Bergson [3 ed.] 9789754686852

Citation preview

BERGSON

Ali

Osman Giindogan

(1961, Bahkesir-) 1982 ylhnda Atatiirk Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi Felsefe Boliimii'nden mezun oldu. 1982-1986 Yillan arasmda Felsefe Ogret­ menligi yaph. 1986 yllmda mezun oldugu boliime Ara�tlrma Gorevlisi olarak atandl. 1991 yllmda "Maurice Blondel'in Aksiyon Felsefesi ve Tiirkiye'deki Etkisi" ba�hkh teziyle felsefe doktoru unvaruru aldl. 1995 ylhnda do�ent oldu. 2000 yllmda Gazi Oniversitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi Felsefe Boliimii'ne do�ent olarak atandl. 2001 yllmda da Mugla Oniversitesi'nde profesor oldu. Ali

Osman

Giindogan'm

"Bergson",

"Albert

Camus

ve

Ba�kaldlrma Felsefesi", "Felsefeye Giri�", "Ahlaktan Siyasete", "Albert Camus Hayatl, Yapltlan ve Felsefesi" adh kitaplarmm dl�mda �e�itli dergilerde yaymlanml� �ok saylda makalesi bulunmaktadlr. Varhk Felsefesi, Varolu��uluk, tnsan Felsefesi, Ahlak Felsefesi ve Siyaset Felsefesi ilgi alanlanrur. Halen Mugla Oniversitesi Rektor Yardlmclsl ve Edebiyat Fakiiltesi Felsefe Boliimii ogretim iiyesidir.

Fikir Mimarlan -10

BERGSON

Yazan ve YaYlma Hazlrlayan: Ali

Osman

Giindogan

SayYaymlan Fikir Mimarlan 10 -

BERGSON ISBN 978-975-468-685-2 ' Sertifika No : 10962 Yaym Haklan © Say Yaymlan Bu eserin rum haklan saklldlr, Yaymevinden yazlh izin almmakslzm klsmen veya tamamen almb yapilamaz, hi�bir �ekilde kopyalanamaz, �oga1t!1amaz ve yaYl m lan a m az . Sayfa Diizeni: Mehmet llhan Kaya Bash Kurti� Matbaasl Topkapl1 lstanbul Tel: (0212) 613 68 94 Matbaa sertifika n o: 12992

1. Baskl: Say Yaymlan, 2007 2. Baskl: Say Yaymlan, 2010 3. Bash Say Yaymlan, 2013

Say Yayml an

Ankara Cad. 22/12 TR-34110 Sirked-lstanbul Telefon: (0212) 512 21 58 • Faks: (0212) 512 50 80 www.sayyayincilik.com·e-posta:[email protected] www.facebook.com/sayyayainlari •

Genel Daglhm:Say Daglhm Ltd. $ti. Ankara Cad. 22/4 TR-3411O Sirked-lstanbul Telefon: (0212) 528 1754 Faks: (0212) 512 50 80 e-posta: [email protected] online sat�:www.saykitap.com •

•

•

tc;tNDEKtLER

()NS()Z

...............................................................................................

7

BtRtNCt B()L'OM YA�AMI, YAPITLARI A) Hayah

ve

FELSEFESt

.......................................

B) yapltlan

.

. ..

.

.. .

. ......... .....

15

.................

19

......... .. . ........ ........

. ..

......................................... .

. ..

...... ..

.

..

.............

C) Yeti�ti�i Donemin Fikri Durumu .

37

.. ..........................................

tKtNCt B()L'OM BERGSON'UN FELSEFESt A) Madde-Hayat ve Evrim

..

B) Hayat Hamlesi . .. . .

C) Zeka ve t�giidii

.

..

.

...................... . .... .... . ..... ................

.52 57

.

............... ...................................................... .

.

.......................................................... ...............

D) Bilim Ele!itirisi ve H;ayah Anlamak E) Zaman-Siire .

........

. 61

: ................................ 66

.

. ......................... .....................................................

F) Sezgi

.........

...

.

..............

G) Din ve Ahlak

...

. .

.

73

. 87

.................................... . . ..... ... ....... ...... .

.

.

, ..........92

...... ............. ...............................................

OC;ONCO B()LUM SEC;tLMt� METtNLER .... ...................................................

141

...............................................................................................

156

Tiirk Dii�iincesinde Bergson Sonu�

Kaynak�a

.

.

..

.

..... .... ........ . .............................................................

.

.....

159

ONSOZ

Henri Bergson, 20. ylizyl11n onemli saydabilecek ve Tlirk dli�lin­ cesini de derinden etkilemi� filozoflanmn ba�mda gelir. Metafi­ zi�e k�l ilginin azaldl�l bir donemde pozitivizm, materya­ lizm, evrimcilik ve entelekrualizm gibi aktmlarm Slkt bir ele�ti­ risini yapan Bergson, soz konusu felsefe aktmlan ve bilimci an­ laYl�lar kar�lsmda slkt�ml� durumda kalan ve kendilerine bir �l­ kt� kap1S1 arayan kendi �a�mn insanlan i�n onemli bir referans kayna�l olarak goriilmli�rur. Onun ome�n evrimcilik ka�lsm­ daki tutumu, kendi onurunun zedelendi�ini dli�linen mane vi­ yat.;1 yonelimler i�n elveri�li bir destek, pozitivizmden ve onun uzanhSl olan fikir aklmlanndan rahatslz olanlar i�in de emsal­ siz bir .;1kl� yolu olmu�tur. Y�adl�l donemde, hem Fransa'da hem Fransa dl�mda hak11 bir line kavu�mu� olan Bergson, ele aldl�l konulara yakla�ma bi�mi ve yaztlarmda kullandl� lislup dolaylslyla meslekten felsefecilerden farkll, benzetmelerle yliklli, sanat de�eri de felse­ fi de�eri kadar yliksek denilebilecek eserler liretmi�tir. Bergson' un bu tavn, ona olan ilgiyi arhrml$, ktsa slire i�erisinde eserleri, Tlirk�e de dahil olmak lizere pek �ok dile �evrilmi�tir. Yazma ve konu�ma tarzmm �ekicili�i yamnda, i�inde ya�adl�l donemin bliylik toplumsal-siyasal olaylan kar�lsmda da bir eylem adaml olarak taVIr taktnan Bergson, felsefe tarihi hakktndaki derin bil­ gisi, biyoloji ve psikoloji alanlannda spesifik denilebilecek bir derinli�e sahip olmasl, disiplinler araSl ba�lanttlan kurma yete-

7

Bergson ne�i sayesinde sadece felsefe alamnda de�il, pek I,;ok alanda ba�vurulan bir dii�iin insaru olmu�tur.

0, her �eyden once bir psikologdur. C;iinkii onun ilgilendi�i, insarun il,; halleridir. 11,; hallerin anra�l.Jmasl, ruh ve bilinl,; konu­ lannda derinle�me, haflza, beyin, dii�iinme alanlannda siste­ matik ve bu alanlar arasmda ba�lanhh dii�iinceler olu�turabil­ me, psikolojiye ba�vurmayl gerektirir. "Pelsefeyi, metafizi�e uzanan bir psikoloji" olarak gordii� ve insarun il,; hayahru ken­ disine ilgi alaru olarak se��i il,;in felsefeye ba�ladl� genl,;lik Sl­ ralannda I,;ok tutkun oldu� Spencer felsefesinden vazgel,;IDek­ te gUl,;liik I,;ekmemi�tir. C;iinkii Spencer felsefesinde, aradl� hiir­ riyet halini temellendirebilecek bir zaman anlayl�lnm dikkate ahnmadl�m gormii�tiir. Kendi varh�lmlz ve il,; diinyamlz iizerine dii�iindii�miizde, hem bir devamhhk hem de siirekli de��n bir yaplyla kar�da�­ ml� oldu�muzu gOriiyoruz. De�i�me ile devamhhk arasmdaki I,;eli�ki ve bu ikili durumu siire ile aoklayabilece�ni dii�iinen Bergson, siirenin de geleneksel felsefedeki zaman anlayl�lann­ dan, bilimin zaman konusuna getirdi� aoklamalardan farkll olu�una dikkat I,;eker. "Sonsuz biT akI�", "bir nehir", "bir kabar­ rna" bil,;imindeki ifadelerle siireyi aoklamaya I,;ah�an Bergson, kendi varh�lmlzla birlikte biitiin gerl,;ekli�i dokuyan kuma�m siire oldu� sonucuna vanr. $ayet biitiin �ylerin temeli il,;in bir toz soz'konusu edilecekse bu toz, ancak siire olabilir. Bundan dolaYl onun felsefesi, bir "siire felsefesi"dir. Siire felsefesinde de��me, olu�, hareket gibi kavramlara yapllan vurgu ve haki­ kat alaru olarak bizzat hareket ve de��me yani olu� il,;indeki ha­ yat soz konusu edildi� il,;in Bergson'un tavn, Herakleitos'un tavnna benzer. Hayat, olu�, yaratma, hiirriyet, evrim gibi kavramlarla he­ men hemen ayru anlamlara gelen siire, bir hakikat alaru olarak belirlendikten sonra bu hakikat alarunm bilgisinin elde edilme sorunu, onemli bir sorun olarak ortaya okar. Bu sorunun I,;ozii-

8

Onsoz

miinde, kendisine kadar bilgi konusunda yapllml� rasyonalist ve amprist a�klamalan, tahlilci ve kavramlara dayah bilgi anla­ Yl�lanru ele�tiren Bergson, boy Ie bir hakikat alarunm bilgisini bize verecek olan bilme vasltasmm sadece sezgi olabilece�ni soyler. Aynca i�giidii ve zeka arasmda yapml� oldu� aynm ve her iki yetene�n saglaml� oldu� bilgiler dikkate almdlgmda, bir sempati olarak dii�iiniilen ve her tiirlii akll yiiriitme ile dilin kelimeleri ve kavramiannm otesinde, hakikati dogrudan kavra­ mamlza imkan veren sezginin ortaya �kardl� bilgide, bilginin ayru zamanda tecriibe i�inde kalarak derin bir refleksiyon edimi olarak ortaya �lkbgml Hade eder. Sezginin bir bilme metodu olarak kabul edilmesi, onun felsefesini yani siire felsefesini, sez­ gici bir felsefe daha dogrusu bir sezgicilik olarak tarumlamaya imkan verir. Boyle bir felsefe, dogal olarak bir irrasyonalizm olarak da adlandmlabilir.