e n y b e n d i t a es de p r á c t i c a y t r a d i c i ó n a n t i q u í s i m a e n la c u r a c i ó n d e los e n f e r m o s ; p e r o es d e j u s t i c i a a d v e r t i r a q u í , q u e s i h o y se u s a , a u n q u e g e n e r a l m e n t e sólo á l'a h o r a de la a g o n í a , y se e n c i e n d e t a m b i é n d u r a n t e l a s t o r m e n t a s , s i n q u e y a se tenga, p o r r e q u i s i t o i n d i s p e n s a b l e que sea h i l a d a por doncellas, sino •sólo q u e h a y a s e r v i d o p a r a el m o n u m e n t o d e V i e r n e s S a n t o ó p a r a la C a n d e l a r i a , t e n e m o s n o t i c i a de q u e en el s i g l o XIV e r a p e r s e g u i d a y c a s t i g a da esta profanación supersticiosa por a l g u n o s o b i s p o s de G a l i c i a . (1) Fr. And r e s D o a d o d e r r a m a b a g o t a s de c e r a e n e i a g u a de la e s c u d i l l a ; d a b a n ó m i n a s y o r a c i o n e s e s c r i t a s , p a r a l i b r a r s e de los e n c a n t a m i e n t o s , y t a m b i e u se d e d i c a b a á l a p r e s t i d i g i t a c i ó n , d á n d o s e m a ñ a p a r a e s t a m p a r e n el p l o m o . d e r r e t i d o , g r a c i a s á u n c e u l t o sello, v a r i a s f i g u r a s y r e t r a (1) E n u n n e s c r i t u r a d e Concordia c e l e b r a d a entre el obispo de tírense 1/ los vecinas de. sn cindad, y contestación al carao de. {torncias hechos por el prelado, a ñ o l.'!S3, q u e j á n d o s e l o s v a s a l l o s d e l s e ñ o r í o d e q u e n o les permitía la d e f e n s a de a h o g a d o s y les p r e n d i a los q u e l e s p r e s t a b a n a y u d a , r e s p o n d i ó el o b i s p o q u e l e s h a b í a p r e s o ti Coriiio ¡res de Frofíicsta, non porque, non les ajudase, mas porque faisa v. ( l ) o c u i n : e n p e r g a m i n o p u b l i c a d o p o r Ib'it HouiloF. Alonso-)

r.Ni Q.uintano ( R ú brica.)—/'V. Luis de Saz Bernardo.—Id. declarar a c i ó n e n la. m i s m a f o r m a d e D o ñ a A n g e l a Z a m u d i o íde V a l l a d o ü d ) , la q u e dijo h a b e r v i s t o á p r i n c i p i o de e s t a c u a r e s m a ó' a l g o a n t e s , a l P . F r . A n t o n i o d e S a n R o m á n , r e l i g i o s o de S a n Benito que bajaba con J u a n Quintano, Secretat a r i o del C o n d e s t a b l e , (que v i v e e n l a m i s m a c a s a q u e ella) y q u e p a s ó de l a r g o s i n h a b l a r l a , y e l l a le h a b l ó y le p r e g u n t ó p o r s u s a l u d , y se q u e j a r a de q u e h a b i é n d o l a v i s t o le e s c u s a s e d e h a b l a r , á. q u e ól r e s p o n d i e r a q u e a n d a b a de p r i s a — F i r m a d o —1(5 de Marzo de 1806—Doña Anqela de Zamudio. E n el m o n a s t e r i o de S a n Zoyl de C a r r i o n l u n e s d i e z d e a b r i l d e 1(506, el P . F r . A l o n s o B a r r a n í e s , su abad, dijo: que a y e r d o m i n g o á la t a r d e estaba, F r . Z o y í n o v i c i o en el n o v i c i a d o q u e j á n d o s e y g i m i e n d o a c o n g o j a d o y aflijido, y q u e dijo ser la. c a u s a de ello h a b e r e n t r a d o e n él d i c h o noviciado á aquella hora, Fr. Antonio de ¡San R o m á n , el c u a l t i e n e el A b a d p r e s o e n la

2S

L a I n q u i s i c i ó n , ele G a l i c i a .

c á r c e l m e t i d o e n u n cepo y u n a c e l d a c o n candado, y puesto por su g u a r d a y custodia á F r . L u c a s S á n c h e z ; y p o r q u e e s t o ha causado inquietud y miedo en muchos, m a n d a se h a g a a v e r i g u a c i ó n s o b r e e s t o s s u c e s o s y firma:— Fr. Alonso 2?«n-a«¿es.-Habiandose r e c i b i d o j u r a m e n t o e n form a á F r . L u c a s S á n c h e z , e n c a r g a d o de la C á r c e l , declaró j u r a n d o sobre t m a c r u z . decir verdad, q u e e s t a n d o e s t e t e s t i g o o f i c i a n d o la m i s a de N u e s t r a S e ñ o r a , le d i j e r o n F r . B e n i t o de A r a g ó n y F r a y A n d r é s R a m í r e z y el d i c h o Z o y l , n o v i c i o , c o m o . a y e r t a r d e a n t e s de c o m p l e t a s , e s t a n d o el d i c h o n o v i c i o e n el n o v i c i a d o , h a b í a v i s t o e n ól á F r a y A n t o n i o de S a n R o m á n v e s t i d o c o n u n s a y o a b i e r t o p o r u n l a d o y u n o s Z a r a f ü e l l e s de e s t a m e ñ a n e g r a r o t o s , y q u e h a b í a j u r a d o á Dios le h a b í a de m a t a r , y q u e e s t e t e s t i g o , o y é n d o l e se a l b o r o t ó , p o r q u e e s t á á s u c a r g o el g u a r d a r l e y f u i c o n m u c h a p r i s a á la c e l d a d o n d e e s t á p r e s o y habiéndola abierto halló al dicho Fr. Antonio de S a n R o m á n de la s u e r t e q u e le h a b í a d e j a d o l a n o c h e a n t e r i o r , e s c e p t o q u e , c o m o le d i j e r o n del s a y o , a d v i r t i ó q u e el s a y o n o estaba, c o m o l a noche antes, y habiendo hablado Fr. L u c a s u n p o c o c o n ól, se volvió á s a l i r y c e r r ó s u p u e r t a y fui atribulado á informarse más enteramente; y a ñ a d i ó el d i c h o n o v i c i o q u e c u a n d o vio a't F r . A n t o n i o e n el n o v i c i a d o e s t a b a c o n los v e s t i d o s s o b r e d i c h o s y q u e le p a r e c i ó t e n í a u n a s e ñ a l á u n lado del r o s t r o y se h a b í a e s p a n t a d o y c a y ó e n t i e r r a e n el d i c h o n o v i c i a d o , de m i e d o ; y q u e t e n í a c e r r a d a la p u e r t a del n o v i c i a d o y n o v i o m á s al d i c h o F r . A n t o n i o , n i p o r d o n d e s a l i ó , y q u e t o d o p a s ó d e s p u é s de h a b e r c e n a d o todo el c o n v e n t o a n t e s de c o m p l e t a s ; y m e d i a h o r a a n t e s d e e s t o , a u n h a b í a e s t a d o el t e s t i g o d e c l a r a n t e •con el d i c h o F r . A n t o n i o , y q u e d e s p u é s d e •completas t o r n ó a l l á y e s t u v o c o n ol o t r a v e z y le dejó c o m o solía d e j a r l e , y q u e a y e r , n i o t r o d i a , n i vez a l g u n a h a d e j a d o s a l i r d e l a

33rujos y A s t r ó l o g o s .

29

c á r c e l y p r i s i ó n al d i c h o F r . A n t o n i o , lo cualfirma sea, v e r d a d — F r . Lucas Sánchez,—Declarando F r . B e n i t o de A r a g ó n d e b a j o d e j u r a m e n t o d i j o : « q u e la. n o c h e p a s a d a e s t á n d o s e l e v a n t a n d o p a r a i r á jVlaytines de m e d i a n o c h e , e n s u c e l d a q u e e s t á e n la e s c a l e r a del N o v i c i a d o , y t e n i é n d o l a c e r r a d a p o r d e n t r o por temor que las cosas de S. Román han causado en esta casa, (como n i m a s n i m e n o s lo h a c e n a l g u n o s m o n j e s q u e l a cierranp o r e s t a m i s m a c a u s a . ) llegó F r . Z o y l n o v i c i o , y h a b i e n d o l l a m a d o á la p u e r t a y e n t r a d o , c o n t ó á este testigo y á Fr. Andrés Ramírez que está j u n t o con'ol e n l a d i c h a c e l d a lo q u e v a referido y q u e v o l v i e n d o e n sí n o vio n a d a y q u e d ó d a n d o g e m i d o s y v o c e s q u e oyó el P . P r i o r s e g u n d o , e s t á n d o s e p a s e a n d o e n el c l a u s t r o , y q u e h a s t a a q u e l l a h o r a h a b i a e s t a d o e n la c e l d a de s u m a e s tro^ de m i e d o , y d e s p u é s de M a y t i n e s h a s t a P r i m a e s t u v o en la c e l d a de e s t e t e s t i g o s i n q u e r e r s e i r d e ella, a u n q u e e s t e se lo dijo m u c h a s v e c e s y le q u i s o e c h a r p o r f u e r z a , d i c i e n d o el n o v i c i o q u e n o e s t a r í a solo en s u c e l d a de m a n e r a a l g u n a ; d e t o d o lo c u a l e s t e t e s t i g o t u v o p a v o r y e s p a n t o p o r haber oido decir algo desto en otras ocasiones, q u e el d i c h o F r . A n t o n i o , d e s p u é s q u e e s t á e n e s t a d i c h a casa, h a b i a estado en Yalladolid y que esto e s lo q u e s a b e . S u e d a d 23 a ñ o s . — F i r m a d o — Fr. Benito de Aragón— T o m a n d o d e c l a r a c i ó n á. F r . Z o y l , n o v i c i o , dijo q u e a y e r d o m i n g o a n t e s de completas á las seis poco m á s ó monos estaba e n el n o v i c i a d o , s e n t a d o d e n t r o de s u c e l d i l l a j u n t o á la c a m a , e n la m a d e r a de ella y a r r i m a d o c o n el b r a z o á la r o p a de la c a m a , y v i o q u e se p u s o e n m e d i o de l a d i c h a p u e r t a de l a c e l d i l l a u n c u e r p o q u e le p a r e c i ó en l a c a r a á F r . A n t o n i o - d e S. R o m á n vestido á su parecer con u n sayo n e g r o y unos zaragüelles también negros y rotos, que p o r las r o d i l l a s y p o r e n t r e l a s p i e r n a s se le v e i a e n blanco, y no llevaba s a y a n i escapulario de m o n j e , y a b r i e n d o m u c h o los ojos y a l z a n d o e l

30

L a I n q u i s i c i ó n cío G a l i c i a .

•dedo le dijo c o n r o s t r o e n o j a d o y voz c r e c i d a , q u e j u r a b a á Dios le h a b i a de m a t a r , y el t e s t i g o s e e s p a n t ó y c a y ó e n t i e r r a u n poco a r r i m a d o á l a c a m a , y d e s p u é s v o l v i e n d o á m i r a r lo q u e e r a , n o v i o n a d a , y s a l i ó de s u c e l d i l l a d a n d o voces y g i m i e n d o y encontró á su maestro que subía por la e s c a l e r a y le c o n t ó lo a c o n t e c i d o . P r e g u n t a d o s i se a c u e r d a si e s t a b a d e s p i e r t o ó d o r m i d o c u a n d o e s t o le a c o n t e c i ó ó s i fué a l g ú n s u e ñ o , d i j o : = Q u e u n a n o c h e de la s e m a n a a n t e s , q u e le p a r e c e fué l u n e s , en la n o c h e s:>ñó q u e el d i c h o F r . A n t o n i o d e 8 . R o m á n d e s n u d o , le v o l v i ó l a s e s p a l d a s a z o t a d a s , y v o l v i é n d o s e p a r a él de c a r a a l z a b a el d e d o como amenazándole sin hablar palabra, y aquella n o c h e le p a r e c e fué e s t o t r e s ó c u a t r o v e c e s : m a s q u e lo s u c e d i d o el d o m i n g o fué r e a l i d a d y e s t a b a bien despierto, y que a h o r a a n d a con t a n t o miedo q u e e n c a d a p a r t e le t i e n e p r e s e n t e y dijo ser d e e d a d de 15 a ñ o s y m e d i o ( ! ) — F i r m a d o : — F r . Zoyl Yañez.—Habiendo p e d i d o el Consejo e s t a t e s t i f i c a c i ó n al P . F r a y A n t o n i o C o r n e j o , A b b a d del R e a l M o n a s t e r i o de 'tí. B e n i t o d e V a l l a d o l i d , y g e n e r a l de s u O r d e n , se e n v i a á él, c o n la p e d i d a al P . F r . G e r ó n i m o M a r t h o n A b b a d d é Monforte d e L e m o s , e n r a z ó n de s a b e r q u i e n d i o e s c a p e á Fr. Diego H e r n á n d e z fraile b e n i t o , p a r a que se fuese del M o n a s t e r i o s o b r e d i c h o de tí. B e n i t o el R e a l de V a l l a d o l i d , d o n d e le p u s i e r a n p r e s o . » «De S a n t i a g o J u l i o 28 de 1607.-Lic. Juan Muñoz de la Cuesta.—Lic. Juan Ochoa.— ( R ú b r i c a s ) Carta al C o n s e j o — I n q u i s i c i ó n dé G a l i c i a . - L e g . n ú m . 5.» « E n la I n q u i s i c i ó n d e V a l l a d o l i d se h a c e i n s t a n c i a c o n t r a F r . D i e g o H e r n á n d e z de la O r d e n de S a n B e n i t o , p o r q u e s i e n d o r e l i g i o s o profeso y s a c e r d o t e se c a s ó t » faccie ecelesice y t r a y é n d o l e p r e s o A n t o n i o del C o r r a l , g e n e r a l de s u o r d e n , y p u ó s t o l e e n la c e l d a de F r . L u i s L e d e ñ o , P r i o r d e V a l l a d o l i d , c o n a c u e r d o d é l o s d o s le d i e r o n e s c a p e a c o n s e j á n d o l e q u e h u y e s e p o r q u e n o fuese p r e s o .y c a s t i g a d o p o r el S a n t o Oficio.»

Brujos y

Astrólogos,

31

Se o r d e n a c o n e s t e m o t i v o á la I n q u i s i c i ó n d e Galicia que e x a m i n e en forma á Fr. Gerónimo M a r t h o n de l a o r d e n de S a n B e n i t o , A b a d en el c o n v e n t o de Monforte de L e m o s , p a r a q u e d e c l a r e las personas que p o d r á n saber algo sobre este asunto. «A 20 de Junio de 1607.» «Se e x a m i n ó al P . F r . A n t o n i o Cornejo r e l i g i o s o de la o r d e n de S a n B e n i t o , g e n e r a l q u é h a s i d o d e l a d i c h a o r d e n , y m o r a d o r q u e al p r e s e n t e es d e l c o n v e n t o de S a n M a r t i n de la c i u d a d de S a n t i a g o , el c u a l d i j o lo q u e v a r e f e r i d o e n l a c a u s a de S a n R o m á n y que quien sabría decir algo era F r a y F r a n c i s c o Gutiérrez predicador y conventual de la c a s a de S a n S a l v a d o r d e C e l a n o v a , de l a d i c h a o r d e n , p o r q u e d e él t u v o n o t i c i a el t e s t i g o , q u e S a n R o m á n e s t a b a e n V a l l a d o l i d , y el d i c h o G u t i é r r e z e n v i ó o r d e n p a r a q u e le b u s c a r a n y le prendiesen.» D i c e al ú l t i m o de e s t a s d o s t e s t i ñ c a c i o n e s r e m i t i d a s al C o n s e j o : « C o n v e n d r á c o n s u o r i g i n a l q u e e s t á e n el L i b r o II d e t e s t i ñ c a c i o n e s de l a A u d i e n c i a , á fojas 656, de d o n d e fué s a c a d o , de q u e d o y fó: Juan de Allarado Palacio, S e c r e t a r i o . — R ú b r i c a — L o s i n q u i s i d o r e s de G a l i c i a al S u p r e m o C o n - , sejo.

32

L a Inquisición do Oalicia.

Ana Eodriguez F l l . G 1ЛС1 n л

(PONTEVEDRA).—4609

E n e s t e a u n d e 1(509 el I n q u i s i d o r d e G a l i c i a D r . D o n J u a n d e O c h o a h i z o s u v i s i t a p o r t o d o el o b i s p a d o d e T u y y villa de P o n t e v e d r a ; y e n t r e l a s delaciones y c a u s a s q u e empezó á i n s t r u i r , figura la de A n a Rodríguez, viuda, vecina de F r e i r á ó de la Barra de Folgueira, tierra de S a n M a r t i ñ o , q u e c o n e s t o s n o m b r e s figura e n d o s piezas distintas de s u proceso. Varios testigos acusan á esta mujer de los s i g u i e n t e s delitos: El p r i m e r o d i c e q u e t e n i e n d o á s u h i j o g r a v e ­ m e n t e e n f e r m o , y h a b i e n d o o i d o l a f a m a d e la hechicera, se e n c a m i n ó á s u casa, rogándola que acudiese en socorro del paciente, y la t í a bruja., n o sólo a d i v i n ó e n el a c t o c u á l d e los i n d i ­ v i d u o s d e s u f a m i l i a e r a el e n f e r m o , s i n o el m a l q u e le p o s t r a b a uy todo lo que tenia en casa, cofres y rincones,» m a r a v i l l o s a . a d i v i n a n z a á l a q u e a ñ a ­ dió que ella sabría en breve q u i e n e r a la b r u j a que hacía padecer al joven. P r e c e d i é n d o s e l u e g o á la c u r a c i ó n m i s t e r i o s a , y a c o n s t i t u i d a la reo á la cabecera del enfermo, h i z o q u e le t r a j e s e n u n a e s c u d i l l a d e a g u a d o n d e echó u n puñado de sal y tres carbones encendi­ dos; y alumbrando la escena nocturna la luz de u n a vela de cera bendita que tenía en las m a n o s una joven doncella, d e r r a m a b a g o t a s d e aquella, c e r a e n el a g u a d e l a e s c u d i l l a , d i c i e n d o : —«¡Parece aquí, ladrón! ¡ladrón, p a r e c e aquí! ¡di, l a v e r d a d ! » • De e s t a s y o t r a s v a r i a s c e r e m o n i a s q u e d e c l a r a el t e s t i g o , h a b í a r e s u l t a d o a q u e l l a n o c h e el s a b e r s e c ó m o e n el l u g a r h a b í a d o s h e c h i c e r a s m a l i g n a s q u e q u e r í a n m a l y s e v e n g a b a n del e n f e r m o y d e

Brujos y

Astrólogos.

33

t o d o s s u s p a r i e n t e s , p e r o e s p e c i a l m e n t e del t e s tigo. No h a b i e n d o r e c u r r i d o é s t e á o t r o s m é d i c o s y s i e n d o g r a v e el m a l , s u p ó n e s e s o b r e v i n o el f a l l e c i m i e n t o del h i j o y c o n él l a s d e l a c i o n e s d e e s t e h o m b r e y de s u f a m i l i a c o n t r a e s t a y o t r a s b r u j a s de la comarca,. P a r a e s c a r m i e n t o de i n c a u t o s , m á s d i g n o s que Ana Rodríguez eran de l a s c á r c e l e s s e c r e t a s y de l a s e n s e ñ a n z a s del clero, estos delatores. El s e g u n d o t e s t i g o c o n s u l t a b a , t a m b i é n c o n l a f a m o s a c u r a n d e r a la d o l e n c i a de o t r a p e r s o n a de s u familia. Adivinó y descubrió Ana cuál era la b r u j a del l u g a r q u e le h a c i a a q u e l d a ñ o ; y p a r a a l i v i a r l e de t a l e s m o l e s t i a s , o r d e n ó q u e e r a n e c e s a r i o , n o d e s c u b r i e n d o el i n t e n t o , a d q u i r i r u n a c a m i s a de la t a l b r u j a p a r a q u e , p o r m e d i o d e e l l a , r e c i b i e s e el c o n d i g n o c a s t i g o . A n a m i s m a se e n c a r g ó de a d q u i r i r l a c o n d i n e r o . Dio, s i n d u d a , u n a d e las s u y a s , y cierta m a ñ a n a m u y t e m p r a n o , c o l o c a d a la p o b r e c a m i s a , de la. s u p u e s t a b r u j a e n el u m b r a l de l a c a s a de la enferma, e m p e z a r o n á m a z a r l a con g r a n d e s palos, a s e g u r a n d o la c u r a n d e r a q u e no t a r d a r í a la referida b r u j a en v e n i r por allí quejándose d e s g r e ñ a d a , o la h a l l a r í a n m u e r t a en su casa. No d i c e el p r o c e s o s i e s t o se verificó,- ó s i l a e n f e r m a del s e g u n d o t e s t i g o r e c o b r ó l a salud;: p e r o es d e p r e s u m i r u n d e s e n l a c e t a m b i é n f u n e s t o c o n e s t o s m é t o d o s de c u r a r , c u a n d o l a j u s t i c i a , r e c i b í a e s t a s d e l a c i o n e s de los m a l c o n t e n t o s que,, e n o t r o c a s o , n o t e n d r í a n l u g a r de n i n g ú n m o d o , a n t e s al c o n t r a r i o los é x i t o s a u m e n t a r í a n l a f a m a y la v i r t u d de l a c u r a n d e r a b r u j a A n a R o d r í g u e z . U n c l é r i g o es el t e r c e r o de los t e s t i g o s d e c a r g o c o n t r a la e m b a u c a d o r a ; y e n e s t o s p r o c e s o s 110 se e s c r i b e n j a m á s , p o r m o t i v o a l g u n o , s e g ú n l a i n s t r u c c i ó n , los n o m b r e s d é l o s t e s t i g o s ; d e m o d o q u e el s e c r e t o , a l c a n z a n d o t a m b i é n á l o s a r c h i v o s y á la h i s t o r i a escrita, n o s i m p i d e d e s -

31

L.» Inquisición cío Galicia.

cubrir grandes ranúñeaciones y circunstancias. D i j o el i n c ó g n i t o e c l e s i á s t i c o , q u e u n a n o c h e h a b i a tenido u n g r a n espanto con u n a aparición d e e s p í r i t u s del otro mundo, ó d i f u n t o s , q u e le v e n í a n á r e q u e r i r , c e r c a del c e m e n t e r i o y a t r i o d e l a i g l e s i a , tíe r e f u g i ó h u y e p d o , el s a c e r d o t e , e n c a s a de la b r u j a , c o n i n t e n c i ó n de q u e le t r a n q u i lizase y adivinase aquel extraordinario suceso. H i z o é s t a al m o m e n t o la c e r e m o n i a de la e s c u d i lla, carbones y g o t a s de cera, teniendo por v i r g e n q u e sostenía la vela á u n a s o b r i n a s u y a , y r e s u l t ó q u e el f a n t a s m a n o e r a s i n o el a l m a a p a r e c i d a d e otro clérigo que habia muerto h a c i a cuatro a ñ o s , d i c i ó n d o l e la b r u j a A n a q u e d e b i a g u a r d a r s e m u c h o de é l , p o r q u e andaba por matarle.» M a l c o m p r e n d í a n A n a y el c l é r i g o , p o r lo q u e a p a r e c e , lo q u e s o n l a s a l m a s ó los e s p í r i t u s ; p e r o e n t e n d í a n p e o r las e n f e r m e d a d e s . El c l é r i g o , y a tranquilizado de s u espanto, consultó s e g u i d a m e n t e el m a l q u e a q u e j a b a á s u m a d r e e n u n o j o , y recibió la r e s p u e s t a de s i e m p r e , i n v a r i a b l e e n Ana: « a q u e l l o lo c a u s a b a o t r a b r u j a ; p e r o e l l a a c a b a r í a c o n l a c a u s a y c o n el efecto.» Debian hallarse e n ésto clérigo y h e c h i c e r a s e n t a d o s t r a n q u i l a m e n t e e n el h o g a r , al a m o r d e la lumbre, porque A n a Eodriguez puso en p r á c t i c a s i n dilación a l g u n a el c a s t i g o y m u e r t e a f r e n t o s a d e l a b r u j a e n e m i g a y la c u r a c i ó n d e l ojo de l a p a c i e n t e c o n s u l t a d a . P a r a e s t o c o m e n z ó , d e l a n t e del ilustrado s a c e r d o t e ó lo q u e fuese, á b a r r e r f u r i o s a m e n t e el h o g a r con un rastrillo de lino, diciendo que de aquella m a n e r a a t o r m e n t a b a á la bruja, y que luego l a m a t a r í a a p a g a n d o el f u e g o c o n a g u a b e n d i t a . U n a m u j e r es t e s t i g o c u a r t o e n e s t e p r o c e s o . D i c e q u e c o n s u l t a n d o á l a reo a c e r c a d e c i e r t o m a l e s t a r que padecía su m a r i d o , A n a reflexionó breve tiempo, y después, fabricando u n a vela de c e r a , l a r g a y d e l g a d a , se l a dio á l a t e s t i g o , a c o n s e j á n d o l a se l a c i ñ e s e o c u l t a m e n t e al c u e r p o , y

Brujos y

Astrólogos.

35

-con ella c e ñ i d a , d e s p u é s de d o r m i r c o n s u m a r i d o a q u e l l a n o c h e , v o l v i e s e al d i a s i g u i e n t e p o r l a respuesta. Verificado é s t o , y v o l v i e n d o l a c e l o s a ó a c o n g o j a d a c l h j n t e c o n la v e l a , d e s p u é s d e h a b e r d o r m i d o c o n s u e s p o s o , se h i z o la c e r e m o n i a de l a escudilla, resultando, según cálculos misteriosos, que eran, n a d a monos que dos brujas, dos m u j e r e s l l a m a d a s Teresas l a s q u e h a c í a n m a l ó e n t r e t e n í a n á a q u e l h o m b r e ; p e r o q u e r e g a n d o c o n el a g u a d e a q u e l l a e s c u d i l l a los u m b r a l e s d e l a s p u e r t a s e n l a s c a s a s de t a l e s m u j e r e s , h a b í a d e d e s a p a r e c e r el m a l , y volver la p a z al h o g a r y el a m o r á los e s p o s o s . De e s t a s p r e o c u p a c i o n e s c a u s a d a s g e n e r a l m e n t e p o r los c e l o s , r e s u l t a n e n G a l i c i a , h o y d i a , m u l t i t u d de c a s o s s e m e j a n t e s : v i v i e n d o á c o s t a d e l a • c r e d u l i d a d p ú b l i c a a ú n b a s t a n t e s de e s t a s b r u j a s c u r a n d e r a s , a d i v i n a d o r a s ó meigas de las carias, s i bien h a y que agradecerles que todas sus m e d i • cinas son g e n e r a l m e n t e inofensivas, como la v e l a , el m e c h ó n de p e l o , l a p r e n d a d e r o p a del m a r rido, la l a n a ó p l u m a del colchón, la s a n g r e del g a t o n e g r o , la p i e d r a de a r a , y o t r a s s u s t a n c i a s no m u y agradables, pero no peligrosas, que se m e z c l a n e n la c o m i d a d e los i n g r a t o s a m a n t e s , • c u i d a n d o p o r lo t a n t o de q u e n o p e r j u d i q u e n á s u salud, c o n t r a la c u a l , por m u y i r r i t a d a y m a l t r a t a d a q u e fuere, n o c o n s p i r a r á , á s a b i e n d a s , n i n g u n a mujer gallega. Otros testigos deponen contra A n a Rodríguez q u e p a r a c a u s a r e n f e r m o s los s a h u m a b a c o n u n a y e r b a q u e l l a m a n Túnez, y q u e o t r a s v e c e s i n v o c a b a los d e m o n i o s y se d a b a á e l l o s . E n e s t e e s t a d o la c a u s a , v i n o o t r a t e s t i f i c a c i ó n (y f o r m a l a s e g u n d a p i e z a del p r o c e s o ) , d o n d e s e a c u s a á esta reo que p a r a c u r a r otro enfermo g r a ve q u e h a b í a f a l l e c i d o , o r d e n a r a r e u n i r d i e z y •ocho manojos de y e r b a s de otros t a n t o s c e m e n t e r i o s y u n a p i e d r a de c a d a u n o d e ellos y d o s

36

L a

Inquisición do

Galicia.

g u i j a r r o s m á s , de d o s p u e n t e s p o r d o n d e hubiesen pasado obispos; y t o d a s e s t a s p i e d r a s y y e r b a s c o c i d a s , t i r a s e n u n o de los g u i j a r r o s de la p u e n t e abajo, diciendo: — Vele, tú, dolor, fuera de fulano..*; enfreticamenlo y aire malo se vaya á las peñas Óbiñas por la gracia de Dios y de la virgen Maria. L u e g o c o n el c o c i m i e n t o d e y e r b a s y p i e d r a s de los diez y ocho cementerios s a h u m a b a á los enfermos, repitiendo siempre las ceremonias de la escudilla. E n el d í a 1." d e F e b r e r o a l s i g u i e n t e d e l a a u d i e n c i a d o n d e se r e c i b i ó e s t a ú l t i m a t e s t i f i c a c i ó n , sufrió A n a R o d r i g u e z el t o r m e n t o d e l a m a n c u e r d a , d o n d e se d e s m a y ó ; y c o n t i n u á n d o s e a l d i a s i g u i e n t e , h u b o d e s u s p e n d e r s e de n u e v o p o r el p e l i g r o d e s u v i d a y s e r m u y d e l i c a da, no obstante q u e , pidiendo misericordia al t r i b u n a l , confesó s e r v e r d a d d e c u a n t o l a a c u saban. M a r í a s a l i ó á u n a u t o d e fó, e n l a c a t e d r a l , sobre u n tablado, en la m i s a m a y o r de u n d o m i n g o y c o n i n s i g n i a s d e b r u j a . L e y ó s e l e allí l a sentencia, y saliendo por las calles, desnudas l a s e s p a l d a s , r e c i b i ó cien atotes á l a voz d e p r e gón, desterrándosela de S a n t i a g o y la Folgueira por tres años.

Catalina de Eegueira G U U I A R A E S (PORTUGUESA).—1609

Vecina en Santa María de Guimareas y casada c o n el h o n r a d o l a b r a d o r A l o n s o B a r b a , v i v i a C a t a l i n a d e R e g u e i r a c u a n d o fué s o r p r e n d i d a e n s u d o m i c i l i o e n la n o c h e d e l d i e z d e e n e r o d e 1609, por la j u s t i c i a y s e p a r a d a de su esposo; desalojadayconfiscada su casa ydemás hacienda,y tras-

Brujos y

Astrólogos.

3T

l a c l a d a la d e l i n c u e n t e á l a s c á r c e l e s s e c r e t a s d e l tíanto Oficio, e n v i r t a d de u n a d e n u n c i a q u e n o podía sospecharse en razón a l g u n a . Cuando pocos dias después tuvieron con ella los i n q u i s i d o r e s l a p r i m e r a a u d i e n c i a , l u e g o d e h a b e r l a p r e g u n t a d o si s o s p e c h a b a la c a u s a de s u . e n c a r c e l a m i e n t o , á lo q u e c o n t e s t ó n e g a t i v a m e n t e , la hicieron saber que e s t a b a a c u s a d a de b r u j a y de que matada los niños] U n a v e c i n a s u y a , á q u i e n le h a b í a m u e r t o u n o , s e c o n s t i t u y ó en d e l a t o r a ; p o r q u e s e g ú n o p i n i ó n de las m a d r e s i g n o r a n t e s en nuestros pueblos, h o y m i s m o , n o es p o s i b l e q u e fallezca ó e n f e r m e g r a v e m e n t e u n n i ñ o s i n í p o r la enoidia ó el m a l d e ojo de l a s meigas, s u s v e c i n a s . Una escena fantástica podía pintarse con las d e c l a r a c i o n e s de e s t a v e c i n a y de s u c r i a d a , s i fueran m á s claras y pudiéramos comprender t o do s u s e n t i d o , bien oscuro por cierto, c u a n d o n o extravagante. D i c e n q u e e n la n o c h e e n q u e falleció el c i t a d o n i ñ o de c o r t a e d a d , y h a d á n d o s e á o s c u r a s el a p o s e n t o , se habían peleado las dos con una persona en carnes, que al principio les pareció como galgo y que después la vieron ir cubierta con una sábana.» T a l ós, t e x t u a l m e n t e , el ú n i c o i n d i c i o d e q u e a q u e l l a persona en carnes, que era un galgo en un principio, d e b í a s e r d e s p u é s C a t a l i n a , la b r u j a ' v e c i n a q u e le h a b í a c a u s a d o l a e n f e r m e d a d y m u e r t e del q u e r i d o n i ñ o . Semejantes sueños y dislates, y tales justicias a p o s t ó l i c a s q u e los a c o g i a n y p a t r o c i n a b a n c r é d u l a m e n t e , sólo p u d i e r a n i n s p i r a r l á s t i m a y d e s p r e c i o , sino hubiese por medio p sobre el hogar destruido y las familias arruinadas el cebo de los bienes confiscados, con ios cuales se enriquecían estos jueces ¿eclesiásticos á costa del embrutecimiento de los pueblos.

SS

L a I n q u i s i c i ó n do Galicia.

Alonso Perez TUY.—1609 H a l l á n d o s e el i n q u i s i d o r . L i c e n c i a d o T). J u a n O c h o a , v i s i t a n d o l a c i u d a d d e T u y , le fué d e n u n c i a d o e s t e r e o c o m o b r u j o , c o n p a c t o c o n el d e m o n i o , g r a n profeta y adivino. B u s c a b a las p e r s o n a s que con s u s odios y e n vidias causaban desgracias y enfermedades i n d i c a n d o los m e d i o s "de c u r a r é s t a s y v e n g a r s e de a q u e l l a s , valiéndose de c i e r t a s c e r e m o n i a s c o m u n e s e n s u é p o c a e n t r e l a s g e n t e s d e s u oficio. Poco nuevo podemos decir sobre estas c a u s a s , s i n o los a c c i d e n t e s del p r o c e s o , y los d a t o s a u t é n t i c o s p a r a la h i s t o r i a . I n t r o d u j o . n o obstante, las s i g u i e n t e s v a r i a ciones: E n el a g u a de l a e s c u d i l l a , s e g ú n los t e s t i g o s , d e j a b a c a e r m u c h o s m a r a v e d i s e s de c o b r e y r o c i a b a la c a s a c o n e l l a , v a l i ó n d o s e d e r a m a s d e ' r u d a , y n o d e o l i v a , y d i c i e n d o , e n l u g a r del Pater noUe'r: — « ¡ J e s ú s ! e n el n o m b r e d e J e s ú s ! » — y e s c u p i e n d o á l a s p a r e d e s y á los t e c h o s , m u r m u r a n d o entre dientes palabras no comprensibles. Esta e r a toda su c i e n c i a de c u r a r . L o s m a r a v e d i s e s d e c o b r e , y a s e c o s e n el f o n d o d e la e s c u d i l l a , p r o c u r a b a e c h a r l o s e n p a r t e donde n u n c a pareciesen—probablemente en su bolsillo, - y a d i v i n a b a por este medio q u i é n q u e ría bien ó mal á las personas, denunciando á i n o c e n t e s y a r m a n d o g r a n g u e r r a entre las familias. Rebautizaba á losniños, comotodoslos brujos' d e s u é p o c a , l a v á n d o l o s c o n el a g u a d e la e s c u d i lla m i l a g r o s a ; pero en este caso, que y a toca á las c a u s a s d e fe y d e j u d a i s m o , ( a u n q u e es t a m b i é n d e l i t o d e s u p e r s t i c i ó n y p r o f e c í a , ) la e s c u d i l l a se-

Brujos

y Astrólogos.

3fl

llenaba de m o n e d a s ó j o y a s de p l a t a y de o r o p a r a q u e t u v i e s e g r a n f o r t u n a el r e c i e n n a c i d o . Alonso Pérez era vecino d e la c i u d a d de T u y y fué c o n d e n a d o á r e c o n c i l i a c i ó n c o n s e c u e s t r o y destierro.

Dominga Pomtio PAPROX.—161«

A 22 d e D i c i e m b r e d e 1(512 el t r i b u n a l d e l a I n q u i s i c i ó n d e Galicia remitió al Consejo, e n c o n s u l t a , el p r o c e s o d e e s t a m u j e r , v e c i n a d e Padrón. C u r a b a á los h o m b r e s y á los g a n a d o s ; d a b a n ó m i n a s c o n t r a los celos y predecís* l a s u e r t e f u t u r a ; pero mataba lo? niFiosl El proceso n o apareció, por m a s que d i l i g e n t e m e n t e lo h e m o s p r o c u r a d o b u s c a r e n el a r c h i v o del Consejo, castillo d e S i m a n c a s , s i n d u d a por haberse devuelto informado. Apareció solam e n t e la c a r t a d e r e m i s i ó n con esta fecha, d o n d e d i c e n los i n q u i s i d o r e s lo s i g u i e n t e : «Los c o n s u l t o r e s n o s e n c a r g a r o n q u e a v i s e m o s á U . S. q u e e s t e r e i n o e s t á m u y i n f a m a d o d e este género de mujeres, y por experiencia s e v e n l o s d a ñ o s q u e c a d a d i a h a c e n , a n s í e n los h o m b r e s y c r i a t u r a s c o m o e n los g a n a d o s . » -

Marta Fernandez REQUEUO.—IOI

8

E s t a m u j e r , s o l t e r a y d e e d a d d e 50 a ñ o s , v i v í a e n e l l u g a r d e R e q u e i j o , c u a n d o los i n q u i s i d o r e s h i c i e r o n l a v i s i t a d e 1(518 y fué d e l a t a d a p o r

40

Híci Ixicxuisicióxx de Galicia.

los v e c i n o s , c o m o f a m o s a c u r a n d e r a , e m b u s t e r a y meiga. Abierta la información, mandóse prender y s e c u e s t r a r s u s . b i e n e s . Tuvo c o n t r a ella nueve; t e s t i g o s q u e d e c l a r a n los s i g u i e n t e s c a s o s : E l p r i m e r o de los d e l a t o r e s es u n l a b r a d o r q u e tenía u n a vaca enferma, y sospechando, s e g ú n c o s t u m b r e de la g e n t e i g n o r a n t e , q u e l a s b r u j a s le c a u s a b a n aquel p a d e c i m i e n t o , llamó á M a r t a p a r a que la curase. E r a general entre escás m u j e r e s l a c e r e m o n i a de la e s c u d i l l a d e a g u a , q u e t a m b i é n h i z o M a r t a , d e r r a m a n d o en e l l a t r e s ó c u a t r o g o t a s de c e r a ; p e r o c o n l a p a r t i c u l a r i d a d de q u e al v e r i f i c a r l o , d i c i e n d o a l t e s t i g o q u e m i r a s e e n la escudilla las personas que le h a c i a n el m a l á ia v a c a , d í c e s e a p a r e c i e r o n e n la. s u p e r f i c i e del a g u a t r e s figuras de m u j e r y o t r a de u n h o m b r e , y q u e t o d a s c o n o c i ó el t e s t i g o y d i j o s u s n o m b r e s , y c o m o e s t a b a n e n la c o m a r c a , c o n g r a n d e o p i n i ó n de b r u j a s , lo m i s m o q u e la. acusada. El s e g u n d o t e s t i g o dijo q u e e s t a n d o e n f e r m o ól m i s m o y s o s p e c h a n d o le h a b r í a n h e c h o , p a r a \ ello, algunos hechizos llamó á Marta p a r a q u e los c o n j u r a s e . P i d i ó e s t a h a r i n a de t r i g o y d e ella hizo u n a g r a n rosca dentro dé la cual m a n d ó al e n f e r m o q u e m e t i e s e s u s dos p i e r n a s en. cruz. E n t a n t o comenzó la c e r e m o n i a conocida, de la escudilla y cera bendita, m u r m u r a n d o o r a c i o n e s i m c o m p r e n s i b l e s h a s t a q u e e n el aguas a p a r e c i ó l a figura d e la p e r s o n a q u e c a u s a b a el d a ñ o al e n f e r m o . El t e s t i g o tercero acudió á Marta por c o n s u l t a r u n a v a c a y d e c l a r a lo m i s m o de l a e s c u d i l l a , añadiendo que Marta habia introducido e n e l a g i t a la v e l a d e c e r a que. e s t a b a m u e r t a y ha— hería sacado encendida por tres veces con g r a n admiración suya. El t e s t i g o c u a r t o , u n a m u j e r c a s a d a , d e c l a r a : q u e n o p u d i e n d o p a g a r el d e b i t o al e s p o s o , y e r e -

33rujo6 y

Astrólogos.

41

.yéndose hechizada, acudió á Marta para que la el fado. P i d i ó e s t a reo h a r i n a , y h a c i e n d o d o s r o s c a s de t r i g o , m a n d ó q u e la m u j e r y el m a rido metiesen u n a pierna cada uno en su rosca, e n ta.nto p r a c t i c a b a la c e r e m o n i a de la e s c u d i l l a donde a s e g u r ó estaba viendo la persona a u t o r a d e los h e c h i z o s , p e r o q u e ellos n o v e í a n n a d a . L u e g o l a b r u j a les h a b í a h e c h o b e b e r el a g u a d e l a e s c u d i l l a , r e p i t i e n d o e s t a s o p e r a c i o n e s c o n los dos esposos nueve m a ñ a n a s c o n t i n u a s . Con u n p o c o de c e r a del cirio pascual, i n c i e n s o y o l i v a b e n d i t a del r a m o del d o m i n g o de P a s i ó n , c o n s t r u y ó u n a cruz, envolvióla en unos manteles l i s t a d o s , y la colocó e n la c a b e c e r a de l a c a m a , e n c a r g á n d o l e s q u e n o l a q u i t a r a n h a s t a de allí á m u c h o s d i a s ; y h a b i é n d o l o h e c h o a s í los e s p o s o s , c o n f i e s a n q u e se h a l l a r o n b u e n o s y q u e h a b í a n p o d i d o p a g a r s e el d é b i t o . Otra mujer, t a m b i é n casada, testifica en esta • c a u s a de c ó m o d o s m e s e s a n t e s de la p r i s i ó n d e M a r t a , h a l l á n d o s e del m i s m o c a s o e n f e r m a y c o n l a i m a g i n a c i ó n de q u e la h a b í a n d a d o h e c h i z o s , a c u d i e r a á l l a m a r á la r e o , p o r ser p ú b l i c o q u e sabía hacerlos y deshacerlos. Habiendo llegado la a c u s a d a hechicera, escribiendo en u n papel - c i e r t a s p a l a b r a s se l a s dio á u n h o m b r e , d i c i e n d o a l a e n f e r m a q u e , si el m a l c o n t i n u a b a , se l a s h a b í a de p e d i r á a q u e l h o m b r e y d e c í r s e l a s á s u marido, porque también estaba hechizado. Ejec u t ó l o a s í la t e s t i g o , y vio q u e l a s p a l a b r a s d e c í a n lo s i g u i e n t e : —Ansí como Nuestra SeTwra parió virgen y sin parto y sin fuerzas de este hombre, ansí yo se las llie•ve; y ansi como Nuestro Señor Jesuchrislo nació sin parto y sin fortuna, ansi fulano tenga que ver conmigo y no con otra ninguna.» Asegurando Marta que esta oración d e s h a r í a el h e c h i z o • y s e r í a u n t a l i s m á n s e g u r o p a r a q u e s u e s p o s o le p a g a s e el d é b i t o , la t e s t i g o d e c l a r ó q u e se la h a b í a d i c h o p o r d o s v e c e s a i m i s m o .

42

L a Inquisición de

Galicia.

Otra mujer, testigo octavo, declara que t e niendo cierta persona tratos ilícitos con otra, p i d i ó r e m e d i o s á la reo p a r a c o n s e g u i r a p a r t a r l o s , y q u e M a r t a le dio e n t o n c e s p o r e s c r i t o c i e r t a s p a l a b r a s al m a r i d o de l a t e s t i g o , a s e g u r a n d o q u e s i é s t e se l a s d i j e s e a la p e r s o n a q u e q u e r í a n a p a r t a r d e la r e f e r i d a m u j e r , n o se v o l v e r í a a c o r d a r d e ella. Los d e m á s testigos declaran autos de e^ta misma naturaleza. H a s t a el 14 de F e b r e r o del a ñ o d e 1622 n o v o l v e m o s á e n c o n t r a r n o t i c i a de e s t e p r o c e s o , n i h u b o de c o n t i n u a r s e l a - i n f o r m a c i ó n de 1618. « V í s t o s e — d i c e e n a q u e l l a fecha,— fué t r a í d a á la p r i m e r a a u d i e n c i a donde pidió m i s e r i c o r d i a diciendo que no había hecho cosa mala; y luego confesó h a b e r c u r a d o u n a m u j e r c o n u n a o r a c i ó n l a r g a q u e refirió (y es d e l a s q u e s u e l e n d e c i r e s t a s e n b u s t e r a s . ) y q u e se l a e n s e ñ ó s u m a d r e y c u r a b a c o n ella m u c h a s e n f e r m e d a d e s , y á Iosc a s a d o s q u e n o p o d í a n p a g a r s e el d é b i t o , losdesligaba d i c i ó n d o l a , y m e t i é n d o l e s j u n t a m e n t e los p i e s d e r e c h o s e n u n a r o s c a q u e les h a c í a d e p a n d e t r i g o , y dio s u g e n e a l o g í a y d e c l a r ó s e r c r i s t i a n a v i e j a , y n o s u p o d e la d o c t r i n a m á s deL Pater nosler, y el A v e M a r í a y el C r e d o , m a l dicho.» E n los d i a s 16 y 17 figura la m o n i c i ó n del t o r m e n t o á q u e se s u j e t ó e s t a reo M a r t a F e r n a n d e z , , d e c l a r a n d o e n él a l g u n a s de l a s p e r s o n a s q u e h a bía curado y desligado. «El d i a 1 9 , — t e r m i n a l a n o t a r e m i t i d a al S u p r e m o C o n s e j o , — c o m u n i c á n d o s e c o n s u abogado* s e r e c i b i ó l a c a u s a á p r u e b a , y e n 7 de A b r i l c o n c l u y ó d e f i n i t i v a m e n t e , y fué v o t a d a á ser r e prendida gravemeute y desterrada por tres a ñ o s d e s u l u g a r , (Kequeijo) y d e la c i u d a d de S a n t i a g o ; lo c u a l se e j e c u t ó é n 9 de d i c h o m e s v a ñ o . » (1622).

Brujos y

Astrólogos.

Catalina Pernas SANTA MARÍA

DE C E L A , ( P O N T E V E D R A . ) —

P e d r o d a P o n t e y C a t a l i n a P e r n a s , s u m u j e r , vi— v i a n h o n r a d a m e n t e e n la f e l i g r e s í a d e S a n t a M a r í a d e Cela, e j e r c i e n d o el e s p o s o s u oficio d e z a p a t e r o . T e n í a n u n a h i j a , c u y a h e r m o s u r a fué la d e s d i c h a d e s u s p a d r e s , p u e s e n a m o r a d o d e ella u n Comisario del Santo Oficio, c o m e n z ó ¡i p e r s e g u i r l a ; y v a l i d o des ú s fueros y del t e m o r q u e i n s p i r a b a el t e r r i b l e y p o d e r o s o t r i b u n a l d e la F e . n o d u d ó u n m o m e n t o e n l l a m a r á la m i s m a C a t a l i n a s u m a d r e , y c o n . alhagos, primero, y con amenazas después, p r o c u r ó i n d u c i r l a d e s c a r a d a m e n t e á que fuese tercerapa•racon su hija, lleoándosela á su casal ¡A t a l e x t r e m o h a b i a l l e g a d o la i n s o l e n c i a d e los j u e c e s y f a m i l i a r e s , y la m o r a l i d a d d e la j u s t i c i a r e l i g i o s a ! . C a t a l i n a P e r n a s se i n d i g n ó y se r e s i s t i ó v a l e r o s a m e n t e á e n t r e g a r la h o n r a d e s u h i j a , p e r o fué p r e s a y d e l a t a d a p o r el d i c h o c o m i s a r i o á l a I n q u i s i c i ó n de S a n t i a g o , suponiendo delitos de h e chicería. Separósela a r b i t r a r i a m e n t e de s u h o n r a d o m a rido y de s u hija, (que quizá, sin s u apoyo caería e n brazos del i m p u d e n t e Comisario,) á m e d i a d o s d e J u l i o , i n g r e s a n d o e n l a s c á r c e l e s s e c r e t a s el d i a 2 0 del m i s m o m e s d e l a ñ o 1621;todo é s t o , c o m o d e c o s t u m b r e , d e s p u é s del r i g o r o s o s e c u e s t r o d e b i e n e s , s e l l a d a y cerrada, la c a s a , d e p o s i t a d o s Iosb i e n e s , y p u e s t o e n m e d i o d e la c a l l e el p o b r e a r t e s a n o Pedro da Ponte y á s u hija, infamados por el d i c t a d o d e b r u j a q u e se dio a l a b u e n a m a d r e Catalina Pernas. Tenía esta reo c i n c u e n t a a ñ o s de edad, y a c u d i e r o n á. l a a u d i e n c i a n a d a m e n o s q u e 21 t e s t i g o s d e c a r g o , l l e v a d o s p o r el i n f a m e C o m i s a r i o . A n o t a r a q u í t o d o s los d e s p r o p ó s i t o s y extraños--

41

L a I n q u i s i c i ó n el© G a l i c i a .

• e m b u s t e s de q u e i b a n p r e v e n i d o s y e n s a y a d o s e s t o s t e s t i g o s , (que solo al t e m o r y al p o d e r del c a c i q u e obedecían) sería cosa m u y extensa; a p u n t a r e m o s sólo los p r i n c i p a l e s . Contestes en afirmar todos aparecer como p ú blico y notorio que Catalina era b r u j a - h e c h i c e r a y q u e , c o m o á t a l , a c u d í a n de d i v e r s a s p a r t e s á pedirla remedios para que curase enfermedades y deshiciese hechizos, añadió un testigo que tenía l a c o s t u m b r e de d e c i r e s t a r e o . -«Re/iego de Dios é de seiís saulosl» y q u e t a m b i é n r e n e g a b a de n u e s t r a S a n t a Fó y del á n g e l de l a G u a r d a , c a r g o s y a m á s q u e s u f i c i e n t e s p a r a la h o g u e r a . O t r o s d i j e r o n q u e C a t a l i n a , del z u m o de v a r i a s yerbas y mezclando incienso, hacía y daba á beber medicinas, diciendo entre dientes algunas palab r a s q u e n o e n t e n d í a n , y q u e p o n í a en p r á c t i c a otras muchas supersticiosas ceremonias, j a c t á n d o s e de q u e , si n o la p a g a b a n , n o s a n a r í a n s u s clientes; y algunos testigos aseguraron que, en efecto, a s í lo h a b í a n e x p e r i m e n t a d o ; y o t r o s q u e , s i ella q u e r í a q u e d o s p e r s o n a s se q u i s i e s e n b i e n p o r m e d i o de s u s d r o g a s , p ó c i m a s , b r e b a j e s y c o n j u r o s s u p e r s t i c i o s o s , lo c o n s e g u í a , de t a l .suerte, que traia e n g a ñ a d a á m u c h a g e n t e . E s t a n d o c o n C a t a l i n a á l a p u e r t a de s u c a s a , —dijo otro t e s t i g o , — p a r a probar su g r a n poder díjole l a reo q u e h a r í a v e n i r allí u n r a p o s o c o n u n c e n c e r r o , y q u e en efecto l u e g o h a b i a v e n i d o y d e s a p a r e c i ó l e el a n i m a l . Otros dos t e s t i g o s c o n t e s t a n y d e c l a r a n que e n d i v e r s a s o c a s i o n e s h a b í a n o í d o d e c i r á la b r u j a , q u e j á n d o s e , que" c u a n d o d e s h a c í a a l g ú n h e c h i z o lo p a g a b a b i e n c a r o , p o r q u e el d e m o n i o l a c a s t i g a b a e n o j a d o p o r ello. P e r o lo m á s n o t a b l e y s i n g u l a r , es lo q u e r e f i e r e el ú l t i m o de los t e s t i g o s . Tenía este, s e g ú n dice, u n a s vacas enfermas; y fiando e n la v i r t u d d e la h e c h i c e r a ' , fué á b u s c a r l a p a r a q u e se l a s c u r a s e .

B r u j o s y Astrólogos.

45

E m p r e n d i e r o n la m a r c h a h a c i a la c a s a del t e s t i g o , y s i e n d o y a de n o c h e y c o n v e r s a n d o , díjole l a reo e n el c a m i n o q u e le h a b i a de h a c e r u n r u i n j u e g o y q u e se fuese d e l a n t e de ella, p o r q u e e l l a h a b i a de s e g u i r «en otra figura,» m á s c o n e m p e ñ o dejóle e n c a r g a d o a n t e s de s e p a r a r s e , q u e p o r c o s a a l g u n a , q u e v i e s e h a b i a de d e c i r ¡Jesús! « D e s a p a r e c i ó la b r u j a , al d e c i r e s t o , v o l a n d o c o m o u n p á j a r o ; y se le p u s o d e l a n t e , al t e s t i g o , un animal como un castrón con tres cuernos, el c u a l le amenazaba.» T e m i e n d o el t e s t i g o la e m b e s t i d a q u i s o h u i r , y llamó á voces por C a t a l i n a Pernas, diciendo que jse e n c o m e n d a b a á Dios, y á ella y q u e l u e g o se le a p a r e c i ó la reo o t r a vez v o l a n d o y le dijo:—«¿¿Yo te dije que no dijeses Jesús?.,., pues no hagas mal al castrón, que él no te lo hará.» I n m e d i a t a m e n t e d e s a p a r e c i e r o n el c a s t r ó n y C a t a l i n a , y el t e s t i g o , m á s confiado y a , c o n t i n u ó el c a m i n o d e s u c a s a , d o n d e d e b i a n v e r i f i c a r s e nuevos prodigios. Halló las p u e r t a s c e r r a d a s , c o n t r a c o s t u m b r e . L l a m ó r e p e t i d a s v e c e s y n a d i e le r e s p o n d í a . E n t o n c e s , d e s e s p e r a d o , «arrancó las puertas» ( t e x t u a l ) y e n t r a n d o y encendiendo l u m b r e llegó á donde estaba su mujer, la cual dormía t a n profundamente, que minea pudo despertarla h a s t a que s a lió d e d e b a j o de la c a m a la b r u j a C a t a l i n a P e r n a s sonrióndos'e y dicióndole:—«Por m a s que h a g a s , h a s t a q u e y o q u i e r a n o h a de d e s p e r t a r . » Y a n s í l l a m á n d o l a e l l a , d e s p e r t ó al i n s t a n t e . » E l d í a 29 d e J u l i o fué c o n d u c i d a á l a A u d i e n c i a l a a c u s a d a y se l a e n c a r e c i ó p o r vez p o s t r e r a , d i j e s e v e r d a d , {jorque e s t a b a n e g a t i v a d e t a n t o c r i m e n . C a t a l i n a p e r s i s t i ó , y d i j o q u e el C o m i s a r i o d e l a t o r era su enemigo, porque hacia dos años que la perseguía procurando fuese tercera para con una hija suya, lleoándosela ásu casa; y p o r n o h a b e r a c c e d i d o le h i c i e r a e s t a información, a m e n a z a n d o á los t e s t i g o s q u e n o q u e r í a n d e c i r lo q u e él p r e t e n d í a . » -

L a

I n q u i s i c i ó n do

Galicia

No c o n f o r m e el t r i b u n a l c o n e s t o s d e s c a r g o s s u j e t ó á t o r m e n t o ad arhitrium á la infeliz C a t a l i n a P e r n a s , d u r a n t e los t r e s d i a s c o n s e c u t i v o s 2 9 , 30 y 31 «en los c u a l e s , y á p e s a r de la d u r e z a d é l o s ^dolores»,perseveró en s u d e c l a r a c i ó n p r i m e r a , p i diendo misericordia y u n a segunda deposición ó r a t i f i c a c i ó n de los t e s t i g o s . P a r e c e q u e e n el ú l t i m o d i a de t o r t u r a los c o r d e l e s q u e a p r e t a b a n e n m ú l t i p l e s v u e l t a s los b r a zos y p i e r n a s de a q u e l l a m u j e r , h a b í a n y a p e n e t r a d o h a s t a los h u e s o s , d e s m a y á n d o s e C a t a l i n a varias veces y siendo necesario desistir en la c o n t i n u a c i ó n de t a n h o r r o r o s o s u p l i c i o . A p e l ó , e n t o n c e s , el t r i b u n a l á l a s e g u n d a d e c l a r a c i ó n de los falsos t e s t i g o s ; «y siendo llamados éstos, los que habían dicho que la reo renegábase retractaron y fueron penitenciados por eso, y los o t r o s , algunos variaron contradiciéndose en algunas cosas, por lo que resultó que esta mujer se emborrachaba y solía decir algunas chocarrerías.» E l t r i b u n a l s a n t o n o h a b í a de c o n d e n a r s e á sí p r o p i o n i á s u C o m i s a r i o : b a s t a n t e h a c í a al fin, que abandonaba su presa y sus bienes; destrozada y enferma aquella, y perdidos ó infamados estos c o n la d e s h o n r a . E l 15 de A g o s t o d e 1621, d i a s o l e m n e d e l a A s u n c i ó n d e la V i r g e n , t u v o l u g a r e s t e p r e t e n d í d o d e s a g r a v i o e n la s a l a d e la A u d i e n c i a y d e p u e s d e l a m i s a , e n el a l t a r del E s p í r i t u S a n t o , s T o d a v í a se r e p r e n d i ó s e v e r a m e n t e á C a t a l i n a P e r n a s d e l a n t e de u n p ú b l i c o n u m e r o s o , a u n q u e s i n p r o n u n c i a r s e n t e n c i a a l g u n a ; y como si n i n g ú n v a l o r h u b i e r a t e n i d o lo p a s a d o , se m a n d ó i r en paz á la d i g n a y valerosa m a d r e que t a n t o h a b i a sufrido, y sufriría quizá después h a s t a s u m u e r t e , p o r c o n s e r v a r i l e s a l a h o n r a de s u h i j a . Los comentarios á este proceso infame y á -otros d e s e m e j a n t e e s p a c i e , los h a r á el l e c t o r i n teligente y justo.

Brujos y

Astrólogos.

47

María de Solina CANGAS.—S

«SI

U n a a n c i a n a , á los s e t e n t a a ñ o s , fué a c u s a d a •de b r u j a de t o d a la v i d a , objeto de e s t e p r o c e s o y de g r a v í s i m o s c a s t i g o s . F u e r z a es d e c i r q u e l a s j u s t i c i a s seglares y eclesiásticas no habían ejerc i d o v i g i l a n c i a ó h a b í a n sido cómplices y e n c u bridoras durante tantos años, y aun puede a s e g u r a r s e al c o n c e d e r a l g ú n m é r i t o á l a s s u p e r s t i c i o n e s dé q u e , c o m o v i e j a y c r i s t i a n a d e b í a e s t a r i m b u i d a en aquella época, mereció r e s p e t o y c o n s i d e r a c i ó n de s u s v e c i n o s c u a n d o e r a - r e g u l a r m e n t e a c o m o d a d a , y fué d e c l a r a d a meiga y p e r s e g u i d a á la vejez, c u a n d o se h a l l a b a e n l a m i s e r i a 'más e s t r e m a , y e n el m a y o r d e s a m p a r o y soledad. P o r la p a t r i a , a u q u e p a r e z c a i n v e r o s í m i l , y por la p a t r i a a b a n d o n a d a e i n g r a t a perdió María d e S o l i n a , ó Soliña, c o m o se l l a m a b a , s u s i n t e r e s e s y el a p o y o de s u f a m i l i a ; y d e n t r o de l a pat r i a , e n a q u e l l o s y e n e s t o s t i e m p o s solo b u e n a p a r a los q u e m a n e j a n los c a u d a l e s del E r a r i o , a l i ó e n b r e v e l a r e c o m p e n s a y l a m u e r t o c o m o v e r á el i l u s t r a d o lector. Soliña e r a la e s p o s a d e P e d r o B a r b a , p e s c a d o r d e la villa de C a n g a s , dueño de u n a regular h a c i e n d a . A n t o n i o Soliño h e r m a n o d e M a r i a , y P e d r o M a r t í n e z , s u h i j o , i g u a l m e n t e p e s c a d o r e s , se h a l l a b a n en mediana posición habitando en dicha v i lla, c u a n d o ocurrió u n a g r a n d í s i m a catástrofe .que nos r e l a t a n los a n t i g u o s d o c u m e n t o s y q u e h e m o s y a publicado en otro lugar, m u y e x t e n samente, (í). (1) R e v i s t a de a n t i g ü e d a d e s GALICIA DIPLOMÁTICA -4-0, p á g i n a s 7, 12, 2 9 , 4