Birinci Dünya Savaşı Neden Çıktı? [2 ed.] 9786053328599

Citation preview

z: ... !!, :11 1:1_ . ... z: =-=� cc:» -· -1:1 =-= --· ... .... -z: ·u �

TARİH JAMES JOLL - GORDON MARTEL

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI NEDEN ÇIKTI? ÖZGÜN ADI THE ORIGINS OF THE FIRST WORLD WAR COPYRIGHT ©THE ESTATE OF PROFESSOR JAMES JOLL AND GORDON MARTEL l.007 İNGİLİZCE ÖZGÜN METİNDEN ÇEVİRİ İLK YAYINCI PEARSON EDUCATION LiMiTED VE ŞU ANKİ YAYINCI ROUTLEDGE, TAYLOR Ilı: FRANCIS GROUP İLE OLAN SÖZLEŞMELERE DAYANILARAK YAPILMIŞTIR. İNGİLİZCE ÖZGÜN METİNDEN ÇEVİREN

ORHAN DİNÇ TAYANÇ ©TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, l.008

Sertifika No: 40077 EDİTÖR

ALİ BERKTAY GÖRSEL YÖNETMEN

BİROL BAYRAM DÜZELTİ/DİZİN

NECAn BALBAY GRAFİK TASARIM UYGULAMA

TÜRKİ YE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINL ARI I. BASIM: EKİM l.OI6, İSTANBUL il. BASIM: MART l.OI8, ISTANBUL

ISBN 978-605-332-859-9 BASK!

ALFABE BASIN YA YIN S AN.nCARET Lm.şn İKİTELLİ OSGB MAH. HÜRRiYET BULVAR! ENKOOP SANAYİ SİTESİ ENKOOP ı. SOKAK NO:I KAT:-ı BAŞAKŞEHİRIİSTANBUL T el: (0212) 485 21 25-(0212)485 21 26

Sertifika No: 34185 Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak kısa alıntılar dışında gerek metin, gerek görsel malzeme yayınevinden izin alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz. TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI 34433 İSTANBUL

İSTİKLAL CADDESİ, MEŞELİK SOKAK NO: l./4 BEYO(;LU Tel. (0212) 252 39 91

Faks (0212) 252 39 95 www.iskultur.com. tr

James Joll ve Gordon Martel

Birinci Dünya Savaşı Neden Çıktı?

Çeviren: Orhan Dinç Tayanç

TÜRKiYE

$BANKASI

Kültür Yayınları

İÇİNDEKİLER

.

. . ................. .. . .. İkinci Basımın Önsözü .................................. ...... .. . . .. ... .. ..... .. .. .......... Haritalar... . . . . . . . . ... ... .. . ... .. . . .. . . . ... . . Üçüncü Basımın Önsözü..

..

..............VII . . .XI . XIII

. ... . . ... .... .. . ... ...... ...... .... .....................................................................1

Giriş. ...... il

Temmuz Krizi, 1914 ................ ..... ......... .......... ... .. .. . ...... .... . ..... ..... ...... ..... . ....... ... . . ... .. ..... . .. . . 13

III İttifak Sistemi ve Eski Diplomasi .....

iV

Militarizm, Silahlanma ve Strateji

. ............. ...... ........ ........ ...... ....... .................................................. 55

..

. ................ ....... ....... .......................................... 97

v

İç Politikaların Önceliği

...

....... .. ........ . ..... .................................................................................................................................

155

VI Uluslararası Ekonomi . ... ......

. .

207

VII Emperyal Rekabetler .. ....... .

.

245

VIII 1914'ün Atmosferi ........................................................... .. ... ..... ..... .... ..... ....... . . . ..... . .... .

285

IX Sonuç.....

.

.

Okuma Önerileri... .................................. Notlar ............................................................. Dizin

. . .......... ......... ...... ........... ...... . .... ..... . .............................................. 333 . . ........ ... ......................................................................................................... 343 ..

.. . .......... ...... .. ..... ................................ 365 ......... ...... 395

Üçü ncü Basımın Önsözü

James Joll'un kitabını -1994'teki ölümünden sonra- "yaşata­ rak" bugünlere getirme fırsatı bana sunulduğu için çok mutluyum. Joll'un konuya yaklaşımı, gerek savaş öncesi dönemin Avrupa'sının değerleri ve yapısı konusundaki uzmanlığı, gerekse kitabını savaş hakkındaki başlıca yorumları ele alan bir dizi deneme halinde kur­ gulaması nedeniyle eşsizdir. Daha sonra makale olarak da yayım­ ladığı, Avrupa'yı savaşa sürükleyenlerin kafalarında neler olduğu hakkındaki "Dile Getirilmeyen Çıkarsamalar" başlıklı o ünlü kon­ feransı, son otuz yıldır bu konuda yapılmış akademik ç alışmaların çoğunun çıkış noktası olduğu gibi, Fritz Fischer'in yaklaşımının değerinin (ve bazı eksikliklerinin) kavranması açısından "Fischer Tartışması"na katılması da yapıcı katkılar sağlamıştır. Bu nedenle bilgisi, bilgeliği ve tarihsel sezgilerinin, bu kitabı bir klasik konu­ muna getiren eşsiz bir sentez yarattığı tartışmasız bir gerçektir. Birinci basımın büyük bölümü 1 980-1 983 arasında oluşturul­ muştu; ikinci basım ise, İtalya'ya ilişkin malzemelerin eklenmesi sebebiyle, sadece bir gözden geçirme sayılmamalıdır. Bu yüzden, en yeni basımında (1 992 ) bile son 2 5 yılın akademik çalışmalarına birkaç atıf bulunmaktadır. Gerçi o yıllarda, önceki 25 yılda James Joll'un derinlemesine katıldığı tartışmaların benzerlerine pek ta-

Vlll

BiRiNCi DÜNYA SAVAŞI NEDEN ÇIKTI?

nıklık edilmemiştir. Fritz Fischer'den esinlenen o tartışmanın bir benzeri yaşanmamıştır; tarihçilerin çalışmaları daha çok, bu kitap­ ta öne çıkan konular üzerindeki kavrayışımızı çap ve derinlik ola­ rak geliştirmemizi sağlamıştır. Savaşın önde gelen karakterlerinin çoğu hakkında sayısız yeni biyografiyle tanıştık. Kaiser il. Wilhelm için yazılmış üç biyografi (ki en çarpıcıları John Röhl'ün yazdığı ve iki ciltte bizleri sadece 1 900'e kadar getiren yapıtıdır) ile Çar il. Nikola hakkındaki (Dominic Lieven'in çalışmasının da aralarında bulunduğu) üç biyografiyi; John Keiger'in Raymond Poincare üs­ tüne çalışmasını ve Katherine Lerman'ın Bernhard von Bülow'un görev yılları hakkındaki o eşsiz eserlerini hemen sayabiliriz. Ayrı­ ca, 1 9 14 öncesinde dış politikaları yönetip yönlendirmekten so­ rumlu diplomatlar ve görevliler hakkında çok daha fazla biyografi yazılmıştır. Ayrıca, elimizde milliyetçilik ve eğitim-öğretim, tica­ ret ve finans, emperyalizm ve sömürgecilik, strateji ve stratejist­ ler, sosyalizm ve pasifizm, militarizm ve donanmacılık, ırkçılık ve gençlik hareketleri hakkında yazılmış yepyeni çalışmalar olduğunu da unutmamak gerekir. Bu çalışmaların bazıları, özgün konuları hakkında yeni sentezler sunmaktadır; bazıları yeni ve ayrıntılı ar­ şiv araştırmalarına dayanmaktadır; ama hepsi de bu kitaba belirli katkılar sa ğlamışlardır. Röhl, Lieven ve Keiger'in çalışmalarına ek olarak, farklı yapı ve kapsamlarıyla, üç eseri daha anmalıyız: Sa­ muel Williamson, Austria-Hungary and the Origins of the First World War ( 1 991 ); David Stevenson, Armaments and the Coming of War ( 1 996) ve Keith Neilson, Britain and the Last Tsar ( 1 995). Bu yazarların her üçü de savaşın nedenleri hakkındaki anlayışımıza olağanüstü katkılarda bulunmuştur - ve inanıyorum ki her üçü de James Joll'un bu kitabındaki görüşlerini doğrulamaktadır. Bunları söylerken, Helmuth von Moltke and the Origins of the First World War'u yazan Annika Mombauer, The French Foreign Office and the Origins of the First World War'u yazan M.B. Hayne, United Government and the Foreign Policy of Russia 1 900-191 4'ü yazan D.M. McDonald, Bertie of Thame: Edwardian Ambassador'u ya­ zan Keith Hamilton veya Bayonets Before Bullets: The lmperial Russian Army 1 86 1 -1914'ü yazan Bruce Menning gibi sıra dışı

ÜÇÜNCÜ BASIMIN ÔNSÔZÜ

yazarları da elbette göz ardı etmiyoruz. Üstelik onlar, adını anabi­ leceğimiz sayısız yazardan yalnızca birkaçıdır. Liste, sonsuza kadar uzamasa bile son derece uzundur. Ayrıca, bizlere savaşın kökenle­ ri ve nedenlerini çeşitli açılardan anlatan düzinelerce kayda değer makaleyi de tarih dergilerinde bulmaktayız. Bu çalışmamın başında, kendi adıma önemli bir stratejik ka­ rar aldım: Kitaba yalnızca " 1 991 'den (ya da 1 984'ten) beri neler oldu" türünden bir bölüm eklemek ve kaynakçayı güncellemekle yetinmeyecektim. Kitap kapsamındaki konuların genişliğinin bu tür bir yaklaşımı kullanışsız kılacağı gibi, özgün bir yarar sağlama­ yacağına da inanıyordum. Bu yüzden de, onun yerine eldeki met­ ni esas alarak onu bütünleştirmeye çalıştım. Bunun için de özgün tarz ve üsluba sadık kalmaya, zorunlu yerlerde yorumlarda k üçük düzeltmeler yapmaya, ama genelinde James Joll'un yapıtına yeni ayrıntılar, örnekler ve kaynaklar ekleyerek onu genişletmeye çaba­ ladım. Bunu yaparken de adlarını öncelikle sayacağım ve teşekkür borçlu olduğum John Keiger, Annika Mombauer, David Stevenson ve Samuel Williamson gibi pek çok meslektaşımdan yararlı öğütler aldım. James Joll'un ancak ciltlerle anlatılabilecek bilgi ve sezgi­ lerinin önemli bir yorum değişikliği gerektirmediği inancındayım. Eğer okuyucular bu yeni basımda, James Joll'un anlatımının nere­ de bitip de benimkinin nerede başladığını ayırt etmekte zorlanırlar­ sa, o zaman ben de stratejimin başarılı olduğuna inanacağım. Eğer bu yeni basım, bu saygın kitabı bir başka okur kuşağına "yaşaya­ rak" taşıyabilirse, o zaman hedefime eriştiğimi görebilirim. Kendi adıma, ben üstlendiğim bu görevi bir saygı sunumu; 20. yüzyılın olağanüstü tarihçilerinden birinin çalışmasını taçlandırmak olarak kabul ediyorum. Gordon Martel

Ocak 2006

IX

İkinci Basımın Önsözü

Birinci Dünya Savaşı'nın nedenleri hakkında yazılmış kitap ve makalelerin listesinin sonu yok gibidir ve hepsini okumak da bir ömür alır. Hatta günden güne ortaya çıkan yeni yayınları izleye­ bilmek bile başlı başına bir iştir. Ben de bütün kitapları okumadım tabii ki ve şimdi bütün bu eserlere yeni bir kitap eklememin tek geçerli mazereti, belki de tarihçilerin geride bıraktığımız yirmi yıl boyunca tartışageldikleri bazı konu ve açıklamaların uluslararası ve kıyaslamalı biçimde özetlenme zamanlarının artık gelmiş ol­ masıdır. Ben işe, Temmuz-Ağustos 1 9 1 4 krizinden başladım ve Temmuz krizi sırasındaki İtalyan politikası ve Mayıs 191 5'teki savaşa girme kararına yol açan uzun vadeli gelişmeler hakkında bir şeyler söy­ lemiş olmama rağmen, kendimi krizin ardından savaşa giren dev­ letlerle sınırladım. Japonya 2 3 Ağustos 1914'te Almanya'ya savaş ilan etti, ama bu savaş Japonların gözünde, Japonya'nın emellerine yönelik bir savaştı; dahası, dolaysız kökenleriyle Japonya'nın hiç­ bir ilgisi yoktu. Politikaları, ancak savaş patlak verdikten sonra uluslararası önem kazanan Amerika Birleşik Devletleri hakkında da bir şey yazmadım. Savaş, her ne kadar öyle bitmemiş olsa da, bir Avrupa savaşı olarak başlamıştı. Bir yandan bu belirli savaşın niye o belirli zamanda çıktığını göstermeye çalışırken, diğer yan-

Xll

BiRiNCi DÜNYA SAVAŞI NEDEN ÇIKTI?

dan da böyle bir savaşı mümkün kılan genel eğilimlere bakmaya çalıştım. Tarihçi için işin en zor yanı, genel ile özeli birbirine bağ­ lamaktır; nitekim bu zorluğu ben de aşamadım. 1 91 4 öncesinde, İngiltere ve İngiliz kadar Büyük Britanya ve Britanyalı da deniyordu, ben de bu konuda ısrarcı olmaya çalış­ madım. Aynı şekilde, Avusturya-Macaristan demenin daha doğru olabileceği yerlerde Avusturya demekle yetindim. Bu kitabı yazdığım dönemde görüştüğüm ya da yazıştığım dost ve meslektaşlarıma teşekkür ediyor ve kendimi borçlu saydıkları­ mın adlarını sıralamak istiyorum: Volker Berghahn, Lancelot L. Farrar Jr., David French, Paul Kennedy, Dominic Lieven, Wolfgang ]. Mommsen, Hartmut Pogge von Strandmann, David Schoebaum ve Zara Steiner. Bu arada fırsatını bulmuşken, bütün fikirleriyle uyuşmamama rağmen, Birinci Dünya Savaşı'nın çıkış nedenlerine yönelik bütün soruları yeniden önümüze getiren ve yanıtlarını ara­ mamız için yepyeni yönler öneren Prof. Fritz F ischer 'e çok şeyler borçlu olduğumu da eklemeliyim. Ayrıca özgün metni büyük bir özen ve ustalıkla tape eden Mrs. Susan Welsford'a da minnet borç­ luyum. Bu kitabın çeşitli noktalarında Paul Kluke ile Peter Alter'in edi­ törlüğünü yaptıkları Aspekte der Deutsch-Britischen Beziehungen im Laufe der ]ahrhunderte'de (Londra, German Historical Institu­ te yayınları, c. 4, Stuttgart 1 978) ile The idea of Freedom: Essays in Honour of lsaiah Berlin'de daha önce yayımlanmış makaleler­ den alıntılar yaptım. Bu malzemeyi kullanmama izin verildiği için de teşekkürlerimi sunarım. James Joll

Londra Mart 1991

HARİTALAR

XIV

/ 500mll

o o 1914're Avrupa

500km

xv

100mll

o

ALMANYA

,/

1.

SALZBURG ._,...

;/'-·,,-

'\.-·

/.

,...·

,

·,L

•Milano

TİROL

Viyana •

)

•

\ r- · - · 'i

(.. r-. ··:.:).-._ l KAHINTIYA ,

• Budapeşte

"'y'

ISTIRYA

\

İTALYA

"T

, \ ...._\-._ Saraybosna• ';t .-..... o \..., • ;q�-11. •....(

\

•

-·-·

BOSNA

.

. ......

\

( ,...,.-·-·"·

MACARiSTAN

_,....>- • ....._ · .....: ::::: - . .....- - ·../ \• L ·-.. • j� 1-itA · ...._ •I TREN�INo c; KRANJsKA·-\ 11,ij ·rtsi-·-. 'I '4tv ---·-... ' '"f. sır.- . ../ İ,;,..._/ . ' ,..... _,,. ...... ...\!/ '-· ·'- __ Venedik • f• '.-·- · • ....,

\ j->; ..' .,

TRANSILVANYA

,

\

l .

-� ; �J..i

[

AŞAGI r �'Y'uKARI TURYA \._ � � ST U,RYA

A 't'

.

- "\·

SILEZYA

(�

·,

\..

)'.