Avrupa ve Biz [12 ed.] 9789944882859
133 5 2MB
Turkish Pages 246 [257] Year 2016
Recommend Papers
![Fahim Bey ve Biz [7 ed.]
9789750809920](https://ebin.pub/img/200x200/fahim-bey-ve-biz-7nbsped-9789750809920.jpg)
![Harp ve Sulh: Avrupa ve Osmanlılar [1 ed.]
9786051050614](https://ebin.pub/img/200x200/harp-ve-sulh-avrupa-ve-osmanllar-1nbsped-9786051050614.jpg)
![Faşizm Nasıl İşler? Biz ve Onlar Siyaseti [1 ed.]
9786258242676](https://ebin.pub/img/200x200/faizm-nasl-ler-biz-ve-onlar-siyaseti-1nbsped-9786258242676.jpg)
![Biz [1 ed.]
9786254058530](https://ebin.pub/img/200x200/biz-1nbsped-9786254058530.jpg)
![Mit ve Tarih Arasında: Orta Avrupa Edebiyat Tarihinde Türk İmgesi [1 ed.]
9786054921225](https://ebin.pub/img/200x200/mit-ve-tarih-arasnda-orta-avrupa-edebiyat-tarihinde-trk-mgesi-1nbsped-9786054921225.jpg)
![Bozkır Geleneği: Ruslar, Türkler ve Avrupa Devlet İnşası [1 ed.]
9786256967243](https://ebin.pub/img/200x200/bozkr-gelenei-ruslar-trkler-ve-avrupa-devlet-nas-1nbsped-9786256967243.jpg)
![Sevgililer Çağı: Erken Modern Osmanlı - Avrupa Kültürü ve Toplumunda Aşk ve Sevgili [1 ed.]
9750842294, 9789750842290](https://ebin.pub/img/200x200/sevgililer-a-erken-modern-osmanl-avrupa-kltr-ve-toplumunda-ak-ve-sevgili-1nbsped-9750842294-9789750842290.jpg)
![Avrupa ve Biz [12 ed.]
9789944882859](https://ebin.pub/img/200x200/avrupa-ve-biz-12nbsped-9789944882859.jpg)
- Author / Uploaded
- İlber Ortaylı
File loading please wait...
Citation preview
Genel Yayın: 1405
TARİH İLBER ORTAYLI AVRUPA VE BİZ
© türkiye iş bankası kültür yayınları, 2007 Sertifika No: 29619 editör ALİ BERKTAY görsel yönetmen BİROL BAYRAM düzelti ERKAN IRMAK grafik tasarım uygulama TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI türkiye iş bankası kültür yayınları’nda ı. basım: mart 2008, istanbul xıı. basım: şubat 2016, istanbul ISBN 978-9944-88-285-9 baskı YAYLACIK MATBAACILIK litros yolu fatih sanayi sitesi no: 12/197-203 topkapı istanbul (0212) 612 58 60 Sertifika No: 11931 TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI istiklal caddesi, meşelik sokak no: 2/4 beyoğlu 34433 istanbul Tel. (0212) 252 39 91 Faks. (0212) 252 39 95 www.iskultur.com.tr
İlber Ortaylı
Avrupa ve Biz
Su na Kı raç’a
İÇİNDEKİLER
Önsöz
IX
.........................................................................................................................
Giriş Batı Kültürü ve Türkiye Genel Görüş
1 1
...................................................................................
.........................................................................................................
I Batılılaşma Süreci ve Tepki Türk’ün Gözünde Avrupalı Batılılaşma Olayının Nedeni ve Nasıl Karşılandığı
23 33 36
................................................................................ .........................................................................
II Batılılaşma Dönemi Kadroları Batılılaşma ve Siyasal Muhalefet
............................
49 53
...........................................................................
..............................................................
III Batılılaşma, Ulusalcılık ve Parçalanan İmparatorluk IV Osmanlı Millet Sistemi ve Batı
61
................................
75
..........................................................................
V Garbcılar, İslâmcılar ve Hukuk Reformları
85
..................................................
VI Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Siyasî Bütünleşme Avrupa Birliği’nin Geleceği Avrupa Mevzuatına Uyum
103 141 143
.............................
......................................................................
.......................................................................
VII Tarihî Süreç İçerisinde Avrupa ile İktisadî Bütünleşme Sorunu Başlangıcından 19. Asra Kadar Modern Zamanda Avrupa 20. Yüzyılda İktisadî Değişim
145 145 160 164
........
..............................................................
...................................................................... .................................................................
VIII Avrupa Siyasî Birliği ve Avrupalılar Doğu - Batı Sorunu Avrupa’nın Kültürel Kimliği Avrupa’nın Yeni Kimliği Avrupa Siyasî Birliği
179 179 182 187 197
.............................................................
.....................................................................................
....................................................................
...........................................................................
..................................................................................
IX Avrupa Kültürü ve Türkiye Roma İmparatorluk Kültürü Batılı Tipin Karşıtı Doğulu Tip Var mı? Batı Medeniyeti ve Hıristiyanlık
209 216 218 224
............................................................................
...................................................................
.............................................
............................................................
Sonuç Batı Avrupa-İslâm ve Demokrasi Sorunu Bibliyografya Dizin
229
...................................................
237 240
........................................................................................................
.......................................................................................................................
Önsöz
Türkiye’de hemen bütün partilerin üstünde uzlaştıkları kalıcı politika Avrupa Birliği’ne giriştir; hatta siyasî hayatımızda Avrupa Birliği’ne karşı olmak kuvvetle telâffuz edilemez, Avrupa Birliği’ne karşı olarak siyaset yoluna çıkanlar bile bugünkü hükümet çevrelerinde görüldüğü üzere, AB yolunda önemli tavizler vererek uzlaşmayı tercih etmişlerdir. Gerçekte de bu konuda ne ciddi bir siyaset izlenmiş, ne de ciddi sloganlar atılmıştır. Medyada Avrupa karşıtlığı ancak ihtiyatlı bir üslûpla ele alınıyor. Genelde AB karşıtlığı ciddi bir içerikle yürütülemiyor. Aslında AB taraftarlığı için de aynı şeyi söylemek gerekir. Esaslı tahliller yapılmamaktadır. Kaldı ki AB artık sadece bir iktisadî birlik, bir siyasî ortak hareket olmaktan öteye kültürel bir yapılanma olduğu halde; Türkiye, Avrupa ile müşterek kültürel tarihini incelemeye almamıştır. Bu kitapta bir başlangıç denemesi söz konusudur. 1990’lı yılların başında, o zamanki TC Merkez Bankası Eğitim İşleri Genel Müdür Yardımcısı olan okul arkadaşım ve dostum Dr. Mehmet Özdemir’in teşvikiyle malî bürokrasimizin mensuplarına bu konuda konferanslar vermeye başlamıştım. Bu seminerler bilahare basıldı. Üzerlerinde çalışmak, onları derlerken yeniden ele almak ise zamana bırakıldı. Doğrusu bu zaman uzun sürdü. Bazı konuların uzun bir süreç içinde derlenip sunulması gerekir.
X
AVRUPA VE BİZ
1960’ların başında Ortak Pazar’a yanaşan Türkiye, moda deyimle kalkınan ülkelerdendi. İnsanlarımız ve gençliğimiz Türkiye’nin kalkınması konusunda umutsuzdu. Unutmayalım, elektriksiz bir Türkiye’den bahsediyoruz. 40 yıl içinde Türkiye yapısal bir değişiklik geçirdi. Ne var ki kültürel değişim, sanayi ve ticaret kadar dengeli değildir. AB ülkelerinin ise, bu alanda bizden çok daha uzak bir yerde durduğu anlaşılıyor. Geçen süre içinde Türkiye kamuoyu, kamusal ve özel kurumlar aradaki farklılıkları, değişimin yarattığı sorunları tartışmayı hep ihmal ediyorlar. Bu mütevazı çalışmayı Sayın Suna Kıraç’a ithaf ediyorum. Bunun dostluğun ötesinde bir nedeni var; çalışma disipliniyle, dosyasına hâkim olmasıyla Türkiye sanayiinin içinde düşünen, olayları izleyen ve ciddiyetle kaydeden bir endüstri duayenidir. Koç grubunun kültürel hayattaki kurumlaşması da büyük ölçüde onun kararları ve ısrarlı takibiyle yürümüştür. Ümid edelim, bu çalışma tartışma yaratacak bir deneme olur. İlber Ortaylı Mart, 2007
Gi riş
Ba tı Kül tü rü ve Tür ki ye
Ge nel Gö rüş Bu gün, Tür ki ye’de Av ru pa Bir li ği de nen ik ti sa dî ve si ya sî olu şu mun kül tü rel bo yu tu çok az tar tı şıl mak ta dır. Kül tür bir ha yat tar zı nı ve geç miş ku şak la rın mi ra sı nı ifa de et ti ği ne gö re, Av ru pa ve Tür ki ye bir uyum için de mi dir? Ta rih sel geç miş, hal ve ge le cek açı sın dan bu uyum so ru nu nun tar tı şıl ma sı icab eder. Oy sa top lu mu muz da hem ida re eden ler, hem de ida re edi len ler, Av ru pa Bir li ği’ni sa de ce ik ti sa dî re fah, ser best iş gü cü do la şı mı ko nu la rı et ra fın da ve bir kı sım çev re ler de in san hak la rı gi bi ku rum lar açı sın dan dü şün mek te olup; asıl önem li so ru nun tar tı şıl ma sın dan her kes ka çın mak ta, bel ki de hoş lan ma mak ta dır. Av ru pa Bir li ği’nin Hı ris ti yan bir li ği ol du ğu key fi ye ti, bir di nî inanç ve ya içi miz de ki di nî azın lık la uyum so ru nu ola rak ele alı nı yor. “Bu nu ba zı re form ka nun ları çı kararak çö züm le riz” de ni yor. Oy sa la ik Tür ki ye’nin di nî ide olo ji den çok, din le rin ge tir di ği kül tü rel mi ras ve kül tü rel tor tu ile so ru nu var dır. Di nî mi ras bir ha yat bi çi mi nin kül tü rel so nu cu dur. Av ru pa lı lar ta ra fın dan ba zen bel li be lir siz ih sas et ti ril di ği, bu dün ya da “bi zim kin den” baş ka et hik de ğer le rin var ol du ğu yi ne ay nı çev -
2
AVRUPA VE BİZ
re ler ta ra fın dan sık sık tek rar lan dı ğı hal de; bi zim dü şün ce dün ya mı zın bu söy le min üze ri ne eğil me me si, bu ko nu yu ta bu ha li ne ge tir me si bir de ve ku şu tu tu mu dur. Kuş ku suz böy le bir tar tış ma ya gi ril di ği tak dir de, Av ru pa lı la rın ken di le ri için koy duk la rı ve var ol du ğu nu ile ri sür dük le ri ayı rım cı kıs tas la rın da eleş ti ri ye tâ bi tu tu la ca ğı ve muh te me len ger çek li ği ni yi ti re ce ği ni söy le mek müm kün dür. Av ru pa Bir li ği’ne prag ma tik bir yak la şı mı mız var: Tür ki ye muh taç ol du ğu ik ti sa dî ham le yi ger çek leş tir mek için bir ta kım en gel le rin kalk ma sı nı is ti yor. Bu ne den le de Av ru pa Bir li ği ile ik ti sa dî bü tün lü ğü nün sağ lan ma sı, bu saf ha da Türk ida rî ma kam la rı ka dar aka de mik dün ya yı da çok meş gul et mek te dir. Me se le ye bu açı dan ba kıl dı ğın da Tür ki ye’nin Av ru pa Bir li ği ile so run la rı bir öl çü de çö züm len miş tir de ne bi lir. Me se lâ hu ku kî mev zua tın, ka nun la rı mı zın bu dün ya ya uyu mu açı sın dan bu id di a ile ri sü rü le bi lir. Şu ra sı bir ger çek tir ki Türk hu kuk mev zua tı Av ru pa Bir li ği ile, sa de ce Bir li ğin ye ni aday la rı olan es ki sos ya list Do ğu Av ru pa halk cum hu ri yet le ri nin du ru mu açı sın dan de ğil, hat ta bir öl çü de kı dem li üye Yu na nis tan’dan da ha faz la uyum için de dir. Tür ki ye İm pa ra tor lu ğu as lın da 19. asır dan be ri hu kuk sis te mi ni Ro ma ni ze ede rek Ba tı Av ru pa ile hu ku kî bü tün leş me ye git miş ve 1926’da Me de nî Ka nun’un ka bu lü ile bu sü reç ta mam lan mış tır. Da ha Tan zi mat’la, Ti ca ret Ka nu nu (1850 yı lı Fran sız kay nak lı) Ti ca ret-i Bah ri ye Ka nu nu (1863 yı lı); Ce za Ka nu nu (Ma yıs 1840 ta rih li ka nun 1858’de Fran sız la rın 1810 ta rih li met ni ne gö re ye ni den dü zen len di); ce za usu lü ve ida rî sa ha da Av ru pa ben ze ri ka rar na me ve ni zam na me ler le bir hay li yol alın mış tır ve hat ta 1293 ta rih li Ka nun-ı Esa sî de (1876) bu sü re cin bir so nu cu dur. Tür ki ye ta ri hin de sa na yi me de ni ye ti nin te mel le ri es ki ye uza nır, çar pık ve ya vaş ge li şen bir sı naî ya pı, her şe ye rağ men tek no lo jik bil gi bi ri ki mi ve us ta bir mü hen dis lik te mel le ri üze rin de ge liş miş tir. Do la yı sıy la Tür ki ye ile Av ru pa bü tün leş me sin de te mel so run sı naî ve tek no lo jik bil gi ve uyum ye te ne ği de de ğil dir. Tür ki ye’nin Av ru pa ile bü tün leş me si, bü tü nüy le kül tü rel ya pı, kül tü rel ter cih ler gi bi so run lar et ra fın da bi çim len mek te dir. Kül tü rel ya pı ve kül tü rel bi çim len me bir çok yer de tek no lo ji den ve sa na yi me de ni ye ti nin ica bı
GİRİŞ
olan alt ya pı sal un sur lar dan ay rı la maz. Ya ni Zi ya Gö kalp’in ken di za ma nın da da hi ten kit edi len hars ve me de ni yet ayı rı mı sun’îdir ve ko lay lık la uy gu la na bi le cek bir ayı rım de ğil dir. Bu nun la bir lik te sa na yi me de ni ye ti nin ken di si de sa nıl dı ğı ka dar üni ver sal ana hat la ra sa hip de ğil dir. Sa na yi nin renk le ri, ya pı sı, ku ru lu şu, iş çi-iş ve ren iliş ki le ri, iş çi sı nı fı nın bi lin ci de her ül ke nin ta ri hî mi ra sı, coğ raf ya sı ve ta ri hî kül tü rel ya pı lan ma sın dan ba ğım sız de ğil dir. Kal dı ki sa na yi nin ka rak te ri, bün ye sin de bü yük öl çü de üni ver sal hat la rı ba rın dır sa da kül tü rel ya pı top lu mun bi lin ci nin ese ri dir. Kül tü rel ya pı nın ob jek tif (en soi) var lı ğı nı coğ ra fî ve ta ri hî olu şum ta yin et se de, onun al gı lan ma sı ve top lu mun bi lin ci nin yer leş me si ile kül tü rel ya pı so mut an la mıy la var olur. Kül tü rel çev re ve ya pı yı al gı la ya ma yan bir top lu mun ya ra ta ca ğı kül tür (pour soi) yok tur; çün kü onun ta ri fi ni ya pıp, gö rü nü mü nü sap ta ya ma yan bir top lum kül tü rel bi lin ce de ula şa ma mış tır ve do la yı sıy la or ta da o top lu ma has bir kül tür yok tur. Ta bii böy le bir ide al du rum mut lak an lam da var ola maz. An cak bir öl çü de ger çek le şir. Do la yı sıy la bu kül tü rel bi linç o kül tü rü sap ta mak, öğ ren mek ve öğ ret mek le müm kün olur. Bu un sur la rı öğ re nip be nim se ye me yen bir top lu mun, ma ale sef kim li ği de as lın da her top lum da bu lu nan li san ve din gi bi iki te mel ayı rı cı un su run var lı ğı na rağ men ye te rin ce sağ lam te mel le re otu ra maz. Zi ra li san ve din bir top lu mu di ğer top lum lar dan ayı ran iki önem li kim lik ta yin edi ci un sur ol sa da, asıl o li san ve di nin, top lu mun ta ri hî olu şu mun da ki ro lü, bun la rın et ra fın da ge li şen top lum sal ku rum lar ve renk ler top lum üye le ri ta ra fın dan al gı lan ma dık ça, top lum dış dün ya ya kar şı ye ter li di renç ka za na maz. Her za man her top lu mun ya ban cı kül tür ler le kar şı laş ma sı ka çı nıl maz dır; ama be lirt ti ği miz du rum da bu ha lin olum lu alış ve riş ve sen tez ler le so nuç lan ma sı ye ri ne, yer li ku rum la rın ze de len me si, yı kıl ma sı ve ye ni si ile ika me edi le me me si gi bi sar sın tı lar olur. Top lum lar di na mizm le ri ni yi ti re bi lir ve ken di le ri ni ye ni den üre te cek doğ ru ve isa bet li kül tü rel de ği şim le re ula şa ma ya bi lir ler. Ta rih bil gi si ve bi lin ci ol ma dan bir top lu mun kül tü rel kim li ği ni sap ta ma sı son de re ce de zor dur. Do la yı sıy la ön plan da bu gün kü Türk top lu mu nun men sup ol du ğu Ak de niz-Or ta do ğu böl ge sin de
3
4
AVRUPA VE BİZ
İs lâm me de ni ye ti nin ne ol du ğu nu bil mek ge re kir. He men be lir te lim ki ta ri hin ge li şi mi ne va kıf ol du ğu muz za man, Ak de niz’in do ğu su ve ba tı sı ara sın da ki fark, te mel bir me de ni yet far kı de ğil dir. Ba tı’nın ras yo nel, Do ğu’nun ir ras yo nel ol ma sı gi bi te mel ayı rım la ra da yan dı rı lan fark lı laş ma lar ve ku tup laş ma lar sun’îdir. Bun dan baş ka, Do ğu-Ba tı far kı ve ya Ba tı dı şı coğ raf ya par ça sı nın ge ri kal mış, ge liş me ye ye te nek siz ol ma sı gi bi tas nif ler de çok il ginç tir. Zi ra bu gi bi tas nif ler, bu gün kü Ba tı Av ru pa’dan ön ce, Do ğu Ak de niz’in İs lâm dün ya sı nın ese ri dir. Bir ör nek ve re lim: M.S. 11. asır da (1055-1056 yıl la rın da) de mek ki Haç lı Se fer le ri’nden aşa ğı yu ka rı 40 se ne ev vel, önem li gör dü ğü müz (ama tü rü nün tek ör ne ği ol ma yan) bir ki tap, Kitâbü’t-Tabakat ve’l Umem En dü lüs lü Ka dı Sa id bin Ah med el-An du lu sî ta ra fın dan ka le me alın mış ve 1930’lar da ün lü Fran sız or yan ta list Régis Blachère ta ra fın dan Livre des Catégories des Nations baş lı ğıy la Fran sız ca ya çev ril miş tir.1 Bu ra da Ka dı el-An du lu sî di yor ki; “Me de ni ye te hiz met eden ka vim ler Eb ra niy yun (İb ra ni ler), İra niy yun (İran lı lar), Hint li ler, Ro ma lı lar ve ta bii Arap lar dır.” Yu nan lı lar ve Arap la rı te mel ola rak ay rım la ma sı il ginç, iki ke sim ara sın da ki ter cü me ve kül tü rel kos mos ve ya ak kül tü ras yo nun bi lin cin de. Bun la rın dı şın da es-Si niy yun ve el-Et rak var; çün kü Çin li ler ve Türk ler as lın da pra tik ze kâ lı, ya ra tı cı mil let ler dir. Ti ca ret de ya par lar-ya pı yor lar; çün kü Çin’den bir sü rü şey ge li yor. Türk ler de at ge ti ri yor, bir sü rü si lâh sa tı yor lar; fa kat bun la rın me de ni ye te kat kı la rı yok tur, “ze ki iki mil let” di yor. Bu nun dı şın da, şi mal halk la rı ve ce nup ta ki zen ci ler ele alın mış, da ha doğ ru su alın mı yor. Şi mal de ki bu gün kü Av ru pa lı la rın ec da dı için “me de nî de ğil dir, coğ raf ya la rı ne de niy le ma ne vî nok ta ve ze kâ la rı ge liş me miş tir, es pri le ri yok tur, fay da sız top lu luk lar dır” di yor. Bu ta bii ba sit bir ön yar gı de ğil, pe kâ lâ coğ ra fî de ter mi nist bi lim sel bir tas nif tir; va kı ala ra dik kat edil mek te dir. Mon tes qu ie u ve Vi co 7-8 asır son ra da ha iyi si ni söy le mi yor lar.
1
Sa id bin Ah med el-An du lu sî, Kitâbü’t-Tabakat ve’l Umem, Ka hi re (ta rih siz); R. Blachère, Livre des catégories des nations, Pa ris, 1935; B. Le wis, The Muslim discovery of Europe, New York, 1982, s. 68.
GİRİŞ
Bu tas nif ve tas vir de dik ka ti mi zi çe ken ilk hu sus, ne Müs lü man ne de Arap şo ve niz mi nin ol ma sı dır; çün kü me de ni ye ti ku ran ka vim ler di ye say dı ğı nın ya rı sın dan ço ğu, Me cu sî, put pe rest, Hı ris ti yan, Ya hu di vs. dir. De mek ki bu ra da bir adam bir me de ni yet kıs ta sı kul lan mış tır. O “Me di ne”nin, şeh rin, şe hir me de ni ye ti nin et ra fın da ku ru lan ör gü yü, ta ri hî ola rak tes pit et miş tir, İb ni Hal dun (1332-1406) bir müd det son ra muh te şem bir ta rih yaz mış tır.2 On dan ön ce Re şi düd din, Câmiü’t-Tevârih3 ad lı bir dün ya ta ri hi yaz mış tır. (Et ra fın da ta rih ya zan bir kad ro, iç le rin de Çin li ve Av ru pa lı yar dım cı la rı bi le var dı.) İb ni Hal dun ve Re şi düd din’in ba his le ri ara sın da, Ya hu di ha ham la rın bil me di ği Ya hu di ta ri hi ne ait olay lar da hi var dır. Zi ra ha ham ge le ne ği, Fla vi us Jo sep hus gi bi la ik Ya hu di ta rih çi le rin de ğin di ği bir çok va kıa ya de ğin mez. Son ra Müs lü man ya zar Şeh res ta nî gi bi bir dâ hi nin Kitâbü’l-milel ve’n nahal ad lı din le ri ga yet ob jek tif ve şa şı la cak zen gin lik te an la tan bir ese ri var dır. De mek ki Sa id el-An du lu sî gi bi le ri için, bu gi bi eser ler den el de edi le cek bil gi de var dır. Bu ra da bi lim sel bir ka te go ri zas yon var dır ve hü küm ler de bu na gö re dir. Ak de niz böl ge sin de bu gün bi zim şi kâ yet et ti ği miz Eurocentrisme ben ze ri gö rüş ler, Do ğu dün ya sın da da var dır. Bir ta kım uy gar lık lar, ken di kıs tas la rı, ken di re fe rans nok ta la rıy la in sa nı, me de ni yet le ri tas nif et me eği li min de dir ler. Bu nu Av ru pa da yap mış tır; ama baş ka tür lü yap mış tır. Na sıl yap mış tır? Würz burg Sa ra yı’nın ta va nın da ün lü İtal yan res sam Ti epo lo’nun ale go rik bir ta van res mi var. 17. as ra ait bu re sim de dört kı ta yı res met miş tir. Av ru pa bü tün şa şa a sı, bü tün renk li li ği, bü tün üs tün lü ğüy le kub be nin tam or ta sın da yer alı yor; ya ni, dün ya Av ru pa mer kez li dir ve ışık Av ru pa’dan ya yı lır. Yi ne 18. yüz yı lın ün lü fi lo zo fu Vol tai re, ta ri hi dört saf ha ya ayır mak ta dır ve dört saf ha nın bi rin ci si Yu nan; ikin ci si Ro ma –bun lar yük sek saf ha lar dır– üçün cü sü Rö ne sans’tır. Rö ne sans doğ ru dan doğ ru ya İs tan bul’un fet hi ile mey da na çı kı yor ve ga yet 2
3
İb ni Hal dun, Mukaddime, Türk çe trc. Şey hü lis lâm Pî rî zâ de Meh med Sa hib Efen di, İs tan bul, 1275 (1859), c. l-2. Re şi düd din, Câmiü’t-Tevârih, His toi re Généra le du Mon de, c. I, ed. Qu at remère, Pa ris, 1836; c. II, ed. Bloc het, Pa ris, 1911.
5
6
Tiepolo, Apollo ve kıtalar, 1752/53, Würzburg Dukalık Sarayı’ndan tavan freski, 19 x 30,5 m.
7
8
AVRUPA VE BİZ
gü lünç bir izah var ki, bu tip fi lo zof la rın her za man açık ka lan nok ta la rı na bir ör nek tir. Dâ hi le rin ba zen oku yu cu yu hay re te dü şü ren saf lık la rı da olu yor. San ki Fa tih’in as ker le ri bir ka pı dan gi ri yor, öbür ka pı dan âlim ler ki tap lar la İtal ya’ya gi di yor lar ve Rö ne sans böy le baş lı yor. Bu ga rip tas vir Vol tai re’in dir; fa kat da ha ga ri bi, bi zim okul ki tap la rı da bu nu al mış lar dır. Ha tır lar sa nız, “İs tan bul’un fet hiy le Rö ne sans baş lar” di ye uzun za man oku tul muş tur. Rö ne sans da ha he nüz sı nır la rı ve ma hi ye ti tar tı şı lan bir hu sus tur ve tar tı şı la ge le cek tir (fa kat 18. yüz yıl da ta rih fel se fe si bu dur). Dör dün cü saf ha ise, Rö ne sans’tan son ra ge lir ve Vol tai re, XIV. Louis Asrı’nda [Le Siècle de Louis XIV] ele alıp açık lı yor: “Ül ke de ar tık ilim ler, sa nat lar, hu kuk o de re ce ye ulaş mış tır ki be şe ri yet bun dan son ra Fran sa’dan kâm ala cak tır, onun ışık la rın dan esin le ne cek tir” der. Ta rih fel se fe si de yi mi ni kul lan dı ğı bu eser de te le olo jik (ga î) yo rum la, ta rih çiz gi si ya ni be şe ri ye tin ta ri hî ma ce ra sı âde ta XIV. Lou is Fran sa sı’nda ki lit le ni yor. Bu ethnocentrisme (mil li yet mer kez li ba kış) as lın da bir Eurocentrisme’in (Av ru pa mer kez li ba kı şın) ve dün ya gö rü şü nün ese ri dir. Vol tai re ti pi “ta rih fel se fe si” Av ru pa cı ve ulu sal cı ben ci lik, 19. yüz yıl da He gel ci ta rih fel se fe si ile do ru ğa ula şır. He gel’in ta ri hî ka de me len dir me si nin son saf ha sı Prus ya dev le ti dir. Bun dan son ra Prus ya’dan da ha üs tün bir ku ru luş ol ma ya cak tır. Be şe ri yet ta ri hi nin do ruk nok ta sı odur, in san lar âde ta onun için ya şa mış tır. De mek ki bir za man lar, çok ma sum, çok ta raf sız ta rih ve top lum göz lem le riy le Do ğu dün ya sın da, ya ni bi zim men sup ol du ğu muz me de ni yet te baş la yan böl ge ci tu tum, za man la Av ru pa’ya da, ama bir si ya sî ve me de ni yet çi mis yon la (!) be ra ber kay mış tır ve Av ru pa’da bu gö rüş her za man var dır. 18. yüz yıl Av ru pa sı’nın bu gö rü şü, ço cuk lu ğu muz dan be ri bi ze de tel kin edi len, “Âlem aya gi di yor, biz ye ri miz de sa yı yo ruz” slo ga n›y la da et ki si ni gös te rir. 1972’de Pa ris ‹lim ler Aka de mi si ad› na Mo us ni er flöy le bir be yan na me or ta ya ko yar: “Av ru pa k› ta s› her za man de €ifl mifl ve her an de €ifl mek te dir. Bu de €i fli mi ise, bi zim iler le yen ve ge li flen bi lin ci miz sa€ l› yor.” fiöy le de vam eder: “Aka de mi ye gö re dün ya n›n bü tün di €er bö lüm le ri bir ata let, ha re ket siz lik için de dir.” Ya ni Av ru pa l›, “Biz ça l› fl› r›z, ge li fli riz, bi zim
GİRİŞ
ka fa m›z ça l› fl›r, o ka fa ya ra t›r, ge lifl ti rir; bü tün di €er dün ya l› lar gaf let için de dir, uy ku için de dir, ya tar lar” di yor. Bar bar lâ f› n› çok kul lan m› yor lar, bu na dik ka ti ni zi çe ke rim; çün kü Av ru pa l› n›n gi de bil di €i es ki M› s›r’a, ‹ran’a; ara s› ra ta n› d› €› Çin’e ba k›p da bu es ki uy gar l›k la ra “bar bar” di ye cek ha li ola maz, o müm kün de €il; fa kat flöy le bir dü flün ce ge li fli yor: uyu yan, iler le me yen ât›l es ki As ya me de ni yet le ri nin dur gun in san la r› ve top lum lar... Sey yah Char din: “Av ru pa ha re ket li lik, As ya ise ata let tir” di yor du.4 Ev ve lâ bir progress (iler le me) fik ri or ta ya atıl dı, yan lış de ğil, an cak bu iler le me bö lü mü ta rih te sa de ce Ba tı Av ru pa’ya mal edil di. Ni te kim, 1842’de Tenn yson ad lı bir İn gi liz şa i ri “Lock sley Hall” ad lı şi i rin de As ya ta ri hi nin ve As ya lı lı ğın dur gun lu ğu nu şöy le ifa de eder: “Better fifty years of Europe, than a cycle of Cathay.” [Av ru pa’nın el li se ne si, bir Hı tay çevrimine, ya ni Çin’in bü tün uzun ta ri hi ne be del dir.] Ona gö re mua sır me de ni ye tin olu şu mu na Hı tay, ya ni Çin’in kat kı sı yok tur. Be şe ri yet Av ru pa’da ha re ket ve iler le me ha lin de dir, di yor.5 Ol duk ça küs tah ça gö rü nen, fa kat kı ta nın dı şın da za man za man As ya lı halk la rın ba zı batı cı seç kin çev re le rin de bi le ta raf tar bu lan bir yo rum dur bu. Ma ma fih dün ya nın ba zı mer kez le ri ar tık Av ru pa’nın önü ne ge çen di na mik böl ge ler ol du ğu için, bu zih ni yet de sor gu lan ma ya baş lan mış tır. Tenn yson ken di ni tek rar la yan mo no ton Çin ta ri hi ile de vam lı de ğiş me, iler le me gös te ren renk li Av ru pa’yı mu ka ye se edi yor ve ta bii ikin ci yi ter cih edi yor du. Tenn yson’u bil me yen ba zı progressist, ya ni iler le me ci üçün cü dün ya ay dın la rı nın ay nı fik ri tek rar la ma sı bir te sa düf de ğil dir; bu fi kir ön plan da be lir li bir eği ti min ama sa de ce okul eği ti mi nin de ğil; mo dern kah ve ha ne, ku lüp ve ede bî mah fil kül tü rü nün et ki si ile oluş muş tur. Av ru pa’nın Rö ne sans’tan be ri hem vaz ge çe me di ği, hem dış la dı ğı iki ül ke Rus ya ve Tür ki ye’dir. Batılılaş ma ve mo dern leş me ol gu su ile san cı lı bi çim de ilk de fa yüz yü ze ge len iki ül ke den bi ri Tür ki ye ve onun ya nın da dik kat eder se niz “Rus ya” di yo rum. Av ru 4 5
Michel Devèze, l’Europe et le monde à la fin du XVIIIème siècle, Pa ris, 1970, s. 3. B. Le wis, “Ot her Pe op le’s His tory”, American Scholar, c. 59/3, 1990, s. 397 vd.
9
10
AVRUPA VE BİZ
pa’yı sa de ce bir Hı ris ti yan ku lü bü ola rak gör me slo ga nı bir nok ta yı ka çı rı yor: Rus ya Hı ris ti yan dır; fa kat, her şe ye rağ men dış lan mak ta dır. Hay di, 18. yüz yıl da Rus ya’nın dış lan ma sı an la şı la bi lir; ama 19. ve 20. yüz yıl da in san “Ni ye?” di ye so ru yor; çün kü siz Men de le yev’siz bir kim ya dü şü ne bi lir mi si niz? Lo bo çevs ki ol ma dan bir ma te ma tik, aca ba Tols toy, Dos to yevs ki ol ma dan bir ede bi yat dü şü ne bi lir mi si niz? Rus ro ma nı Fran sız ede bi ya tı nı ge çen bir ro man dır. Pek öbür le ri dü zey le rin de ol ma sa da Çay kovs ki, hat ta “Güç lü Beş ler” de nen Rimsky-Kor sa kov, Bo ro din, Glin ka, Mus sorgsky, Glo zu nov vs ol ma dan bir mu si ki dü şü ne bi lir mi si niz? 19. yüz yıl bo yun ca bel ki Rus res mi ol ma dan re sim dü şü ne bi lir si niz; ama, iş te 20. yüz yı lın ba şın da Cha gall ve di ğer Rus avan gard la rı ol ma dan dün ya res mi ni dü şü ne bi lir mi si niz? Oy sa Av ru pa me de ni ye ti nin, kül tü rü nün sü tun la rın dan bi ri olan bir kül tür ve halk da hi, pe kâ lâ Av ru pa’nın dı şın da dü şü nül mek te dir. 18. yüz yıl da ula şı lan bu üs tün lük duy gu su Av ru pa’ya ge rek ik ti sa dî; fa kat –ön plan da– sulh ve sa vun ma ba kı mın dan, bir şe kil de bir leş me fik ri ni de ge tir miş tir. Sö ze, “Sa vun ma mı zı na sıl sağ la rız?”, “Na sıl bir le şi riz?” di ye baş lı yor lar. Me se lâ da ha 1683’te Wil li am Penn, “Av ru pa’nın Şim di ki ve Ge le cek te ki Ba rı şı Üze ri ne Bir De ne me”de bu nu açık ça söy lü yor: “Bir Av ru pa Par la men to su ku ra ca ğız ve Os man lı İm pa ra tor lu ğu ve Rus ya da bu nun için de ola cak” di yor. Ya ni İn gi liz da ha rea list ve Pro tes tan man tık la bak tı ğı za man bu nu bu şe kil de dü şü nü yor; fa kat ay nı yıl lar da Fran sa’da Abbé de Sa int-Pi er re’in, ya ni bir ra hi bin yaz dı ğı bir baş ka de ne me var, 1713 ta rih li, “Av ru pa’da Ka lı cı Sul hun Sağ lan ma sı İçin Bir Pro je” baş lık lı. Bu pro je ye gö re bir se na to ku ru la cak ve bu nun em rin de bir or du ola cak, tıp kı NA TO gi bi bir şey dü şü nü lü yor. 24 adet Hı ris ti yan dev let üye dir, Tür ki ye’nin alın ma sı söz ko nu su bi le de ğil. Yi ne 1735’te, İtal yan asıl lı fa kat son ra Bo ur bonlar dev rin de İs pan ya Baş ba ka nı olan Kar di nal Al be ro ni si ya sî va si ye ti ni Türk le rin ta ma men Av ru pa’dan atıl ma sı üze ri ne ku ru yor; fa kat on dan çok da ha ev vel Eme ric Cru ce ad lı Hol lan da lı, 1623’te ya yım la dı ğı le Nouveau Cynée ad lı pro je sin de, Ve ne dik’te bir Av ru pa mec li si
GİRİŞ
top lan ma sı, Türk le rin de bu ra ya ka tıl mak la kal ma yıp, ay nı za man da Pa pa’dan son ra ikin ci ye re sa hip ol ma sı ge rek ti ği ni ile ri sü rer. Ya ni Türk le ri ara ya, hat ta baş kö şe ye ala cak bu tip bir dü şün ce Av ru pa’da var. Ta bi atıy la Hı ris ti yan la rı tem si len Pa pa’nın bi rin ci li ği söz ko nu su dur; fa kat öbü rü de ne de ol sa bü yük bir kuv vet tir. Böy le ce Müs lü man lar ve kuv vet ler ara sın da bir uz laş ma ku rul ma sı tek lif edi li yor, bu nun için on la ra, Fran sa Kra lı’ndan ve Al man İm pa ra to ru’ndan ön ce yer ve ri li yor. Bu bir uz laş ma dır. De mek ki Av ru pa’da dai mî şe kil de iki gö rüş var dır; ama yi ne ay nı yıl lar da IV. Hen ri’nin Baş ba ka nı Duc de Sully de on beş dev let ten mü te şek kil bir Av ru pa dev le ti pro je si ni ile ri sü rü yor ve Rus ya ile Türk ler yok için de.6 Gö rül dü ğü gi bi, bu tip Av ru pa Bir li ği pro je le ri pek es ki dir ve bun la rın he men hep si Os man lı İm pa ra tor lu ğu ile bir lik te Rus ya’yı da dış lar. Ba zı la rı da ak si ne Tür ki ye’yi içi ne alır. Av ru pa lı için, Os man lı İm pa ra tor lu ğu hak kın da ki dü şün ce ler, şüp he siz ki 17. asır ve 18. asır bo yun ca çok il ginç ge liş me ler gös te rir. Me se lâ bir ör ne ği ele ala lım: Bu ör nek bir halk res mi dir. Avus tur ya, Vi ya na Et nog raf ya Mü ze si’nde mil li yet le ri gös te ren 18. yüz yıl ba şı na ait bir tab lo dan söz ede ce ğiz. Bir köy lü res mi, gör dü ğü nüz gi bi. Tab lo da mil li yet ler res me dil miş: İs pan yol var, Fran sız var, Gal li var, Al man, İn gi liz, İs veç li, Po lon ya lı, Ma car, Rus (Mos ko viç) var.7 Ya nın da il ginç sa rık lı ve cüb be li bir tip du ru yor; “Türk ya hut Yu nan lı” den miş, fark yok, bu bil gi siz lik o çağ da hat ta ya kın za man la ra ka dar çok yay gın dı. Bu gün bi le bir Tür ke Av ru pa köy lü le ri ve ya halk ta ba ka sı, hat ta ya rı ca hil, bi zim di ya rı ta nı ma yan in san la rın ara sın da: “Si zin de No el’iniz Ocak ayın day mış” di ye so ru la bi lir. Avus tur ya İs lâ mi yet le Or to doks lu ğu bir bi ri ne ka rış tı rı yor; çün kü Or to doks lu ğu ken din den say mı yor du. Me se lâ bu tab lo da res me di len ka rak ter le ri ele ala lım: İs pan yo lu çok be ğe ni yor lar, 6 7
Se ha Me ray, Devletler Hukukuna Giriş, c. I, A.Ü. SBF Yay., An ka ra, 1968, s. 25-30. Za ma nı mız ta rih çi le rin den Ome li jan Prit sak “Rus” de yi mi nin Av ru pa ve Türk ler ara sın da Uk ray na lı yı, “Mos ko viç”in de bu gün kü Bü yük Ru su kar şı la dı ğı nı söy ler, ki bu halk res min de de ay nı ta bir ge çer.
11
12
AVRUPA VE BİZ
GİRİŞ
18. yüzyıl başlarına ait bir Avusturya halk resmi: “Avrupa’da Bulunan Milletlerin ve Özelliklerinin Kısa Tasviri”
13
14
AVRUPA VE BİZ
İsimler
İSPANYOL
FRANSIZ
GALLİ
ALMAN
İNGİLİZ
Hali Tavrı
Gururlu
Hoppa
Hilekâr
Açıkkalpli
Kalıbı yerinde
Karakteri ve Özellikleri
Harika
Sevimli ve Konuşkan
Kıskanç
Çok iyi
Sevgi dolu
Zekâsı
Akıllı ve zekî
Dikkatli
Keskin zekâlı
Şakacı
Neşesiz
Özelliklerin kazanılması
Erkekçe
Çocukça
Herkes istediği gibi
Her yerde
Kadınsı
Bilimi
Dinî bilimler
Savaş
Din hukuku
Lâik hukuk
Dünyevî bilgi
Giyimi
Edepli
Sürekli değişir
Edeplice
Taklitçi
Fransız tarzı
Kötü özellikleri
Asil
Dalavereci
Cimri
Müsrif
Huzursuz
Sevdiği şey
İtibar ve iktidar
Savaş
Altın
İçki
Eğlence
Hastalıkları
Kabızlık
Kendi hastalığı
Kötü hastalık
Secere
Sara
Ülkesi
Bereketli
İyi işlenmiş
Sevimli ve eğlenceli
İyi
Bereketli
Savaş yeteneği
Muhteşem
Kurnazlık
Dikkatli
Yenilmez
Deniz kahramanı
Allah inancı ve ibadeti
Herkesten iyi
İyi
Biraz: daha iyi
İmanı yerinde
Ay gibi değişir
Yöneticilerini nasıl tanırlar
Bir hükümdar
Bir kral
Pederşahilik
İmparator
Bir bunu, bir onu
Fazlasıyla mevcut olan
Meyveler
Eşyalar
Şarap
Tahıl
Çayır
Vakit geçirme biçimleri
Oyunla
Dalaverayla
Gevezelikle
İçkiyle
Çalışmakla
Hangi hayvana benzediği
Fil
Tilki
Vaşak
Arslan
At
Hayatı nasıl biter
Banyoda
Savaşta
Manastırda
Şarap içerken
Denizde
GİRİŞ
İSVEÇLİ
Uzun boylu kuvvetli
POLONYALI
Köylü gibi
MACAR
Sadakatsiz
RUS (MOSKOF) Hiddetli
TÜRK VEYA YUNANLI Değişken, Nisan
havası gibi Zâlim
Daha da beter
Adamakıllı zalim
Tam Macar gibi
Genç bir şeytan
İnatçı
Değer vermeyen
Daha da az
Hiç yok
Üstün zekâlı
Tanınmayacak şekilde
Orta
Kan içici
Son derece kaba
Şefkatli ve yumuşak
Güzel sanatlarda
Çeşitli dillerde
Latince bilir
Yunanca bilir
Ucuz politikacı
Deriden
Uzun etekli
Bol renkli
Kürklü
Kadın gibi
Bâtıla inanır
Farfara
Hain
Büsbütün hain
Daha da hain
Lezzetli yiyecekler
Asalet
Kargaşalık
Dayak
Kendini sever
Nikris (Gut)
Çiçek hastalığı
Ispazmos
Öksürük
Zafiyet güçsüzlük
Dağlık
Ormanlık
Meyve ve altın dolu
Buz dolu
Dünya güzeli
Yılmaz
Kararsız
Kışkırtıcı
Yorucu (zahmetli)
İşe yaramaz (tembel)
Gayretli bir mümindir
Her şeye inanır
Mutabık
Dinden çıkmış biri
Onun gibi bir şey
Özgür yöneticilik
Seçilmiş birini
Sevilmeyen birini
Bir gönüllü
Bir müstebit
Maden
Kürk
Her şey
Arılar
Yumuşak ve zarif şeyler
Yemekle
Hırgürle
İşsiz güçsüz dolaşmakla
Uykuyla
Hastalanmakla
Öküz
Ayı
Kurt
Eşek
Kedi
Toprak üstünde
Ahırda
Kılıçla
Karda
Dolandırıcılıkla
15
16
AVRUPA VE BİZ
akıl lı, vs. de ni yor. Fran sız ha fif meş rep, ge ve ze, kı sa gö rüş lü; İn gi liz, Al man, me se lâ: çok açık yü rek li, akıl lı, şa ka cı, ah mak ye ri ne gö re; İn gi liz için “iyi gi yi nir, iyi ar ka daş tır; ama bi raz ka rak te ri ka dın sı dır, gü ve nil mez” de ni yor. İs veç li ye ge lin ce, “kuv vet li, iri ya rı; fa kat gad dar, ah mak, ka ba” di ye gi di yor; İs veç li hoş gö rü len bir tip de ğil; Po lon ya lı için da ha hoş şey ler söy len mi yor, “vah şi dir, köy lü dür” gi bi; Ma car için de ben zer şey ler var. Ma car için da ha az akıl lı dır di yor, Rus için hiç akıl yok di yor. Me se lâ bu ra da bir ba sa mak lan ma var dır. Akıl de di ği za man; Türk ya da Yu nan lı çok akıl lı dır, mem le ke ti çok gü zel dir, şef kat li gö rü nür, tam bir şey tan dır. Mos kof’un ak si ne ap tal fa lan de ğil, ölü mü da hi do lan dı rı cı lık la ola cak tır de ni yor. Mos kof ah mak, Türk şey ta nî ze kâ lı di ye gös te ri li yor. Bu ulu sal tip le rin, kı ya fet le ri ne ge lin ce; me se lâ, İs pan yol va kur, ra bı ta lı bir kı ya fet. Fran sı zın ki bi raz ha fif ter tip. İn gi liz, Fran sız gi bi gi yi nir –ki doğ ru şey ler de var– İs veç li de ri den gi yi nir miş, Mos kof ta ma men kürk ler için dey miş, Türk ya hut Yu nan lı ka rı (!) gi biy miş. De mek ki Türk ler Ba tı lı la rın kı ya fe ti ni, on lar bi zim ki ni, ga rip bi çim de ni te len di ri yo ruz. Bu tip le rin di ni ne bak tı ğı nız za man; çok il ginç tir ki Türk’ün di ni çok kö tü bir ina nış tır, şey ta nî bir din dir! Rus’un ki de ona ya kın bir şey dir! Or to doks la rın Ba tı ki li se si ta ra fın dan ta ri fi için bu ti pik bir ka lıp tır. Şu halk res min de bi le, gö rü yor su nuz ki; bil has sa Do ğu Av ru pa lı lar, Rus lar, Türk ler, Yu nan lı lar, Or to doks ve İs lâm âle mi; Ba tı Av ru pa’nın dı şın da bı ra kı lan, hoş la nıl ma yan, be ğe nil me yen halk lar dır ve ne ga rip, ay dın lan ma nın Philhellenisme (Yu nan se ver lik) ça ğın da da hi Av ru pa’da, eği tim li ay dın la rın dı şın da bü tün halk Yu nan lı yı ta nı maz ve ken din den say maz. Yu nan lı ye ri ne gö re Rus, hat ta Türk’ten de çok da ha ha kir gö rü len bir tip tir. 18. yüz yıl da ve bu tab lo nun ya pıl dı ğı sı ra lar da, ar tık Rus ya he pi mi zin ma lû mu dur. Bü yük Pet ro as rı dır, batılılaş ma dö ne mi baş la mış tır, bu ta bii hiç bir za man ko lay ol ma mış tır. Rus ya’yı Ba tı hâ lâ ta nı mı yor du, hiç ta nı ma dı; de mek ki yan lış ta nı nan (!) sa de ce biz Türk ler de ği liz. Ma ma fih 19. yüz yıl Rus kül tü rü Ba tı’da ki bu tab lo yu bir öl çü de de ğiş tir miş tir.
GİRİŞ
Batılılaş ma her şey den ön ce şid det li olan bir ey lem dir. Hiç bir top lum, ya şa yı şı nın, kül tü rel ka lıp la rı nın, sı nıf iliş ki le ri nin, oto ri te iliş ki le ri nin bu gi bi dev rim ler le de ğiş ti ril me si ni ko lay ko lay ka bul ede mez, iti raf et mek ge re kir ki bu işin en kan sız ve ko lay ol du ğu ül ke ler den bi ri –batılılaş ma yı uzun bir za man da ger çek leş ti ri yor ol sa da– Türk top lu mu ol muş tur. Ün lü 19. yüz yıl Rus res sa mı Su ri kov’un “Stre litz le rin İda mı Sa ba hı” ad lı tab lo su da hi gös ter mek te dir va zi ye ti; bir sa bah “Stre lit ziy” de di ği miz “Tü fek çi ler”, Rus ka pı ku lu sı nı fı, tıp kı bi zim Ye ni çe ri ler gi bi, Bü yük Pet ro’ya (Bü yük Pet ro Av ru pa’day ken, ge mi ci lik vs. öğ re nir ken) is yan eder ler. Çar dö ner dön mez, der hal müt hiş bir idam la, Krem lin Mey da nı’nda hep si ni asar. Mo dern kı ya fe ti için de ken di si ve maiyyeti ora da, Stre litz ler ve ai le le ri öbür ta raf ta gö rü lü yor; Çar, ve li ah dı Alek sey’i bi le re form la rı için idam et tir mek zo run da kal mıştır. Mil lî dâ hi miz Ah med Cev det Pa şa, Tarih’in de Stre litz le rin yok edil me si ni 1826 ile kar şı laş tı rı yor: “Stre litz ler Rus ya’nın sır tın da ur idi ler, ke sil di ler alın dı lar, Rus ya ra hat la dı” di yor. Krem lin Mey da nı’nda ki sa bah la bu iş bit miş ger çek ten. Pa şa de vam la; “Oy sa ye ni çe ri lik dev let-i aliy ye’nin kal bin de se re tan [kan ser] idi. Kal dı rıl ma la rı ile bü tün ida re sar sıl dı ve art ar da dü zen le me ler icab et ti” di yor.8 Doğ ru dur. As ke rî ıs la hat ida re, ma li ye, eği tim, hu kuk ala nın da art ar da ye ni lik le ri zor la dı. Os man lı ta ri hi, se çi mi ol ma yan uy gu la ma ve ge liş me le rin ta ri hi dir. 18. yüz yı lın ba şın da es ki Rus ya ile ye ni Rus ya ne ka dar gad dar bir ça tış ma nın ve çar pış ma nın için de dir. Şim di, bu ra da şüp he siz ki bu kan lı de ği şi mi ya ra tan ne den söz ko nu su dur. Av ru pa, 18. yüz yıl da üs tün lü ğü nü his set tir mek te dir. As lın da da ha ön ce den de his set ti ri yor. Ne re den his set ti ri yor? Muh te lif va sı ta lar la. Me se lâ Ber nard Le wis’in tas vi ri dir: II I. Mu rad’a, I. Eli za beth’in yol la dı ğı ilk İn gi liz El çi si E. Bar ton’ın el çi lik tah si sa tı ta ma mıy la Le vant Com pany ta ra fın dan kar şı lan dı. Onun şah sı nın İs tan bul’a ge li şi kim se yi faz la il gi len dir mi yor. Onu ge ti ren ve li man da de mir li du ran ge 8
A. Cev det Pa şa, Tezâkir, (yay. C. Bay sun) T.T.K., An ka ra, 1967. s. 217-219, A. Cev det, Tarih-i Cevdet, c. l, İs tan bul, 1309, s. 291.
17
18
AVRUPA VE BİZ
mi ise, İs tan bul’u al tüst edi yor. Ge mi üze ri ne tas vir ler var. 16. yüz yı lın so nun da, Os man lı Dev le ti’nin in san la rı gö rü yor ki bi ri le ri bir yer den ge li yor ve ge mi le ri de ği şik. 16. yüz yıl da ok ya nus aşı rı iş gö ren ge mi ler ara sın da bir İn gi liz kal yon la rı var dır, bir de Hol lan da’nın ko ca ka rın lı kal yon la rı. Onun için Ve ne dik kal yo nu na, Os man lı ka dır ga sı na, kal yo nu na ben ze mez bu ge mi ler ve Os man lı ya zar la rı nın çok il gi si ni çek miş ler dir. El çi E. Bar ton’ı İs tan bul’a ge ti ren ge mi, ta rih çi Mus ta fa Se la ni kî Efen di’nin dik ka ti ni çek miş. Ge mi, se fir den de, Le vant Com pany’den de da ha çok il gi çe ki yor.9 Ber nard Le wis’in bu gö rü şü doğ ru dur. Os man lı, as ke rî tek no lo ji ile ba şın dan be ri il gi le nir as lın da. Os man lı ba tı lı laş ma sının ta ri hi ni tes pit bu nun için zor dur. As ke rî ih ti yaç lar Ba tı ile te ma sı her za man di ri tut muş tur. Se la ni kî Efen di ge mi nin gü ver te si ve top sa yı sın dan deh şet le söz edi yor (83 adet kü çük top).10 Top ve tü fek le ri ön ce den gö rüp öğ ren me yen adam lar, mu ha re be mey da nın da gö rür ler, ye ni lir ler. Onun için fen ve sa nat la rı öğ ren mek ge re kir. Os man lı, 17. yüz yıl da Ba tı’nın tek nik üs tün lü ğü nü gö re me di. 17. yüz yıl da ge li şen Av ru pa tek no lo ji si si lâ ha yan sı sa bi le, he nüz Av ru pa as ke rî ni za mı na yan sı ma mış tır; çün kü 17. yüz yıl da bil has sa Or ta Av ru pa’da (Rus ya he nüz hiç söz ko nu su de ğil) or du la rın ni za mı, harp dü ze ni, as ker top lan ma sı, bi zim ki ile mu ka ye se edi lir du rum da de ğil di. Ya ni Os man lı or du su her an dü zen liy di, sa vaş gü cü yük sek ti; ama İkin ci Vi ya na Ku şat ma sı’ndan son ra ve bil has sa 18. yüz yıl Ba rok Av ru pa sı’nın sa vaş dü ze ni için de gö rül dü ki, Os man lı as ke rî dü ze ni nin de ğiş me si ge rek li dir. Rus ya bu de ği şi mi idam la, ce za lan dır may la, bü tün dev let teş ki lâ tı nı de ğiş ti re rek, pek işe ya ra ma sa da do nan ma ku ra rak, bü yük gü rül tüy le yap tı. Ger çek ten de Rus do nan ma sı hiç bir za man faz la işe ya ra ma dı. 18. yüz yıl da Os man lı’da re form Rus ya’nın ak si ne gü rül tü süz ce baş la dı, gü rül tü lü re form 19. yüz yı la te hir edil di. Bir ke re as ker ye -
9
10
B. Le wis, “The West and the Midd le East”, Foreign Affairs, 76/I, Ocak-Şu bat, s. 114116. Mus ta fa Se la ni kî, Tarih-i Selanikî, İs tan bul, 1281/1864.
GİRİŞ
tiş tir mek için, iyi za bit ye tiş tir mek için okul ku rul du. Ora da ma te ma tik, tri go no met ri, mo dern bi lim ler öğ re til me ye baş lan dı. Son ra ba kı yor su nuz, bu dai mî or du yu bes le mek için ma li ye yi dü zen le mek zo run luy du. Bü tün bu de ğiş me ler ka de me ka de me olu yor ve iler le dik çe, Ba tı dün ya sı ile da ha çok te ma sa ge çi li yor ve gö rü yor lar ki ora da baş ka bir üs tün lük var, bu üs tün lü ğe kar şı dur mak zo run da sı nız. Na sıl du ra cak sı nız? Red de de rek müm kün de ğil, o hal de ka bul ede rek kar şı du ra cak sı nız; çün kü bu iş so nun da 19. yüz yıl da hu ku kî ve ida rî ya pı yı de ğiş tir me ye ka dar gi di yor. Son üç asır da ba tı lı laş ma Türk le re has bir olay de ğil; üni ver sal bir olay ve bu yüz den mu ka ye se li bir ta rih yap mak zo run da yız. Bü yük Pet ro’nun Rus ya’sın da gö rü len ba tı lı laş ma, Tür ki ye’de ve İran’da ba zen ken di ne öz gü ben zer olay lar la ge li şi yor. Ja pon ya ve Çin’de ba tı lı laş ma sü rü yor. Çin, çok vak tin de ve ba şa rı lı bir mo dern leş me ge çi re mi yor. 20. yüz yı la ka lı yor. Ja pon ya be ce ri yor. Çün kü te mel le ri da ha es ki. Ba tı’nın ta hak kü mü ne ba zı re form lar ya pı la bil di ği öl çü de di re ni li yor. Ba tı’nın tek ni ği alın mak la kal mı yor; “tarz-ı ha yat”ı da gi ri yor; çün kü ha ya tın akı şı na güm rük ko na maz, ay rım ya pı la maz. Rus ya de ği şi yor ve bi zim 19. yüz yı lı mı zı bir ba kı ma 18. yüz yıl da ya şı yor; ay nen biz de ki batıcı ve ya kar şı-batıcı araz la rın hep si var. Bi ri si Fran sız şi i ri nin vez ni ni red de di yor, “Rus ça de ğil dir” di ye. Öbü rü otu ru yor, Rus ça ya nın da Fran sız ca çok fa kir dir di yor. Bu çok bu da la ca gö rü nü yor; çün kü o de vir de Fran sız ca kla sik dev ri ni ta mam la mış bil di ği niz gi bi. 17. yüz yıl da Fran sız Aka de mi si ku rul muş, da ha Rus ya’da öy le bir şey yok. 18. yüz yıl da ku ru lan Rus Aka de mi si he nüz ay nı et kin lik te de ğil. Bir garb ze de gü lünç bir tip; me se lâ yük sek sos ye te nin ko ket le rin den “Pren ses Ku ra kin” di ye bir ka dın, doğ ru dü rüst Av ru pa di li bil me di ği hal de, İtal yan ca, Fran sız ca söz cük le ri meb zu len Rus ça ya ka rış tı ra rak ko nu şu yor. Kim se pek bir şey an la mı yor.11 Biz de şim di ya şa nan sü reç... As lın da bu bir dü zen de ğil, be şe ri ye tin için de he ye can la de vam edi yor. “Çok eğ len ce li” de mez de, “Çok 11
Hans Rog ger, National Consciousness in Eighteenth Century Russia, Har vard Univ. Press, 1960, s. 50-51.
19
20
AVRUPA VE BİZ
amusant” ve ya “çok he ye can lı yım” de mez de, “çok anxiété’m yük sek” der ve ya İn gi liz ce ka rı şım lı cüm le ler ku ru lur. Lüks ter zi de Fran sız ca, ban ka cı lar ara sın da İn gi liz ce li bir dil ya şar ve gü lünç ör nek ler le hal kın her ke si mi bu di li tak lit eder; ama ke pa ze bir tak lit çi lik ya nın da, bir di renç de söz ko nu su dur. 18. yüz yıl Rus ya’sın da me se lâ, Prens Çer kas kiy ge len ec ne bi ler le Rus ça dan baş ka dil ko nuş mu yor muş. “Çün kü Ba tı Av ru pa’da ken di dil le rin de ko nu şu yor lar. Biz de bu ra da böy le ya pa rız” di yor. Ben zer tep ki le ri Os man lı’da da gör mek müm kün dür. Mil li yet çi li ğin ge niş öl çü de ta rih ve di le yük len me sü re ci ne, me se lâ bi zim ce mi ye ti miz de 100 se ne ev vel Ah med Ve fik Pa şa ve Şem sed din Sa mi’de rast la rız. İki si de Yu nan ca, Ba tı dil le ri ve Fars ça bi lir ler. De mek ki bir di re niş söz ko nu su dur ve bü yük ka rı şık lık lar söz ko nu su dur. O ka dar söz ko nu su dur ki şim di ver di ğim tra jik mi sal bu nu ifa de eder sa nı rım. Bü yük Pet ro, sa de ce Tü fek çi le ri (Stre lit ziy) idam et mek le kal ma dı bi li yor su nuz, ken di ve li ah dı nı da idam et mek zo run da kal dı. Alek sey Pet ro viç ken di si ne kar şı çık tı ğı için, es ki Rus ya ta raf tar la rıy la bir ol du ğu için, ba ba sı ta ra fın dan or ta dan kal dı rıl dı. Rus ya’da bu de ği şim olur ken, Os man lı na sıl ba kı yor Rus ya’ya? Rus ya’yı na sıl de ğer len di ri yor? Va ka nü vis Ra şid, dev le ti mi zin res mî ta rih çi si, Bü yük Pet ro 1724’te öl dü ğü za man; “Mos kof la rın Ça rı öl dü.” di yor. “Na aşı nı bir ye re göm dü ler, te ba ası na ve dev le te bir ta kım saç ma lık la rı ve çıl gın lık la rı ge tir di” di yor Tarih-i Naima. Bir ke re her ke sin “Bü yük Pet ro” de di ği ada mın adı bi zim mem le ket te “De li Pet ro”dur. Hü küm da ra ak lı ba şın da ha re ket et me yen bir çar gi bi ba kı lı yor. Çok il ginç ki bu ta bi ri bu gün bir ta kım Rus ya ta rih çi le ri ve Ale xan dre Ben ning sen gi bi Rus lar da hi çok doğ ru bu lu yor lar. Pro fe sör Ben ning sen bir Rus asil za de si dir, Türk-Rus ta rih çi si dir. Ün lü bir uz man dır. O açık ça yaz mış tır ma ka le le rin de: “Pet ro’nun yap tık la rı nı en iyi de ğer len di ren ler Türk ler dir, ona de li der ler di” di yor. Ta rih çi Ra şid dı şın da me se lâ, Meh med Ağa, bi zim Bü yük Pet ro dev rin de yol la dı ğı mız bü yü kel çi, Bü yük Pet ro’nun yap tı ğı o bü yük tö ren ler, as ke rî ge çit ler, ba lo lar, fa lan hep si ni tek cüm ley le ta rif edi yor: “Ça rın mas ka ra lık la -
GİRİŞ
rı...” 1757 yı lın da kı zı Ça ri çe Ye li za ve ta za ma nın da Rus ya’ya gi den El çi Şeh di Efen di ise, baş ka bir ba kış sa hi bi; ay nı Yir mi Se kiz Çe le bi Meh med Efen di gi bi ope ra ola yı nı şöy le ta rif edi yor: “Ha nen de ve sa zen de ler usul-i ga ri be ile li san la rın ca vel ve le per daz” ol duk la rı nı an la tı yor; fa kat bir otuz se ne son ra Mus ta fa Ra sih Pa şa, ki bü yük Ka te ri na’ya el çi ola rak git miş tir; Rus ya’nın mü es se se le ri ni ba ya ğı cid di bir şe kil de ta rif edi yor.12 Rus ya’nın ta ri hi nin o dö ne miy le uğ ra şan lar, onu çok en te re san bir kay nak ola rak de ğer len di ri yor lar: “İm pa ra tor luk ay rı bir bo yut tan göz le nip ta rif edi li yor” di yor lar. Ay nı dö nem de Vi ya na’ya gi den se fi ri miz ve Ber lin’e gi den se fi ri miz Ah med Res mi Efen di, o ül ke le ri ar tık çok fark lı şe kil de ta rif edi yor lar. Ba tı me de ni ye ti nin üs tün lü ğü bu se fa ret na me ler de or ta ya ko nu yor. De mek ki top lum la rın de ğiş me le ri sı ra sın da; di re niş, tas vip, çe şit li fi kir ler, ça tış ma lar sü re git mek te dir.
12
İ. Or tay lı. “Re forms of Pet ri ne Rus si a and the Ot to man Mind”, Journal of Turkish Studies, Har vard Uni ver sity, 1987, s. 45 vd.
21
Sultan Abdülhamid’in Grandük Nikola’nın ziyaretini iade etmek üzere Beylerbeyi Sarayı’na gelişi, Kaynak: The Illustrated London News, 13 Nisan 1878. (Ayşe Yetişkin Kubilay arşivi).
I
Ba tı lı laş ma Sü re ci ve Tep ki
De ğiş me fik ri, tav rı ve gi ri şi mi; tep ki yi ve tar tış ma yı da bir lik te ge ti rir. Bu üni ver sal bir olay dır. Her top lum da bu ka os ken di ne gö re ya şa nır, ama ina nıl maz ben zer lik ler de var dır. Do la yı sıy la Av ru pa lı lık ve Av ru pa lı laş ma 18. ve bil has sa 19. yüz yıl da bu top lum la rın or tak prob le mi ha li ne gel mek te dir. Şüp he siz ki tarz-ı ha ya tı mı zın de ğiş me si, bil has sa yö ne ti ci sı nıf la rın, ya ni top lu mun seç kin le ri nin uy gar lık an la yı şı nın, ta vır la rı nın de ğiş me si, in san la rı ra hat sız et mek te dir. Bu ra da çok il ginç di re niş ler var dır ve bu di re niş bi çim le ri nin ne Müs lü man lık la ne Or to doks Hı ris ti yan lık la alâ ka sı bu lu nur, on lar her kes için ge çer li dir. Me se lâ, Rus ya’da Slav ya no fil ler den, ya ni Slav bir li ği ni ve Rus ya’nın ken di di ni ve ana ne le riy le bu bir li ğin ba şın da ol ma sı nı sa vu nan Pans la vist ler den Kons tan tin Ak sa kov’un “Dö ne lim, Dö ne lim Şan lı Ma zi mi ze” di ye bir şi i ri var dır. Ak sa kov, Rus la rı Bü yük Pet ro re form la rı ön ce si Rus ya’ya dön dür me yi amaç la mak ta dır. Ne de ni de Bü yük Pet ro’dan son ra Rus ya’nın ki şi li ği ni, ah lâ kı nı kay bet ti ği, ru hu nu kay bet ti ği dü şün ce si dir. Ta bii ba tı lı laş ma baş la yın ca he men her şey çok düz gün, gül lük gü lis tan lık ol mu yor. Top lum sal mü es se se ler yı kıl dı ğı gi bi, ye ri ne
24
AVRUPA VE BİZ
ge ti ri len ler de hiç iç açı cı ol mu yor. Top lum mü hen dis li ği, in şa at mü hen dis li ği ne ben ze mez; is te di ği niz den çok, ön gör me di ği niz so nuç lar la kar şı la şır sı nız. Her kes bi lir ki 18.-19. yüz yı lın Rus ya’sı bir yan dan Ba tı ti pi il min, sa nat la rın ge liş ti ği, or du da bir ta kım re form la rın ya pıl dı ğı, öte ta raf tan çok fa kir şe hir le rin, son de re ce kö tü bir ula şım sis te mi nin ve her şey den ev vel de ada let siz bir zi raî ni za mın ya şa dı ğı ge niş bir ül ke dir. Rus ya’da köy lü lü ğün ya nın da serf lik, serf li ğin ya nın da hiç bir iş yap ma dan, ba zen Knez Vo ront zov’un ol du ğu gi bi, sa yı la rı 80.000’i, 100.000’i bu lan top rak kö le le ri ni ta sar ruf eden za de gâ nın bu lun du ğu, son de re ce ge ri ba zen or ta ça ğı ara ta cak bir top lum var dır. Böy le bir top lum da o za man ki du ru ma, so run la ra de va ara yan in san lar iki ka te go ri oluş tur mak ta dır lar. Bi rin ci züm re: “Az ba tı lı laş tık, Av ru pa’yı tak lit ede me dik, ora nın hu kuk ni za mı nı, ada let ni za mı nı, an la yı şı nı, ma lî an la yı şı nı, ik ti sa dî ni za mı nı tak lit ede mi yo ruz” der ken; di ğer le ri de, “Efen dim, böy le re za let le re gir dik, ola ca ğı bu dur” de mek te dir. Bun la rın ara sın da Mi hay lovs ki ve Ak sa kov gi bi cid di bil gi li adam lar da gö ze çar pı yor. Tıp kı 19. yüz yı lın Tür ki ye’si, hat ta bu gü nün Tür ki ye’si gi bi... Unut ma yın ki bu kav ga lar, biz den 100 se ne ev vel yo la çık ma la rı na rağ men Rus ya’da da sü rü yor. As lın da biz de de ğiş tik; ya ni bu gü nün Tür ki ye’si ni, 19. yüz yı lın bir Tür kü ve ya her han gi bir Do ğu lu su, me za rın dan kal kıp gör se, şa şı ra ca ğı na, ken di si ni kay be de ce ği ne, “Hay ret, bi zim Şark mil let le rin den bi ri nin di li ni ko nu şu yor lar; ama kim bun lar?” di ye ce ği ne hiç şüp he yok. Tür ki ye çok de ğiş ti; ama bu na rağ men hâ lâ bu ra da bi le bu tar tış ma çı kı yor ve Rus ya’da bi le bu gün be lir li akım lar, Rus ya’nın “ba tı lı laş ma” de nen olay lar la bu gir da ba düş tü ğü ne, ko mü nizm de nen ca na va rın da bu nun bir so nu cu ol du ğu na ve mem le ke tin bu ha le gel di ği ne işa ret edi yor lar; çün kü he pi niz bi li yor su nuz, du yu yor su nuz, şu an da Rus lar hiç iç açı cı bir ce mi yet de ğil! Bir ta kım in san la rın aç kal dı ğı, bir ta kım ih ti yar la rın evin den atı lıp öl dü rül dü ğü, öbür ta raf tan bir ta kım ah lâk sız la rın na sıl pa ra har ca ya ca ğı nı şa şır dık la rı, ada let siz ya pı sı olan bir top lum var Rus ya’da. “Bu ada let siz li ğin ne de ni ne dir?” de di ğin za man bir ta kım züm re ler ra -
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
hat lık la; “Slav ru hu nu, Hı ris ti yan lı ğın ru hu nu, iti da li ni ya ni ılım lı lı ğı nı kay bet miş ah lâk sız bir top lum” di yor. Onun için bu kav ga hiç bir za man bi te cek gi bi de ğil dir. Çok il ginç bir şe kil de bü tün Do ğu Av ru pa ve Or ta do ğu’da Ba tı lı la ra or tak bir isim ta kı lır, “Frenk” ya hut “Frank”. Hiç bir şey de ğiş mez. Es ki Rus ya me tin le ri ne ba kın, Frank lar dan, ya ni Ba tı lı lar dan söz eder. Bun la rın adı Rus ça da “Al man” kar şı lı ğı “Nem ze”dir. Top lum da ba tı cı lar var dır, Ba tı kar şıt la rı var dır. İran’a ba kın, bu ye ni ba tı cı gru ba “fe lâ ket ze de” der gi bi, “garp ze de gi” der ler. “Garp ze de gi”, ya ni garb lı laş ma nın fe lâ ke ti ne uğ ra mış şaş kın lar ka la ba lı ğı nın ha li ve dü şün me si... Bu te rim li te ra tür de, söz de ve si ya set te çok ya şa yan bir ke li me dir ve her za man için de ba tı lı laş ma biz de ki ba zı ez ber ci le rin tek rar la dı ğı gi bi: “Efen dim Ja pon la ra ba kın, ki mo no su nu çı kar mı yor, ken di âdet le riy le ya şı yor; ama lo ko mo ti fi alı yor” üs lu buy la yü rü mü yor. Hiç öy le de ğil. Hiç kim se lo ko mo ti fi yal nız ba şı na al ma mış tır. Lo ko mo ti fi alıp da ki mo no su nu üze rin de tut ma mış tır. O bir ef sa ne dir. 19. ve 20. yüz yıl lar da Ja pon de di ği niz, ön ce gö zü nü ame li yat et ti re rek işe baş la mış tır. Av ru pa lı ya ben ze mek için kı sık gö zü nü ame li yat et tir mek bu gün ko lay ola bi lir; ama 50-60 yıl ev vel bu nun tam bir çıl gın lık ol du ğu nu söy le me ye lü zum yok tur. Bu ame li yat lar ha len de vam edi yor. İran lı ha nım lar ara sın da da bu run ame li ya tı yay gın, biz de de sa rı şın lık... Sev se ler de, sev me se ler de Ja pon lar Garb mü zi ği ni din le me ye baş la mış lar dır. Ja pon lar ha len ope ra yı iyi ya pa mı yor; fa kat öbü rü nü tak lit et me ye ça lı şı yor, âdet le ri ni de ğiş tir me ye uğ ra şı yor lar, kıs men et ki-tep ki dö nem le ri var dır. Me se lâ, İkin ci Har bi yü rü ten le re “fa şist” di yor lar, böy le dir ama, ge le nek çi sa mu ray züm re si dir bun lar. İkin ci Har bi yü rü ten Baş ba kan Hi de ki To jo ve ta kı mı nı kas te di yo ruz. Garb lı laş ma yı be nim se yen grup lar ve ki şi ler ka dar be nim se me yen ler ve kar şı çı kan lar da da ay nı has ta lık araz la rı gö rü lü yor. Te zat lar bi zim ta ri hi miz de de çar pı cı bi çim de gö rü lür. Bi zim ta ri hi mi zin ilk mû kim el çi le rin den Mus ta fa Sa mi Efen di var dır. Bu nun ka le me al dı ğı bir de Avrupa Risalesi var. Efen di, Pa ris’te baş kâ tip lik, Vi ya na’da müs te şar lık ve en son Tah ran’da se fir lik yap mış tır.
25
26
AVRUPA VE BİZ
Hep gö rev le rin den az le di lip ge ri ge lir di. Dev rin va ka nü vi si Ah med Lüt fi Efen di, onun az li ni ken di örf ve âdet le ri mi zi önü ne ge le ne kö tü le yip, Av ru pa’yı câ nı gö nül den öv me si ne, bu me al de ki öl çü süz söz le ri ne bağ lar.13 İşin ga ri bi, bu ateş li Garb ta raf ta rı nın el çi lik ler de ki ika me ti de da hil, ne bu ra da ne de Av ru pa’da hiç bir Garb di li ni öğ re ne me yi şi dir. Bu fa ra zi Garb ta raf tar la rı ve fa ra zi Garb düş man la rı ya nın da, bu lun duk la rı Garb ül ke le ri ni ateş li bi çim de be nim se yen ve ya dış la yan lar da var dır. Ay nı şe kil de Mus ta fa Fa zıl Pa şa’nın ya nın da ha ri ce ka ça rak Ye ni Os man lı lar de di ği miz mu ha lif si ya sî gru bu oluş tu ran lar ve sa rık lı ih ti lâl ci Ali Sua vi ise, med re se eği tim li ol ma sı na rağ men Garb hu ku ku, La tin al fa be si, Av ru pa tarz-ı ha ya tı ve ka dın eşit li ği ko nu la rın da ra di kal garb cı gö rüş le re sa hip tir. Han gi si nin Ba tı dil le ri ni da ha iyi bil di ği ni bil mi yo ruz. Ba tı ve Do ğu dil le ri nin dör dü nü, be şi ni iyi ve pe ki yi de re ce ler de bi len Şem sed din Sa mi, Ah med Ve fik Pa şa, Maa rif Na zı rı Mü nif Pa şa gi bi ze vat ise, ne Garb ne de Şark pro pa gan da sı na gir me den çe vi ri yap mak ve an sik lo pe di ve lû gat ha zır la mak la ömür le ri ni ge çir miş ler dir ve sal ta na ta sa dık kal mış lar dır. Garb dil le ri ni ve dün ya sı nı ta nı ma dan ra di kal batıcı lık ya pan Do ğu lu oku muş ti pi ni en acı ma sız ca hic ve den ler den bi ri, iler de im pa ra tor lu ğu mu zun Arap eya let le ri ni par ça la yan ant laş ma ya adı nı ve re cek Mark Sykes’dır. Sykes, muh te me len İt ti hat çı la ra men sup po zi ti vist ve ateş li batıcı bir kay ma kam la ko nuş tuk tan son ra, “Ya rım ya ma lak Fran sız eği ti mi nin yı kı cı et ki le rin den” söz edi yor. Sir Mark Sykes “hür ba sın, öz gür lük” gi bi kav ram la rı bil me den kul la nan bu ra di kal me mur için böy le di yor. Öbür ta raf tan ay nı böl ge de (Pa lu) za val lı Er me ni le ri if sad eden, dış dün ya hak kın da yan lış bil gi ler ve rip kış kır tan ya ban cı lar dan (mis yo ner ler den) şi kâ yet edi yor. Müteakib olay lar, bu olay la rı ya ra tan lar, ka tı lan lar ve ce re yan tar zı na bak tı ğı mız da Sykes pek hak sız da sa yıl maz. Ba tı kül tü rü ve dün ya sı Do ğu’da dar bir çev re nin dı şın da fark lı bir gö rü nüm le il lüz yon ha lin de ya yı lı yor du.14 Ba tı lı lar, ba zı 13 14
Mus ta fa Sa mi Efen di, Avrupa Risalesi, İs tan bul 1256/1840. Sir Mark Sykes, The Caliphs’ Last Heritage, Lon dra, 1915, s. 365-366.
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
Ba tı ku rum la rı nı Do ğu lu lar için lüks ola rak gö rü yor du. Ni te kim Mark Sykes’a ben zer bir tu tum için de olan ün lü hu kuk çu A. Bat bi e, Na pol yon dö ne mi nin san sür mev zu atı nı (ya yın ön ce si san sür) Fran sa için olum suz; fa kat bu nu ik ti bas eden Rus ya ve Os man lı İm pa ra tor lu ğu için uy gun bu lur.15 Öte yan dan Ba tı tar zı ha ya tı re fah la, Do ğu lu kül tür ve gün lük ha ya tı ise se fa let le ay nî leş ti rip mu ka ye se et mek mo da ol muş tu. Ge nel de iki ce mi ye tin ha ya tı nı ve kül tü rü nü ya kın dan ta nı ma yan Os man lı lar, se fa let ten nef ret et tik le ri öl çü de ba tı cı ol muş lar dır. Za ma nın da çok ça oku nan bir ri sa le Tüc car za de İb ra him Hil mi’nin Avrupalılaşmak baş lık lı ese riy di. Ya yın ha ya tı mı zın bu ün lü ki şi si ken di ni ye tiş ti ren bir ay dın dır. Av ru pa’da bu lun ma mış tır, da ha doğ ru su öm rü nün be lir li bir saf ha sın dan son ra ba zı yer le re ge zi ler yap mış tır ve mü şa he de le ri ne gö re, Garb-Şark ay rı mı ve garb lı laş ma mo del le ri öner mek te dir. Dik ka ti çe ken hu sus, göz lem le ri nin yay gın, ka bul gö ren ve ya bol ca tek rar la nan göz lem ve öne ri ler ol ma sı dır. Bu gi bi göz lem ve fi kir le ri baş ka la rı da öne sür müş tür. İb ra him Hil mi’nin “Av ru pa lı laş mış ai le” de di ği, her şey den ön ce İs tan bul’un be lir li semt le rin de or ta ya çı kan zen gin bü rok rat ve ya ta ba bet ve tüc car lık gi bi ser best mes lek le ge çi nen ai le ti pi dir. Es ki tip ai le ise, şeh rin bü yük ke si min de ya şa yan fa kir İs tan bul ai le si dir. Fa kir ol du ğu için im kân la rı kı sıt lı, eği ti mi kıt ai le fert le rin den oluş mak ta dır. Ba tı lı la şan, zen gin le şen ai le nin, na sıl bir kül tü rel se yir iz le di ği za ma nı mız sos yo lo ji si nin mev zuu dur; ama her hal de İb ra him Hil mi’nin çiz di ği por tre ve kom po zis yon ile bu gi bi ai le le rin bü yük öl çü de bir alâ ka sı yok tur.16 Gar bı bil me den se ven ler ol du ğu gi bi, hiç gör me den ve bil me den nef ret eden; Garb lı bi rey ve ai le için tas vir ler de bu lu nan lar da var dır. Her iki gru bun ih sas la rın da doğ ru luk pa yı ola bi lir; ama Do ğu lu lar, Ba tı hak kın da ka le me al dık la rı ba zı se ya hat na me ler den de an la şıl dı ğı üze re, bu dün ya yı yü zey den ta nı mış lar dır.
15 16
A. Bat bi e, Traité de Droit public et administratif, Pa ris, 1885, s. 187. Tüc car za de İb ra him Hil mi (Çı ğı ra çan), Avrupalılaşmak. Felâketlerimizin Esbabı, İs tan bul, 1332/1916.
27
28
AVRUPA VE BİZ
Ba tı lı laş ma uzun kar ma şık bir sü reç. Te mel le ri uzun za man da atı lı yor. Ba tı lı laş ma kı sa za man da olup bit mi yor. Ja pon ya için tek rar la nan şu dur: 1854’te Com mo do re Perry gel miş; ge mi ler top la rı li ma na teh dit kâr bi çim de çe vir miş ler, Ja pon lar da kork muş, “Hay di ba tı lı la şa lım” de yip işe baş la mış lar. Bu bir ef sa ne. Ja pon ya, 16. yüz yıl da Ba tı lı la rı sok ma dı li man la rın dan içe ri; çün kü ti ca rî ka pa si te si, den ge si mü sa it de ğil di bu na, ama it hal edi len fa kir ha mu le nin için de her za man ki tap var dı. Bu ko nu ya eh li yet le de ği nen mes lek ta şı mız Sel çuk Esen bel’in ça lış ma la rı na ba ka lım: Ja pon ya’da 16. asır dan be ri ba ba dan oğu la ır sî ola rak ge çen bir mü ter cim lik var, böy le bir dal, mes lek var.17 Bun lar ki tap çe vi ri yor. Her ki ta bı çe vi ri yor. Bo ta nik, kim ya, tıp bil has sa. O tıp ki tap la rı çev ri li yor, ona gö re ka dav ra da ke si li yor ve ana to mi ya pı lı yor. Me se lâ Rus ya’da o sı ra da ka dav ra teş ri hi ya pıl mı yor, Tür ki ye’de ise hiç ya pıl mı yor. Çok meş hur olay dır bi lir si niz; Bü yük Pet ro 17. as rın so nun da Hol lan da’ya git ti ğin de (bu, bir ça rın, bir dev let re isi nin nor mal ge zi si de ğil, çok uzun bir ika met ti) ora da bir ta kım mü es se se le ri tet kik et ti. Hat ta Bü yük Pet ro, ken di si ge mi ya pım çı rak lı ğı öğ ren miş, çı rak ve kal fa ol muş, be rat al mış tır. O sı ra da ka dav ra bu gün kü gi bi ke sil mez di; ya ni mik rop mef hu mu he nüz bu gün kü gi bi bi lin mi yor du. Fe nol kul la nıl mı yor ve ce se di açık ta teş rih edi yor du cer rah lar. Bil has sa Hol lan da, tıp ta ri hin de Bo log na’dan son ra ana to mi nin en ge liş ti ği böl ge ler den bi riy di. Ame li yat la rın da en fen nî si ni ya par lar dı (o çağ için bu fen de di ğin, af yon la ve ya fa kir le ri ucuz ol sun di ye dü pe düz şa rap içi rip uyuş tu ra rak ame li yat yap mak tı). Çar ve maiyyeti açık ta ça lı şan cer ra hın ya nın dan ge çer ken ce set ko ku yor; ça rın maiyyetin de ki Rus soy lu la rı, bo yar lar, bu run la rı nı tu tu yor lar. Pet ro on la ra ba ğı rı yor; “O âlim ce set üze rin de ça lı şı yor, siz bur nu nu zu tu tu yor su nuz, yak la şıp öğ ren mez se niz, ce se di diş le ri niz le par ça lat tı rı rım si ze.” Me se lâ, 18. yüz yıl da Rus ya’da baş la yan ka dav ra üze rin de ki ana to mi ça lış ma sı Tür ki ye’ye 17
Sel çuk Esen bel, “Ja pon Eği tim Mo de li ve Do ğu Ba tı So run sa lı”, Toplum ve Bilim, 25/26, s. 25 vd.
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
19. yüz yıl da, Mek teb-i Tıb bi ye sa ye sin de gel di. Ja pon ya ise, bu nu 16. asır dan be ri ya pı yor, tıp kı Hol lan da lı lar gi bi. Tıp il mi nin adı Ja pon ya’ da “Hol lan da bi li mi”ydi. On lar Kant’ı ta nı yor lar dı. Biz Kant’ı ne za man ta nı dık? 19. yüz yıl da ve yan lış ola rak ta nı dık. Bü tün kav ram la rı yan lış çe vir mi şiz. Ja pon, Kant’ı ve di ğer le ri ni za ma nın da ta nı yor. De mek bu batılılaş ma ak şam dan sa ba ha ola cak bir şey de ğil; çün kü bir ke re in san la rın tarz-ı ha ya tı nın, dün ya gö rü şü nün ze de len me si söz ko nu su, di ren me söz ko nu su ve o di renç do la yı sıy la da de ğiş me nin ya vaş ya vaş sa pa rak oluş ma sı söz ko nu su. Me se lâ hu kuk re for mu na çok ön ce den 19. asır da baş la mı şız. Bu na kar şı lık, Ro ma ni zas yon sü re ci ni an cak 1926’da ta mam la ya bil mi şiz. Tür ki ye’de hu ku kun Ro ma ni zas yo nu ta mam bir asır lık sü reç. Bir top lum, ti ca ret hu ku ku nu, iç ti ca re ti ni, de niz ci lik hu ku ku nu, de niz ti ca ret hu ku kunu ala bi lir, hat ta ce za hu ku kunu ala bi lir. Os man lı Dev le ti Fran sız ce za ka nun la rı nı al dı; ama İs lâm ce za hu ku ku olan “uku bat” ile Av ru pa ce za pren sip le ri, iki si bir ara da yü rü dü; bu bir düa lizm di. Cev det Pa şa, Av ru pa (Fran sız) Me de nî Ka nu nu’nun ka bu lü gün de me ge lin ce, bu nu ön le mek için İs lâm hu ku ku nun pa ra lel mev zu atı nı Mecelle baş lı ğıy la ko di fi ye et ti, ama ai le hu ku ku na hiç eli ni sü re me di; çün kü has sas ko nu dur. Ja pon ya ise, Os man lı’ya ve Rus ya’ya gö re bu ko nu da da ha ça buk dav ran dı. 1894’te, hem de bi zim gi bi İs viç re Me de nî Ka nu nu’nu de ğil; çok da ha so yut, kar ma şık, da ha doğ ru su iyi hu kuk bil me yi ge rek ti ren bir ifa de ye sa hip olan Al man Me de nî Ka nu nu’nu ik ti bas et miş tir. Biz 1926’da Al man Me de nî Ka nu nu’nu ter cü me ve adap te et sey dik epey güç lük çe ker dik. Bi zim o za man ki ca mia nın hu kuk bil gi le ri bu na mü sa it de ğil di. 1926’da bi ze Prof. Hirsch ve ya Prof. Schwarz gi bi le ri nin gel me si de söz ko nu su de ğil di. He nüz Al man ya’da ki Hit ler fe lâ ke ti ufuk ta gö rün me di ği için biz o pro fe sör le rin ora dan ka çıp ge lip bi ze hu kuk öğ re te ce ği ni bi le mez dik. Hu kuk eği ti mi de nen dal ba ya ğı zor dur. Oy sa Ja pon ya bu eği ti mi da ha ev vel be cer miş, 19.yüz yı lın so nun da bu Ro ma ni zas yon sü re ci ni ta mam la mış tır. De mek ki batılılaş ma ko nu sun da, “Biz ana ne mi zi ko ru ruz, ana ne mi zi ko -
29
30
AVRUPA VE BİZ
ru ya rak tek ni ği alı rız” gi bi yo rum ve pro je ler ma ale sef yü rü mü yor. Ba tı lı laş ma nın re çe te si o ka dar ba sit de ğil; ha ya tın bü tün kom par tı man la rın da ki de ğiş me yi bir lik te yap ma nız ge re ki yor. Bu nun için top lu ma na sıl bir yön len dir me ve ha re ket ve re cek si niz, eği ti mi na sıl ayar la ya cak sı nız, bü tün bun lar san cı lı so run lar dır. Bu so run lar yu ma ğı Tür ki ye’nin gün de min de, o gün den bu gü ne hep var ol du ğu gi bi, bun dan son ra da var ola cak tır. As lın da bi zim için var olan me se le Av ru pa için yok mu dur? Var dır. Ya ni İs kan di nav lar la Al man lar, on lar la bir lik te Bri tan ya lı lar, der ken İtal yan lar, İs pan yol lar bir ara ya ge le cek ler, bir tarz-ı ha ya tı ya şa ya cak lar. Bu na sıl müm kün ola cak? Gö rü nüş te bü tün Av ru pa la ik leş miş, ki li se ile dev le ti ayır mış; ama “ki li se ile dev le ti ayır dı nız” di ye Ka to lik lik, İs pan ya’nın ve İr lan da’nın he le Po lon ya’nın hat ta İtal ya’nın ha ya tın dan çık mış mı ta ma men? Bun lar na sıl ola cak da Pro tes tan tar zın ve kül tü rün içi ne gir miş İs kan di nav la, Al man la ya şa ya cak lar ve ya Ma ca ris tan için Ka to lik lik ne dir? Fran sa için ne dir? Fran sa için mev cut olan Ka to lik lik, Ma car lar ve Po lon ya lı lar için ay nı şey de ğil dir; çün kü Po lon ya ve Ma ca ris tan Ka to li sizm siz dü şü nü le mez. De mek ki ben zer prob lem ler dü nün Av ru pa’sın da ol du ğu gi bi, bi zim za ma nı mız da da mev cut tur. Kuş ku suz Hı ris ti yan mezheb le rin bir bi ri ne kar şı ko nu mu ile İs lâm ay nı şey de ğil dir. Bu fark lı lık lar bir ara da ger çek ten gü zel lik mi, yok sa tat sız lık mı ya ra ta cak? “Ba tı Tür ki ye’yi dış la mış tır” slo ga nı çok te laf fuz edi lir. Ba tı Tür ki ye’yi ken di için de gör mü yor; biz de Av ru pa’yı ken di miz le bir lik te gör mü yo ruz. Geç miş asır lar da bu nu çok açık bir şe kil de söy le yip ifa de edi yor duk; bu gün da ha ka pa lı bir şe kil de ifa de edi yo ruz. Bu gün bi zim için hâ lâ Ba tı Ba tı’dır, ger çi bir ta kım ku rum la rı be nim se mi şiz; ama bir ta kım ko nu la rı ve zıt lık la rı tar tış ma yı da ta bu ad de di yo ruz. Kı sa ca sı, bun lar ar tık tar tı şıl maz, bu yo la gir dik, “Av ru pa ile bir le şe ce ğiz” di yo ruz. Bu, ga rip inat çı bir tu tum dur. Tür ki ye şu sı ra lar bu ko nu da ki ay rı lık la rı tar tış ma yı, abart ma yı, vur gu la ma yı –Türk çe ta bi riy le ya ra yı san cı ma yı– hoş gör me mek te dir. Ya ni iti ci bir tu tum için de dir, bu bir de ve ku şu po li ti ka sı ve il ginç bir yak la şım dır. Tür ki ye’nin ba tı lı laş ma ta ri -
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
hin de res men 70 yıl lık bir ha zır lık dev re si söz ko nu su dur; fa kat ba tı lı laş ma so ru nu, ba tı lı laş ma ola yı, hiç şüp he yok ki çok da ha es ki dir. Bu es ki me se le nin or ta ya çı kı şı önem li dir. “Frenk” de di ği miz dün ya, bi zim le bir lik te Do ğu lu Hı ris ti yan la rın da “Frank” de di ği dün ya, na sıl gi ri yor bi zim içi mi ze bu nun üze rin de dur ma mız ge rek mek te dir. Ev ve lâ or du la rıy la gel mek is te di, ya ni di re ne me di ği niz tak dir de, or du la rıy la ül ke yi is ti lâ ede cek ti. O tak dir de, as ker li ğin ıs la hı son de re ce önem li bir me se le dir. Me se lâ II I. Ah med dev rin de ya şa nan bir olay var: Ba ru tu pat la tıp gül le yi at tık tan son ra top bir den bi re çok kir le ni yor. Ba rut ar tı ğı dol du ru yor içi ni ve böy le bir kaç atış tan son ra âde ta tı ka nı yor nam lu, onu te miz le me niz lâ zım yok sa ters pat la ma ola bi lir. Bu nu fır ça lar la te miz le ye cek si niz! Na sıl te miz le ye cek si niz o tunç dök me nin üze rin de ki ba rut ar tı ğı nı? Öy le her fır ça te miz le ye mi yor; bir tek fır ça var da ya na bi len, do muz kı lın dan fır ça. Bu, bü yük bir me se le olu yor. “İs lâm Or du su’nun top la rı nı do muz kı lıy la mı te miz le riz?” di ye me se le çı kar tı yor bir ta kım grup lar. Bu, ye cu zu, la ye cu zu –ca iz dir, ca iz de ğil dir– mü na ka şa sı nı kes mek için o sı ra da ca iz dir di ye fet va çı kar mak is te yen adam: “Ca mi le rin han gi fır çay la ba da na sı nı ya pı yor su nuz?” di ye so ru yor. On lar da do muz kı lıy mış. Bu ra da me se le sa de ce do muz kı lı de ğil, bir ra hat sız lık var. Ya ni 15. yüz yıl da za ma nın bü yük top ha ne le rin den bi ri ni mey da na ge ti ren, za ma nın ter sa ne le rin den bi ri ni ku ran dev le tin, ar tık ni za mı nı de ğiş tir me si söz ko nu su. Ra hat sız lık ya ra tan do muz kı lın dan çok, bu ni zam de ği şik li ği. Cer rah ye tiş ti re cek si niz, as ker te lef ol ma sın di ye. Es ki den cer rah yok muy du, var dı; ama, o cer rah ar tık işe ya ra mı yor. Or du için ye ni tip cer rah ye tiş ti re cek si niz; onu im ti han ede cek si niz, ona gö re dip lo ma ve re cek si niz, bu iş lem bir ta kım in san la rı gay ri mem nun ha le ge ti ri yor. Yo baz lar mat baa ya kar şıy mış. Pe ki ama, ye te rin ce oku yan ol sa, ki tap lar Ve ne dik’te ba sı lır ge lir (Vi ya na ve Ve ne dik’te o za man Arap harf li mat baa lar var ve Türk çe ki tap ba sı lı yor). Ni te kim Er me ni Me hi ta rist le ri Arap ça İn cil ba sı yor lar, Türk çe İn cil ba sı yor lar es ki harf ler le, ge ti ri lip bu ra ya da ğı tı lı yor. O ge lir de baş ka ki tap gel mez mi? Me se le o de ğil. Me se le, ki tap okun mu yor za -
31
32
AVRUPA VE BİZ
ten; el yaz ma sı ye ti yor, bir eser den 50 kop ya ol sa –en yük sek ta lep de odur– ora dan ora ya do la şıp bir ki şi oku yup, 50 ki şi din li yor ve mak sat ha sıl olu yor. O top lum da her eve kü tüp ha ne ku rup, ki tap dol dur mak di ye bir has ta lık yok bu gün kü gi bi. Ya hu di ler, Er me ni ler mat ba a kur muş da bir şey mi ol muş; par lak bir ne ti ce mi ha sıl ol muş? 200-300 se ne de bir kaç du a ki ta bı ve ede bî ki tap la ye tin miş ler. Bas tık la rı ki ta bın kaç ka lem ve kaç adet ol du ğu na bak ma lı... Ni te kim Rus ya’ya mat ba a 16. asır da gir di; ama ne ba sıl dı? Asıl ki tap ba sıp oku ma 18. yüz yı lın işi dir. De mek ki ki ta ba kar şı ta lep yok tu. Bu ger çek çi bir ba tı lı laş ma kıs ta sı de ğil dir. Ba tı’nın ha ya tı na gi rer ken, in san la rın psi ko lo jik di re niş nok ta la rı var dı. Ba zı di ya log lar var dır ki ki tap la ra ka dar geç miş tir. Hat ta çok il ginç di ya log lar ec ne bî dil ki tap la rı na ka dar geç miş tir. Me se lâ, 17. asır da Ja cob Nagy Har sa bany di ye bir Ma car ge li yor ve Türk çe Öğ re tim El Ki ta bı ya zı yor; Türk çe öğ ret mek için ka le me alın mış –La tin ce/Türk çe– ve Türk çe nin La tin harf le riy le ya zıl dı ğı ilk ki tap lar dan bi ri bu... Me se lâ şöy le baş lı yor: Ya nın da ki, “Ört ba şı nu, ayup tur” di yor.18 Bu ra da kul la nı lan di ya lo gun Türk çe si nin pek hoş ve bu gün kü ne ya kın ol du ğu nu gö rü yo ruz. De mek ki şap ka çı ka rıp-şap ka giy mek ten baş la yan bir kül tür ça tış ma sı her ke sin dik ka ti ni çek miş. Bu ra da ki ters lik ten baş la ya rak, ve ya “Siz böy le te miz le nir si niz, biz böy le ab dest alı rız”; “Sen bu nu yer sin, ben bu nu ye rim”den baş la ya rak Ba tı ile bir kül tür çe kiş me si var ve bu so ğuk luk, çok üni ver sal bir şey dir. Ba tı in sa nı na ba kış tar zı, Al man’a ba kış tar zı, Rus ede bi ya tın da na sıl sa biz de de öy le dir. Çok il ginç bir şey dir, 20. yüz yı lın ba şı na gel miş olan Rus ya, ar tık zan ne der si niz ki ba tı lı laş mış tır. Ha yır! Hâ lâ Ba tı lı la ra kar şı nef ret du yu yor lar, şüp he du yu yor lar, uzak lık du yu yor lar. Me se lâ, 20. yüz yıl ba şı nın ün lü Rus ya za rı Kup rin’in Yama ad lı ti yat ro ese ri bir ge ne lev de ge çer. Ge ne le vin pat ro nu bir Al man ka dın dır. Rus ya’ya gel miş yer leş miş ler den bi ri dir. O kö tü Al man ak sa nı ve bo zuk Rus ça sıy la ge ne lev 18
György Ha za i, J. Nagy-Har sa bany, Das Osmanisch Turkische im XVII Jahrhundert, Bu da peş te, 1973.
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
sa kin le ri ne gün lük di rek ti fi ve rir: “Ben si ze di sip li ni öğ re ti rim, Rus lar ap tal ve tem bel bir mil let tir, di sip lin yok tur, si ze di sip li ni öğ ret mek lâ zım, böy le çok iş çı kar.” der. Kup rin onun ak sa nıy la il ginç bir bi çim de; Ba tı lı nın Rus ya’yı hâ lâ Şark lı ola rak gör dü ğü nü be lir tir; ama bir yan dan da Ba tı’ya ki ni ni ku sar. Rus ya hâ lâ ken di ni Şark lı ola rak gör mek te dir. Öy le dir. Hâ lâ iki dün ya bir bi ri ne zıt tır ve bu zıt lık lar ba zen ko me di ye, hic ve va ra cak şe kil de ifa de edil mek te dir. Onun için Tan zi mat ede bi ya tı na bak tı ğı nız za man, bil has sa Ah med Mid hat Efen di’de “Ba tı lı böy le dir, Şark lı böy le dir, Be yoğ lu böy le dir, İs tan bul ta ra fı böy le dir” ede bi ya tı nı bü tü nüy le gö rür sü nüz ve Fe lâ tun Bey’le Ra kım Efen di’nin ki şi li ğin de bu iki zıt tip çi zi lir. Bi ri si işi ni ya pan, ter bi ye li bir Os man lı, di ni ne ve ana ne si ne bağ lı; öbü rü zı pır, batılılaş ma me rak lı sı, alay ko nu su dur. Me se lâ, Tan zi mat dev ri nin meş hur bü rok rat la rın dan bi ri, “Mah şer Mi dil li si” de nen Kâ mil Bey, Fu ad Pa şa’nın ka yın bi ra de ri dir, “Al tın cı Dai re Be le di ye Rei si” ol muş tur (Be yoğ lu Be le di ye Baş ka nı). Onun Fran sız ca sı ile çok alay edi lir. “Les affaires sont devenues fourchette: İş ler ça tal laş tı”, ve ya “Ol bâb da ira de efen di min dir; à cette porte irade à mon seigneur” gi bi çe vi ri le ri alay ko nu su dur. Bu Kâ mil Bey, sah te, kö tü ba tı lı laş ma ör ne ği ola rak gös te ri len tip ler den dir. De mek ki 18. yüz yıl dan 19. yüz yı la ge çiş te bi le Ba tı kar şı sın da bu tür ikir cik len me ler; bu tip dö kül me ler var dır.
Türk’ün Gö zün de Av ru pa lı Ba zı ve si ka lar üze rin de du ra lım: Kı rım Sa va şı, bi li yor su nuz Os man lı Dev le ti’nin Rus ya kar şı sın da ki ölüm ka lım sa vaş la rın dan bi ri si dir. Bu, Türk ce mi ye tin de Ba tı’ya kar şı is ter is te mez bir yu mu şa ma mey da na ge tir miş tir. Bir ta kım ta rih li te ra tü rü müz de umu mî nok ta şu dur: Mus ta fa Re şid Pa şa ba tı cıy dı; fa kat on dan da ha be te ri Fu ad Pa şa’ydı. Bun lar se fa ret aja nıy dı, Ba tı lı la ra her şe yi ver di ler. Ta bii ki bun lar mes net siz de ğer len dir me ler. 1853’te sa va şa gi ri yor su nuz Rus ya ile ve o sa vaş ta Ba tı lı lar si zi des tek li yor lar. Ger çi çı kar için des tek le di ler; fa kat şu nu gö rü yor İs tan bul aha li si:
33
34
AVRUPA VE BİZ
Gen ce cik ço cuk lar ge mi le re bi ni yor, ora ya sevk edi li yor, gel mi yor ya da sa kat ge li yor. Ya ni “o gâ vur”, ilk de fa bi zim için ölen, bi zim ço cuk la rı mız la bir lik te çar pı şan, on lar la bir lik te ölen, on lar la bir lik te sa kat ka lıp dö nen adam. Do la yı sıy la Türk ka mu oyun da “gâ vur” di ye ba kı lan ve “Frenk” de nen bu in sa na kar şı bir yu mu şa ma mey da na gel di ği açık tır. Bu çok il ginç bir ge liş me; çün kü on dan son ra yan ya na ya şar ken ba zı ta viz le rin ve ril me si söz ko nu su olu yor. Bu ta vi z sa de ce dev let dü ze yin de de ğil, âde ta ka pa lı bir kon trat sis te miy le, sos yo lo jik bir kon trat sis te miy le bü tün ka vim, bü tün bir mil let tarafından veriliyor. Ba tı lı bi zi çok ön ce den be ri in ce le me ye baş la mış. Biz ise Ba tı’yı ta nı mı yo ruz. Na dir is tis na Ev li ya Çe le bi’dir. Bu çok ger çek tir, ya ni Ev li ya Çe le bi’yi oku du ğu nuz za man muh te şem say fa lar gö rür sü nüz.19 Bir ke re her bi ri nin li sa nı ko nu sun da ör nek ler ve ri yor. Ör nek ler le Bav ye ra leh çe si ni kay de di yor. Ev li ya Çe le bi’nin ku la ğı o ka dar iyi ki, bi ze bir sü rü Kaf kas dil le ri ni, leh çe le ri ni kay det miş tir. Bu gün ba zı Kaf kas leh çe le ri kay bol muş ne re dey se. Fi lo log lar dört el le sa rı lı yor yaz dık la rı na. Keş ke Arap harf le riy le yaz ma sa; çün kü ses li ler ol ma dı ğı için her za man ve re mi yor fo ne tik kar şı lı ğı nı kay det ti ği ke li me le rin... Bav ye ra leh çe siy le cüm le ler yaz mış. Ev li ya’da Ba tı lı yı ta nı ma var. Ba tı dev let sis te mi nin ta ri fi var. Me se lâ, çok il ginç bir şey, bir lik te Vi ya na’ya git ti ği El çi Ka ra man lı Meh med Pa şa (Bey ler be yi dir) şeh re at la mı gi ri le cek, ara bay la mı gi ri le cek tar tış ma sı ya pı yor. Kay zer’in adam la rı, “Ara ba yol la ya ca ğız, ona bi ne cek si niz” di yor lar. Bey ler be yi di yor ki: “Biz de ara ba ya ka dın lar bi ner, biz at la ge le lim”; öbür le ri, “at la sırf Kay zer ge çer şe hir ler den” di yor lar. Ce vap: “Bi zi alâ ka dar et mez”. Son ra se fa ret he yet le ri do yu ru lu yor du, bi li yor su nuz. Bil has sa biz de İran ve Avus tur ya’dan ge len ka la ba lık el çi lik le ri bes le mek, geç tik le ri şe hir ler için bir yük tü. Ta bii kar şı lı ğı da ve ri li yor du. Avus tur ya lı yet ki li ler: “İş te bu ka dar ye mek ge le cek” de yin ce, “Yok bu yet mez” de ni yor. Avus tur ya lı lar, “O za man bu mik ta rı ver mek için mer kez den izin ala ca ğız” di yor lar. Pa şa: “İki kap ye mek için İm pa ra to ra mı so ru 19
Ev li ya Çe le bi, Seyâhatnâme, I-X, İs tan bul, 1896-1938.
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
yor su nuz? Ne nâ kis bir şey, biz ön ce ka le yi fet he der, son ra pa di şa hı mı za ha ber ve ri riz” di yor. Bu il ginç bir kar şı laş tır ma. Os man lı be lir li çağ lar da Ba tı’yı me rak öte sin de cid di yet le in ce le me di. Müs lü man için Müs lü man dün ya sı nın dı şın da ki böl ge dârü’l-harb’dir ve ora da ya şa yan lar har bî dir. On lar içe ri de ya şa yan gay ri müs lim den de fark lı dır, içe ri de ki gay ri müs lim zım mî dir. Be lir li ver gi ler le, mü kel le fi yet le ri kar şı lı ğın da hi ma ye edi lir. Hal bu ki teo rik ola rak bir har bî öl dü rül me li dir, ma lı da yağ ma lan ma lı dır. Bu nun is tis na sı an cak “aman” (ga ran ti izin) ala rak ge len har bî için söz ko nu su dur. Dik kat edin ge len is ter se fir, is ter ha cı, is ter tüc car ol sun sta tü fark et mez. Bu ku ra lın na sıl yu mu şa tı la ca ğı söz ko nu su dur; ara da bir ahit na me ola cak tır, aman ve ri le cek tir de dik. Bu şart lar tah tın da har bî bir mem le ket te bir Müs lü man tüc ca rın bu lun ma sı ve ya el çi nin bu lun ma sı da müm kün dür; fa kat yer le şip ya şa ma sı söz ko nu su de ğil dir. İs lâ mi yet bu nun hu ku kî vec he si ni dü zen le me miş tir. Tam ak si ne En dü lüs lü hu kuk çu lar dan Van şa ri sî’ye ba kar sa nız, “En iyi ve adil ida re edi len bir har bî ül ke de (ke fe re ül ke si; di yar-ı küfr de de nir) ya şa mak tan sa, en za lim ve kö tü ida re edi len İs lâm ül ke sin de ya şa mak ev lâ dır.”20 İl ginç bir ku ral ve ictihad bu; çün kü iyi mu ame le gör dü ğü yer de azın lık lar erir ler (asi mi le edi lir ler). İs lâm Hu ku ku’nun, En dü lüs’ün düş me sin den son ra va’zet ti ği ku ral, Müs lü ma nın har bî ül ke de ya şa ma ma sı dır. “Göç edin” di yor ve Müs lü man lar el den çı kan ül ke den dai ma göç eder. Ne za man bu ül ke ler de ka lıp, ya şa ma ya baş la mış lar? Çün kü Os man lı dev rin de ar tık ko lo ni ler de ki Müs lü man sa yı sı ba ğım sız hü küm ran İs lâm ül ke le rin de ki ni ne re dey se kat be kat geç miş, 19. asır da dün ya da 300 mil yon Müs lü man ya şı yor sa, İran ve Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda otu ran lar bu nun dört te bi ri bi le de ğil... Do la yı sıy la 200 kü sur mil yon in san, Hin dis tan, En do nez ya, Do ğu Af ri ka, Rus ya gi bi har bî ül ke ler de, ko lo ni ler de ya şı yor. An cak bu za man da biz Ba tı’yı ta nı ma ya, Ba tı üze rin de dü şün me ye baş la mı şız ve bu ta bii so ğuk kan lı bir dü şün me ol ma mış. Son de re ce fev rî, ha ma sî de di ği miz bir si ya 20
B. Le wis, The Muslim Discovery of Europe, New York, 1982, s. 67.
35
36
AVRUPA VE BİZ
sî söy lem le or ta ya çık mış bir Ba tı dün ya sı tas vi ri söz ko nu su. Ama Tür ki ye, ya ni 19. yüz yıl da Os man lı İm pa ra tor lu ğu –sa de ce Ba tı’yı de ğil– İran’ı da ta nı ma mak ta dır. Ba tı lı laş ma da ikin ci ka te go ri ül ke ler den Ja pon ya ve Rus ya’dan far kı mız bu dur; çün kü on lar ya şa dık la rı ve ya kar şı kar şı ya kal dık la rı dün ya yı biz den da ha iyi in ce le yip öğ ren mek du ru mun day dı lar ve bü tün dün ya yı çok iyi öğ re ni yor lar dı. Biz de ise, bu has ta lı ğın, bu ih ma lin, bu na kî se nin, bu gün de de vam et ti ği ni söy le mek müm kün dür.
Ba tı lı laş ma Ola yı nın Ne de ni ve Na sıl Kar şı lan dı ğı Türk batılılaş ma sı adı kon ma dan ve üze rin de tar tı şıl ma dan za ru rî se bep ler den ötü rü baş la mış tır. Bu sü reç le kar şı la şın ca ve içi ne gi ri lin ce Ba tı (ya ni Av ru pa’nın ba tı sı) tar tı şıl ma ya baş la mış tır. Bu ola yın et ra fın da da ide olo jik tu tum alan grup laş ma lar or ta ya çık mış tır. Do la yı sıy la Tür ki ye’de sağ ve sol, ser ma ye nin, iş gü cü nün ve bö lü şüm kav ga sı nın et ra fın da oluş mak tan çok bir kül tü rel se çi min, bir tarz-ı ha yat se çi mi nin ve bun la rın mü mâ si li olan fark lı dün ya gö rüş le ri nin adı ol muş tur. Ba tı lı laş ma ise as ke rî bir im pa ra tor luk ta, as ke rî ne den ler le baş la yan bir de ği şim dir ve kar şı de ği şim ha re ke ti de bu na gö re de ğer len di ril me li dir. Hiç şüp he yok ki –okul ki tap la rın dan da ha tır lı yo ruz– İkin ci Vi ya na Ku şat ma sı de di ği miz olay, bi zim ta ri hi miz de çok önem li gö rül müş tür, bu doğ ru dur. Bi rin ci si, ilk de fa top rak kay bıy la ne ti ce le nen en uzun harp ti. Son ra, üze rin de du rul ma yan di ğer bir hu sus, bi zim or du la rı mız ri cat et me yi pek bil mez ler di. Ri cat, Mac hi avel li’de de var dır. Es ki Ro ma or du sun dan far kı mız bu dur. Machi avel li, di sip lin li or du mef hu mu üze rin de du rur ken, Ro ma or du la rı na işa ret eder, ki doğ ru dur; çün kü Ro ma lı lar ri cat et me yi bi lir ler di. Bu ra da pa ran tez aça rak ko nu şa yım. Ro ma lı lar bir yer de sa va şa git ti ği za man, me se lâ, Bar bar lar de dik le ri o za man ki Ger man ya’da ki, Gal ya’da ki top lu luk lar la sa va şa gi di yor lar; du rum, ko num ne ka dar mü sa it olur sa ol sun, düş man güç le ri ne ani den sal dır maz lar. Sal dır ma dan ev vel, “cas tra” de dik le ri or du gâ hı ku -
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
rar lar, et ra fı na hen dek ler ka zar lar, or du gâ hı tah ta per de ile he men çe vi rir ler, et ra fı na ka zı lan hen dek ler ri cat anın da sı ğın mak için dir. Sır tı nı sağ lam ye re ver mek için dir. Bu nun çok ör nek le ri var dır. Me se lâ, Gal ya’da Ju li us Cae sar’a mü şa vir le ri: “Sal dı rı nız” de di ler, “Ha yır! Ön ce cas tra ku rul sun” de di; “Ön ce lik le or du gâ hı in şa ede cek si niz.” Ha ki ka ten gö rül dü ki Gal ya lı la rın sal dı rı da giz le nen art kuv vet le ri var mış. On lar Ro ma lej yon la rı nı im ha ede bi lir ler miş. Bu ted bi ri gös ter me yen bir ko mu tan, me se lâ Qu in ti us Va rus, Ku zey Al man ya’da He rusk ler’in baş bu ğu Her mann’ın [Ar mi ni us] hü cu muy la fe ci bir ye nil gi ye uğ ra dı. Bi zim or du la rı mı zın ise sa vaş gü cü yük sek ti, çar pış ma yı bi lir di, bun la rı Mac hi avel li de be lir li yor; ama ri cat bil mez ler di. Ha ki ka ten ha tır la ya cak sı nız, 15. yüz yıl da Bal kan ge çit le rin de bi zim Sırp sın dı ğı Sa va şı de di ği miz bir ri ca tı mız var dır, ri cat de ğil, boz gun dur o. Ta ki II. Var na Sa va şı’nda, II. Mu rad or du yu to par la yıp Hun ya di Ya noş ko mu ta sın da ki Haç lı la rı ye ne ne ka dar et ki le ri sü ren bir boz gun dur. İkin ci si de, Vi ya na Mu ha sa ra sı’dır. Boz gun olu yor; çün kü ri cat et me yi bil mi yor or du. Bu ek sik lik Bal kan Sa va şı’na ka dar sü rer. Or du ri cat et me yi bil mez. İlk de fa ri cat et me yi İs tik lâl Sa va şı’nda öğ ren miş tir. Ga zi Mus ta fa Ke mal Pa şa’nın harp ta ri hi miz de ki bü yük kat kı sı dü zen li çe kil me yi öğ ret me si dir. Ri cat et me yi bil me yen or du, İkin ci Vi ya na Mu ha sa ra sı sı ra sın da Avus tur ya-Al man or du la rı kar şı sın da üs tün bir du rum day ken çok bü yük bir boz gu na uğ ra dı; eli miz den ko ca ko ca eya let ler çık tı. Bun la rın bir kıs mı nı son ra dan ala bil dik; ama bi li yor su nuz, Mu kad des Li ga’nın kar şı sın da ye nil dik ve Türk İm pa ra tor lu ğu’nun es ki ima jı bit ti on dan son ra. Bu nun ar dın dan bi zim im za la dı ğı mız ant laş ma lar var: 1699 Kar lo vitz-Kar lof ça, 1718 Pa sa ro vitz-Pa sa rof ça gi bi ba rış lar... Bun lar, Avus tur ya ve Rus ya kar şı sın da ki ri ca tın, 1699’da ge nel lik le Av ru pa Li ga sı kar şı sın da ki ri ca tın so nuç la rı dır. Şim di bu iki ant laş ma nın so nuç la rı üze rin de dur ma mız ge re kir. O gü ne ka dar yap tı ğı mız ant laş ma lar, mil let ler ara sı mu ahe de ler, as lın da mu ahe de de ğil, ahit na me dir; ya ni tek ta raf lı dır, mu ahe de de ise kar şı lık lı söz leş me, ahit leş me söz ko nu su dur. Bu, İs lâm’da
37
38
AVRUPA VE BİZ
gö rül mez, ya ni böy le bir mef hum söz ko nu su de ğil dir bi zim açı mız dan, dev let ler hu ku ku açı sın dan. Biz ahit na me ler ve ri riz, ya ni bi ri si ile an laş sak bi le âde ta tek ta raf lı bir ati ye de bu lu nu ruz ve ya tek ta raf lı bir söz ve ri riz. Kar şı lık lı bir an laş ma, mu ahe de mü es se se si iş te bu ant laş ma ile baş lar. Bu 1699’un ru hu için de söz ko nu su dur. Bu ant laş ma ile Os man lı İm pa ra tor lu ğu Hı ris ti yan dev let ler le, gay ri müs lim dev let ler le bey nel mi lel hu kuk norm la rı için de ant laş ma ya pı yor ve ye ni bir dün ya ya adım atı yor. Bu, bi zim için ol du ğu gi bi, on lar için de böy le dir. Ar tık bu ra da ta raf la rın hak la rı nı bi lir ken, mü ey yi de le ri, yap tı rım la rı ta rif eden, ona uyu mu ta rif eden, doğ ru dan doğ ru ya ne Hı ris ti yan’ın, ne Müs lü man’ın hu ku ku; fa kat Hu go Gro ti us’un ba şı nı çek ti ği mil let le ra ra sı ye ni la ik hu kuk, Ro ma nist hu kuk söz ko nu su dur: de iure Belli ac Pacis’in ya za rı Hu go Gro ti us’un ve bü tün o dö ne min ye tiş tir di ği la ik zih ni yet li Ro ma hu kuk çu la rı nın ge liş tir di ği hu kuk an la yı şı için de or ta ya çı kan dev let ler hu ku ku nun pren sip le ri söz ko nu su dur. Bu ne ye is ti nat edi yor? Bu he pi ni zin bil di ği gi bi, 1648 West pha li a Ba rı şı’na da yan mak ta dır. He pi ni zin ma lû mu dur ki West pha li a Ba rı şı uzun sü ren Otuz Yıl Sa vaş la rı so nun da im za lan mış tır. Al man ya, Avus tur ya ve Bo hem ya’da o za man Pro tes tan lar ve Ka to lik ler ara sın da müt hiş bir sa vaş ya şan mış tır. Bu kor kunç sa vaş ta, or du la ra si vil halk tan ta raf tar yok tur. Şe hir le re han gi ta raf gel se mil le tin ödü ko par. Ya ni Ka to lik ler da hi Ka to lik or du lar dan çe ki nir; çün kü ge lir ler, şeh ri yağ ma lar lar, ne mal ka lır, ne ırz ka lır, ne can ka lır or ta da. Pro tes tan lar da her ke sin çe kin di ği or du lar. Bir tek, har bin ikin ci ve son saf ha sın da İs veç or du la rı ken di dü ze niy le hep si nin üs tün de bir yer edin miş tir. Harp te bü tün Av ru pa ka rış mış tır; saf ha la rı çok ka rı şık bir harp tir. Otuz Yıl Sa vaş la rı’nın her saf ha sı nı ez be re bi len ta rih çi var mı, san mı yo rum. Kim ne re de, ne için sa vaş mış, bel li de ğil dir. Dü şü nün ki Fran sa ve İs veç bi le ka rış mış tır bu sa vaş la ra ve bu nun so nu cun da 1648’de bey nel mi lel bir ba rış, West pha li a Ba rı şı im za lan mış tır. Bu na gö re ba zı pren sip ler or ta ya kon muş tur; bu sa de ce iki ta ra fın ba rı şı de ğil dir, ay nı za man da dip lo ma tik ku ral la rın tes pi ti dir. Ya ni bir mem le ket na sıl dip lo mat yol la ya cak, na sıl dip lo -
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
mat ka bul ede cek, el çi le rin mu afi ye ti ne ola cak, bu ko nu lar da hi ilk de fa bu ra da açık lı ğa ka vuş tu ru lup tes pit edil miş tir. Bun dan son ra ki saf ha 1815 Vi ya na Kon gre si’dir. Ora da da yi ne dip lo ma tik tem si lin, dip lo ma tik mu afi yet le rin ana hat la rı ve te fer rua tı tes pit edil miş tir. Bu gün dip lo ma tik sis tem ona is ti na den ya şı yor ve bir bi ri mi zi tem sil edi yo ruz. Son ra ki ba zı ge liş me ler de var dır; ama te mel iki tes pit bun lar dır. İlk de fa dır ki 1699 Kar lof ça Mu ahe de si’nde Os man lı İm pa ra tor lu ğu bir ant laş ma nın, West pha li a’nın ge tir di ği bey nel mi lel dip lo ma si ve tem si lin esas la rı nı ka bul et miş ol du. Bu çok önem li. Biz bu ara da dı şa rı de vam lı bü yü kel çi yol la dık mı? Ha yır, bu nun için bir asır da ha bek le ye ce ğiz. Bi zim o de vir ler de ika met el çi si yol la dı ğı mız vâ ki de ğil. Ama ika met el çi si gön der me sek de, ar tık ge len el çi le re ona gö re mu ame le edi yor duk. Bun dan böy le kla sik Os man lı dev rin de ki el çi ka bu lü ve pro to ko lü so na eri yor, he men so na er mi yor ta bi i; ama sü reç baş la mış. El çi ye bir öl çü de dip lo ma tik mu afi yet ta nı yor sun, bir ta kım ver gi ler den mu af tu tu yor sun. Ye di ku le’ye el çi ka pat mak da ha bir sü re de vam et ti. Bu nu biz ya par dık, biz den ev vel Bi zans İm pa ra tor lu ğu ya par dı. Bu iki im pa ra tor lu ğun el çi ye ve ge le ne eşit lik esa sı üze rin de say gı duy ma yü küm lü lü ğü hiç bir şe kil de yok tu. Şim di o yü küm lü lük baş lı yor. Bu çok önem li bir şey. Ger çi bun dan son ra da böy le bir vak’a ol muş tur. 1711 Prut Sa va şı sı ra sın da Rus ya’nın biz de ki ilk mu kîm el çi si Pyotr Tols toy’u, ya ni bü yük ya zar Tols toy’un de de si ni hap set tik; ama de ğiş me ve zo run lu bir uyum baş la mış tı. Bil has sa Pa sa rof ça Ant laş ma sı ile (1718) bü yük öl çü de West pha li a dip lo ma tik iliş ki ler sis te mi içi ne gir dik. Bu ra da dik ka ti ni zi çe ke cek bir olay var. Os man lı İm pa ra tor lu ğu bun dan böy le be lir gin öl çü de hem tüc car la rın, hem mis yo ner le rin, hem dip lo mat la rın yer leş me si ne ve ya şa ma sı na açıl mak ta dır. Bu bi zim ta ri hi miz de ki en il ginç olay lar dan bi ri si dir. Dip lo mat lar ge li yor lar, sa de ce baş kent te de ğil, kon so los luk lar va sı ta sıy la her yer de fa ali yet gös te ri yor lar. Bun la rın en mü him özel li ği, ge niş bir ter cü man kad ro su bu lun dur ma la rı dır; bu ter cü man lar ge nel lik le yer li Rum lar dan, Er me ni ler den ve Ya hu di ler den hi ma ye edi len bir
39
40
AVRUPA VE BİZ
sı nıf olu yor. Yok sa her ke sin ter cü man lık yap tı ğı yok. Ni ha yet bir kon so los yıl da kaç ta ne ev rak çe vir te cek? Bir ki şi ya par onu; ama ba kı yor sun kon so lo sun 19 ki şi lik ter cü man kad ro su var. De mek ki kon so los yer li ler den 10 im ti yaz lı adam ya rat mış. Ba zı tür ver gi den mu af tu tu lan, her ye re gi rip çı kan bir grup. Bun la rın için den yük se len ler var, ger çek dra go man olan me se lâ, bir Er me ni Mou rad gea D’Ohh son var, (Mu rat To sun yan) son ra dan D’Ohh son is mi ni ala rak İs veç’in Tür ki ye’de ki el çi si bi le ol du ve ün lü bir Os man lı ta ri hi yaz dı.21 Çok önem li bir ta rih tir bu. Bu nun için de ki doğ ru lar bu gü ne ka dar kal dı ğı gi bi, yan lış lar da kal mış tır. Me se lâ, o ki tap ta ile ri sü rü len yan lış lar dan bi ri, Os man lı la rın hi lâ fe ti Mı sır’ın fet hin den son ra, “Ema net-i Mu kad de se ile bir lik te al dık la rı” ef sa ne si dir. Bu uy du rul muş tur. D’Ohh son’un ken di uy dur ma sı de ğil dir; bey nel mi lel du rum ica bı bu mi ti uy du rup onun ka fa sı na so kan lar, bi zim Os man lı bü rok ra si si dir; çün kü öy le icab edi yor du. Bi li yor su nuz, Kay nar ca Ant laş ma sı sı ra la rıy dı. Bü tün dün ya da pa pa lı ğın mu adi li bir ha li fe ya rat mak, bi zim dev le tin işi ne ge li yor du. Böy le bir Av ru pa lı inan cı var dı, onu bes le mek yo lu nu seç ti ler; çün kü Kaf kas ya’nın be lir li kı sım la rı nı, Kı rım Han lı ğı’nın be lir li kı sım la rı nı kay bet miş tik; bu ra lar Rus ya’nın eli ne geç miş ti. Ora da ki Müs lü man lar üze rin de ru hâ nî oto ri te ile bir ne vi pro tek to ra yı de vam et ti re bil mek için bu ça re yi bul muş lar dı. Bu pa ran te zi aça rak şu nu söy le mek is ti yo ruz: İs ter is te mez ye ni bir dün ya da, ye ni bir sis te min par ça sı ola rak ya şa mak du ru mun da sı nız. Es ki si gi bi “Gö ğün İm pa ra tor lu ğu” de ğil si niz. 18. yüz yıl Av ru pa ta ri hin de sıç ra ma as rı dır. Mo dern ve mer ke zî or du lar ku rul muş, bun la rın kar şı sın da de vam lı ye ni len mek zo run da yız. Avus tur ya’da Prens Eu gen’in (Von Sa vo yen) yö net ti ği or du lar; Rus ya’nın bu za man da en iyi ge ne ral le ri var. Bun lar dan bi ri Su vo rov; Tu na man sa bın da Rus lar la mu ha re be et ti ği miz yer ler de İs ma il Ka le si’ni kay bet tik. Kaf kas ya’da ge ri le me ler var. Ora lar da ki hâ mi, pro tek tor ol du ğu muz ka bi le le ri, halk la rı ko ru ya mı 21
İg na ti us Mou rad ge a D’Ohh son, Tableau général de L’Empire Othoman, 2 cilt, Pa ris, 1787.
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
yo ruz; böl ge ya vaş ya vaş el den çık ma ya baş lı yor. Avus tur ya kar şı sın da ye nil gi le ri miz olu yor. Os man lı or du la rı bü yük bir şe ca at le sa va şa de vam edi yor, za man za man Şe hit Ali Pa şa gi bi ha ki ka ten bü yük ko mu tan lar or ta ya çı kı yor; fa kat or du nun ko mu ta he ye ti nin tek nik ba kım dan, do na nım ba kı mın dan, ta lim ba kı mın dan ve asıl önem li si ta lim, tek nik bil gi le ri ba kı mın dan as rın ge ri sin de kal dı ğı ar tık ayan be yan gö rü lü yor. As ker bir top lum ol du ğu muz ve ta rih te ki ro lü mü zün as ker lik te ki ba şa rı lar da yat tı ğı bir ger çek tir ve ta ri hî top lum sal bir özel lik tir. Ba zı in san la rın ka rak ter özel li ği gi bi, top lum la rın da ken di le ri ne gö re has sa la rı var dır. Bu top lu mun ta ri hî olu şu mu ve top lum sal özel lik le rin den bi ri de bu dur. Onu ka bul eder se niz, top lum bi lim ci ola rak da ida re ci ola rak da da ha ra hat eder si niz. De mi li ta ri zas yon gi bi eği lim ler iç ti maî ge li şi min ka çı nıl maz ni ren gi nok ta la rı de ğil dir. Türk hal kı nın ve Türk ay dı nı nın ka fa sı na, ma ale sef eği ti mi mi zin sa kat lı ğın dan do la yı di ko to mi ler so kul muş tur (di ko to mi nin ter cü me si, ku tup laş ma, bir uç tan di ğer uca ge liş me ler dir). Ba zı de ğiş me ler ka çı nıl maz ge liş me gi bi al gı la nı yor ki yan lış! Her şey de ve her yer de de ğiş me be lir li mo del ve çiz gi üze rin de ol maz. Ge rek li de de ğil dir. Mü him olan öz gün ge liş me le ri mi zi kav ra yıp ka bul le nip ona gö re ya şam çiz gi mi zi tes pit et mek tir. Mü hen dis lik ka fa sı ile top lum mü hen dis li ği ya pa maz sı nız, son de re ce teh li ke li bir eği lim dir. Ma ale sef bi zim gi bi, oku ma yaz ma nın kıt ol du ğu ve ge liş me san cı sı çe ken ül ke ler de, in san la rın ka fa sı na böy le top lum mü hen dis li ği fi kir le ri so ku lur ve ge liş me mo del le ri; ya ni ay dın lan ma dan kay nak la nan ge liş me mo del le ri çi zi lir. Şu saf ha ve kip te şu bi çim bir top lum ola rak bu na doğ ru ge li şi yor su nuz. Üç ku şak ai le den çe kir dek ai le ye ge li şi yor su nuz me se lâ (kıs men doğ ru, kıs men boş bir göz lem). Bun dan baş ka me se lâ, il ko kul lar da bi ze; Yu nan’ın, or ta za man İs lâm dün ya sı nın ya hut Rö ne sans’ın ada mı biz den ek sik, ge ri, bil gi siz di ye öğ re ti lir. Boş bir lâf. Evet, bel ki es ki Yu nan fi lo zo fu çağ daş dün ya nın li se ta le be le ri gi bi ce bir bil mi yor du (ce bir da ha kul la nıl mı yor du, bi li yor su nuz Müs lü man Arap la rın dev rin de or ta ya çık mış tır); ama bu Es ki Yu nan’ın, or ta za man İs lâm dün ya sı nın ya hut Rö ne sans’ın ada mı
41
42
AVRUPA VE BİZ
biz den bil gi siz de mek de ğil dir. Bil gi le ri ni üni te ye ve tar tı ya vur san, or ta çağ da Fa ra bî, son ra Leo nar do da Vin ci ge niş bil gi siy le Rö ne sans ada mı sa yı lı yor, hem res sam, hem mi mar, hem hey kel tı raş, hem mü zis yen, bun la rın hiç bi ri ol ma sa mü zik eser le ri ça lı nır, bun dan baş ka mü hen dis tir. Uçak lar dan, he li kop ter ler den bah set miş, müt hiş as ke rî köp rü ler, ka nal lar, ge mi mo del le ri öner miş ve yap mış, hat ta bi ze de da vet edil me si söz ko nu su ol muş tur. İş te böy le ma na sız ge liş me mo del le ri ne ka pı lan Türk mü nev ve ri, zan ne di yor ki bu nok ta dan şu nok ta ya ge liş me ka çı nıl maz ve ge rek li bir şey; bu ra dan bu ra ya git me niz ka çı nıl maz bir şey. İn san lık de ği şi yor, de ğiş me ka çı nıl maz da ola bi lir; ama her de ğiş me iler le me de ğil dir. Top lum la rın mu hak kak özel lik de ğiş ti ren iler le me le ri ve bu özel lik le ri de be lir gin doğ rul tu lar da de ğiş ti ren ka rak te ri yok tur. Bir top lu mun ta ri hi için de ki ma ce ra sı, ya ni İn gi liz le rin venture de dik le ri, serencamı (gü zel bir Os man lı ca ke li me dir bu) böy le bir kim ye vî re ak si yo na, me se lâ, sod yum la klo run re ak si yo na gi rip tuz yap ma sı na, onun gi bi bir ge liş me ye ve ya de mi ri açık ta bı rak tı ğı nız da ok si de olup pas lan ma sı gi bi olay la ra ben ze ti le mez. Onun için ka fa mız dan bu tip sa kat, po zi ti vist ge liş me mo del le ri ni çı kar ma mız lâ zım dır. Şim di, bu top lum de mek ki te mel de as ke rî bir top lum. Ta ri hî yön den de as ke rî bir ör güt len me si var. Dağ da ki gö çe be sin de bu özel lik var. Şu nu da ila ve ede lim. Gö çe be ler de bir bi ri ne ben ze mez za ten. Biz de bir umu mî teş his de yi mi, da ha doğ ru su bir slo gan var dır; “Gö çe be yiz” de nir. Su lar ni ye ak mı yor, bo ru lar ni ye pat la dı? Efen dim “Gö çe be yiz” de ni yor. 1000 se ne dir şe hir de-köy de otu ru yo ruz; gö çe be mi kal dı? Son ra gö çe be lik le her şe yi izah ede mez sin; çün kü gö çe be lik ten gö çe be li ğe fark var dır. De ve gü den gö çe be ler var dır, Arab-(ur ban), son de re ce de di na mik tir, bil di ği niz kent Ara bı na ben ze mez. Me se lâ, Trab lus garb’da gör dü ğü nüz Arap tan son ra bi raz uzak ta Ga da mes va ha sı na gi din (va ha şeh ri), ne re de bu Arap la öbür Arap la rın ben zer li ği der si niz. İkin ci grup son de re ce öl çü lü, va kur, komp lek si yok. Öz gün, kül tü rel ürün le ri var. Ge le nek sel ti yat ro la rı var. Pan do mim ler ya pı yor lar o çöl Arap la rı; çün kü çöl de ya şı yor, onun ge tir di ği bir di na mizm, onun ge tir di ği
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
bir öl çü var, o ta vır la rı na ka dar si ni yor. Çöl de ya şa mak, de niz de ya şa mak gi bi bir şey, ya ni de niz ci nin zih ni yet ve tu tu mu gi bi o da hi öl çü lü, ce sur, ya şa yı şı nı ve ta vır la rı nı ayar la ma sı nı bi lir ve çöl den de ay rı la maz in san lar; mut la ka ora ya dön mek is ter ler miş. Türk de me se lâ at çı dır. At gö çe be si baş ka tür lü bir ya ra tık tır. Gö çe be var dır, ke çi ve ko yun la ge çi nir, o baş ka bir tür lü gö çe be dir. Za val lı, fa kir ve sı nır lı ik ti dar sa hi bi dir. Bir de bir gö çe be var dır, iş te bil di ği miz Çin ge ne ler. Ta rih bo yun ca ta ma men izo le ya şar lar, hiç bir şe kil de yer leş mez ler –ba zı gö çe be ler za ten yer leş mek is te mez ler– yer leş tik le ri an pe ri şan olur gi der ler. Bu gün yer le şe cek le ri yer za ten şe hir le rin ma lûm, dö kün tü mın tı ka la rı dır ve se fil ha yat ya şa mak zo run da ka lır lar. Bir top lu mun ma zi sin de na sıl bir gö çe be lik ör güt len me si ne sa hip ol du ğu key fi ye ti ken di ha li ni an la mak ba kı mın dan da mü him dir. Ma ale sef Türk top lu mu gö çe be lik ma zi si ni, as ke rî ör güt len me si ni, di nî iti kat ve âdet le ri ni, ai le, boy, ak ra ba lık iliş ki le ri ni bil mi yor. At çı gö çe be ler as ke rî ör güt len me le ri nin kar ma şık ve di na mik ya pı sı iti ba riy le ye ni coğ raf ya ya in ti bak ede bi li yor ve ör güt sel bi çim len me le ri sa ye sin de faz la yı kı ma ma ruz kal ma dan dış et ken ler le bağ da şa bi li yor lar. Ni te kim Türk top lu mu nun; fa kat has sa ten dev let ör gü tü nün Ana do lu ve Bal kan coğ raf ya sı na in ti ba kı, Av ru pa’nın sa vaş tek nik le ri ni ani den alıp uy gu la ma sı ve hat ta biz zat son al tı asır lık ta ri hi mi zin bir de ğiş me, ıs la hat ve gi de rek in kı lâp ta ri hi ne dö nüş me sin de bu özel lik aran ma lı dır. Türk ler Or ta Av ru pa ve Bal kan lar’da, Ma ca ris tan Kral lı ğı’nın si lâh la rıy la ve sa vaş dü ze niy le kar şı laş mış (kü çük top la ra da ya nan ta bur ni za mı), 15. asır da bu nu uyar la mış lar dır. Bü yük top lar için as ke rî mü hen dis lik ve top ha ne ge re ki yor du, ku rul muş tur. 18. yüz yıl da iş de ği şi yor. Ye ni top lar için is tih kâm lar ya pı la cak, bu na gö re yol lar ola cak. Bu or du da ya ra la nan as ker te lef edi le mez, ya ra lan ma vak’ala rı ölüm den çok. As ke ri tek rar dan mu ha re be ye ka zan mak için as ke rî cer rah lık ge liş ti. At var, at lar için bay tar lık ge li şe cek, bun lar şart olan mes lek ler. Ni te kim, dik kat eder se niz da ha 18. yüz yıl da kur ma ya baş la dı ğı mız ilk iki okul, Ka ra ve De niz Mü hen dis ha ne le ri dir; çün kü Top ha ne ve Ter sa ne za ten Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda
43
44
AVRUPA VE BİZ
Tophane meydanı, 19. yüzyıl (Ayşe Yetişkin Kubilay arşivi).
var dı. Bu ra da bir zih ni yet de ği şik li ğin den de söz et mek ge re kir. Da ha doğ ru su zih ni yet de ği şik li ğin den de ğil, zih ni yet ve dav ra nış ta bir lik te bir de ği şim var; bu, Türk le re öz gü bir zih ni yet ve dav ra nış. Her top lum için böy le bir fark söz ko nu su dur. Mek tep ler de, “Bu Türk mil le ti nin üç te bi ri şa ir, üç te bi ri me mur, üç te bi ri as ker bir mil let tir” di ye öğ re ti lir di. Ec da dı mız ti ca ret ten, sa na yi den an la maz, bun la rı hep gay ri müs lim le re bı rak mış lar, yan ge lip yat mış lar, di ye söy le nir, böy le öğ re ti lir di. Yan lış tır! Şu nun için yan lış tır; çün kü Türk in sa nı nın ti ca ret ve sa na yi den an la ma dı ğı çok yan lış tır. Tam ak si ne müt hiş sa na yi tut ku nu bir mil let tir, baş ka ta bir bu la ma dım bu na, industriamani’si olan bir mil let tir Türk ler; ya ni has ta lık de re ce sin de en düs tri düş kü nü dür ler. Bu has sa la rı iti ba riy le ta rih te çok öz gün il ginç bir yer le ri var dır. 15. asır da %95’i köy lü ler ve gö çe be ler den olu şan bir mem le ket te Top ha ne’yi ku ru yor lar. İs tan bul’da Top ha ne’yi hiç de ğil se ge çer ken gör müş sü nüz dür. Mu az zam bir te sis tir. En son ila ve 18. asır da dır; ama esa sen 16. asır da da bu ha lin dey di. Son ra İtal yan la rı tak li den Ter sa ne’yi ku ru yor ve git tik çe bü yü tü yor lar. Bu bü yüt me tut ku su o de re ce ye var mış tır ki me se lâ, Ter sa ne’nin ya nın da bi zim ga yet gü zel ka sır la rı mız var dı. Bi ri Ay na lı ka vak Kas rı’dır,
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
Antoine-Ignace Melling, Kasımpaşa Tersanesi (Ayşe Yetişkin Kubilay arşivi).
onun da ha öte sin de yı kıl mış olan Sâ dâ bâd var dır. Ter sa ne ge niş le ye cek; len ger ha ne si, de mir dö küm mer kez le ri, ba rut ha ne le ri fa lan ya pı la cak di ye, Pa di şah ken di sa ra yı nı he ba edi yor. Sa na yi uğ ru na çev re düş man lı ğı ya pa bi len bir mil le tiz ve bu hal bu gün de de vam eden bir özel li ği miz dir. Kâ ğıt ha ne ku ru la cak di ye, adı üze rin de o Sâ dâ bâd ka sır la rı fa lan he ba edil di. As lın da Pat ro na Ha lil yık mış tı, on dan son ra bir da ha ya pıl ma mış de nir se de bu doğ ru de ğil; ger çi ya kıl dı yı kıl dı bir şey ler; ama on dan son ra ora lar yi ne ih ya edil di. Bu gün kü ha ra be le rin ne de ni Pat ro na is ya nı de ğil. Ora lar doğ ru dan doğ ru ya, Os man lı sa na yii nin kur ba nı dır. Ya ni or du ya fes lâ zım, Fes ha ne... Bu ta raf ta or du ya ve bü rok ra si ye kâ ğıt lâ zım, Kâ ğıt ha ne... Yok len ger ha ne ge niş le ye cek, bu nun için ha ne dan ken di sa ray la rı nı yı kı yor. II I. Se lim’in ku ze ni II. Mah mud’un kız kar deş le ri Es ma Sul tan’ın sa ray la rı gi di yor. Ta ma mıy la böy le bir tu tum için de bir mem le ket bu. Şüp he siz, as ke rî açı dan batılılaş ma nın ge tir di ği en düs tri, onun ya nın da mü hen dis ha ne de di ği miz tek nik okul lar la eği ti min ma hi ye ti de ği şi yor. Eği tim na sıl de ği şi yor? Ta le be nin ye ni ge len hen de se mü hen dis lik ki tap la rı nı oku mak için, cer rah lı ğı öğ ren me ye baş la dı ğı za man tıp ki tap la rı nı oku mak için Fran sız ca bil me si lâ zım ve öğ re ti len Fran sız ca ile sa de ce tıp ki ta bı,
45
46
AVRUPA VE BİZ
sırf ma te ma tik ki ta bı okun mu yor; baş ka şey ler de okun ma ya baş la nı yor. İl ginç olan, “Ba tı Av ru pa or du la rın da as ker ve si vil me mur de di ğin adam mu ha fa za kâr dır”; ama Rus ya’da ve Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda bun la rın hep si “dev rim ci, dü zen kar şı tı adam lar dır”; çün kü bun lar ilk de fa bir şe yi oku yor, öğ re ni yor lar. Ba tı ile te ma sa ge li yor lar. Bun lar ilk ön ce bu lun duk la rı sis te min ana li zi ni ya pı yor lar ve Ba tı’da ki me mur ve za bi tin ak si ne, “dev le te ve hü küm da ra olan ye min le ri ni” de ği şik yo ru ma ta bi tu tu yor lar. Hükümdar için de ğil, men su bu ol duk la rı halk için can la rı nı ver me şi a rı nı be nim si yor lar; çün kü de ğiş tir mek is ti yor lar o ce mi ye ti. İki dev let te de dik kat edi niz, en uya nık in san mal ze me si bun lar. Ara lık 1825’te bu iki dev let ten Rus ya’da, “De kab rist” adı ve ri len Ara lık ayak lan ma sı var dır. Bu, Çar’ın tah ta geç me si sı ra sın da ol muş tur. I. Alek sandr öl dük ten son ra, kar de şi Kons tan tin Çar olu yor, cü lus tö re ni sı ra sın da as ker ler mey dan da, “Ya şa sın Ana ya sa!” di ye ba ğı rı yor lar (“Slava Konstitutiya”). Et raf ta ki se yir ci, ca hil halk da ne bil sin? Çar’ın adı Kons tan tin ya, “Kons ti tu ti ya” sö zü Kons tan tin’e ben zi yor di ye (onun di şi for mu gi bi) bu gul gu le yi her hal de Ça ri çe’ye se lâm sa nıp, on lar da ka tı lı yor lar. Ta bii müt hiş bir pa nik, müt hiş bir kat li am ol du. Za ten Kons tan tin bu ola ya çok üzü lüp, Po lon ya’ya çe kil di, Po lon ya Kra lı ola rak ora da ya şa dı (Po lon ya o za man Rus ya’ya bağ lıy dı). Kı rım Sa va şı’ndan ön ce Os man lı İm pa ra tor lu ğu’na “has ta adam” di yen Çar I. Ni ko lay tah ta geç ti. Biz de ise Sul tan Ab dül me cid dev rin de fa il le rin den hiç bi ri ne idam ce za sı ve ril me yen bir Ku le li Va ka sı var dır. Ar dın dan, Sul tan Ab dü la ziz’in hall’i me se le si var dır. I. Meş ru ti yet’in so nun da II. Meş ru ti yet de di ği miz 1908 ayak lan ma la rı var dır. Ba bıâ li bas kı nı var dır. Bu ayak lan ma la rı de vam lı su ret te si vil ve as ker bü rok rat lar ya par; çün kü bu, dev let ve top lu mun ya pı sın dan ile ri gel mek te dir. Dev let üst iliş ki le ri ni müs ta kil kon trat lar la (akit) ku ran aris tok ra si üye le rin den olu şan bir yö ne ti ci sı nıf tan iba ret de ğil dir. Halk için dev let, sen yör de ğil, mis tik yü ce bir kuv vet tir. Bü rok rat için de bu fark lı de ğil dir. Biz de ilk önem li si ya sî par ti da hi dev let le öz deş leş miş tir: İt ti hat ve Te rak ki bi zim ta ri hi mi zin ger çek ten dev rim ci bir ce mi ye ti ve ilk si ya sî par ti si dir. (Va kı a be nim ta rih çi ola rak çok
BATILILAŞMA SÜRECİ VE TEPKİ
meş gul ol du ğum bir par ti de ğil dir, çok sem pa tik bul du ğum bir dö nem de de ğil dir; fa kat iti raf et me miz ge re kir ki çok öz gün bir par ti dir bu.) Sa de ce Tür ki ye ta ri hin de de ğil, bü tün Os man lı İm pa ra tor lu ğu, bü tün Bal kan lar ve Or ta do ğu’da İt ti hat ve Te rak ki gi bi bir par ti bu lun maz. Teş ki lât lan ma sı na bak tı ğı nız za man, son de re ce il ginç bir si ya sî ku ru luş tur. Bu top lu ma teş ki lât çı lı ğı öğ re ten ve da ha il gin ci bu mem le ket te si ya sî po li si ku ran bir par ti dir. Ya ni on dan ev vel böy le si ya sî par ti, si ya sî po lis, mil lî em ni yet fa lan gi bi bir teş ki lât yok tu im pa ra tor luk ta. Bu nu, İt ti hat ve Te rak ki ken di saf la rı ara sın da kur du. Ney di o? Teş ki lât-ı Mah su sa. O Teş ki lât-ı Mah su sa, Bi rin ci Ci han Har bi’ni gö tür dü, eğ ri doğ ru po li ti ka la rın, “Çin’i fet he de ce ğiz; Şark im pa ra tor lu ğu ku ra ca ğız” slo gan la rı nın ar dın dan bu adam lar ora la ra git ti ler. Her ye re gir di ler ve et ra fı da kor kut tu lar. Son za man lar da Rus ya ar şiv le ri ni gör me im kâ nı mız ol du. İs tan bul’da ki se fi rin (Zi no vev) baş lı ca kor ku su, Pa nis lâ mizm ve on dan son ra Jön Türk İt ti hat çı ha re ket le ri... Rus ya’da de vam lı bi ri le ri ya ka la nı yor, bir şey ler du yu lu yor; hiç bir şey yap ma sa lar bi le, ya pı yor muş ima jı ve ri yor lar. Bu il ginç bir ya pı ve tak tik. Ya ni açık ça bir ben zet mey le; evi soy ma sa lar bi le, evi soy muş gi bi, iki ma hal le yi soy muş gi bi bir in ti ba ya ra tı yor lar. Adı ge çen teş ki lât, bu par ti nin teş ki lâ tı dır. Bu adam lar ölür ler, bir bir le ri ni bı rak maz lar, böy le bir şey dü şü ne bi li yor mu su nuz? Me se lâ, Ce lal Ba yar, Tür ki ye Cum hur rei si ol muş, De mok rat Par ti’yi kur muş, ge nel baş ka nı ol muş. Bir mes lek ta şı mız la (Me te Tun çay) yap tı ğı mü lâ kat ta, ko nuş ma nın için de bir yer de “be nim par tim” de miş. Me te Tun çay, “İn si ca mı ka çır dım” de di. “Be nim par tim de yin ce, De mok rat Par ti’yi mi kas te di yor su nuz?” di ye sor muş. O ise: “Ne mü na se bet, ben İt ti hat çı yım” de miş. Doğ ru dur. Ce lal Ba yar İt ti hat çı dır. De mok rat Par ti, onun kur du ğu par ti dir. Ge nel baş ka nı dır; ama o İt ti hat çı dır. Bu par ti nin ya rat tı ğı ör güt len me bi çi mi mo dern Tür ki ye ta ri hi nin iti ci güç le rin den bi ri dir. Bir ta kım olum suz ha re ket le ri, dav ra nış la rı, po li ti ka la rı ol muş tur; ama şu nu da iti raf et mek ge re kir ki Türk ce mi ye ti ni ha re ke te ge çir mek te, ör güt le mek te bü yük pa yı ol muş tur. Da ha da il gin ci bu adam la rın hiç bi ri si doğ ru dü rüst par ti ci de de ğil dir, Ba tı lı da de ğil dir, Ba tı’yı da gör me miş ler dir. Jön Türk le -
47
48
AVRUPA VE BİZ
rin Av ru pa’ya kaç tı ğı nı, Pa ris’te ya şa dı ğı nı söy le me yin. Bu iş le re ilk baş la dık la rın da, ya ni Tıb bi ye Mek te bi’nin bah çe sin de bu ce mi ye ti kur duk la rı za man, da ha hiç bi ri si Ba tı’yı bil mi yor du ve hiç bi ri si nin ora ya git miş li ği de yok tu. İşin asıl ba şı nı çe ken in san la rın da hiç bi ri si Ba tı’yı doğ ru dü rüst gör müş, ya şa mış de ğil ler dir. Ger çi Mus ta fa Ke mal Pa şa (Ata türk) İt ti hat çı la rın ba şın da de ğil di ve on lar dan ay rıl mış tı ama, bi li yor su nuz en bü yük özel li ği, Ba tı ce mi ye ti ni, Ba tı ti pi re form la rı, Ba tı ti pi ya şa yı şı as lın da bir Şark ül ke sin de gör mek ve ya şa mak tı. Ne re si dir ora sı? Se la nik de me yin (Se la nik da ha Şark ka lır); Bul ga ris tan’dır. Se la nik’te ara sı ra olan ope ra, Bul ga ris tan’da de vam lı var dır, ora da ta nı mış tır. Ken di si ta ma men ala tur ka yı se ver, ala tur ka yı bi len, o ko nu da çok in ce zevk le ri olan bi ri dir. Bu gün ar tık, in ce bir ala tur ka mü zik kül tü rü olan çok azal dı. Sof ya’da ilk bu lun du ğu za man lar da Türk mil let ve kil le rin den Şa kir Züm re ile Sof ya Ope ra sı’nda iz le di ği bir ic ra dan son ra di yor ki: “Şa kir, adam la rın bi zi Bal kan Sa vaş la rı’nda ni ye yen dik le ri ni an la dım.”22 Bu çok il ginç bir söz; çün kü o me de ni ye tin, Ba tı de di ği miz me de ni ye tin an la şıl ma sı so kak ta ki bi na la ra ba ka rak ol maz; bar lar, ka fe şan tan lar la bu öl çü kav ran maz. Ba tı lı ça lış ma sı için öl çü; “Tak tik ve sü rek li tem rin dir, alış tır ma dır”. Bu sü re ci her an her in san ya şar. O ope ra yı sah ne le yen, ic ra eden, lib ret to su nu çe vi ren her kes bu nu ya şar; or kes tra yı yö ne ten şef ya şar; sah ne ye çı kıp te gan ni eden in san lar ya şar bu nu, ko ro suy la so lo suy la. O ce mi yet te bir öl çü, den ge ve has sa si yet var dır. Sof ya’da ki as ke rî ata şe nin, ge le ce ğin li de ri nin ifa de et ti ği key fi yet bu dur. Bir ope ra ese ri ni ic ra eden ce mi yet, bir çok işi top lu ca ya pa bil me ve ör güt len me ka bi li ye ti ne sa hip de mek tir.
22
İ. Or tay lı, “Mus ta fa Ke mal Ata türk’ün Bul ga ris tan’da ki Yıl la rı”, IX. Türk Tarih Kongresi, An ka ra, 1989, s. 2041 vd.
II
Ba tı lı laş ma Dö ne mi Kad ro la rı
Ba tı lı laş ma nın kad ro la rı it hal edi le bi lir di ve ya ken di bün ye miz için de de ye tiş ti ri le bi lir di. Os man lı mo dern leş me si kad ro ye tiş tir me yi ve bu nun için okul laş ma yı be lir li öl çü de ba şar mış tır ve Cum hu ri yet Tür ki ye si, bu alan da ba şa rıy la örü len bir mi ras dev ral mış tır. Bu özel lik sa de ce Mek teb-i Mül ki ye, Mek teb-i Sul ta nî (Ga la ta sa ray) gi bi okul lar da de ğil; fen ve ta biî bi lim öğ re ten Bay tar Mek te bi, Or man cı lık Mek te bi, Mü hen dis lik ve Tıb bi ye gi bi okul lar da da gö rü lür. Bay tar Mek te bi’nden iyi bay tar lar, hat ta bey nel mi lel li te ra tür ve tat bi ka ta kat kı da bu lu nan lar ye tiş ti ği ni pek kim se bil mez; fa kat bu ra dan Zi ya Gö kalp ve Meh met Akif gi bi bi ri sos yo log, öbü rü mil lî şa ir iki Türk bü yü ğü nün ye tiş ti ği bi li nir. Meh met Akif bir şa ir, ama bir ede bi yat de ha sı dır. Ba zı şi ir le ri tar tış ma lı ola bi lir; ama Fars şi i ri ni bü tün in ce lik le ri ile bi len, ta nı yan ve zevk le öğ re ten bi riy di. An ka ra’da me bus lu ğu sı ra sın da, Sa dî ve Ha fız ders le ri ni din le mek için ak şam la rı Ta cet tin Der gâ hı’nda ki oda sı na me bus lar ve di ğer ze vat gi di yor ve Sa dî ve Ha fız şerh le ri din li yor lar.23 23
Ma hir İz, Yılların İzi, Ki ta be vi Yay., İs tan bul, 1990, s. 125.
50
AVRUPA VE BİZ
Os man lı me mur ve za bi ti, mek tep ya nın da ge niş bir coğ raf ya da ye ti şir. İm pa ra tor lu ğu iyi bi len bu sı nıf, ken di si ni hü küm da rın de ğil, dev let ve mil le tin za bi ti ola rak gör mek te dir. Dar be le rin kay na ğı nı izah eden psi ko lo jik un sur bu dur. Bu ör güt lü ve ha re ket li sı nıf ger çek ten de im pa ra tor lu ğu en iyi bi len ke sim dir. Bir za bit bir se ne Ye men’de, iki se ne Şam’da ka lır. Ora dan kal kar, Ma ke don ya’nın dağ la rın da çe te ci ko va lar, Se la nik’te ya şar, İz mir’i gö rür, Bul ga ris tan sı nı rı na gi der ve ya Ad ri ya tik kı yı sın da Draç’ta ve ya Pre ve ze’de dir. Ora da İtal ya nı gö rür, Ar na vu tu ve Yu nan lı yı gö rür ve gen ce cik ya şın da bir ol gun adam olur. Ya ni da ha 30’la rı nı sü ren bir İs met Pa şa’nın –ki her hal de Tür ki ye’nin en bü yük ma re şa li de ğil dir; dün ya nın en bü yük dip lo ma tı de ğil dir; Türk ta ri hi nin her hal de en bü yük dev let ada mı da o de ğil dir– fa kat İs met Pa şa’nın ol gun dev let adam lı ğı nı ve na dir rast la nan por tre ler den bi ri si ol ma sı nı, an cak böy le bir yo ğun ha yat ya şa ma sıy la açık la ya bi lir si niz. Böy le seç kin kur may ları ve dev let adam la rı nı an cak bu im pa ra tor luk ye tiş ti rir; çün kü çok genç ya şın da ol gun la şan ku şak tan dır. Bir se ne Ye men’de, iki se ne Şam’da, Ma ke don ya’da ka la rak li san lar öğ re ni yor; ka vim le ri ta nı yor, âdet le ri ni ta nı yor (is te se de is te me se de) ya zış ma yı öğ re ni yor, Ba bıâ li’de ki ba zı me mur ne ka dar ka pa lı ka lır sa, bun lar da ter si ne o ka dar renk li dir. De vam l› atefl üs tün de dir ler. Do la y› s›y la cid di ye ti ö€ re ni yor lar. Cid di ye ti ö€ ren dik le ri za man, is ter Mefl ru ti yet’te ol sun is ter Cum hu ri yet’te, ifl le ri se rin kan l› l›k la, sa da kat le, ka nun fik riy le yü rüt me yi ö€ re ni yor lar. O yüz den dir ki be lir gin tem sil ci le ri As›m Gün düz, ‹s met ‹nö nü ve ya Ce vat Pa fla ve Ma re flal Fev zi Çak mak olan bu bir ku flak in san, mut la k› yet re ji mi için de do€ mufl lar, mefl ru ti ye tin bo ca la ma la r› için de yü rü müfl ler ve cum hu ri yet çi tek par ti yi en sert bir fle kil de yö net mifl ler, bü tün bun lar dan son ra de mok ra si ye de ge çe bil mifl ler dir. Bu çok önem li bir özel lik tir. Böy le bir ku flak, an cak Tür ki ye’de ve Tür ki ye bat›l›lafl ma s› için de ye ti fle bi lir, bu nun üze rin de dur mak ge re kir. Esa sen Tan zi mat re form la r› bü rok ra si nin ey le mi dir. Bu kâ tip s› n› f›, bu bü rok rat lar, bu as ker ler, ya ni dev le tin me mur la r›, Fran s›z ca y› me mu ri yet le ri
BATILILAŞMA DÖNEMİ KADROLARI
Mehmed Emin Âli Paşa.
51
52
AVRUPA VE BİZ
ica b› ka lem de ö€ ren mifl ler dir. O ka dar ki Sad ra zam Meh med Emin Âli Pa fla bi zim ta ri hi mi zin en bü yük si ma la r›n dan bi ri dir. Ken di si, M› s›r Çar fl› s›’n›n en fa kir es na f›n dan bi ri nin o€ lu dur. Ba ba s› dük kân ki ra s› na kar fl› l›k çar fl› ka p› la r› n› ka pa mak zo run da ol du €un dan, düfl man la r› Pa fla’ya Bev vab za de, Ka p› c› za de de mifl ler dir. Meh med Emin Âli Pa fla Fran s›z ca y› ka lem de ö€ ren mifl tir. Ya ni 14 ya fl›n da gir di €i Ba b›â li’de, o ka dar iyi Fran s›z ca ö€ ren mifl tir ki, mefl hur Fran s›z edi bi La mar ti ne’in ha t› ra t›n da flu iba re var d›r: “Meh med Emin Âli Pa fla son de re ce va kur çeh re li, fa kat k› sa boy lu bir adam; ta bii Fran sa’da oku du €u için Fran s›z ca s› be nim ki ka dar düz gün.”24 (Ha ya t›n da hiç Fran sa’ya git me den, Fran s›z ca s› n› ta ma m›y la Ba b›â li’de ö€ ren mifl tir). Me se lâ, Fu ad Pa fla Fran s›z ca es pri ler ya par d›, anek dot la r› Pa ris zi ya re tin de dil ler de do lafl m›fl t›r. Tan zi mat ç› la r›n için de Ah med Ve fik Pa fla gi bi bir adam da var. O, za ten mü ter cim bir ai le de do€ mufl (de de si Bul gar za de Yah ya ve ba ba s› Ru hid din Efen di). Yu nan ca s› fev ka lâ de iyi. Fran sa’da oku du €u için –Sa int-Lou is Li se si’nde– Fran s›z ca s› iyi; ama ay n› za man da Arap ça ve Fars ça s› da iyi. fiem sed din Sa mi var. Hem Ar na vut la r›n, hem Türk le rin mil li yet çi si, iki ta ra fa da te mel eser ler ha z›r la m›fl, Ar na vut ça s› çok iyi, Türk çe si çok iyi. Yu nan li se sin de oku du €un dan Rum ca bi li yor du. Fran s›z ca y› ve ‹tal yan ca y› çok iyi bi li yor du. Arap ça ve Fars ça da ö€ ren mifl ti. De mek ki böy le cehd için de (‹n gi liz ce ta bir le challenge için de) ve bat›l›lafl ma de di €i miz ola y›n için de sü rük le nen; ama so rum lu luk la r› n› ye ri ne ge tir mifl bir ku flak t›r bu. Os man l› me mu ru çok li san bi lir di; ama bu nu e€i tim li bi çim de bi len az d›. fiem sed din Sa mi iki hal k›n (Ar na vut-Türk) gra me ri, al fa be si, ro ma n›, ti yat ro su, lû gat ve an sik lo pe di si ni ka le me alan, bu alan da ki bofl lu €u dol dur ma ya di di nen adam lar dan bi riy di. Os man l› l›k ne dir? fiem sed din Sa mi’dir. Bu gün Ar na vut lar da Türk ler de bu ada m› ha y›r la an› yor, mil lî kül tür le ri nin te mel tafl la r›n dan bi ri ola rak ona ulu sal an› la r›n da yer ve ri yor lar. 24
A. La mar ti ne, Le Nouveau Voyage en Orient, Pa ris, 1854, s. 49.
BATILILAŞMA DÖNEMİ KADROLARI
Ba tı lı laş ma ve Si ya sal Mu ha le fet Bü rok ra si nin ba zı öğe le ri nin mu ha le fet yap ma sı, si ya sî mu ha le fe tin ve ör güt len me nin ik ti dar için de doğ ma sı nı ka çı nıl maz kı lan bir ge liş me dir. Ba zı yo rum cu la rı mız, bu si ya sî ge liş me yi me mur la rın, ara la rın da ki mü na fe ret ve yö ne ti ci le rin bir bir le riy le re ka be ti di ye yo rum lar lar. Gö rü nüş te böy le bir şey var dır. Me se lâ, Zi ya Pa şa’nın Sad ra zam Meh med Emin Âli Pa şa’ya olan düş man lı ğı ve ya Ah med Cev det Pa şa ve Fu ad Pa şa çe kiş me si bu na ör nek tir; ama bu izah tar zı nın nok san lı ğı da şu dur: Ba tı ce mi ye tin de mu ha le fet sı nıf sal ola rak or ta ya çık mış tır. Ya ni mem le ke ti feo dal ler, aris tok rat lar ida re eder ken, de ği şen ik ti sa dî dü zen le yük se len bur ju va zi mu ha le fe ti yü rü tü yor, on la ra kar şı mu ha le fet de sa na yi leş me so nu cu iş çi ler den çı kı yor gi bi ka te go ri zas yon lar la bu ge liş me yi tas vir eder ler. Şüp he siz ki bu tip fark lı laş ma ve te zat la rı or ta ya koy mak ta fay da var dır. Bu, ta ri hi saf ha la ra ayı ra rak te le olo jik (ga î) bir yo rum yap mak gi bi dir. Bu gi bi kav ram lar la ta ri he bak ma nın ilk an da fay da sı var dır; ya ni Vol tai re gi bi, son ra ki ler gi bi dü şü nür se niz di ko to mi ler le (ku tup laş ma) ce mi yet le ri ve et ra fı al gı la ma ko lay la şır; ama yo rum la ma so run la rı da baş lar. Bu yo rum da, bil has sa ye ti şen genç li ğin ze kâ sı nı ge liş tir me ve me to dik dü şün dür me gi bi bir me zi yet var dır; ama bu yön te me sap la nıp kal dı ğı nız tak dir de de de ğiş me yen ha ki kat le ri ve ya ak si ne fark lı de ğiş me le ri gö re mez si niz ve or ta lı ğı, yön len di ril miş ta rih ya zı cı lı ğı nın ya rat tı ğı po li tik dü şün ce ler sa rar. Şim di her ke sin ma lû mu dur ki Fran sız İh ti lâ li sı ra sın da bir bur ju va zi ge li şi yor, bir ti ca ret ge li şi yor, bir sa na yi ge li şi yor. Es ki top rak lord la rı nın dı şın da, ye ni sı nıf lar çı kı yor; ama dik kat eder se niz si ya sî mu ha le fe ti, fel se fî mu ha le fe ti ya pan lar mut la ka bu sı nıf lar dan de ğil. Bü yük öl çü de yi ne es ki aris tok ra si nin men sup la rı bu ye ni dü şün ce le ri ta şı yor, o ki tap la rı ya zıp, oku yor lar. Mon tes qu ie u bir bur ju va de ğil, Mon tes qu ie u es ki aris tok ra si nin men su bu. Ro us sea u’ya bel ki bur ju va di ye bi li riz, Ce nev re Cum hu ri ye ti’nin ide olo ji sin den gel miş tir; ama bir ta kım adam lar Con dor cet’den tu tu nuz, d’Alam bert’e ka dar, Di de rot’ya ka dar es ki sı nıf la rın in san -
53
54
AVRUPA VE BİZ
la rı... Tal ley rand, ki ken di si bir pis ko pos tur, asil dir, es ki re ji min ada mıy dı. Ni ha yet ih ti lâ le ka tıl dı ve son ra bi li yor su nuz dı şiş le ri ba kan lı ğı na ka dar gel di. Fran sız İh ti lâ li ön ce si oku nan ki tap la rı tet kik et miş ler; Fran sa’da o dö nem de bur ju va zi nin oku du ğu ki tap lar, Di de rot’un an sik lo pe di si de ğil, Mon tes qu ie u oku mu yor lar, on lar ne oku yor lar bi li yor mu su nuz? Therese Philosophe gi bi sin den, ga yet açık sa çık, por nog ra fik ro man lar ve ki tap lar oku yor lar. Ya ni yük se len bur ju va zi ile bir lik te Fran sa’da, me se lâ ar tan sa yı da por nog ra fik bir neş ri yat var; bu tes pit edil miş. Bur ju va lar hak lı dır. Pa ra ka zan mak ko lay de ğil, ha yat yo ru cu, cid di ki tap oku ya cak ha li yok. İh ti lâl ci ler ara sın da da ay lak sı nıf üye le ri müm taz yer le ri ni al mış tır. Bu nun gi bi bu te ori le rin de her za man yüz de yüz her şe yi kap sa yı cı, ge çer li açık la ma lar ol ma dık la rı ger çek tir. Biz mek tep ler de öy le şey ler öğ re ni riz ki ko nu ya bi raz eği lin ce pek ge çer li ol ma dı ğı gö rü lür. Ya kın ça ğı mız da ile ri-ge ri kav ga sın dan söz edi yo ruz. Ba zı la rı bu nu sos yo-eko no mik züm re le re oturt ma gay re tin de ler. As lın da ya kın çağ Türk ta ri hi ne bak tı ğı nız za man ki min mu ha fa za kâr, ki min dev rim ci ol du ğu nu tes pit et mek de güç tür. Me se lâ, “Ah med Cev det Pa şa mu ha fa za kâr ke si min tem sil ci si dir” der ler. Evet ve ha yır... Türk di lin de ki sa de leş me nin ba şı nı çe ken ler den dir, son ra il ginç bir şe kil de ka dın eşit li ği ni sa vu nur. Ai le si ne yaz dı ğı mek tup la ra ba kar sa nız25 ai le ha ya tın da mu ha fa za kâr lık la hiç alâ ka sı yok tur ve de unut ma yın ki Türk ta ri hin de bil di ği miz ka da rıy la 15. asır dan be ri fe mi nist ka dın lar, baş ta şa i re Mih rî Ha nım ol mak üze re, hep med re se ule ma sı nın kız la rı dır. İş te Ah med Cev det Pa şa’nın kız la rı da öy le dir. Fat ma Ali ye Ha nım, biz de ki fe mi nist le rin ba şı dır, öbür kı zı Emi ne Se miy ye Ha nım da sos ya list par ti kur muş tur. Türk ha ya tı nı, batılılaş ma ka lıp la rı nı çok kes kin uç la ra gö tü re rek mü ta la a et mek her za man ay dın la tı cı ol ma mak ta dır; ama şu ra sı da bir ger çek tir ki mu va fa kat ka dar mu ha le fet de ay nı sı nı fın için den doğ muş tur. Bun lar ga ze te çı kar mış lar dır, bun lar si 25
Mü ba hat Kü tü koğ lu, “Cev det Pa şa ve Ai le içi Mü na se bet le ri”, Ahmet Cevdet Paşa Semineri, İ.Ü.E.F., İs tan bul, 1986.
BATILILAŞMA DÖNEMİ KADROLARI
ya sî ce mi yet kur muş lar dır, bun lar Pa ris’e kaç mış lar dır, bun lar Pa ris’ten af fe di le rek ge ri dön müş ler dir. Hep si ay nı sı nı fa men sup tur, da ha doğ ru su bü rok rat züm re dir. Bü rok ra si ye de her sos yal kö ken den adam gir miş tir. Ba tı lı laş mış bü rok ra si ba şa rı lı bir eği tim den ge çer, “Ba tı tar zı ha yat” de di ği miz za man, ka çı nıl maz ola rak batılılaş mış eği tim üze rin de dur ma mız ge re ki yor. Eği ti min mo dern leş me si sa de ce Tür ki ye ta ri hin de de ğil, Şark’ın ta ri hin de de en il ginç olay lar dan, ge liş me ler den bir ta ne si dir; çün kü şu nu açık söy le ye lim, kla sik de vir “İs lâm dev ri” de di ği miz –Ab ba si ye dev ri– ve Or ta As ya’da Ti mur lenk ve onun oğul la rı Uluğ Bey za ma nın da sü ren kla sik par lak il mî ge le nek Os man lı ce mi ye tin de bit miş tir. Os man lı dö ne mi bu kla sik il mî ge le ne ğin par lak ola rak de vam et ti ği, hat ta sa de ce de vam ede bil di ği bir de vir de ğil dir. Bu nun la be ra ber Os man lı’da med re se eği ti mi çok teş ki lât lı ola rak de vam eder. Bu nun üze rin de dur mak lâ zım. Evet, ar tık bu med re se ler den Mu ham med el-Ha rez mi (9. asır) çık mı yor, İb ni Si na çık mı yor, Ra zî çık mı yor, İb nür rüşd çık mı yor, Uluğ Bey çık mı yor (Ali Kuş çu ora dan gel di za ten), Me su dî yok, el-İd ri sî yok, İb ni Hal dun yok; ama ne var? Ga yet iyi teş ki lât lan mış bir med re se var. Bu nu unut ma ya lım; bu, bi ze bir ge le nek dev re de cek. Han gi ge le ne ği dev re de cek? Kon ya’dan An tal ya’ya git mek is te di ği niz za man Ak se ki’den ge çer si niz. Son ra To ros lar’ın sır tın da ker van geç mez, kuş uç maz bir şi rin bel de cik var dır, İb ra dı... Ak se ki ve İb ra dı, Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun beş asır bo yun ca ka dı üret miş iki bel de si, âde ta ka dı fab ri ka sı dır. Ya ni genç ler o üc ra yer ler den med re se le re gi de bil mek te dir, o fa kir dağ ka sa ba la rın dan mev le viy yet pâ ye li ka dı lar, med re se ho ca la rı çı ka bil mek te dir. İş te bu ra da il min, pek çok par lak ol ma sa da eği ti min teş ki lât lan ma sı nın ba şa rı lı ol du ğu bir top lum la kar şı kar şı ya sı nız. Ya ni da ğın ba şın da ki ze ki ço cuk la rı bü rok ra tik sis te min içi ne çe ke bi len ge le nek, ye ni Tür ki ye’de de ke sin ti siz ola rak de vam et miş tir. Uzak üc ra ka sa ba lar dan, köy ler den bir ta kım in san lar, geç miş te er kek ler, şim di ar tık kız ço cuk la rı da da hil, oku yor lar, yük se li yor lar, bir yer le re ge li yor lar ve doğ ru dan doğ ru ya Os man lı batılılaş ma sı gi bi Türk batılılaş ma sı da bu özel -
55
56
AVRUPA VE BİZ
li ği de vam et ti ri yor. Bu çok önem li dir. As ke rî oku la en üc ra kö şe de ki in san gi re bil miş tir. Med re se ye es ki den her kes ge le bi lir di, de re ce le ri ne gö re dört ta raf ta bir eği tim ağı var dı. Bir genç en ya kın ka sa ba dan baş la yıp yük se le bi lir, med re se yi bi ti re bi lir di ve ay nı şey si vil okul lar da da de vam et miş tir. Ya ni si vil oku la, Tıb bi ye’ye, Mül ki ye’ye, Bay tar Mek te bi’ne, Or man Mek te bi’ne ve mu adi li mek tep le re adı mı nı atar sın, beş ku ruş harc ve ril me si icab et mez, tam ter si ne ta le be nin ce bi ne beş ku ruş harç lık ko yar lar, giy di rir ler, ku şa tır lar, ye di rir ler, oku tur lar, ye tiş ti rir ler. O ka dar ki yır tık ça rık la dağ dan inen ço cuk, ön ce böy le bir oku la ge lir te miz le nir, giy di ri lir, son ra oku la kay de di lir. De de niz ya şın da ki es ki za bit le re, me mur la ra bi raz so rar sa nız, der ler ki: “Gel dim Trab zon’un bir kö yün den, ço ra bım bi le yok tu, Öğ ret men Oku lu’na ve ya Ku le li’ye böy le gir dim.” Bu sis tem çok il ginç tir. Ba tı’da ol ma yan bir şey dir ve bu nun la yi ne achieve-ment society de di ği miz, li ya ka ta da ya nan ter fi sis te mi, tıp kı es ki ce mi yet te ki gi bi de vam et mek te dir ve do la yı sıy la da bu top lum da tıp kı es ki Os man lı sis te mi gi bi sı nıf laş ma mey da na gel me mek te dir. Ya ni, sa de ce be lir li sı nıf la rın hâ kim ol du ğu or du lar; be lir li züm re den in san la rın hâ kim ol du ğu bü rok ra si ler or ta ya çık ma mak ta dır. Bu, Os man lı ve Cum hu ri yet Tür ki ye si için or tak ve müm taz bir özel lik tir. Tan zi mat’ta her mü es se se de ğiş mek te; med re se ise ge ri le mek te dir, büt çe si ile, muh te va sı ile, men sup la rı iti ba riy le ge ri le mek te dir (Tek is tis na olan Med re se tü’l-Ku zât, o de vi re uyum sağ la ya bil miş tir). Ar tık in san lar ye ni açı lan okul la ra, sul ta nî le re gi di yor, ora lar dan me zun olu yor lar. Bay tar Mek te bi’ne, Tıb bi ye’ye ge li yor lar ve bu ra la ra sırf Müs lü man lar de ğil, gay ri müs lim ler de ge li yor. Hat ta gay ri müs lim ler le dev let ara sın da il ginç kav ga lar var dır.26 Ce ma at ler, Tıb bi ye ta le be si ola rak Rum ce ma atin den şu ka dar alın mak ta dır, Er me ni le re de pay ay rıl ma sı ve ya kon ten ja nın ar tı rıl ma sı di ye is yan edi yor lar; çün kü im pa ra tor luk te ba ası nın üç te bi ri Hı ris ti yan dır, de ni yor; bu ne den le tah mi nen Tıb bi ye’de üç te bir ta le be 26
Baş ba kan lık Os man lı Ar şi vi (BO A), I-MV, Nr: 16519, Mec lis-i Va lâ Maz ba ta sı (12 Ra ma zan 1273/ 6 Ma yıs 1857).
BATILILAŞMA DÖNEMİ KADROLARI
gay ri müs lim ler den ola cak. On la rı da ka te go ri le re ayır dık, şu ka dar Rum, şu ka dar Er me ni, şu ka dar Ya hu di, Sür ya ni vs.; ara la rın da çe ki şi yor lar, bi zim kon ten jan az tu tul muş di ye. Bu okul lar dan çı kan in san lar Os man lı olu yor, ay nı eği tim le çı kı yor, ay nı dil le çı kı yor, ay nı ruh la çı kı yor. Bun lar la ik bir eği tim gö rü yor. Va kı a ora da Kur’an da oku tu lu yor, din der si de var; ama çok kuv vet li ol mu yor, o ko nu ih mal edi li yor. Siz ak şam dan sa ba ha tri go no met ri çö ze cek si niz, kim ya ya pa cak sı nız, la bo ra tu va ra gi de cek si niz, Tıb bi ye’dey se niz teş rih ha ne ye gi de cek si niz; o ara da da ule ma efen di ler den bi ri ge le cek, si ze aka îd-i di niy ye ve tef sir-i Kur’an oku ta cak. Bu iş pek yü rü mü yor. Ge len efen di nin de bü tün sı nı fı “Bu işi be ce re me di niz” di ye bı ra ka cak ha li yok. Onun için bun lar la ik okul lar olu yor ve din bil gi si az bi li nen, az öğ re ni len bir dal ha li ne ge li yor. Onun ya nın da öbür gay ri müs lim öğ ren ci le re de gü ya ken di din le ri öğ re ti le cek; ama ay nı şe kil de, o da öğ re ti le mi yor ta bi i. Öğ re ti le me yin ce bu mek tep le re, Müs lü man ule ma sı nı fı gi bi, ki li se men sup la rı, ha ham lar fa lan da kar şı çık tı lar; fa kat gö ze ba tan hu sus, mek tep li ye kar şı med re se li nin mu ha le fe ti ha ya tı mı za gir di ve bu ge ri lim bu gü ne ka dar gev şe me di. Ga la ta sa ray’ın ku ru luş ta ri hi 1868’dir.27 Tan zi mat ri ca li Mek teb-i Sul ta nî de nen bu oku lu ni ye kur du? Bel li ki ya ban cı dil eği ti mi gör mek lâ zım. Bu ya pı lı yor İs tan bul’da. Ciz vit ler, La za rist ler ya ni Sa int Ge or ge ra hip le ri, Be ne dik ten ler, gel miş bir sü rü okul aç mış lar, mil let ço cuk la rı nı bun la ra yol lu yor. Tan zi mat’ın bü yük le ri dü şü nü yor: “Ba tı lı lık lâ zım sa, onu da biz yap ma lı yız.” O za man Ga la ta sa ray ku ru lu yor. Gü zel Türk çe öğ re ten, Tür ki ye ta ri hi öğ re ten, Türk ede bi ya tı öğ re ten ve ay nı za man da da Ba tı di li ni en iyi öğ re ten ye ni bir okul bu. Bu nu Tan zi mat’ın bü yük le ri yap mış lar. İti raf et mek ge re kir ki şim di ki Maa rif böy le bir pan ze hir ku rum ya ra ta ma dı. Biz bu tarz bir oku lu, ih ti yaç ha li ne ge len İn gi liz ce eği 27
Ga la ta sa ray lı lar pek se vi yor ta rih le ri ni uzat ma yı –ön ce 1500’lü yıl la ra uzat tı lar, Mül ki ye li ler de ya par bu nu; biz En de run’un de va mı yız fa lan der ler, bi zim ki ler de ku ru luş yıl dö nü mü nü 600’e çı ka rır sa şa şır ma yın. Siz, Ga la ta sa ray’ın es ki kü tüp ha ne si ne, es ki eği ti mi ne sa hip çı kın, en bü yük ba şa rı odur. Ya ni, o za man ki gi bi gü zel Türk çe öğ re tin, gü zel Fran sız ca öğ re tin. Biz, es ki Mül ki ye’yi de vam et ti re lim ne mut lu.
57
58
AVRUPA VE BİZ
tim için ya pa ma dık. Kur du ğu muz İn gi liz ce eği tim ve ren üni ver si te le rin hep si skan dal dır. Ne İn gi liz ce yi o ka dar iyi öğ re ni yor in san lar, ne Türk çe yi iyi öğ re ni yor lar; bi li nen “Türk çe”yi de unu tu yor lar. Os man lı ba tı lı laş ma sı Ga la ta sa ray’ı ya rat tı, biz ma ale sef İn gi liz ce üze rin den gi den Türk ba tı lı laş ma sı na bir ilaç, pan ze hir olan mek te bi ku ra ma dık. O ba kım dan Ga la ta sa ray önem li mü es se se dir ve bu okul ku rul du ğu za man, Er me ni pat ri ki, “Gi de ni afo roz ede rim” di yor; Rum pat ri ki ay nı tep ki yi gös te ri yor; ha ham lar ben zer dav ra nış ta... Onu bı ra kın, Pa pa’nın İs tan bul’da ki tem sil ci si bi le ay nı şe yi söy lü yor. Ya ni “La tin ce maa ti ço cuk yol la ma sın” di yor; ama bir müd det son ra ba kı yor lar ki bu okul çok kuv vet li, her kes ora ya gi di yor ve Ga la ta sa ray bü tün Os man lı in san la rı nın, “Tür kü ka dar Er me ni si, Ru mu, Bul ga rı, Ef lak lı sı (Ulah), Ro me ni, Hı ris ti ya nı, Ara bı, Ya hu di si ile, Os man lı Dev le ti’nin, Os man lı te ba ası nın mil li yet çi li ği ni, Os man lı cı lı ğı nı ta şı yan in san la rın” ye tiş ti ği bir okul ol du. Bu çok önem li bir şey ve o ka dar ki pat ri kin afo roz et mek le teh dit et ti ği okul dan, so nun da bir Er me ni pat ri ki bi le çık tı. Ohan nes Ar şa ru ni Efen di Ga la ta sa ray ta le be le rin den dir. 20. yüz yı lın ba şın da Er me ni ce ma ati nin ba şı na geç miş,28 Os man lı Er me ni le ri nin pat ri ki ol muş tur. De mek ki, as rın ica bı olan la ik eği tim her dal da, hu kuk ve mül ki ye da lın da ge liş mek te, teş ki lât lan mak ta ve med re se ler ge ri le me ye baş la mak ta dır. Ni ye bu la ik okul lar ge li şi yor; sırf tek nik ye ni len me ih ti ya cı ne de niy le mi? Ha yır, Os man lı İm pa ra tor lu ğu ida rî yön den mer ke zî leş mek ve mo dern leş mek zo run da dır. Ya ni ma te ma tik öğ ren di ği niz gi bi; ce bir, fi zik, kim ya, tıp öğ ren di ği niz gi bi, ar tık mo dern hu ku ku, mo dern ik ti sa dı, mo dern ma lî tek nik le ri öğ ren mek zo run da sı nız. Onun için hu kuk ve mül ki ye mek tep le ri açı lı yor ve ora da çok il ginç bir olay ge li şi yor. Hu kuk Mek te bi ma ale sef ya tı lı ola rak dü zen len me di ği, iyi ör güt len me di ği ve de Os man lı hu kuk sis te mi as rın ica bı na gö re ta ma men Ro ma ni ze ola ma dı ğı için, es ki ile ye ni yan ya na yü rü mek zo run day dı. Bu yüz den ne olu yor, Med re se tü’l-Ku zât, (Ka dı Med re se si) Hu kuk Mek te bi’nden da ha iyi teş ki lât la nı yor, ya tı lı burs lu 28
Ke vork Pa muk cu yan, “Ohan nes Ar şa ru ni”, İstanbul Ansiklopedisi, c. 2, s. 1063.
BATILILAŞMA DÖNEMİ KADROLARI
olu yor. Ders prog ra mı ek lek tik bi çim de dü zen le ni yor ve öbü rü nü ge çi yor; çün kü hem İs lâm fık hı nı, hem Ba tı hu ku ku nu öğ re ti yor ve ta le be le ri ya tı lı ve burs lu ol du ğun dan da ha ye te nek li ve ça lış kan olu yor. Onun için es ki ler den so ra bil sey di niz: “Med re se tü’l- Ku zât Hu kuk Mek te bi’ne na za ran iyi dir” de nir di. Fu at Köp rü lü gir dik ten he men son ra terk et ti Hu kuk Mek te bi’ni: “Beş pa ra et mez” de di. Tem bel li ğin den de ğil, ders di sip li ni ve müf re da tı nı be ğen me di ğin den. Mül ki ye o za man Hu kuk’tan da ha iyi okul du, ni çin? Çün kü ma li ye öğ re ti yor, ik ti sat öğ re ti yor, hu ku ku ge rek li öl çü de öğ re ti yor. Yi ne ay nı şe kil de, ya tı lı, burs lu be ğe ni len bir okul du ve de vam et ti. Bu çok önem li bir hu sus tur. Öte yan dan Os man lı med re se le ri de ta ma men çü rü müş de ğil di. Onun üze rin de du ra lım. Med re se ler ba kı yor lar ki as ra uy mak lâ zım; bir kıs mı bun la rın koz mog raf ya, ma te ma tik, Fran sız ca bi le öğ ret me ye baş la dı lar, ders prog ra mı na koy du lar. Do la yı sıy la İs tan bul’da bir çe şit li lik ol du –biz ta rih çi ler, bu nun ta ri hî por tre si ni he nüz tes pit ede me dik. Med re se var; ha ki ka ten ta le be si ek me ğe muh taç. Ta le be ler em si le ve bi na yı oku yup ta mam la ya mı yor, hiç bir işe ya ra mı yor, son de re ce de se fil. (O dö nem ler le il gi li meş hur fık ra dır: Ver dik le ri çor ba lar ar tık o ka dar yağ sız ve et siz, su gi bi bir şey miş ki, “Efen dim, de miş ler, bu çor bay la ab dest bi le alı nır, ca iz dir.” Bu nun üze ri ne bir nü ma yiş ya pı yor lar. Pa di şah Cu ma se lâm lı ğın dan çı kı yor. Ala yın iki ta ra fı na di zil miş med re se li ler, bir ta raf “ye cu zu” di ye ba ğı rı yor, öbür ta raf “la ye cu zu” di ye ba ğı rı yor. “Ye cu zu-ca iz dir; la ye cu zu-ca iz de ğil dir.” Pa di şah bu, “ye cu zu, la ye cu zu” sa da la rı nın se be bi ni so ru yor. Di yor lar ki: “Hün kâ rım, ver dik le ri çor ba o ka dar bu la şık su yu gi biy miş ki yağ sız, şeh ri ye siz, et siz... Bu çor ba ile su gi bi ab dest al mak ca iz dir, yok ca iz de ğil dir; ne de ol sa adı çor ba dır” di yor lar). 19. yüz yıl da ma lî ve il mî ba kım dan kö tü olan med re se ler de var, fa kat bir şey ler öğ ret me ye ça lı şan lar da var. Fars ça öğ ret me ye baş la yan da var. Bu asır da İs tan bul, Fars ça eği ti mi, ede bi yat tet kik le ri ba kı mın dan o de re ce ile ri git miş tir ki es ki den be ri Şi raz lı Ha fız ve Şi raz lı Sâ dî şerh le ri çık mak ta yız. İran’da Ha fız ve Sâ dî gi bi bü yük şa ir le rin şerh le ri bu ka dar çok sa yı da de ğil dir; fa kat lû -
59
60
AVRUPA VE BİZ
gat ve gra mer ki tap la rı bol mik tar da çık ma ya baş lar. Be lirt ti ği miz gi bi Hu kuk Mek te bi ku rul du ğu na gö re, med re se li yar gı gö re vi ni kay bet me sin di ye “as ra biz de uya lım” den miş ve Med re se tü’l-Ku zât ku rul muş tu ve bu nun la Os man lı med re se le ri fark lı bir ya pı ya gi di yor du; çün kü es ki den med re se de be lir li müf re dat var; ama ders prog ra mı yok tu. Fi lân ho ca var, on dan ders alı nır, on dan ica zet alı nır, ter fi edi lir di; şim di ders prog ra mı ko yu yor lar, bi zim bu gün yap tı ğı mız, sa bah 9-12, şu şu ders le re gi ri le cek, şu şu ho ca ge le cek, prog ra ma ba kar sa nız, ders le ri gö rür sü nüz.29 İs lâm fık hı ol du ğu gi bi, Av ru pa hu ku ku da bu ra da öğ re til mek te dir. De mek ki 19. asır dün ya sı nın ve im pa ra tor lu ğun bu dö ne mi nin hu ku kî ya pı sı na, ih ti yaç la rı na iliş kin bir hu kuk öğ re ti mi ne, ders öğ re ti mi ne –sırf di nî İs lâ mî bi lim le rin ya nın da– med re se ler de ayak uy dur ma ya baş la mak ta dır. Do la yı sıy la batılılaş ma nın ih ti yaç la rı la ik eği tim ku rum la rı nı or ta ya çı kar dı ğı gi bi, med re se le ri de sa rı yor ve bu nun so nu cun da ek lek tik ve düa list ku rum tip le ri or ta ya çı kı yor. Ya ni bi zim an la dı ğı mız Ef ruz Bey ti pi, batılılaş mış tip ya nın da, bir de o es ki ule ma nın için de de Ba tı’ya gö re dü şü nen, ona gö re yo rum ya pan, ona gö re ka fa sı nı sis te ma ti ze eden in san lar or ta ya çık ma ya baş lı yor. Bi rey le rin ikir cik len me si ku rum lar için de söz ko nu su dur. Bu, Tür ki ye batılılaş ma sı nın çok il ginç yön le rin den bi ri dir. Zan ne di yo rum bun dan son ra batılılaş ma ve Ba tı de di ği miz ola yın ikin ci bir veç he si ni, si ya sî veç he si ni; ya ni mil li yet çi lik akım la rı nı ele al mak du ru mun da yız.
29
İlmiyye Salnâmesi, bi rin ci de fa, Da rü’l-hi lâ fe tü’l-Aliy ye, 1334, s. 687 vd., ders prog ra mı: (Med re se tü’l-Ku zât).
II I
Ba tı lı laş ma, Ulu sal cı lık ve Par ça la nan İm pa ra tor luk
Ba tı lı laş ma dö ne mi miz ulu sal cı lık ola yıy la bir lik te yü rü mek te dir. Son Ro ma İm pa ra tor lu ğu olan Os man lı ca mia sı (Pax Ottomana) ulu sal cı ha re ket ler le aşın mak tay dı. Ulu sal cı lık ve ulus çu duy gu lar hiç şüp he yok, ev vel emir de kim lik so ru nuy la, ya ni ki şi nin top lum da ki ye ri ve adıy la il gi li dir. Kim lik, bu önem li ol gu nun et ra fın da olu şan bir do ku dur ve Av ru pa’ya gi re cek Tür ki ye için önem li dir; ama in san top lu mun da kim lik te mel bir so run dur ve kim li ğin iyi sap tan ma sı top lum da bir çok so run la rı ve tı ka nık lık la rı hal le der. İn san dün ya da her şe yi ni ta yin ede bi lir; işi ni, mes le ği ni, dav ra nış la rı nı da hi bir öl çü de ta yin ede bi lir. Ya şa ya ca ğı mız ül ke de se çi le bi lir; fa kat el de ol ma yan bir şey, han gi kim lik le dün ya ya ge li ne ce ği dir. Me se lâ, Rus an ne ve Arap ba ba dan ev li lik dı şı olan bir be bek İs viç re’de bir ki li se nin ka pı sı na bı ra kıl dı ğı için –ki öy le va ka lar olu yor– so nun da ma hal lî ma kam lar ta ra fın dan bir ye tim ha ne ye kal dı rı lır ve İs viç re li bir ço cuk ola rak bü yür. Bel li ül ke de do ğu lur, ya şa nan ül ke de ğiş ti ri le bi lir, ama böy le is tis na lar dı şın da
62
AVRUPA VE BİZ
ebe vey nin kim li ği bi re yin ki olur. Do la yı sıy la, han gi ül ke de, han gi ai le ile, han gi dil le do ğa ca ğı ve na sıl bü yü ye ce ği bir be be ğin elin de de ğil dir. Kim lik ül ke dir, her an lam da sı nı fı mız dır. Kim lik ha ya tı mı zı tes pit eder, ba zı in san lar bir ara ya gel miş, yo lu nu tam da çi ze me dik le ri bir ta rih ve coğ raf ya da, bir ül ke mey da na ge tir miş ler. Bu du rum da, kuş ku suz dev le te has bir ta kım or gan lar or ta ya çı kar: Po lis, or du vs; bun lar sız ya şa ya mı yo ruz, müm kün de ğil. Bi rey ola rak da ken di mi zi bu or gan la rın sa ha sı dı şı na çı ka ra mı yo ruz. Bu ra da Türk ler var, Tür ki ye var; ama, ben bey nel mi lel bir ada mım di ye in fi rad yo lu na gi de mi yor su nuz. Zi ra mu ha tap lar bey nel mi lel de ğil ve si zi Türk lük kom par tı ma nı için de ele alır lar. Hiç bir şe kil de kim lik sa hi bi ol ma dan ha ya ta de vam ede mez si niz, müm kün de ğil dir ve bü tün or gan lar la bir lik te de bu kim li ğin si ya sî te şek kü lü ne bağ lı sı nız dır. Bu ol ma dı ğı tak dir de, 20. yüz yı lın son çey re ğin de hat ta son 10 yı lın da, iki kor kunç dün ya sa va şın dan, kat li am lar dan son ra gör dük ki, dev let siz top lum la rın in san la rı bu yok lu ğun be de li ni her za man çok ağır bir şe kil de öde mek zo run da ka lı yor. Bu nu Kaf kas ya’da, Bos na’da gör dük. Hiç ar zu et mi yo ruz; ama öy le an la şı lı yor ki bu fa cia lar da ha da gö rü le cek. Ba tı lı laş ma so ru nu ile kar şı kar şı ya ge len Os man lı İm pa ra tor lu ğu de di ği miz za man bu batılılaş ma nın ya rat tı ğı en bü yük tep ki ve ya yan sı ma hiç şüp he siz ki mil li yet ler sa ha sın da, ethnicité an la mın da gö rül müş tür. Yok sa, Os man lı top lu mun da “mil let” de mek, bu gün kü “na ti on” an la mın da bir ke li me de ğil dir, bu nu bi li yo ruz. Mil le ti bu gün doğ ru kul la nan lar, “mil lî gö rüş” ve “mil lî ga ze te” di yen ler dir. Mil let kav ra mı bir ce maa te, bir inanç gru bu na hi tap eden bir söz dür. Onun için “na ti on” ve “na tio nal” kar şı lı ğı ola rak mut la ka ulus, ulu sal, ulu sal cı de yim le ri ni kul lan ma mız lâ zım. “Mil let” as len Arap ça bir ke li me ve “söz” de mek. Bu söz an la mın da ki mil let, bir an lam da “Tan rı’nın sö zü” ve “Tan rı’nın sö zü et ra fın da top la nan grup” an la mı na ge li yor. Do la yı sıy la mi lel, üm me gi bi ke li me ler di nî grup la rı ifa de edi yor ve ta ri hin son Ro ma İm pa ra tor lu ğu olan Os man lı top lu mun da böy le bir teş ki lât lan ma bu lu nu yor. Üç Ro ma İm pa ra tor lu ğu var dır. Bi rin ci si: Kla sik Ro ma’dır, pa gan dır, muh te şem bir im pa ra tor luk tur. Ya ni bu üçü nün
BATILILAŞMA, ULUSALCILIK VE PARÇALANAN İMPARATORLUK
için de en muh te şe mi dir, çağ lar için de en ka lı cı ola nı dır. İkin ci si: Bi zans de di ği miz Hı ris ti yan Ro ma’dır. En azın dan Do ğu Av ru pa ve Bal kan lar bu dev le tin ve uy gar lı ğın iz le ri ni ta şır. Üçün cü sü ise: Hâ lâ or ta dan kalk ma mış olan, bir an lam da hâ lâ ku rum la rı ve prob lem le ri ya şa nan Os man lı İm pa ra tor lu ğu’dur. Ta rih te dör dün cü sü yok tur, ol ma ya cak tır; çün kü bun la rın doğ du ğu şart lar ve ya şa dık la rı dün ya baş ka dır. Bu ra lar da et nik an lam da bir grup hâ ki mi ye ti yok tur, dil hâ ki mi ye ti var dır. Ya ni Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun te mel ku ru cu un su ru, or du su, or du nun di li, bü rok ra si nin di li Türk çe ol du ğu hal de, bu ra da mü him olan ide olo ji Türk lük de ğil, İs lâm lık tır. İs lâm üm me tin den, İs lâm mil le tin den ol mak şart tır. O ka dar ki za man za man bu Türk lük kü çüm sen miş tir. Üs te lik bu kü çüm se me, bi ze mek tep ler de öğ re til di ği gi bi, sırf Sa ray çev re le rin de de ğil, halk ara sın da da mev cut tur.30 Ve ka yi na me le re ba kar sa nız, Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun Türk men ge le ne ği ile ku rul du ğu da an la tı lır. Ko nuş tu ğu muz Türk çe, yaz dı ğı mız dil Türk çe dir; hiç tar tış ma sız or du nun ko mu ta di li Türk çey di. Bu bü tün ta rih bo yun ca böy le ol muş tur. Sel çuk lu dev rin de kâ tip sı nı fı Türk ol ma dı ğı ve Türk çe yaz ma dı ğı hal de, ule ma sı nı fı Arap ça kul lan dı ğı hal de, or du da her za man Türk çe kul la nıl mış tır. Bu un sur la rın Türk ol ma sın dan, ko mu tan ve as ker le rin bü yük öl çü de Türk ol ma sın dan ile ri ge li yor. Me se lâ, son de vir Os man lı ve si ka la rın da bi le “Ara bis tan or du sun da hem cins lik ço ğal dı ğın dan” de ni yor. Bu hem cins lik, coethnicité de mek tir. De mek ki Ara bis tan or du sun da, Arap uşa ğı art ma ya baş la mış, “Ana do lu’dan Türk as ker ge ti ril me si em re di li yor.”31 Ya ni or du la rın için de Türk et nik un su ru nun ağır lık ka zan ma sı na her za man dik kat edil miş tir. 30
31
Me se lâ ha tır lı yo rum, be nim ço cuk lu ğum da Ço rum, şim di ki gi bi sı naî pat la ma ya pıp zen gin le şen yer de ğil di; fa kir bir Ana do lu ka sa ba sıy dı. Ço rum lu ame le ler ya zın ha sat za ma nı na ka dar An ka ra in şa at la rın da ça lış ma ya ge lir ler di. Ço rum lu ame le ler den bi ri Et lik bağ la rın da ağa ca çık mış mey ve yi yor, ih ti yar bir İs tan bul lu ha nım da “Aa a, Türk ler ağa ca çık mış!” de di. Ya ni Türk de mek, köy lü, Ana do lu lu fa lan de mek... Ka ra göz’de en ah mak, en lâf an la maz tip ler den bi ri Ba ba Him met’dir. “Türk” de nir ona. Baş ba kan lık Os man lı Ar şi vi (BO A), İra de-i Da hi li ye, No: 14404, 21 Şev val 1267 (19 Ağus tos 1851).
63
64
AVRUPA VE BİZ
Za ten bu mil li yet çi lik ko nu sun da bi ze mek tep ler de öğ re ti len ha zır te ori le ri de unut mak ge re ki yor bü yük öl çü de; çün kü şu abes ifa de le re ba kı nız: “Fran sız İh ti lâ li çık tı, Bal kan lar’a mil li yet çi lik ya yıl dı.” On dan ev vel san ki yok tu! Eric Hobs bawm, bu kıy met li Mark sist sos yo log ve İn gil te re’nin ün lü ta rih çi si nin mil li yet ko nu sun da ma lû ma tı çok yön lü ve de rin de ğil... Hal bu ki me se lâ Ernst Gell ner’i oku du ğu nuz za man, baş ka tür lü zen gin ve tu tar lı gö rüş ler, hiç de ğil se göz lem ler var; çün kü ken di si Çe kos lo vak ya Ya hu di si idi. Ta bii mil li yet ler prob le mi nin or ta sın da bü yü müş tü ve İn gil te re’de bu ko nu la rı iş le di. İs lâm ül ke le ri ni ta nı yor du ve Çe kos lo vak ya’da da son ola rak Av ru pa Üni ver si te si’nde ça lı şır ken öl dü. O, bu ko nu la rı da ha iyi ele alı yor. Söy le mek is te di ğim: Mil li yet ko nu su nu Ba tı li te ra tü rü de her za man çok iyi ta nı mı yor! Ni ye ta nı mı yor? Ba tı çok il ginç bir şe kil de, bi zim bil di ği miz mil li yet çi li ğin ne şet et ti ği ve mil le tin ba şı na dert ol du ğu bir yer dir; ama Ba tı, mil li yet çi lik me se le si ni bil mez. Bu çok ga rip bir çe liş ki dir; çün kü Ba tı Av ru pa dev let le ri Al man ya ve ya İn gil te re ve ya Fran sa bir ta kım ta ri hî et nik un sur lar dan oluş muş tur; ama Al man ya, Fran sa, İn gil te re de di ği niz za man İn gi liz ce ve Al man ca ko nu şan, Fran sız ca ko nu şan, Hı ris ti yan olan in san la rın top lu lu ğu söz ko nu su dur ve en aşa ğı bin se ne den be ri bu top lum lar da ki tek fark lı un sur, o da fark lı li san ko nuş ma dı ğı hal de Ya hu di ler dir –Do ğu Av ru pa Ya hu di le ri nin Yi diş ko nuş ma sı dı şın da. Av ru pa Ya hu di le ri nin bu lun duk la rı ül ke den baş ka bir dil ko nuş tuk la rı da yok as lın da, din le ri fark lı hep si bu. Av ru pa top lum la rı bu nu da hi haz me de me miş tir. Ko nuş tu ğu muz ve bil di ği miz üze re an ti se mi tizm; ya ni Ya hu di düş man lı ğı bü yük bir prob lem ol muş. Ba tı, uzun za man bir avuç Ya hu di yi haz me de me miş tir. Hâ lâ da et ti ği ni söy le ye mem. Şim di lik İn gi liz ce ta bi ri ile prejudices, ön yar gı lar ka pa tıl dı, ör tül dü. Da ha ev vel ta şı yor du her ke sin ağ zın dan, şim di lik üs tü ka pa tıl dı. Ama Ba tı, mil li yet so ru nu nu hâ lâ teş his ve te da vi ede bil miş de ğil dir. Şark’ta ki gi bi her so ka ğın öte sin de bir baş ka ce ma at, her ka pı nın ar ka sın da baş ka dil, her semt te ay rı bir din gi bi şey ler gö rül mez Ba tı Av ru pa’da... Azın lık lar la ya şa ma me se le si –ya hut azın lık de me yin de, muh te lif ka vim le rin bir lik te ya -
BATILILAŞMA, ULUSALCILIK VE PARÇALANAN İMPARATORLUK
şa ma me se le si– Ak de niz Or ta do ğu top lum la rı na has tır. Hin dis tan alt kı ta sı na has tır. Ya ni bun lar ya zı ya ilk ge çen top lum lar ol du ğu için, din ve dil le ri ya zı ya dö kül dü ğü için bu me se le yi ye di bin se ne bo yun ca da ha çok ya şat ma şan sı bul muş lar dır. Bu gün kü Mı sır’a bak tı ğı nız za man, Fi ra vun dev rin den kal mış Kobt lar (Kıp tî), ara da Hı ris ti yan lık gel me si ne, ya zı la rı de ğiş me si ne rağ men, di nî ede bi yat ta ve de vam lı ya zıl mış ol ma sın dan do la yı dil le ri ne kıs men de ol sa sa hip ler. Kobt ya hut Kıp tî, hi ye rog lif ten son ra “di me ti ki” de nen Yu nan ca dan boz ma bir Kobt al fa be si al mış lar, ön ce çok Yu nan ca ke li me alın ma sı na, hat ta za man la ar tık li sa nı unu tup Arap ça ya geç me le ri ne rağ men, bu gün Mı sır’ın yüz de onu nu teş kil eden bu “Kobt-Kıp tî” de di ği miz Hı ris ti yan lar, o di li gün lük ha yat ta ar tık kul lan mı yor lar. Arap ça ko nu şu yor lar ama, ki li se de hâ lâ Kobt ça iba det edi yor lar (ger çi o di li doğ ru dü rüst oku duk la rı şüp he li dir; âde ta bir Türk çe met ni bir Al man ve ya hut bir Ame ri ka lı or yan ta lis tin, Tür ko lo ğun eli ne ver sen na sıl okur sa bel ki on dan da ha uzak bir şi vey le oku yor lar) ve bu sa ye de de “Kobt-Kıp tî” de di ği niz bir ce ma at var. Gör dü ğü nüz gi bi, Mı sır Dı şiş le ri Ba ka nı son ra ki BM Ge nel Sek re te ri But rus Ga li de: “Ben Mı sır lı Kobt’um” di yor; “Ben Fi ra vun lar dan ge li yo rum” di yor. Me se lâ Su ri ye’ye gi di yor su nuz, adam şa kır şa kır Arap ça ko nu şu yor ama, Or to doks ve ya Ka to lik ol sun, “Biz es ki Asu rî ler den ge li riz” di yor. Bi zim gü ney de ki Sür ya ni le rin bi le bir bü yük ko lu bi li yor su nuz Su ri ye’de dir, pat rik de ora da dır. On lar da öy le: “Biz Asu rî ler den ge li yo ruz” di yor lar. Bun lar as lın da Ara mî dir ama, ne re dey se öl mek üze re olan bir dil le kim lik le ri ni ko ru yor lar. Bal kan lar’a bak tı ğı mız za man, her kö şe ba şın da ay rı bir mil li yet var dı ve ma ale sef son za ma na ka dar Bal kan ta ri hi bu her kö şe ba şın da ki et nik un sur la rın bir bir le ri ni kat let me le ri ile ce re yan et mek te dir. Os man lı hâ ki mi ye ti nin bit ti ği gün, bit ti ği böl ge de, kit le le rin bir bir le ri ni kat let me olay la rı da baş lar. 1912’nin kış ay la rın da da hi or du muz, he nüz Yan ya’yı sa vu nu yor du; ya ni gü ney de ki Yan ya he nüz el den çık ma mış tı, ku şat ma ve sa vun ma al tın day dı. Se la nik’e ise Yu nan or du la rı gir di ler (eğer Bul gar lar bir tak tik ha ta sı yap ma say dı, Se la nik’e ken di le ri gi re cek ti) ve Yu nan or du su -
65
66
AVRUPA VE BİZ
nun Se la nik’e gi rer gir mez ilk yap tı ğı iş, Ya hu di ma hal le le ri ne sal dı rıp, Ya hu di kat li ne baş la mak ol du. Çün kü Se la nik, bü tün Os man lı ta ri hi bo yun ca en bü yük Ya hu di şeh ri idi. Ora da, ne Bul gar lar ya ni Slav un sur, ne de Ar na vut ve Türk ten olu şan Müs lü man un sur ço ğun luk tu. He le Hellen un sur en az olan grup tu. Se la nik’in en ka la ba lık un su ru Ya hu di ler di. Bun lar, 1492’de İs pan ya’dan ve İtal ya’dan göç ede rek Os man lı top rak la rı na gi ren, bü yük öl çü de Se la nik’e yer leş ti ri len, bil di ği miz Se fa rad de nen İs pan ya lı Mu se vi ler. Bun dan maa da, 1661’de Sa be tay Zvi ola yı üze ri ne bu ra da yo ğun yer le şen Sa be tay cı lar var. Ma lûm, Sa be tay Zvi bek le nen Ya hu di me si hi ola rak or ta ya çık tı; fa kat bü yük kav ga la ra se be bi yet ver di. Ya hu di şe ri a tı na gö re, “zın dık” ol du ğu ilân edil di. Zın dık ilân edil di ği için idam edil me si, bu nu da ta bii Os man lı’nın yap ma sı ge re ki yor du. Bu nu yap ma mak için bir baş ka yol bul du lar. Gü ya Sa be tay Zvi Müs lü man ol du ve ce maa ti de Müs lü man ol du. Yan lış ola rak “dön me ler” de di ği miz as lın da “Sa be tay cı” de me miz ge re ken bu ce ma at de Se la nik şeh rin de ka la ba lık tı. Sa be tay cı la ra sırf Ya hu di ler de ğil, 17. asır da Me sih bek le yen, kı ya met bek le yen, Müs lü man un sur ve Hı ris ti yan lar dan da ka tı lan lar ol muş. Do la yı sıy la bu kar ma Os man lı top lu lu ğu nu, bu gün ar tık Türk le şen bu Sa be tay cı gru bu da he sa ba alın ca, Se la nik Ju da izm kül tü rü nün hâ kim ol du ğu bir şe hir di ve iş gal ci Yu nan lı lar, Ya hu di le ri kat let mek le et nik te miz li ğe baş la dı lar. Onun için mec bu ren on lar da Türk, Ar na vut Müs lü man lar la bir lik te bu ta ra fa göç mek zo run da kal dı lar. De mek ki Os man lı hâ ki mi ye ti nin or ta dan kalk tı ğı böl ge ler de –bil has sa Bal kan lar’da; Or ta do ğu böl ge si bu ka dar vah şi ol ma mış tır– mil let ler, et nik grup lar bir bir le ri ni kes me ye baş la mış lar dır. Bu ne dir? Bu ra da bir ta ri hî ola yı ele ala lım. İs tan bul’da bu gün Zey rek’te bu lu nan Pan tok ra tor Ki li se si –ya ni “Tak dis Eden İsa Ki li se si” ki bü yük bir bi na olup çok ha rap va zi yet te dir– fe tih ten son ra Türk dev rin de Mol la Zey rek Ca mii ola rak isim yap tı. Va kıf lar bu bi na nın na sıl res to re edi le ce ği ne ka rar ve re me di. Ca mi ola rak mı kal sın? Mü ze mi ol sun? Bel li de ğil! Bu ara da şu nu be lir te lim, bir ta kım es ki Bi zans ya pı la rı nın ca mi ola rak kul la nıl ma sı, bun la rın ba zı mi ma rî de ko ra tif kı sım la rı nın açı ğa çı -
BATILILAŞMA, ULUSALCILIK VE PARÇALANAN İMPARATORLUK
ka rıl ma sı na en gel de ğil dir. Me se lâ, İs tan bul Ve fa’da ki “Ki li se Ca mi i” de di ği miz ya pı da çev re de ki nü fus yı kı mı ve eri me sin den do la yı bu gün kul la nıl ma yan (çün kü Do ğu lu be kâr iş çi le rin sem ti ve ca mi ye gi dil mi yor), ama dö kü len mo za ik le ri bu gün de gö rü len, bir son de vir Bi zans ese ri dir. Zey rek’te ki Pan tok ra tor gi bi bi na lar da es ki ka lın tı la rı teş hir et mek ye rin de olur. Bu, Türk im pa ra tor lu ğu nun ve hâ ki mi ye ti nin âli ce nap ka rak te ri ne uy gun dur. Müm kün mer te be bun la rı ca mi ola rak mu ha fa za et sek de kıs men mü ze ve es ki eser ola rak, ve ya bu na mü ma sil ya pı lar ola rak tut ma nın bü yük fay da sı var dır. Za ten Os man lı İm pa ra tor lu ğu gi bi üni ver sal Ro ma İm pa ra tor lu ğu’nun mi ras çı sı olan bir mem le ke te ya kı şan tu tum da bu dur. İş te 1453’ün No el’in de (es ki tak vim le 1454 ba şı); bu bi na da ya ni Pan tok ra tor Ki li se si’nde in zi va da bu lu nan din ada mı, son de vir de Bi zans’ın Do ğu ve Ba tı ki li se le ri ni bir leş tir me ye kal kan dev let si ya se ti ne (Flo ran sa ve Fer ra ra kon sil le rin de böy le bir bir leş me ka ra rı alın mış tır) kar şı mem le ke tin için de Ba tı lı lar dan çok nef ret eden ve 1204’teki Haç lı Se fe ri’nde İs tan bul çok ya kı lıp yı kıl dı ğı için, Ba tı lı la ra kin tu tan kit le le rin do ğal li de ri ol muş tur. “Türk le rin kı lı cı Frenk’in ek me ğin den yeğ dir” di yen bir grup ve bun la rın ba şın da ki Ghen na di os (Skho la ri os) de nen bu za tı, Fa tih Sul tan Meh med pat rik ta yin edi yor. Bu Ghen na di os’un pat rik ta yin edil me tö re ni muh te şem miş, ken di si ne gös te ri len muh te şem iti bar, Bi zans dev rin de bi le pat rik le re gös te ril me miş tir.32 Böy le lik le bü tün im pa ra tor lu ğun Or to doks la rı, sa de ce Hellen ce ko nu şan. Yu nan ca ko nu şan un sur lar de ğil; fa kat Bul gar lar ve Sırp lar, ba zı Ar na vut lar, Ma ke don lar ve Ef lak-Boğ dan aha li si de bu ki li se ye bağ la nı yor. Do la yı sıy la ba ğım sız ulu sal ki li se ler or ta dan kal kı yor, hep si Fe ner’in ru hâ nî, ida rî, ad lî, ma lî oto ri te si ne tâ bi olu yor. Bu çok önem li dir. Pat rik ha ne 16. yüz yıl da Fe ner’e ta şı nı yor. Bah set ti ğim Zey rek, bi li yor su nuz, Boz do ğan Ke me ri’nin he men ya nın da ki semt tir. Şeh rin or ta sın da, Ha liç’e te pe den ba kan bir yer. Bu pat rik ha ne yi bu ra da ki ki li se den, ta kı yı da Fe ner’e it ti ren ler, 16. yüz yıl so nun da ki yö ne tim dir. En tri ka yı yü rü ten baş lı ca ki şi nin Va li de 32
F. Ba bin ger, Mehmed der Eroberer und seine Zeit, Mü nih, 1964.
67
68
AVRUPA VE BİZ
Sa fi ye Sul tan ol du ğu söy le nir. Kim dir bu Sa fi ye Sul tan? Çok asil Ve ne dik li ai le den ge len, Ba fo ai le sin den ge len bir ka dın dır. Ya ni Ve ne dik aris tok ra tı dır ken di si. Ro ma Ka to lik li ği gi bi, üni ver sal lik id di asın da bir ki li se kar şı sın da yız ve ki li se bu gün de ken di si ne “Öku me nik” di yor. Bu te rim “ev ren sel ki li se” de mek tir. Pat ri ki ta yin eden onur lu Pa di şah da onun tâ bi ol du ğu hü küm dar dır. Kim dir o? Ro ma im pa ra to ru dur. Kay zer-i Rum, bu nun adı, Rum ca da “Va si le os”tur. Ya ni “Şark İm pa ra to ru” de mek. Bu Va si le os, Hı ris ti yan ola bi lir, Müs lü man ola bi lir, çok şey fark et mez. O, Va si le os’tur. İyi ve ya kö tü ol ma sı fark et mez ve bu ki li se bu yüz den üni ver sa list tir, öku me nik tir, bu nu bil mek lâ zım. Yu nan ayak lan ma sı çık tı ğı za man, 1821-29 ara sın da, ki li se nin Yu nan lı ayak lan ma cı la ra mü za ha re ti son de re ce de sı nır lı dır. Bir ta kım pa paz lar kit le le ri ayak lan dır mış tır, doğ ru dur; ama ye rel pa paz bu nu mer kez de ki pat rik ha ne ye “Bi zim köy lü le ri ayak lan dır sak ne der si niz?” di ye sor mu yor. Ayak lan ma nın ba şın da Met ro po lit Ger ma nos gi bi ye rel met ro po lit ler, pis ko pos lar var. Bun lar ayak la nı yor lar, ayak lan ma ya son an da Hydra ada sı nın zen gin ar ma tör le ri ni çe ki yor lar; fa kat Fe ner’i hiç bir za man ayak lan ma nın içi ne çe ke mi yor lar. Pat rik V. Gri go ri os’u bi li yor su nuz. Fe ner’in ka pı sın da asıl ma sı, ada mın iha ne ti nin tes pi tin den çok, II. Mah mud ta ra fın dan bü tün o ca mia ya ve o ca mia yı kış kırt mak is te yen Ba tı’ya bir göz da ğı dır. Ba zı ah val de po li ti ka, hik met-i hü kü met bu gi bi ted bir le ri ge rek ti rir; ama bu, pat rik ha ne nin Yu nan ayak lan ma sı nı des tek le di ği an la mın da de ğil dir; çün kü Fe ner Pat rik ha ne si bi li yor ki, Bi zans’ta bi le hâ kim ola ma dı ğı ge niş bir sa ha ya Os man lı İm pa ra tor lu ğu za ma nın da sa hip ol muş tur; ger çek “Öku me nik” bir ki li se ol muş tur. Oy sa 1829’dan son ra, Yu na nis tan 1831’de Ati na’da oto se fal bir pat rik ha ne ku ra rak bu öku men li ğe dar be vu rmuş ve ni te kim de so nuç ta baş ka la rı da on la rı iz le miş tir. Yu nan ki li se si, Yu nan Kral lı ğı’nın ku rul ma sın dan he men son ra ken di si ni ba ğım sız ola rak, ay rı bir pat rik ha ne ola rak ayır mış tır (1831). Fe ner’i ta nı yan di ğer Or to doks pat rik le rin ara sın da bir de re ce var. Fe ner patriki eşit ler ara sın da bi rin ci dir. Her yer de Mos ko va, Sof ya, Ati na, Bük reş ve te va bi in de onun adı na du a edi li yor; ama
BATILILAŞMA, ULUSALCILIK VE PARÇALANAN İMPARATORLUK
ki li se ma lı ve mül kü ay rı dır. Yu na nis tan ki li se si ne yap mış tır? İda rî ka rar al ma yet ki si, ma lı ve mül kü ile Fe ner’den ay rıl mış tır (oto se fal sta tü). Bir göv de nin ger çek an lam da hük mî şah si yet ka zan ma sı için ma lî ta sar ru fa sa hip ol ma sı ge re kir. Bu gün, Yu nan ki li se si ken di ara zi si ne ken di sa hip. Bu ki li se İs tan bul’dan ay rıl dı ğı an pat rik ha ne nin nü fu zu kı rıl mış olu yor. Bü tün o böl ge de ki met ro po lit le rin, pa paz la rın ta yi ni ni mil lî ki li se ya pı yor. Bü tün ad lî, hu ku kî iş le re ba kı yor. Mil lî ki li se le rin ay rıl ma sıy la Bal kan ül ke le ri im pa ra tor luk tan; ama asıl önem li si Fe ner Pat rik ha ne si’nden ko pa cak lar dır, öku me nik ki li se kü çü le cek tir. Fe ner Pat rik ha ne si bu gün sa de ce İs tan bul ve çev re sin de Tür ki ye’de kal mış nü fus la sı nır lı bir pat rik ha ne dir ve dı şa rı da Ege ada la rı, Ba tı Trak ya ve Gi rit bu ra ya bağ lı dır. Ay na roz, ABD ve Avus tral ya da Fe ner’e bağ lı dır, ama bu bağ la rın ma hi ye ti tar tı şı lır. Da ha da be te ri, Fe ner Pat rik ha ne si’nin ma lı mül kü yok tur. Her ki li se, ma lı nı mül kü nü ken di yö net ti ği için, pat rik ha ne de sa de ce ken di ki li se si nin (Aya Yor gi) ev ka fı nı yö ne tir ve öbür le ri ne söz ge çi re mez (ha ki ka ten ge çi re mi yor). Ya ni pat rik ha ne de müt hiş bir çe kiş me var dır. Met ro po lit ler bir bir le ri aley hi ne dir. Do la yı sıy la ora da ki li se nin çı kar la rı ve dün ya hâ ki mi ye ti an la yı şıy la, la ik Yu nan lı nın ki bir bi rin den çok fark lı dır ve do la yı sıy la her Yu nan mil li yet çi ha re ke ti nin içi ne ki li se yi ka ta rak tah lil yap ma nın da ma na sı yok tur. Ma ale sef, mem le ke ti miz de in san lar bu nu an la ma dık la rı için, dev le tin iki ay rı ba kan lı ğın da ki in san la rın bi le bil gi ve yo ru mu bir bi ri ni tut ma mak ta dır. Bir ta kı mı din ler se niz: Fe ner’de ki pat rik ha ne yi Ro ma Pa pa lı ğı zan ne di yor lar. Hiç il gi si yok. Pat ri kin adı bel ki Mos ko va’da ki dua lar da, Sof ya’da ki dua da, Fin lan di ya Or to doks Ki li se si’nde zik re di li yor; ama Fe ner’de ki pat rik, bir ke re Ro ma’da ki pa pa gi bi ulû hiy ye ti olan bir ru hâ nî de ğil. Ya ni Al lah’ın ve İsa’nın ve ki li ola rak ya şa mı yor dün ya da, ulû hiy ye ti yok; ikin ci si, Ro ma Ki li se si gi bi, ta Aca pul co’dan, Şi li’den, Af ri ka’ya, Çin’e ka dar her pis ko pos ve her köy pa pa zı nın üze rin de hu ku kî ru hâ nî üs tün lü ğü yok. Or to doks dün ya, par ça lan mış ki li se ler den olu şur. Mos ko va-Rus ya ay rı bir pat rik lik, Uk ray na bun lar dan kop ma ya kal kı yor, Fin lan di ya Fe ner’e bağ lı, Es ton ya şim di Fe -
69
70
AVRUPA VE BİZ
ner’e bağ lan dı ve Rus ya ile Fe ner ara sın da ha di se çık tı. Gür cis tan Fe ner’e bağ lan ma ya ça lı şı yor, zi ra onun kav ga sı öbür ta raf ta. Bul ga ris tan kop muş, Ro man ya kop muş, Sır bis tan kop muş. Biz zat Yu na nis tan da Fe ner’den kop muş tur. Kıb rıs Ada sı ta ba şın dan be ri ay rı bir ar he pis ko pos luk olup, ay rı bir ru hâ nî cum hu ri yet tir. Ba şın da ki ar he pis ko pos dev let rei si gi bi dir. Bi zans im pa ra tor la rı gi bi is mi kır mı zı mü rek kep le ya zı lır dı. Ba tı Av ru pa ile mü na ka şa ko nu muz olan pat rik ha ne nin du ru mu na bu ve si le ile de ği ne lim. Bir ta kım ze vat, Fe ner Pat rik ha ne si’ni faz la ik ti da rı ol ma dı ğı hal de Ro ma’da ki pa pa ile mu ka ye se edip, efen dim di yor lar: “Ya pa lım ora yı bir oto nom böl ge Va ti kan gi bi, tu rist ge lir.” Bi zim bü rok ra si mi zin ve ba zı çev re le rin ta rih, kül tür ve din ko nu la rı na sa de ce tu rizm açı sın dan bak tı ğı bi li ni yor. Bu nun kar şı sın da ki bir gö rüş, hiç söy le mek te mah zur gör mü yo rum, İçiş le ri Ba kan lı ğı’na ait tir. Bu gö rüş ise: “Efen dim bun lar, Fa tih Kay ma kam lı ğı’na bağ lı dır” di yor. O ka dar ko lay de ğil bu iş; ko ca pat rik Fa tih Kay ma ka mı’na bağ lı ol sa ne olur, ol ma sa ne olur? Ay dın la rı mı zın bi raz hi za ya gel me si lâ zım. Bu önem li bir ku rum dur. Fa kat, ci han şü mul bir ku rum de ğil dir. Av ru pa ile bu gün kü tar tış ma la rı mı zın en mü him le rin den bi ri de bu dur. Bu nun ne ol du ğu nu bil mek te fay da var dır. Ki mi le ri git sin di yor. Pat rik ha ne İs viç re’ye git se ne olur? Ya ni Rus ya ki li se si kop muş, kuv vet le ni yor, on lar er ve ya geç bir şey id di a ede cek ler. Rus ya’dan kop mak is te yen Uk ray na, “Fe ner’e bağ la na yım” di yor. Gür cis tan, “Fe ner’e bağ la na yım” di yor. Es ton ya ile Fin lan di ya’nın yap tı ğı nı ya pı yor lar, ama bun la rın ce ma at le ri kü çük. Uk ray na’nın üye si ise 50 mil yon. Şim di Uk ray na’nın Fe ner’e bağ lan ma sı nı teş vik et sek, bağ la nın ca ora yı kon trol mü ede ce ğiz? Yok sa, Fe ner’i İs viç re’ye sü rüp ta ma men kon trol ala nı dı şı na mı kay dı ra ca ğız? Bu ka ra rı ver di ğin za man po li ti ka nı na sıl yü rü te bi lir sin? Ge ne Kıb rıs Ki li se si de ka dim den bir dev let ri ya se ti dir. Bu nu bil mek lâ zım, pa paz lar po li ti ka ya ye ni ler de ka rış mı yor Kıb rıs’ta. Bu nu ön le ye me yiz ve bu ko nu da ya pı lan pro pa gan da ile de ta raf tar ka za na ma yız. Ki li se ile olan iliş ki le ri ni ze Av ru pa’yı ka rış tır mak ve mey da nı AB’nin ko ru yu cu lu ğu na terk et mek son de re ce mah zur lu dur.
BATILILAŞMA, ULUSALCILIK VE PARÇALANAN İMPARATORLUK
Şim di de mek ki or ta da bir Hellenizm var. Biz “Rum Or to doks” di yo ruz, Av ru pa lı lar “Grek Or to doks” di yor lar. Rum ile Grek fark lı şey ler. Rum ne de mek? Ro ma. Bu is mi kul lan ma nız lâ zım. Ma ale sef dev let or gan la rı mız da hi Grek Or to doks Ki li se si ya zı yor lar. Çok yan lış, “Ro man-Ort ho dox Church” di ye çe vi rip Ro ma Or to doks Ki li se si di ye yaz ma mız lâ zım. Bu ki li se Ro ma mi ra sın dan ka lan bir ku rum ve ce ma at tir. Biz öy le de mi şiz Os man lı dev rin de. Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun uy gu la ma sı nı ta kip eder se niz, doğ ru su nu bu lur su nuz; çün kü onun ge ri sin de bin se ne lik bir tec rü be ya tı yor ve im pa ra tor lu ğun ken di si al tı asır ya şa dı. Bu al tı as rın –bi li yor su nuz da ha ilk yüz el li yı lın da– bir Bal kan im pa ra tor lu ğu ola rak çık mış tır Os man lı lar; ya ni hâ ki mi yet sa ha mız he nüz Or ta Ana do lu’yu bi le kap sa maz ken, Bal kan lar’da bü tün Ma ke don ya, Do ğu Sır bis tan, kül li yen Bul ga ris tan ve Ku zey Yu na nis tan Os man lı idi. Ya ni biz bir Bal kan im pa ra tor lu ğu idik. Maş rık Arap ül ke le ri ni ve Mı sır’ı fet hi miz 1517-1518’di. 1918’e ka dar ora lar da dört asır kal mı şız... Bu na gö re Os man lı’nın Bul ga ris tan’da ki, Ma ke don ya’da ki hâ ki mi ye ti çok da ha uzun dur. Hat ta he sa bı nı ya par sak Er zu rum’da ki Os man lı ege men li ğin den da ha uzun dur; çün kü bi li yor su nuz orayı da Çal dı ran Sa va şı’ndan iti ba ren tam an la mıy la il hak et tik. Bir de ay rı ca mü es se se le rin hu su si ye ti ne bak mak lâ zım. Su ri ye ve bir öl çü de Fi lis tin’in dı şın da bir ta kım Arap ül ke sin de biz me se lâ tı mar re ji mi ni, ti pik Os man lı ara zi re jim le ri ni çok sı kı uy gu la ma mı şız, gev şek dav ran mı şız. Hal bu ki Bul ga ris tan’da dev le tin me mu ru her an Bul gar re aya nın ba şın day dı. Ya ni ora da tı mar re ji mi de, ara zi re ji mi de, vi la yet ida re si de; bü tün ti pik Os man lı mü es se se le ri çok iyi uy gu lan dı. Biz Os man lı ida re si nin ti pik ke si ti ni öğ ren mek is te di ği miz za man; Su ri ye, Bağ dat ve hat ta, ocak lık ve yurt luk sis te mi ni ta kip et ti ği miz bir ta kım do ğu vi la yet le ri nin def ter le ri ni tet kik ten çok, Ana do lu ve has sa ten Bul ga ris tan, Trak ya, Ma ke don ya’nın ki ni tet kik et me yi ter cih ede riz; çün kü ora da da ha iyi gö rür sü nüz im pa ra tor luk bü rok ra si si nin iş le yi şi ni. Bu çok önem li bir şey dir. Bu nu şu nun için söy lü yo rum: Tür ki ye’de ban ka cı lık sis te mi ni öğ ren mek is te di ği niz za man, İs tan bul’da ki ge nel
71
72
AVRUPA VE BİZ
mer kez le rin ka yıt la rı nı ter cih eder si niz, ora dan da ha iyi ta kip eder si niz. Şu be ler de iş na sıl iş li yor de di ği niz za man, her hal de Şav şat’ta ki ban ka şu be si ne bak maz sı nız. İz mir gi bi, Ada na gi bi ti ca re tin, ih ra ca tın, kre di, kon şi men to mu ame lâ tı nın yo ğun ol du ğu yer le re ba kı lır. Do la yı sıy la Bal kan lar’ın tet ki ki im pa ra tor lu ğu an la mak için şart tır. Bu pa ran te zin dı şın da, za ten tek rar la mak ve bil mek ge re kir ki Os man lı sis te mi içe ri sin de da ha baş lan gıç tan gay ri müs lim ve gay ri türk un sur lar ka la ba lık tır. Bu, im pa ra tor lu ğun ta ri hî özel li ği dir. İs lâm dev let le rin de muh te lif di nî grup lar ve ka vim ler hep var dı; fa kat ta rih te hiç bir İs lâm im pa ra tor lu ğun da da hi gö rül me ye cek şe kil de, renk li un sur la rı bir ara da tu tup yü rüt me yi bi len dev let, Os man lı’dır. Bü tün ada let siz lik gü rül tü le ri ne, köy lü ler ezi li yor muş gi bi de ğer len dir me le re rağ men bu böy le dir. Ge le nek sel eko no mi ler de köy lü ezi lir. Köy lü nün fonk si yo nu ezil mek ol muş tur. Köy lü le re ada let ge tir mek gi bi söy lem ler, İn cil say fa la rı na ait tir. Ta bii bü tün Şark na si hat na me le ri böy le söy lem ler le do lu dur. Dev letköy lü iliş ki sin de il ginç bir den ge de var dır. Kal dı ki bu im pa ra tor luk ta muh te lif un sur la rın köy lü le ri ezil miş se eşit ola rak ezil miş; Rum ve Bul gar köy lü gi bi, Türk köy lü de ezil miş tir. Müs lü man köy lü nün du ru mun da ne fark var? “Rea ya si lâh ta şı ya maz mış” de ni yor. Türk rea ya si lâh ta şı yor mu? Ha yır. Köy lü kıs mı na si lâh ta şı tıl maz dı. Bu bir usul dür, çok önem li dir. Bu na kar şı lık as ke rî sı nıf (yö ne ti ci züm re ki hep si nin as ker ol ma sı ge rek mez; çün kü ule ma da, gay ri müs lim ruh ban da o sı nı fa da hil dir; ver gi ver me yen züm re de mek tir) ge niş öl çü de he men her un sur dan oluş mak ta dır. Kim dir bu yö ne ti ci züm re? Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun as ke rî züm re si: Türk pa şa sı, Türk su ba şı sı, Türk Müs lü man va kıf mü te vel li si, Ar na vut asıl lı pa şa, Arap va kıf mü te vel li si, Rum pat ri ki, Ya hu di ha ham ba şı sı, pat rik ha ne nin Lo got het’i, Ya hu di ha ham ba şı sı nın baş kâ ti bi, vi la yet ler de ki voy nuk lar ve çor ba cı lar... 19. yüz yıl da Di yar ba kır Mec li si ya ni Vi la yet Mec lis-i İda re si’nin aza sı na bak tı ğı mız za man; Ha ne fi müf tü sü, Şa fiî müf tü sü, Er me ni met ro po li ti, Er me ni-Ka to lik met ro po li ti, Er me ni-Pro tes tan mu rah ha sı, Rum met ro po li ti, Sür ya ni met ro po li ti,
BATILILAŞMA, ULUSALCILIK VE PARÇALANAN İMPARATORLUK
vi la ye tin Ya hu di ha ham ba şı sı gi bi bir lis tey le kar şı la şır sı nız. Ta rih te gö rül me miş bir ruh ban şu ra sı bu... Ara la rın da da me mur lar ve va li olan zat ki bu ka dar renk li un sur ara sın da “Arbiter mundi Ottomanorum-Os man lı lar dün ya sı nın ha ke mi” ola rak iş gö rü yor. Ara la rın da ki re ka bet ten ya rar la nır, Müs lü ma nın işi ni yap tır mak is te me se, red de der, öbür le ri nin işi ni yap mak is te me se, kar şıt Hı ris ti yan grup la rı ele alır. Kla sik dö nem de Rum pat ri ki nin ön ce li ği var dı ida re de. Dai ma pro to kol de ön de ge lir di en seç kin ce maa tin ba şı ola rak; fa kat bu du rum 19. yüz yıl da öbür ce ma at ler le hi ne de ğiş ti ve Rum Or to doks li der ler pro to kol de üs tün lük le ri ni kay bet ti ler.33 19. yüz yıl da bu üs tün lü ğün de ğiş me si icab edi yor du ve me se lâ va li ler ba zı yer ler de eşit li ği sağ la mak için Er me ni le ri öne çı kar tır lar dı; icab-ı mas la hat öy ley di. İz mir’de her Fı sıh (Pe sah) bay ra mın da, Ya hu di le rin ço cuk öl dü rüp ka nı nı ha mur suz de nen ek me ğe doğ ra dık la rı şa yi a sıy la Rum lar ayak la nır lar, “Ya hu di ler bi zim ço cuk la rı mı zı çal dı, iğ ne li fı çı ya ata cak lar, ek mek le ri ne, ha mur su za ka ta cak lar” di ye Ya hu di ma hal le le ri ne sal dı rır lar, Ya hu di dö ver ler, öl dü rür ler di. Bu ne den le, dev let ka dı la ra, “Abes da va din le me yin.” di ye fer man lar gön der miş, ida re, olay çık ma ma sı için gü ven lik ted bir le ri al mış tır. Bu ka dar mil le tin bir ara da yö ne til me si son de re ce de güç tür. Uzak tan Ame ri kan Pro tes tan mis yo ner le ri ge lir ler; ger çek ten mil le ti Pro tes tan yap ma ya az met miş saf dil ve inat çı adam lar olup, Er me ni le rin ara sın da pro pa gan da yap ma ya ve Pro tes tan lı ğa dön dür me ye baş lı yor lar. Türk ler, Rum lar ve Ya hu di ler bu mez he be iti bar et mi yor; ama Sür ya ni ler ve Er me ni ler edi yor. Pro tes tan lı ğa ge çiş ler art tık ça, Gre gor yen Er me ni ler bu se fer, “Ce ma at el den gi di yor” di ye ayak la nı yor lar. Ame ri ka lı la rı kov ma ya ve ya fa ali yet le ri ni ön le me ye kalk sa nız, İn gi liz kon so lo su ve bü yü kel çi lik on la rı hi ma ye eder. 19. yüz yı lın şart la rı ve öl çü le ri için de bu im pa ra tor lu ğun halk la rı nı yö net mek, çok açık gö rü lü yor ki bu gün kü Bal kan lar’ın ve Or ta do ğu’nun, he le bu gün kü İs ra il’in ha li ne bak tık ça, Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nu ye ni den de ğer len dir me yi 33
Baş ba kan lık Os man lı Ar şi vi (BO A), İra de, Mec lis-i Vâ lâ, no- 83, 25 Sa fer 1273.
73
74
AVRUPA VE BİZ
ge rek ti ri yor. 400 se ne ha di se siz yö ne ti len Os man lı Fi lis ti n’in de İn gi liz man da ida re si 30 se ne için de bir ce hen nem ya rat tı ve Si yo nist ler as ker le şip sa vaş tı lar. Her iki ta raf da İn gi liz ida re sin de bek len me ye cek bir özel lik ka zan dı lar; sa vaş çı ol du lar. İn gil te re ada le ti eşit da ğı ta ma dı ve ha zin olay la ra ne den ol du. Ya hu di yer le şi mi art tı. Arap lar bu na is yan edin ce, bu se fer İn gi liz le rin Fi lis tin li man la rı na ilk sok ma dık la rı ge mi, 1947 yı lın da Na zi top la ma kamp la rın dan kur ta rıl mış aç ve has ta 15 ya şın al tın da ki ço cuk lar la do lu bir ge miy di. İn gi liz le rin Fi lis tin’e sok ma dı ğı bu ge mi nin için de ki ler bü yük çap ta te lef ol du. Bu 30 yıl için de, ya ni Os man lı yö ne ti mi nin tas fi ye sin den son ra, yer li halk ver gi me se le sin den do la yı is yan et ti. İn gi liz ler ver gi top la ma yı bil mi yor lar dı, da ha doğ ru su on la rın yön tem le ri, ge le nek sel ver gi top la ma yön tem le riy le bağ daş mı yor du. Mül te zi min ve ya tah sil da rın za man ve ze mi ne uy gun te hir ve mu te dil sis tem le ri ni bil mi yor lar dı. Şim di ba kı yo ruz On İki Ada’nın ida re si ne. İtal yan lar öbür kü ler den çok da ha yu mu şak ol duk la rı hal de ida re yi be ce re mi yor lar. İki ce ma at on la ra kar şı ade ta ke net le ni yor ve On İki Ada Rum la rı İtal yan la ra kar şı, Tür ki ye Cum hu ri ye ti’ne is tih ba rat hiz me tin de bu lu nu yor lar. Os man lı vi la yet le ri ni iş gal eden Ba tı lı ko lo ni dev let le rin ilk ic raa tı, üre ti mi dü şük böl ge ler de kim se nin ha li ne bak mak sı zın anor mal ver gi ler tat bik et mek ol muş tur. Türk ler den son ra ge len ler, et nik grup lar ara sın da ki den ge ye de dik kat ede me miş ler dir. O za man Os man lı sis te mi nin üze rin de bi raz da ha yo ğun ve dik kat li dur mak ge re ki yor zan ne di yo rum.
IV
Os man lı Mil let Sis te mi ve Ba tı
Mil let sis te mi be lirt ti ği miz gi bi di le de ğil, di ne da ya nır. Do la yı sıy la Er me ni ler üç mil let tir; ama hep si Er me ni ce ko nu şur lar. Er me ni “Gre gor yen” ve ya “Mo no fi zit ve ya an ti Kal ke don” de di ği miz ki li se, 451 yı lın da Ka dı köy’de ki kon sil de, Do ğu Ro ma ki li se sin den ay rı lan Ulu sal Er me ni ki li se si ne bağ lı grup tur. Er me ni hal kı nın %70’i bu ki li se ye bağ lı dır. Ka to lik Er me ni ler de ay rı bir mil let tir (Ka to lik mil le ti). Oy sa on lar da Er me ni ce ko nu şur du. 12. asır dan be ri Ba tı ki li se si nin et ki siy le Ka to li siz mi se çen Er me ni ler, Çu ku ro va ve An ka ra Er me ni le ri dir. Do ğu’da da ba zı yer le rin aha li si Ka to lik tir. Bun la ra “Ka to lik mil le ti” de nir. Bir de, 19. yüz yıl da Ame ri kan mis yo ner le ri nin et ki siy le Pro tes tan lı ğı se çen kü çük, fa kat ik ti sa den kuv vet li bir üçün cü grup var. Er me ni ol duk la rı hal de bun la rın üçü ay rı mil let tir. Şu nu be lir te lim: Bu sun’î bir ay rım da de ğil dir, ger çe ğe otu rur; çün kü ta nı yan lar bi lir ler Er me ni Ka to lik le ri, “Er me ni mi si niz?” di ye so rul du ğun da hiç ora lı ol maz lar dı: “Biz Er me ni de ği liz, Ka to li kiz” der ler di; iki top lum ara sın da dün ya gö rü şü ve tarz-ı ha yat iti ba riy le de fark var dı. Bu na kar şı lık Rum mil le ti, ya ni Rum Or to doks de di ğin za man; bu nun içi ne Yu nan ca ko nu şan gi rer, o inanç ta ki Arap gi rer, Bul gar gi rer,
76
AVRUPA VE BİZ
Sırp gi rer, Ma ke don gi rer ve Hı ris ti yan Or to doks Ar na vut da gi rer. Bu, son ra çok bü yük bir şiz ma’ya (ay rı lı ğa) se be bi yet ol muş tur, ona de ği ne ce ğiz. Fa kat bu da sun’î bir bir lik de ğil di, re ali te ye bu da uyu yor du; çün kü çok uzun asır lar, dı şar dan ba ka nın, Bul gar ile Hellen un su ru bir bi ri ne ka rış tı rı şı gi bi (çün kü hep si ha ki ka ten ben zer kı lık gi yi yor, hep si ay nı mü zi ği din li yor ve ic ra edi yor), Bal kan lar’da da bir bi ri ne çok ben ze yen ka vim ler var dır. Ara la rın da ki fark lı lı ğa rağ men, bir bir le ri ne çok ben zer ler. Ün lü Yu nan ayak lan ma sı bi le Ar na vut luk’tan çı kar. Bun dan baş ka Or to doks Rum mez he be sa lik olan (bağ lı olan) in san la rı ayır mak son de re ce güç tür; ya ni bir Bul gar, Yu nan mek te bi ne ge lir, Yu nan ca öğ re nir ve ken di ni Hellen zan ne der. Bu, oku muş lar ara sın da çok il ginç ve ha zin bir du rum dur. An cak 18.-19. asır la rın ulus çu lu ğu, Bul gar kim lik bi lin ci ni uyan dır dı. Ar na vut’un Or to doks ola nı ken di ni Rum zan ne der di. Me se lâ Ar na vut’un Müs lü man ola nı Türk’e çok bağ lar dı ken di ni. Bu gün hâ lâ bir ta kım ih ti yar lar, ora da kar şı laş tı ğı nız da “Ben Tür küm” der ler. Kim asıl Ar na vut luk bi lin ci ni inat la ta şır? İş kod ra’nın Ka to lik Ar na vut la rı. Ta rih bo yun ca mo dern Ar na vut luk da va sı nı gü den ler hep on lar ol muş tur. Ka to lik Ar na vut lar fır sat bu lun ca İtal ya’ya gö çer ler di; ama ora da da Ar na vut luk’un et nik ola rak far kı nı ada ma kıl lı kav rar ve ulu sal da va sı nı gü der ler di. Bu na kar şı lık 19. yüz yıl da ki mo dern Ar na vut ulus çu lu ğu ve ay dın lan ma sı hiç şüp he siz, en ka la ba lık un sur olan Müs lü man Ar na vut lar ara sın da in ki şaf et miş tir. Me se lâ, Müs lü man Bul gar’a “Po mak” di yor su nuz. Müs lü man Bul gar, hiç bir za man “Bul gar” de mez ken di ne. “Türk” der ve bu kim li ği hak kıy la edin miş bir un sur dur. Yu nan lı Po mak var dır, ya ni Yu nan lı Müs lü man; Arap harf le riy le Rum ca ya zar lar mev lit le ri ni ve ba zı du ala rı nı; bun lar da “Türk” der ken di ne. Do la yı sıy la, din bir dö nem, kim li ği ta yin edi ci ol muş; di le da ya lı kim lik ar ka pla na itil miş tir. O ka dar ki Bul gar la rın mil lî mek tep le ri ni açan, Bul gar ma ari fi ni ge liş ti ren Ap ri lof, ken di ni Yu nan lı zan ne der di. Ney se ki genç yaş ta Odes sa’da ya şa yıp ora da ti ca ret ya par ken, Ve ne lin ad lı meş hur Uk ray na ta rih çi si ile ah bap olu yor, Ve ne lin di yor ki: “Uk ray na lı lar Rus de ğil dir. Si zin de Hellen lik le ne alâ ka nız var?
OSMANLI MİLLET SİSTEMİ VE BATI
Siz Bul gar sı nız.” Ken di as lı na sa hip ol, tel ki ni ni ya pı yor ve Ap ri lof ora da tet ki ka ta baş lı yor ta ri hi ni. Dö nü şün de müt hiş bir Bul gar mil li yet çi si ola rak mek tep ler aç ma ya baş la dı. Ha ki ka ten Bul gar maa rif ha re ke ti çok say gı du yu la cak de re ce de, o mil le tin ta ri hin de bü yük bir has let tir; ya ni mo dern Bul ga ris tan’ı öğ ret men ler kur muş tur di ye bi li riz. Bu çok önem li bir hu sus. Biz de de İt ti hat çı la rın ve bu me yan da Ata türk’ün tak di ri ni ka za nan bir sis tem dir Bul gar ma ari fi. Bal kan ulus çu lu ğu ay nı za man da her hal kın mil lî eği ti mi nin bir ürü nü dür ve bu yüz den de bü yük Or to doks Ki li se si par ça lan ma ya baş la mış tır. 19. asır Os man lı ta ri hi bir yö nüy le de öku me nik ki li se de di ği miz Rum Or to doks ki li se si nin par ça lan ma sı nın ta ri hi dir. Bu par ça lan ma nın so nu cun da mo dern mil li yet ler ve bu gün kü mo dern Bal kan lar or ta ya çık mış tır. Bu gü nün mo dern Bal kan la rı Av ru pa Bir li ği’nin ye ni prob lem li sa ha la rın dan bi ri ola rak be lir mek te dir. Av ru pa bun dan ka ça ma ya cak tır. Av ru pa Bir li ği hiç bu laş ma sın o sa ha la ra di ye bi lir si niz; ama na sıl bu laş ma ya cak ki, müm kün de ğil. Bir ke re Al man ya, İn gil te re ile Fran sa ve İtal ya ile, İbe rik ya rı ma da sı ile bir ye re git me ye ce ği ni gö rü yor bu bir li ğin. Al man ka muo yu da Ak de niz li le ri is te mi yor; Al man ya’nın bu ül ke ler le ne iş bir li ği ola bi lir, di ye so ru yor. Pe ki kim ler le iş bir li ği ya pa bi lir Al man ya? Çek ya ile; çün kü ör güt lü, üret ken, her şe ye uyum sağ la ya bi li yor lar. Ma ca ris tan da var, Al man la rın ta rih bo yu müt te fi ki olan, ay nı va sıf la ra sa hip... Ni ha yet Al man ya’nın Po lon ya top rak la rıy la ta bi i ba ğı var, iş ga le lü zum yok, Al man ya nü fu su nun faz la sı Av ru pa Bir li ği’ne gi ren Po lon ya’ya ra hat ça yer le şir. Ta bii Al man ya, eko no mik pa zar ve kül tü rel ha yat sa ha sı ola rak Ro man ya’ya, Bal kan lar’a doğ ru sar ka cak. Hır va tis tan, Slo ven ya za ten el de dir. Bun lar sız Al man ya dü şü nül mez. İş te bu ra ya doğ ru sark tık ça Av ru pa Bir li ği, is ter is te mez Bal kan prob le mi ne bu la şa cak ve Bal kan prob le mi ne bu laş tık ça da Os man lı’nın ka lın tı sı on la rı çok ra hat sız ede cek, bu nu bil mek lâ zım, biz o ba kım dan ko nu nun üze rin de du ru yo ruz. Bu gü nün öku men lik un va nı tar tı şı lan Fe ner Rum Ki li se si’nin, öku me nik ol ma yan ta ra fı var. Ro ma Ki li se si gi bi de ğil dir. Ro ma
77
78
AVRUPA VE BİZ
Ki li se si’nde, pa pa nın İtal yan lık id dia sı yok tur. Şim di ki pa pa nın Al man ol du ğu na dik kat edil me li. Za ten ön ce ki de Po lon ya lı idi. Hiç bir za man Ka to lik ki li se sin de İtal yan lık id dia sı yok tur. İtal yan ca ko nu şu lur; ama “İtal yan ca ko nu şa ca ğız” di ye adı kon maz. Pa paz olan in san, mil li yet me se le si ni unu tur, as ga ri ye in di rir. (Po lon ya lı lar ve Ma car lar ha riç, on lar mil li yet ko nu sun da pek ta viz ver mez ler.) Bu nu Rum-Öku me nik Ki li se si ya pa ma dı, hep Yu nan ca kul lan dı. Yu nan ca kul lan mak la kal ma dı, Yu nan lı la rı met ro po lit ta yin edi yor. Hellenizm den ta viz ver mi yor. Bu yüz den Fi lis tin Arap la rı, Ar na vut lar gi bi ba zı un sur lar da on dan uzak la şı yor. Do ğu ki li se si nin kül tü rel ya pı sı da onun üni ver sal bir ku rum ol ma sı na en gel dir. Hellen asıl lı ruh ban, Bul gar ulus çu lu ğu na kar şı çı ka rak, Bal kan Slav la rı ara sın da ulu sal cı lı ğın ge liş me si ne olum suz yön den kat kı da bu lun du. Ev vel ce bü tün met ro po lit ler Hellen asıl lıy dı ve dil Yu nan cay dı. Sa de ce köy pa paz la rı Bul gar olup, bun lar bir kaç Bul gar ca dua yı ve ila hi yi ço cuk la ra öğ re ti yor du. Şe hir ler de ki met ro po lit mut la ka Hel len asıl lıy dı. Bu du rum, Bul gar âya nı nı çok si nir len di ri yor du ve Ap ri lof’un mek tep le ri açıl ma ya baş lan dı ğı za man da Hellen asıl lı ruh ban bu ha re ke ti sa bo te edi yor, açı lan Bul gar mek tep le ri nin ça lış ma la rı nı, öğ ret men le ri “Rus ca su su” di ye Os man lı ma kam la rı na ih bar edi yor lar dı. Os man lı ida re si ora da çok akıl lı, tah ki kat çı, so ğuk kan lı dav ran ma sa –ki bi zim ida re nin bir özel li ği dir o– çok bü yük fa cia lar ya şa na bi lir di ve bu yüz den kav ga lar baş la dı. Bir pa zar gü nü Bul gar lar, Fi li be met ro po li ti ni ki li se nin ka pı sın da öl dür dü ler ve iki ce ma at ara sın da müt hiş bir ça tış ma baş la dı. Bul gar lar, Fe ner Or to doks Pat rik ha ne si’nden ay rıl mak, ay rı Bul gar pat rik li ği kur mak is te di ler; ama ku ra ma dı lar. Rus ya bu saf ha da Fe ner’in par ça lan ma sı na mü saa de et me di. O za man ba zı Bul gar lar, “Biz Ka to lik olu yo ruz” de di ler ve bir Bul gar Ka to lik Ki li se si doğ du ve üs te lik ce maa ti de art ma ya baş la dı. Rus ya bak tı ki Ka to li sizm sa ye sin de bir ta kım Bul gar lar Ba tı’nın te si ri ne gi re cek, Bul gar Ki li se si’nin Fe ner’den ay rıl ma sı nı des tek le di. Ba bıâ li’ye te sir et ti ve 1870’te müs ta kil bir ek sarh lık ku rul du. Sır bis tan, oto se fal, özerk ki li se si ni kur muş tu. Ma ke don ya bir müd det son ra ay rıl -
OSMANLI MİLLET SİSTEMİ VE BATI
dı. Ro men ler oto se fal ki li se yi kur muş tu. Do la yı sıy la Rum Or to doks pat rik ha ne si za yıf la dık ça, mo dern mil li yet çi lik bu im pa ra tor luk ta in ki şaf et me ye baş la dı. Öte yan dan te zat lı bir bi çim de bu mil li yet çi ha re ket le ri de ön plan da ki li se teş vik et miş tir. Ki li se nin kü çük pa paz la rı dai ma halk la yüz yü ze dir ler. Bun lar ya rı ca hil pa paz lar dır. Or to doks ki li se si nin bir özel li ği dir, pa paz lar faz la bil gi li de ğil dir; ya ni on da do ku zu de ğil, bin de do kuz yüz dok san do ku zu sı ra dan bil gi ler dir ve bun lar ce maa te bo yu na men kı be an la tır lar. Bu sa ye de ima nı ber kit me yo lu na gi der ler. Cid di te olo jik me se le ler zu hur et ti ği za man, halk üze rin de ki nü fuz la rı nı kay be der ler; ama ba sit köy pa pa zı mil lî dil de iba det le, mi li tan va az lar la halk ta ba ka sı na ulus çu lu ğu ve ulu sal kül tü rü nü aşı la ya bi lir. Ki li se hi ye rar şi si nin alt ba sa mak la rı, Ka to lik ki li se sin den fark lı ola rak ba şı na buy ruk ve ye rel po li ti ka ve ik li me tâ bi dir. Ba tıl iti kat la ra, bir ta kım men kı be le re da ya nan bu din an la yı şı, ge niş kit le le ri pe şin den sü rük le miş tir. Sü rük le di ği öl çü de de Bal kan lar’da mil li yet çi lik ha re ke ti kuv vet len miş tir. Yok sa ba zı ta rih çi le rin, bil has sa da Bul gar ta rih çi le rin id di a et ti ği gi bi, 19. yüz yıl da Bal kan lar’da bü yük bir bur ju va zi ve o bur ju va zi nin ge tir di ği mil li yet çi ayak lan ma lar söz ko nu su de ğil dir. Mil li yet çi lik, Fran sız İh ti lâ li’nin de te si rin de de ğil dir; çün kü biz bi li yo ruz ki Os man lı İm pa ra tor lu ğu var ol duk ça, onun için de ki asıl ikin ci un sur, Ro ma (Rum) ki li se siy di; onun için de ki Hellen un sur du. Zen gin Hellen ler, Fe ner li Bey ler ve Hydra ada sı nın, İon ada la rı nın ar ma tör le ri ço cuk la rı nı İtal ya’ya oku ma ya gön de rir ler. Ve ne dik’te, Vi ya na’da, Ams ter dam’da, Lon dra’da Hellen ko lo ni le ri var dır, Pa ris’te var dır, her yer de ki li se le ri ku rul muş tur. Ba tı âle mi ile te mas ta dır lar. Ba tı dil le ri ni öğ re nir ler. Ba tı’da ki akım la rı ta kip eder ler. Hır vat lar için de ay nı şey söz ko nu su dur. Sırp lar için baş lan gıç ta ay nı şey söz ko nu su de ğil dir, son ra dan Avus tur ya’ya açı lır lar. Hır vat lar ise 16. asır dan be ri Slav ir re dan tiz mi için uğ raş mak ta dır lar; me se lâ Mac hi avel li’yi bil mek te dir ler. Çün kü İtal ya’yı ta nı mak ta dır lar. De mek ki Fran sız İh ti lâ li ge le ne ka dar çok tan bu gi bi fi kir ler, ha fif ter tip ye şer mek tey di. Bun dan maa da Os man lı la rın yö net ti ği bu ka vim le rin ba zı la rı nın ta rih te bü yük im pa ra tor luk -
79
80
AVRUPA VE BİZ
la rı var dır. Bul gar la rın Çar lı ğı var dır. Sırp la rın Ste fan Du şan dö ne min de Çar lı ğı var dır. Ro men le rin Ef lak-Boğ dan’da, Ste fan za ma nın da ki Gran dü ka lık la rı var dır. Yu nan lı lar ma lûm dur; Bi zans’ın vâ ri si ol ma du ru mun da dır lar. Ar na vut la rın bü yük bir dev le ti yok ise de bir dev let le ri var dı; ay rı ca Ar na vut lar, im pa ra tor luk la rı ida re eden züm re ler çı ka rır dı. Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun baş ve zir le ri için de bi li nen 27’si öz be öz Ar na vut asıl lı dır, öbür kü le ri say ma ya lü zum yok tur. Do la yı sıy la bun lar ta rih te ki li se le ri, dev let ha yat la rı, ya zı la rı, ede bi yat la rı olan ka vim ler dir. Her han gi bir üçün cü dün ya lı, As ya ve Af ri ka’nın Fran sız, İn gi liz ko lo ni le rin de ki in san lar gi bi ko lek tif bi linç le ri ge ri ye git me yen, ya zı lı ta rih le ri ol ma yan, ya zı sız ta rih le ri men kı be ile ka rı şık olup, et nik kim lik le ri tam olu şa ma mış top lu luk lar de ğil ler dir. Bu ge liş miş kim lik yü zün den dir ki ka vim le rin ida re si hem zor hem ko lay ol muş tur; fa kat, im pa ra tor lu ğun par ça lan ma sın dan son ra prob lem le rin ar dı ar ka sı gel me mek te dir. Ni te kim, Bos na-Her sek olay la rı bu nu gös ter mek te dir. 1875’te ce re yan eden olay lar, Av ru pa’nın kış kırt tı ğı Hı ris ti yan ayak lan ma sı, bu gün çok da ha fe ci bir et nik ça tış ma ha lin de or ta ya çık mış tır. Bu tip ça tış ma la rın bit ti ği ne da ir de kim se se net ve re mez. Bul ga ris tan, azın lı ğın dan çe kin mek te dir. Bu an la şı lan bir tu tum dur; çün kü –ob jek tif ol mak zo run da yız– Bul ga ris tan Türk le ri, ha ni halk ara sın da bir ta bi re gö re, “Bur nu ye re düş müş de al ma mış” de nen gu rur lu azın lık lar dan dır. Böy le bir azın lı ğı ida re et mek çok zor dur; he le kü çük bir dev let için son de re ce de ür kü tü cü dür. Böy le bir azın lı ğın bir lik te ya şa ma ya, bir lik te var ol ma ya, öbür un su ra say gı du yup bü tün leş me ye de ni ye ti yok tur. Bul gar lar, Türk le re süf li iş ler ver se ler de, on lar hâ lâ “Süt çü Bul gar” de me ye de vam edi yor lar. Me se lâ, Lib ya’da ki Türk iş çi Arap la ra say gı duy mu yor ve ço cuk la rı Arap ça öğ ren mi yor. Ay nı şe kil de Ba tı Trak ya lı Yu nan lı ya say gı duy maz ve onun la bü tün leş mez. Me se lâ, İs tan bul Rum la rın da da böy le Bi zan tin bir ha va var dı. Bul ga ris tan’da ki Türk de böy le dir. Onun için bu ra da bü yük prob lem ler var dır. Be lirt ti ği miz gi bi, ay nı so run as lın da çok da ha çö züm süz bir bi çim de Ba tı Trak ya’da var dır. Yu nan ida re si ve ka muo yu bu ko nu da Bul gar lar dan çok da ha uz laş maz bir ta vır için de dir.
OSMANLI MİLLET SİSTEMİ VE BATI
Os man lı Er me ni le ri ge niş alan da ya şa yan bir ce ma at ti. Ta rih te üç ka to gi kos lu ğun ru hâ nî ida re sin de ol duk la rı ma lûm dur. Bun la rın bi ri Eç mi ya zin’dir (Eri van’ın ya nın da). Eri van böl ge si IV. Mu rad Han dev rin de fet he dil di, bir asır dan faz la Türk hâ ki mi ye tin de kal dı. İkin ci si, Vas pu ra gan ya hut Ah da mar de di ği miz Van’da dır. Ah da mar ka to gi kos lu ğun dan son ra üçün cü sü, Sis de di ği miz, bu gün Ko zan olan yer dir (da ha doğ ru su Ko zan’la Sis yan ya nay dı; Er me ni ler “Sis”, Türk ler ise şe hir le ri ne “Ko zan” der). Bu gün bu son iki si, ya ni Ah da mar ve Sis ka to gi kos la rı yok tur. Fa tih, üç ka to gi ko sun üze rin de bir de İs tan bul’a Bur sa’dan Met ro po lit Ho va kim’i ge ti rip, 1461’de, “Er me ni le rin ba şı na sen pat rik sin” di yor, “iyi ama bi zim en bü yük ru hâ nî li de ri miz Eç mi ya zin’de ki ka to gi kos tur” den di ğin de: “O ru hâ nî hi ye rar şi bi zi il gi len dir mez, biz se ni mil let ba şı bi li riz.” de ni yor. Mil let ba şı, etnarh’dır, ya ni her mil le tin ba şı var. “Bu mil le tin ba şı ola rak sen ver gi le ri top lar sın, ce za la rı ve rir sin, ida re sen den so ru lur. Eç mi ya zin’de ki ka to gi kos da sa na tâ bi dir, sa na ver gi ve rir.” Bu di ya log fa ra zi dir; Er me ni patriki nin ta yi ni ni izah için dü zen len miş tir. Ger çek te, Eç mi ya zin’de ki ka to gi kos ru hâ nî li der di; ama ver gi si ni İs tan bul’da ki patrike ve rir di; çün kü mil let ba şı İs tan bul’da otur an dı. De mek ki mil let öy le bir teş ki lât tır ki, bu teş ki lâ tın üye le ri olan in san lar, içi ne do ğar. Bu du ru ma la ik lik di yor lar, hiç alâ ka sı yok. Her kes doğ du ğu di ne ve ye re ait tir. Er me ni, Rum, Ya hu di, Sür ya ni mil le ti nin içi ne do ğar sın ve onun için de: “Ben Er me ni doğ dum; ama ben çok lai kim, Al lah be nim içim de dir, öy le pa paz fa lan da ta nı mam, ben o ki li se ye de ver gi ver mem” di ye mez sin. Rum lar ara sın da da de re ce de re ce, her ce ma at için de de ay nı du rum ve yü küm lü lük ge çer li dir. Ce maa tin için de: “Bu pa paz la ra inan ma yın, yok ver gi ni zi ver me yin” di ye ko nu şan, fit ne ci ve ni zam düş ma nı ilân edi lir. Pat rik haz ret le ri, ya hut onun ve kil le ri, böy le le ri ni döv dü rüp, içe ri at tı rır lar. Da ha cid di du rum da, Ye ni çe ri kol luk çu la rı nı ça ğı rır lar ve Os man lı’nın da gö re vi, kol luk gö re vi yap mak tır mil let ni za mı na. Kol luk kuv vet le ri, mil le ti yö ne ten ru hâ nî oto ri te nin ka ra rı nı uy gu lar. Sa be tay Zvi di ye bi ri çı kı yor İz mir ve ha va li sin de, her yer de, hat ta Do ğu Av ru pa’da da hi bek le nen Mu se vi me si hi ol du ğu, hal kı se lâ me te gö tü re ce ği, mu kad des dev le ti kur du ra ca ğı id di ası nı ya yı yor. Ha ham lar
81
82
AVRUPA VE BİZ
şi kâ yet edi yor lar: “Zın dı ğın bi ri çık tı, mil le ti if sad edi yor” di yor lar. Ma dem on lar öy le di yor, o za man o adam ya ka la nır, ce za sı da ve ri lir. Aha li yi if sad ede nin ce za sı idam dır. Âde ta Ku düs’te ki Ro ma kon sü lü Pon tus Pi la tus ve Sen hed rin ve ha ham la rın ara sın da ki olay tek rar la nı yor. De mek ki mil let teş ki lâ tı bu dur. Sen onun için de te ba a ol ma nın ge rek le ri ni ye ri ne ge ti rir sin, ver gi le ri ni ve rir sin ve dev le te o yol la bağ lı sın dır, onun için de do ğup ya şar sın, din den di ne ge çil mez –İs lâ mi yet ha riç. Ya hu di nin Hı ris ti yan lı ğa, Hı ris ti ya nın Ya hu di li ğe ge çi şi ne mü saa de edil mez. Efen dim, is tis na sı ol muş mu dur? Muh te me len ol muş tur. En bü yük is tis na, mez heb le rin ara sın da ki ge çiş tir. Ka to lik, Gre gor yen olu yor. Gre gor yen ise Ka to lik olu yor. 19. yüz yıl da bir çok yer de Er me ni ler Pro tes tan lı ğa ge çi yor; ama ge nel de, din den di ne ge çil mez. İs lâm dev le ti bu nu hoş kar şı la maz. Bu, ne bil di ği miz an la dı ğı mız an lam da bir to le rans tır, ne de an la dı ğı mız an lam da la ik lik tir. Bu, doğ ru dan doğ ru ya bir “Con sen sus po pu li”dir ve bu nu sağ la yan Pax Ottomana’dır. Os man lı ba rı şı dır, bir ni zam dır bu... Bu yı kıl dı ğı an, bu nun ye ri ne ma ale sef ye ni si ge le me miş tir. Ba tı Av ru pa’da ki re fe rans lar la mo dern mil let teş ki lâ tı ku ru la ma mış tır ve onun için Bal kan lar’da ve Kaf kas lar’da da ha çok kav ga lar ola cak, o kav ga la rın içi ne de Türk ler da ha çok ka rı şa cak tır; ka rış ma mak müm kün de ğil dir ve bu saf ha dan ge çi le cek tir. Do la yı sıy la, Ba tı Av ru pa’nın bu yön de ki di rek tif le ri ne doğ ru dur, ne de ha ki ka ti bi len di rek tif ler dir, re ali te den uzak tır. Po li ti ka ica bı dır. De mek ki dev let si ya se tin de ve ha ya tı mız da da bü tün bu zıt akım la rı ve bi le şim le ri bir bi ri ne kay naş tı ra rak ko nuş mak, kla sik mil let teş ki lâ tı nı ve kla sik dö nem de ki Os man lı ya pı lan ma sı nı öğ ren mek zo run da yız. Os man lı top lu mun da dev let ve bi rey ne dir? Bi re yin, dev let ve ce ma at kar şı sın da ko nu mu ne dir? 19. yüz yıl da kla sik ya pı de ğiş me ye baş lar. Bir ta kım züm re ler, me se lâ Fe ner li Rum lar, Fran sa’da, İtal ya’da okur ve mü kem mel de Os man lı ca bi lir. İtal yan ca, Fran sız ca, Os man lı ca ko nu şur. Ha ri ci ye ter cü man lı ğı de mek olan di van ter cü man lı ğı ya par. Bu gö re vin ta lip le ri art ma ya baş lar. Er me ni ler de gi rer. Me se lâ 19. yüz yı lın en bü yük iki di van ter cü ma nı nı so rar sa nız, bi ri si Sah hak Eb ro’dur, Er me ni dir; öbü rü Aris tar hi Bey’dir, Rum’dur. Hal bu ki, bir asır ev vel, Mav ro kor da to’la rın, Aris tar hi’le rin, Ar gi ro pu lo’la rın elin de olan, İp si lan ti’le rin elin de olan bir mes -
OSMANLI MİLLET SİSTEMİ VE BATI
lek ti di van-ı hü ma yun ter cü man lı ğı. Der ken, mes le ğe ön ce ih ti da et miş in san lar gir di. Me se lâ, Bul gar za de Yah ya Efen di ve oğ lu Ru hid din. Bun lar Bul gar muh te me len. Yu nan ca yı es ki ve ye ni si ile iyi bi li yor lar, Müs lü man ol muş lar. Mo ra Ayak lan ma sı’ndan son ra di van ter cü ma nı ol du lar. Kim di bun la rın ço cu ğu? Ah med Ve fik Pa şa. Mü kem mel Yu nan ca bi lir, es ki si ve ye ni siy le. Fran sız ca da bi lir ve bü tün bü rok ra si de, onun ka dar Hellen düş ma nı, Yu na nis tan düş ma nı ada ma az rast la nır dı. Ken di si çok dil li bi ri dir. Böy le bi ri da ha kim dir? Ar na vut Şem sed din Sa mi (Fra şe ri). Ba tı dil le ri ni, es ki ve ye ni Yu nan ca yı mü kem mel bi lir. Ger çi Si cil l-i Ah val’de ki ka yıt lar da da gö rül dü ğü üze re, Os man lı me mur la rı ara sın da iki üç dil bi len çok tur; ama bun la rı sa de ce ko nu şur ve ya an lar lar dı. Oku ma lı yaz ma lı ola rak Bal kan dil le ri vs. bi len pek az dı. Şem sed din Sa mi Bey müt hiş Ar na vut mil li yet çi si ve müt hiş bir Türk mil li yet çi si dir, iki si ne bir den hiz met edi yor. Bi ze ilk ro ma nı yaz dı. On la ra ilk dra mı; bi ze ilk gra me ri, on la ra ilk gra me ri ve ilk al fa be yi dü zen le di. Bi ze ilk ka mus, söz lük ve an sik lo pe di yi he di ye et ti. Da ha ön ce be lirt ti ği miz gi bi bir yan dan da muh te lif un sur la rın genç le ri ve Müs lü man Türk le rin bir lik te oku du ğu la ik okul lar dan bir Os man lı kim lik li züm re çık tı ve ki li se ar tık mil let kom par tı ma nın da ki ro lü nü, bu la ik Os man lı lar sa ye sin de kay bet me ye baş la dı. Tan zi mat’ın ge tir di ği ye ni lik bu dur. Or ta ya çı kan bü rok ra si, mer kez de ol sun vi la yet ler de ol sun, bir tür la ik Os man lı ada mı nın ha ya ta gir me si ni sağ la dı. Di €er yan dan mer kez de ve tafl ra lar da sis te min alt par ça la r›, ki li se nin alt grup la r›, top rak sa hip li €i, za na at kâr l›k, tüc car l›k vs ile ge li flen bir mil li yet çi lik ak› m› var ki, Os man l› ‹m pa ra tor lu €u’nu as›l par ça la yan mil li ha re ket bu ol mufl, im pa ra tor luk par ça la n›r ken. Türk ler Ru me li’den ya vafl ya vafl çe kil mifl tir. En son 1912 Bal kan boz gu nu, aç›k ça be lir te lim, ar t›k bir im pa ra tor lu €un par ça lan ma s› de €il dir; ger çi im pa ra tor luk lar par ça la n›r, ka ç› n›l maz d›r bu; an cak, 1912-13’te ana va ta n›n Ru me li’de ki k›s m› kay be dil mifl tir ki, bu gün kü Tür ki ye hal k› n›n önem li bir k›s m› da bu göç men ler den ge lir. ‹m pa ra tor lu €u muz için hü zün lü bir per de ka pa n› fl› olan bu olay, ya fla yan Bal kan dev let le ri için bir so run ha lin de de vam et mek te dir ve Av ru pa Bir li €i’ni de ge le cek te mefl gul ede cek so run lar dan bi ri bu dur.
83
84
Namık Kemal (1840-1888). Fotoğrafın arkasında Namık Kemal’in el yaz›s›yla: “Hüsnü Beyefendiye muhabbeti mahsusamla yadigâr›md›r. 28 teflrinisani 300 (11 Aral›k 1884) Kemal Rodosdan”. (Haluk Oral arflivi).
V
Garb cı lar, İs lâm cı lar ve Hu kuk Re form la rı
Ba tı lı laş ma nın ge tir di ği progress, ya ni iler le me kav ra mı ve idea li ve onun et ra fın da mey da na ge len ide olo jik ku tup laş ma son yüz el li se ne nin te mel ola yı dır. Her şey den ev vel de Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun Ba tı Av ru pa ile olan te mas la rı çok önem li bir ya pı sal de ği şik lik ge çir mek te dir. Bir İs lâm dev le ti, bir İs lâm top lu mu ilk de fa ola rak Ba tı hu kuk norm la rı ile iç içe geç mek te dir. Bu nun üze rin de çok du rul ma sı lâ zım dır. Türk in kı lâ bı tek nik eği ti me da ha es ki den baş la dı ğı için ol sa ge rek, mü hen dis lik ko nu sun da ni haî ba şa rı ya ulaş mış tır. Türk in kı lâ bı ta ba bet ko nu sun da da ni haî ba şa rı ya ulaş mış tır. Bu gün Tür ki ye mü hen dis lik ül ke le rin den bi ri si dir, çok ya kın da da ta ba bet, he kim lik ül ke le rin den bi ri si ha li ne ge le cek tir. Fa kat Türk in kı lâ bı; hu kuk çu luk, hu kuk şi nas lık da lın da ye te rin ce par lak, ba şa rı lı bir ic ra at gös te re me miş tir ve bu gü ne ka dar hu kuk in kı lâ bı mız ta mam lan ma mış tır. Ger çi bu nu hu kuk çu la ra söy le di ği niz za man red de der ler; ama ben zer dal lar da da böy le bir ek sik lik söz ko nu su dur, bun lar dan bi ri de Türk in kı lâ bı nın, Türk top lu mu nun de ğiş me si nin ede bi yat sa ha sın da ken di ni ifa de ede me me si dir. Da ha sı Türk in kı lâ bı iç ti maî ilim ler ve ta rih sa ha sın da ken di si ni ta mam la ya ma mış tır. Tür ki ye, fi nans sa ha sın da
86
AVRUPA VE BİZ
bir ta kım bü rok rat lar, bir ta kım uz man lar ye tiş tir miş ola bi lir ama, bu de mek de ğil dir ki, Türk in kı lâ bı ik ti sat il mi sa ha sın da ken di ni ta mam la mış tır! O sa ha da da ta mam la ma mış tır. Bun la rın hep si nin ne de ni var dır. Yu ka rı da da arz et ti ği miz gi bi, 1699 Kar lof ça, 1718 Pa sa rof ça ve müteakib ant laş ma lar ya nın da, bil has sa dev let baş ka nı nı; ya ni Os man lı hü küm da rı nı hi lâ fet ma ka mı ile, âde ta ru hâ nî bir ma kam la tav sif eden 1774 Kü çük Kay nar ca Ant laş ma sı’yla bir lik te, Os man lı İm pa ra tor lu ğu dev let le ra ra sı hu kuk iliş ki le ri ne gir mek te dir ve bu hu kuk iliş ki le ri çok kim se nin biz de tak dim et ti ği gi bi, Hı ris ti yan hu ku ku de ğil dir; çün kü Tür ki ye’de böy le bir yan lış yo rum la ma var dır. Bu yan lı şı sağ de nen, İs lâm cı de nen bir ta kım çev re ler gi bi ken di si ni çok Ata türk çü, sol cu, ile ri ci zan ne den züm re ler de tek rar la mak ta dır lar; çün kü Tür ki ye’de te fek kür er ba bı, ta rih çi ler ve top lum bi lim ci ler hu kuk, bil has sa Ro ma hu ku ku bil mez ler. Ro ma hu ku ku de di ği miz dal, bu gün bi zim hu kuk fa kül te le ri miz de ker hen oku tul mak ta dır. El le ri ne fır sat geç se kal dı rır lar ve ba zı hu kuk ho ca la rı da Ro ma hu ku ku nun es ki bir hu kuk ol du ğu nu, hu ku kun de ği şik lik ler ge çir di ği ni ile ri sür mek te dir ler. Bu da saf dil bir ifa de dir; hu kuk dü şün ce si ni, hu kuk il mi ni; fi zik, mü hen dis lik gi bi, bel ki bir yer de mü zik gi bi, böy le çok de ği şen ve iler le yen tek nik le re da ya nan bir şey zan ne di yor lar ki çok ya nı lı yor lar. Hu kuk, be lir li, ebe dî norm la ra da ya nan bir bi lim dir. Dur gun lu ğu için de zen gin li ği var dır. Ka nun la rı de ğiş ti re bi lir si niz; fa kat esa sın da bü tün il ke ler (principia), ku rum lar (institutiones) ay nı kal mak ta dır. Do la yı sıy la, üçün cü asır da ki Ro ma lı hu kuk çu Ul pia nus’u ve ya ha lef le rin den Tri bo nia nus’u ge tir se niz ve Vi ya na’nın ün lü hu kuk çu su, bu as rın ün lü hu kuk çu su Kel sen’le bir lik te ken di si ne bir ano nim şir ket prob le mi tev di et se niz ve şa yet Ul pia nus ve Tri bo nia nus üs tad lar, bu nu da ha iyi çö zer ler se, şaş ma yın. Do la yı sıy la, hu kuk ta o an lam da bir iler le me yok tur. Hu kuk, ken di du ra ğan lı ğı için de zen gin li ği olan, pren sip le ri nin ve ku rum la rı nın ye ni yo ru muy la ve ictihad lar la ge li şen bir ilim dir. El bet te ki ha ya ta uy ma ola yı var dır; fa kat hu kuk çu luk ken di man tı ğı nı ön de tu tan bir di sip lin dir.
GARBCILAR, İSLÂMCILAR VE HUKUK REFORMLARI
Ta rih ya zı mın da da ben zer bir ka rak ter var dır; ya ni hiç bir za man ba zı la rı nın zan net ti ği gi bi, 20. yüz yı lın ta rih çi le ri Yu nan lı ta rih çi ler den ve ya Arap ta rih çi İb ni Hal dun’dan ve ya İd ri sî’den, yön tem ola rak da, üs lûp ola rak da, bil gi ola rak da da ha bü yük adam lar de ğil ler dir. Bu nun üze rin de dur ma nız ge re kir; bu çok önem li bir nok ta dır. Do la yı sıy la biz de in san lar, ma ale sef hu ku kun ne ol du ğu nu an la ma dık la rı için –ba zı ho ca la rı mız bi le Ro ma hu ku ku için böy le bir yo rum yap tı ğı na gö re– hu kuk in kı lâ bı nın ne ol du ğu da biz de tam an la şıl ma mış tır. Hu kuk çu luk iti ba riy le Ro ma nist hu kuk sis te mi ne Hı ris ti yan dır ne Müs lü man dır. El bet te ki Hı ris ti yan la rı ve Müs lü man la rı et ki le miş tir. Bi zim Müs lü man fa kîh le ri, Ro ma hu ku ku nun kı yas tek nik le riy le iş gö rür ler. On lar da Ro ma hu kuk çu su dur. Hı ris ti yan lar da Ro ma hu kuk çu su dur. Âde ta za ma nı mı zın Ro ma hu kuk çu su A. Ru iz’in de yi şiy le: “Volendo e non volendo, sapendo e non sapendo; siamo tutti Romanisti...” Ya ni is te sek de is te me sek de, bil sek de bil me sek de he pi miz Ro ma hu kuk çu su yuz... Do la yı sıy la Hı ris ti yan ce ma at men su bu ve Hı ris ti yan olan in san lar, Ro ma hu kuk çu su ol muş lar dır; ama Ro ma hu ku ku nun Hı ris ti yan laş mak gi bi bir vas fı yok tur; bu müm kün de ğil dir. Ak si ifa de “Zey tin ya ğı nın içi ne su ka tın ca, su zey tin ya ğı olur” lâ fı ka dar abes tir. Ha ki ka ten, bü yük hu kuk dev ri mi Ba tı’da, bil has sa geç or ta çağ ve Rö ne sans’ta Ro ma hu kuk ku rum la rı nın ve pren sip le ri nin ha ya ta tat bi kiy le ge liş miş tir. Bu ge liş me do la yı sıy la ilk ön ce dev let le ra ra sı hu kuk ta ye ni ku rum la rın, ye ni tea mül le rin or ta ya çık tı ğı nı gö rü rüz ve bu gi de rek kı sa bir za man da Av ru pa’nın or ta sın da bu lu nan bir baş ka kuv vet le –bu kuv vet Müs lü man da ol sa hiç fark et mez– iç içe geç miş tir; fringe de di ği miz ta bi ri çe vi rip kul la na lım, âde ta ara la rın da bir sa çak lan ma mey da na gel miş tir; ya ni dev let ler hu ku ku ve ti ca ret ba kı mın dan, bir ta kım iliş ki ler ba kı mın dan, ant laş ma lar da ki mü ey yi de ler ve ye ni ge tir di ği miz mü es se se ler ba kı mın dan, Av ru pa ha ya tıy la hu ku kî alan da iç içe geç me ye baş la mı şız ve bu, sa nıl dı ğı ka dar da bü yük prob lem ler ya rat ma mak ta dır. Biz de ge ne çok ke sin bir şe kil de; fa kat doğ ru ol ma ya rak or ta ya ko nan bir ka naa ti, bu ne den le ih ti yat la kar şı la ya lım: “Efen dim İs -
87
88
AVRUPA VE BİZ
lâm hu kuk çu su bu nu an la maz, bil mez!” Hiç de öy le de ğil dir; med re se nin hu kuk öğ re ti mi, fı kıh öğ re ti mi, kı yas tek nik le ri, yo rum tek nik le ri bir Ro ma lı hu kuk çu nun kin den fark lı de ğil dir; çün kü za ten MS 7. asır da ki, MS 8. asır da ki, MS 9.-10. asır lar da ki bü yük İs lâm hu kuk çu la rı da bir tür Ro ma hu kuk çu la rı dır. Kul lan dık la rı tek nik ve mu ha ke me esa sı iti ba riy le ay nı dır. Biz de, Ba tı hu ku ku nun ka bu lün de do ğan güç lük ler; hu kuk çu la rı mı zın İs lâm hu kuk çu su ol ma sın dan de ğil, lâ yı kıy la hu kuk çu ol ma ma sın dan, ya ni doğ ru dan doğ ru ya hu kuk eği ti mi nin çok kö tü ve dü şük dü ze yin den ile ri gel mek te dir. İş te bu açı ğı ka pa ta ma dı ğı mız; ya ni eği ti mi dü zelt me di ği miz sü re ce prob lem ler bü yü ye cek tir. Ama ba şa rı lı ör nek ler ve şa hıs lar var ve bu ne den le, ka pa ta ca ğı mı zı ümit edi yo ruz. Do la yı sıy la, 19. yüz yıl da ai le hu ku ku nun dı şın da he men he men hu ku kun her ala nın da Ba tı ile bir iç leş me mey da na gel mek te dir. Sa de ce uku bat de di ği miz ce za hu ku ku sa ha sın da Fran sız Ce za Ka nun na me si’ni ka bul et ti ği miz hal de, İs lâm mev zua tı ve pren sip le ri de yü rür lük te kal mak ta dır; ya ni, köy lü nün bi ri di ğe ri ni öl dü rü yor; mak tu lün mi ras çı sı is ter se İs lâm hu ku ku na gö re di yet öde nir; ve ya ce za ka nun na me si ne gö re kaa til hap se atı lır ve ka nun ne em re di yor sa bu ce za ya hük me dil me si ge re kir. Fa kat, ce za ka nun na me si nin ka mu gö rev li le ri nin suç la rı na iliş kin hü küm le ri, dev let me mur la rı ve ka mu hiz me ti gö ren ler için âmir hü küm ler dir, mut la ka tat bik edil miş tir. O de mek tir ki bu ra da ar tık uku bat sis te mi uy gu lan mı yor, bü yük öl çü de tard, ha pis gi bi ce za lar gö ze çar pı yor ve do la yı sıy la, 19. yüz yıl da da si ya se ten katl de di ği miz me mu run ida mı ge niş öl çü de –ge niş öl çü de de ğil he men he men ta ma men– or ta dan kalk mış tır. Bil di ği niz gi bi ic ra atın dan do la yı si ya se ten katl ce za sı na uğ ra yan adam yok tur. Ger çi Mid hat Pa şa ida ma mah kûm edil miş; fa kat bu hü küm sür gü ne ve hap se teb dil edil miş tir. Ken di si, de di ko du la ra gö re (bunlar doğ ru da ola bi lir) Ta if’te kat le dil miş tir; ama tak dir eder si niz ki, bu giz li sui kast, bu giz li katl, hiç bir şe kil de bir yar gı hük mü ola rak, bir mah ke me ka ra rı ola rak in faz edil miş de ğil dir. O tak dir de ra hat ça, im pa ra tor lu ğun son as rın da si ya se ten katl ce za sı or ta dan kal dı rıl mış tır di ye bi li riz. İş te bu açı dan bak tı ğı mız za man, Os man lı İm pa ra tor lu ğu, idam ce za sı nın
GARBCILAR, İSLÂMCILAR VE HUKUK REFORMLARI
ge niş öl çü de tat bik ten kalk tı ğı, mün ha sı ran adî suç la ra has re dil di ği, ka nun üs tün lü ğü olan bir ka nun dev le ti dir. Al man ca da ka nun dev le ti ters bir ke li me dir (Polizeistaat–po lis dev le ti de nir) ama bu ta bir le fa la ka dev le ti de ğil ka nu nun hük met ti ği, gü ve nin bu lun du ğu bir mem le ket kas te di lir. Os man lı İm pa ra tor lu ğu bir ka nun dev le ti, bir hu kuk dev le ti ola rak öm rü nü ta mam lı yor. Şim di ba na: “Sos ya list par ti ku rul mu yor muş (as lın da ku rul du); la ik lik ten bah set mek ya sak mış (bah se dil di de); top lan tı, gös te ri, yü rü yüş ka nu nu yok muş” de me yin. Mo dern za man la rın ka tıl ma hak la rı de di ği miz bu mev zua tı, ay rı bir fa sıl dır. Mo dern le şen dev let te va tan daş tan, ka nun suz, mik ta rı be lir siz ver gi alın maz, iş ken ce ol maz, dev let hu kuk dı şı na çı ka rak adam öl dür mez vs... Bun la rın te min edil di ği dev let, ka nun dev le ti dir. İş te, son asır Os man lı Dev le ti bu alan da bü yük adım lar at mış tır ve ai le hu ku ku ha riç, hu ku kun Ro ma ni zas yo nu sü re ci de iler le miş; ya ni ce za, ti ca ret, ida re hu ku ku alan la rın da ta ma mıy la Av ru pa sis te mi bu mem le ke tin içi ne gir miş tir ve arz et ti ğim gi bi, bi za ti hi med re se ta kı mı; ya ni ule ma ta kı mı, ye ni kur duk la rı hu kuk med re se siy le (Med re se tü’l-Ku zât) Av ru pa hu ku ku nu ta nı ma ya baş la mış tır. Prog ra ma bak tı ğı nız za man da Av ru pa hu ku ku müf re da tın ya rı sı ve hat ta ya rı dan faz la sı dır; çün kü ule ma, ar tık böy le bir im pa ra tor luk ta “nai bü’ş-şer’i” de di ği miz me mu ri ye te in ti sap ede cek ve ya ni za mi ye mah ke me le ri ne gi re cek ler dir. Hu kuk ta bir iki lem baş la mış tır; bü tün di nî ce ma at ler için bu böy le dir. Gi di yor su nuz pa pa zın ve ya hut ha ha mın ya nın da, ken di hu ku ku nu za gö re ev le ni yor su nuz, bo şa nı yor su nuz, bir ta kım ce za lar ve ri yor su nuz. On dan son ra ge lip Ni za mi ye Mah ke me si’nde ti ca rî da va la rı nı zı hal le di yor su nuz. Bu bü tün ce ma at ler için böy le. Ya ni, Os man lı te baa sı ha ya tın çok önem li bö lü mün de es ki nin ak si ne ay nı mah ke me yi kul la nı yor. Ev le nip bo şan ma ya kalk tı mı, her kes ken di hüc re si ne gi di yor. Böy le ce, düa list ya pı lı bir hu kuk sis te mi, böy le si ne iki li ya şam sü ren bir ce mi yet or ta ya çı kar mış tır ve bu nun çö zü mü, he pi ni zin bil di ği gi bi 1926’da Ka nun-ı Me de nî’nin ka bu lüy le müm kün ol muş tur. 1926 dev ri miy le, şah sın hu ku ku da İs viç re mev zu atı na gö re dü zen le ne rek Tür ki ye dev le ti hu ku ku tam an la mıy la
89
90
AVRUPA VE BİZ
Ro ma ni ze et miş tir; ama bu de mek de ğil ki ba zı la rı nın söy le di ği gi bi, ru hu mu za ve ce mi ye ti mi ze ta ma men ay kı rı bir sis te me gir mi şiz dir. Ha yır, bir ta kım ça tış ma nok ta la rı bu lun ma sı na rağ men, Me de nî Ka nun’umuz da da es ki hu ku ku mu zun bir ta kım mü es se se le ri nin de vam et ti ği bir ger çek tir. Ni te kim Pa kis tan lı din bil gi ni ve as rın müc te hid le rin den Faz lur rah man: “Me de nî Ka nun çok ra di kal bir ic ti haddır, ama o da ic ti haddır” di ye uz laş tı rı cı bir yo rum ve de ğer len dir me yap mış tı. Me de nî Ka nun’da es ki ge le nek ve es ki hu kuk tan esin ti ler de Cev det Pa şa gi bi mü te bah hir hu kuk çu la rın ge çen asır da ki fa ali ye ti ve bı rak tık la rı mi ra sın da pa yı var dır. Par la men ter bir sis tem den söz et ti ği miz de or ta ya Ana ya sa ku ru mu çık mak ta dır. Ana ya sa, İs lâm dev le tin de gö rü le cek bir tat bi kat de ğil dir. Ro ma dev le tin de de İs lâm dev le tin de de Ana ya sa ol maz. Ana ya sa he pi ni zin bil di ği gi bi, Fran sız İh ti lâ li’nin ge tir di ği bir ya zı lı bel ge dir, lâ kin mü es se se nin ken di si Fran sız İh ti lâ li ile il gi li de ğil dir; çün kü ana ya sal sis tem den bah set ti ği niz za man, İn gi liz hu ku ku nun ge liş me si ni göz önü ne al ma nız ge re kir. İn gi liz Par la men to bi na sı na ve Pa ris’te Me bus lar Mec li si’ne ve ya Lük sem burg Par kı kı yı sın da ki Se na to’ya bak tı ğı nız za man, iki ca mia nın bi na la rı ara sın da önem li fark gö rü lür. İn gi liz, or ta çağ dan kal ma bir ki li se nin içi ne gir miş tir. Ki li se nin iç de ko ras yo nu bi le, asır dan as ra an cak fark eden son de re ce mu ha fa za kâr bir ya pı da dır ve baş ka nın ar ka sın da bir At he na Pal las hey ke li ve ya te ra zi li bir ada let tan rı ça sı, Ne me sis hey ke li yok tur. Ne de du var lar da “égalité, fraternité” gi bi slo gan lar yer alır. Bri tan ya Mec li si, bir köy ku ru lu oda sı gi bi asır la rın için de az de ği şen ama önem li şey le rin ko nu şul du ğu, tar tı şıl dı ğı, en zen gin ta rih li mec lis tir. Tar tış ma ve otu rum usul le ri çok luk ya zı sız dır, âdet me sabe sin de dir. Ber nard Le wis ve Er cü ment Ku ran’dan iki alın tı nın mu ka ye se si ni ya pa lım; bir Hint Müs lü ma nı olan Mir za Abu Ta lib Han (Öz bek asıl lı) 19. as rın ba şın da par la men to yu gez di ğin de şu ifa de yi kul la nı yor: “Bun lar” di yor, “Ka nun la rı nı bu ra da ya par lar”; ka nun ya pı lan yer onu pek et ki le me miş. “Fa kat” di yor, “bu ne den le, Al lah’ın ka nun la rı ye ri ne ken di le ri ka nun yap mak gi bi acı na cak bir iş ya pı yor lar.” Ay nı as rın or ta sın da Os man lı se fi ri Sa dık Rı fat Pa şa ise: “Hü küm da rın
GARBCILAR, İSLÂMCILAR VE HUKUK REFORMLARI
şe ri at-ı ğar ra ya de ğil, hu kuk-ı mil le te tâ bi ol ma sı ge rek ti ğin den” söz edi yor. Bu il ginç bir ev rim dir.34 Öte yan dan Ah med Cev det Pa şa şe ri a tın ge re ği ni bir Ba tı lı üs lû buy la sa vu nur. Cev det Pa şa’ya gö re: “İs lâm dev le ti nin ana ya sa sı fı kıh tır”, ama fı kıh bir me tin de ğil dir, ko di fi kas yon yok tur (der len me miş) ve söz ko nu su da de ğil dir. Va hi yin de re ce de re ce yo rum lan ma sı ve bir ic ti ha da gi diş söz ko nu su dur. 19. yüz yıl bu nu ya pı yor. Fı kıh de di ği, gö rüş ler ve ic ti had lar bü tü nü dür ve de vam lı ic ti had müm kün dür. Cev det Pa şa’nın ana ya sa gö rü şü, ya zı lı ana ya sa yı se ven Fran sız sis te mi ne ters; ama Ang lo sak son la ra ya kın dır; çün kü Bri tan ya ana ya sa sı yok tur. Bri tan ya ana ya sal sis te mi ise bir ta kım tea mül ler le, ku ral lar la (hat ta ya zı sız ka nun lar da ya zı lı lar ka dar mak bul ol du ğu için, bun la rı yaz ma dan) oluş muş tur. Bun lar ana ya sal mü es se se ler olup ya zı sı ve çi zi si bi le söz ko nu su de ğil dir. Ya ni, Avam Ka ma ra sı’nın men sup la rı 17. asır da İn gil te re kra lı nı par la men to da is te me mek say gı sız lı ğı nı (!) gös ter dik le ri için sa de ce bir söz var or ta da, o an dan iti ba ren İn gi liz kral la rı Avam Ka ma ra sı’ndan içe ri adım at maz lar. Par la men to ya gel dik le ri za man, Lord lar Ka ma ra sı’na gi der ler ve usul ica bı, avam ta kı mı; ya ni me bus lar, halk me bus la rı “hoş gel di niz” de me ye ora ya gi der ler. Bu key fi yet kuş ku suz, bu ka dar ba sit bir pro to kol den iba ret de ğil dir. Cüm le nin ma lû mu ol du ğu gi bi avam ta kı mı nın tar tış ma la rı na ve ka rar la rı na, İn gi liz hü küm dar la rı nın mü da ha le den uzak kal ma sı de mek tir. Bu ka dar bü yük bir ida rî pren sip ve ku rum, böy le kü çük bir ha re ket le, ta vır la ifa de edil mek te ve sa de ce âdet ten iba ret gi bi gö rün mek te dir; ya ni be nim bü yü ğü mü gör dü ğüm za man şap ka mı çı kar mam, yaş lı bir bü yü ğün önün de eğil mem gi bi bir âdet le ifa de edil mek te dir. Ar dın da ya tan ise, zor la el de edi len bir usul, bir ana ya sal mü es se se dir. Ya zı lı bin ta ne ana ya sa dan da ha sağ lam dır. Dik kat eder se niz, Fran sız de mok ra si si nin şık lı ğı ve slo gan la rı bü tün mil let ler için çe ki ci dir; ama sa kin Ang lo sak son de mok ra si -
34
B. Le wis, Islam and the West, Ox ford, 1993, s. 43; Er cü ment Ku ran, “Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda İn san Hak la rı ve Sa dık Rı fat Pa şa”, VIII. Türk Tarih Kongresi, c. 2, An ka ra, 1983, s. 1452 vd.
91
92
AVRUPA VE BİZ
si ka dar sağ lam ve ka lı cı ürün le ri ol ma mış tır. Fran sa’nın ken di si ta rih te beş ke re ana ya sa sı nı ta dil et mek zo run da ka lan bir mem le ket tir. Üs te lik bu ta di lâ tı da Ame ri ka lı lar gi bi ses siz ce ya pıp mad de ler ha lin de mev cut ana ya sa nın ar ka sı na ek le mek ten çok hep si ni de ğiş ti rip, bir de gü rül tüy le cum hu ri yet le ri nu ma ra lı yor lar: “Bi rin ci Cum hu ri yet, İkin ci Cum hu ri yet, Be şin ci Cum hu ri yet” di ye. Bi zim me rak lı lar da: “Biz de nu ma ra la rız” di yor lar. Oy sa hu ku kî ni zam ve re fa ha, cum hu ri yet le ri nu ma ra la mak la de ğil, İn gi liz le rin ta rih te yap tı ğı gi bi ses siz ce (ba zen gü rül tüy le), ama de ği şik lik le ri, ya pı yı te me lin den de ğiş ti re rek ula şı lır. Rus Ça rı ka bi ne ye baş kan lık eder di. İn gil te re kral la rı ni ye et mi yor? As lın da edi yor lar dı. Ga yet gü zel bir se çim le Han no ver ha ne da nın dan iki kral ge tir miş ler. Han no ver du ka la rı olan ba ba-oğul, iki adet Ge or ge İn gi liz ce bil mi yor. Bel ki de bil me dik le ri için ge ti ril di ler. Öğ ren me di ler de... Öğ ren me dik le ri gi bi ka bi ne top lan tı la rı na da gir me di ler. İn gi liz ce nin, bil me yen bir in san için din le me si ne ka dar sı kı cı bir li san ol du ğu ma lûm hat ta, ta ham mül edi le cek iş de ğil dir. Bu ne den le her iki Ge or ge da ka bi ne top lan tı la rı na gir me miş ler, gir me yin ce de ka bi ne mü es se se si ba ğım sız laş mış. Hu kuk dü şün ce si ve yo ru mu bir ör gü dür. Os man lı hi lâ fe ti de uy gu la ma ve âdet ler le ge li şen bir ku rum dur. Ha li fe nin, bü tün Müs lü man la rın ru hâ nî (!) li de ri ol du ğu mi to su âde ta, “Na sıl sa ec ne bî dev let ler böy le bir şe ye ina nı yor” di ye des tek len miş, bes len miş tir. Pa di şah-ha li fe bi zim te baa mız ol ma yan Müs lü ma nın da ru hâ nî li de ri dir. Rus ya’da ki, Ca va’da ki, Hin dis tan’da ki her işe ka rı şır düs tu ru be nim sen miş; o ka dar ki Ca va’dan ge len ço cuk la rı oku tup bir de on la ra Os man lı va tan daş lı ğı ve ri li yor; ya ni bu gün kü En do nez ya’da Os man lı pa sa port lu bir ko lo ni olu şu yor.35 Son ra genç adam ora ya dön dü ğü za man, Os man lı uy ruk lu ola rak (bu gün kü Av ru pa Bir li ği va tan da şı gi bi; çün kü biz 1856 Pa ris Ba rı şı’ndan be ri Av ru pa üye si yiz) ay rı ca lık -
35
Az mi Öz can, Pan İslamizm, Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları, İs tan bul, 1992, s. 135; İ. Or tay lı, “Le Pa nis la mis me Ot to man et le Ca li fat”, L’Autre Islam, No: 2, INAL CO, Pa ris, 1994, s. 74.
GARBCILAR, İSLÂMCILAR VE HUKUK REFORMLARI
lı bir sta tüy le do ku nul maz lık ka za nı yor. Me se lâ, Hol lan da ida re si do ku na mı yor ada ma. Bi raz si ya sî fa ali yet gös ter se, pek mâ ni ola mı yor. He men kon so los la rı mız çı kı yor, ada mı hi ma ye edi yor; ka pi tü las yon hakları her kes için ge çer li, kul la na bi lir sen. Ba tı lı laş ma, Ba tı’nın mü es se se le ri nin alın ma sı İs lâ mî ictihad la ve ku rum lar la izah edil me ye ça lı şıl mış. Na mık Ke mal, Ce ma led din Af ga ni, Ra şid Ri da bu nu ya pı yor. Bir ta kım in san lar de miş ler dir ki: “İs lâm da meş ve ret ka ide si var dır, bu par la men to nun ta ken di si dir.” Lâ kin, sor san de sen ki, “Ta mam, meş ve ret var, da nı şa cak sın da ama imam se nin ka ra rı na uy mak zo run da de ğil; çün kü ima mın bir de müs te bit dik ta tör ta ra fı var.” Dik ta tör, müs te bit ol mak ayıp de ğil bi li yor su nuz; ya ni Ro ma lı lar dik ta tö rü pe jo ra tif, tah kir edi ci bir ke li me ola rak kul lan maz. Tam ak si ne, kuv vet li bir kon sül, ola ğa nüs tü du rum lar da dik ta tör ta yin edi lir se na to ta ra fın dan (Senatus Antonium dictatorem dixit). Bu nun gi bi müs te bit de İs lâm’da aşa ğı la yı cı bir ke li me de ğil dir, tek ba şı na ida re ede bil me müs bet bir va sıf tır. Bu ke li me yi tah ki ra ne bi çim de kul la nan lar Jön Türk ler dir. Ni te kim, ha’l fet va sın da Şey hü lis lâm Meh med Zi ya üd din Efen di, II. Ab dül ha mid için “müs te bit” sö zü nü kul lan ma mış tır; çün kü İs lâm hu ku ku açı sın dan bu söz ge çer siz dir. Bun la ra şu nun için de ği ni yo ruz: Yu ka rı da sö zü nü et ti ği miz gi bi, ye ni bir yo rum la ma yön te mi baş la mış tır ve par la men to da hi böy le ku rul muş tur; ama İs lâm’ın meş ve ret ku ru mun da gay ri müs lim ler ne arı yor? Os man lı par la men to su nun üç te bi ri gay ri müs lim. Gay ri türk lük da ha yük sek oran da da, üç te bi ri ger çek ten gay ri müs lim. Bu çok il ginç bir ya pı. 1905’te Çar lık Rus ya sı par la men to yu aç tı; Du ma me bus la rı için de sa de ce iki Müs lü man me bus var dı, bi ri Kı rım’dan gel me Müf tü za de ler den, öbü rü Sad ri Mak su di (Ar sal) –o za man çok genç bir adam dı; Ka zan mil let ve ki li ola rak Rus ya Du ma sı’na gir miş ti. Ya hu di ler Rus ya’da çok ka la ba lık bir kit le ol duk la rı hal de, Ya hu di yok tu. Avus tur ya par la men to sun da ise, Müs lü man yok; ama asıl önem li si, Ya hu di me bu su da yok. Oy sa on lar da ka la ba lık bir kit ley di. De mek ki Os man lı İm pa ra tor lu ğu et nik di nî kom po zis yon ola rak çağ daş bir ta kım dev let ler den da ha renk li bir par la men to ya sa hip ol muş -
93
94
AVRUPA VE BİZ
tur. Bu ra da da de mek “meş ve ret” ku rul ve ku ru mu ye ni bir yo ru ma tâ bi tu tul muş, gay ri müs lim ler meş ve ret fa ali ye ti ne da hil edi li yor. Mec lis te gay ri müs lim ve Arap me bus lar ba zı ta lep ler de de bu lun muş tur. “Biz me bus se çil mek için Türk çe öğ ren mek zo run da mı yız?” di yor lar. “Ni ye şart ol sun?” di yor lar. Ah med Ve fik Pa şa’nın Su ri ye me bus la rı na il ginç ve des pot bir ce va bı var: “Türk çe bil mi yor sa nız, ak lı nız var sa ge le cek dört yı la ka dar öğ re nir si niz” di yor. Ama dik kat eder se niz, renk li lik hâ kim dir ve bu renk li li ğin üs tün de bir özel lik dik ka ti mi zi çek mek te dir. Bu ra da Ba tı’da ki gi bi sı nıf sal ça tış ma lar yok tur. De mek ki Türk in kı lâ bı nın bir özel li ği 150 yıl bo yun ca, hiç bir şe kil de in kı lâp kav ga la rı ile sı nıf sal kav ga pa ra lel ola rak git me miş tir; ya ni iş çi sı nı fıy la iş ve ren sı nı fı, top rak sa hi biy le top rak sız köy lü ler sı nı fı nın ça tış ma sı gi bi bir muh te va ya rast lan mı yor. Bu çok il ginç bir ya pı laş ma dır ve ba zı Bal kan eya let le ri ha riç he men bü tün Os man lı’da yay gın dır. Aşa ğı yu ka rı Bul ga ris tan ha riç Yu na nis tan’da bi le, sı nıf sal bir po li ti ka iz le mek, ba ğım sız lık tan son ra or ta ya çı kan bir olay dır ve çok geç de vir ler de da hi Os man lı’dan ay rı lan ül ke ler de, par ti ler mut la ka sı nıf esa sı üze rin de ku rul muş ve kav ga la rı nı öy le yü rüt müş de ğil ler dir. Bu açık bir özel lik tir. Bu nu ilk Os man lı par la men to sun da da (1877), İkin ci Meş ru ti yet’te de gö rü yor su nuz. De mek ki bu ra da ge ne bü tün et nik di nî ay rım la ra rağ men, bir Os man lı lık ru hu var dır. Bu im pa ra tor lu ğun ge tir di ği, bü rok rat ta kı mı na ver di ği bir Os man lı ru hu dur, Os man lı seç kin le rin den söz et mek kav ram ola rak yan lış de ğil dir. Ko nu yu to par la ya cak olur sak: 1875 yı lı nın bir kış gü nü, Na mık Ke mal’in Vatan yahut Silistre baş lık lı pi ye si oy nu yor mil let so kak la ra dö kü lü yor: “Va tan, mil let, hür ri yet” di ye ba ğı rı yor. Zap ti ye üst le ri ne yü rü yüp, ne is ti yor su nuz de yin ce, “Al lah Mu rad’ımı zı ver sin” di yor lar. Sul tan Ab dü la ziz’e kar şı ve li aht şeh za de Mu rad Efen di’nin sal ta na tı nın yak laş mak ta ol du ğu nu ha ber ve ren bir olay. Şim di bu pi ye sin baş lı ğın dan baş la ya rak, bü tün kul la nı lan rep lik ve di ya log lar da ki kav ram la ra bak tı ğı nız za man, bir şey le rin de ğiş mek te ol du ğu nu gö rü yor su nuz. Şark’ta bir ta kım ke li me ler var dır: Cum hu ri yet. Ha ni Aze rî ler, “biz Res pub li ka, siz de cum hu -
GARBCILAR, İSLÂMCILAR VE HUKUK REFORMLARI
ri yet der si niz” di yor lar, san ki “cum hu ri yet Türk çe mi?” di yor lar. Evet, cum hu ri yet Türk çe dir, ni ye Türk çe dir? Çün kü cum hu ri ye tin kö kü “cum hur”, ce ma at an la mın da, “people” an la mın da, “congregation” an la mın da bir Arap ça ke li me dir; ama o ke li me den cum hu ri ye ti ve cum hu ri yet re ji mi ni tü re ten Türk ler dir. Bi na ena leyh mef hu mun içe ri ği ta ma mıy la Türk ler ta ra fın dan dol du rul du ğu için bu çok Türk çe bir ke li me dir, öbür Şark halk la rı na da bu ra dan geç miş tir. Ni te kim bu nun tam kar şı lı ğı respublika’dır. Bu an lam da kul la nır lar, Türk ler bu ke li me yi 19. yüz yıl da çağ daş cum hu ri ye ti ifa de için bul muş lar dır. Son ra, “Va tan ya hut Si lis tre” di yor. Ora da ki vatan Arap ça bir ke li me dir gö rü nüş te. Es ki Ara ba, “Bu ne dir?” di ye sor du ğun za man, “Va tan” der, “evimdir, ye rim dir, genç li ğim dir.” Şi ir ya zar or ta çağ Ara bı. Ah vatanım, ey va ta nım, ya ni ey genç li ğim di ye. Bu ra da ki va ta nın hiç bir şe kil de İtal yan la rın patria, Fran sız la rın patrie de dik le ri an lam da ki bi zim bu gün kul lan dı ğı mız va tan la eş ol ma dı ğı açık tır. Bu nu böy le “va tan” ya pan lar, Türk ler dir. Na mık Ke mal’in ken di si Os man lı va ta nı, hat ta İs lâm va ta nı di ye bü yük bir va tan dan söz edi yor. Bu Türk çe bir ke li me dir. Bu nu gö re cek si niz, ta rih te de gö rül müş tür, ha len de gö rü lür. Arap lar bu ra dan al mış lar dır, bu gün va tan sö zü nü. Me se lâ “Va ta nü’l-Arab”ı Arap dün ya sı an la mın da kul la nır lar. De mek ki bu Türk ten geç me bir şey. Son ra büt çe denk len mi yor, kriz var or ta da: Crise financière Fran sız ca ta bir dir, bu nu “buh ran-ı ma lî” di ye, ta ma men Arap ça kök ten, ama Ara bın ha be ri bi le yok ken tü re ten Cev det Pa şa’dır, onun bu lu şu dur bu. Son ra hürriyet, son ra tefrik-i kuvva (kuv vet ler ay rı mı) Arap lar için bir şey ifa de et mez, bun lar hep Türk ler den çı kan ana ya sal te rim ler dir: mevzuat, meclis-i idare vs. say mak la bit mez; ya ni yüz ler ce kav ram böy le dir. Bir dok to ra bi le yap tı ra ma dık bu ter mi no lo ji üze rin de; uta nı la cak bir du rum.36 Do la yı sıy la bi zim bu gün Arap ça, Fars ça, Os man lı ca di ye at tı ğı mız bir ta kım ke li me ler, bil has sa bu tip ter mi no lo ji, bü tün ban ka cı lık te rim le ri, bir ta kım hu kuk te rim le ri, he men bü tün ce za hu ku ku te rim le ri 36
B. Le wis, The Political Language of Islam, Chi ca go-Lon dra, 1988.
95
96
AVRUPA VE BİZ
böy le Türk ica dı dır. Ke li me Arap ça dır; fa kat ta ma mıy la batılılaş ma de di ği miz sü reç için de Ba tı hu kuk mü es se se le ri nin in ce len me si ve ter cü me sin den do la yı bü tün Şark’a he di ye et ti ği miz ke li me ler dir ve Os man lı’nın bu lu şu dur. Ba tı lı laş ma da Tür ki ye, Şark’a fi lo lo jik hiz met ler de bu lun muş tur.37 Ka nun-ı Esa sî böy le dir. On dan son ra bir ta kım ik ti sat ta bir le ri; ya ni ik ti sat söz cü ğü nün ken di si böy le dir. Çün kü or ta çağ da ik ti sat “oko no mi kos”tan; ya ni Yu nan ca dan çev ril me gü zel bir Arap ça ta bir dir; “ilm-i men zil” de nir di. “Men zil” ev de mek tir, ev il mi; ya ni evi iş let me yi bi lir sen, top lu mu da ida re et me yi bi lir sin. İk ti sat o de mek ti. Fa kat bu nu doğ ru dan doğ ru ya bu gün kü ik ti sat, ik ti sa dî sis tem, tü ke tim (is tih lak), is tih sal, (şibh-i rant; quasi-rente) gi bi ta bir ler le zen gin leş ti ren Türk ler dir. Bü tün bun lar, Arap ça ol ma sı na rağ men, Türk çe nin ge tir di ği batılılaş ma sa ye sin de ve on dan son ra da oto ma tik man bü tün Şark’a, İran’a, Arap la ra hat ta Hint’e ka dar ya yı lan ke li me ler dir. Şim di bu top lum, çok aca yip şe kil de ede bi yat ta bir dev rim ya pı yor. İti raf et me li ki iyi ve ta mam lan mış bir dev rim de ğil dir; ama ro man ya zı lı yor. Ta bii bu, mu ka ye se ye da ya na cak du rum da de ğil; ya ni Fran sa’da Flau bert Salambo’yu yaz mış; Madame Bovarie’yi yaz mış, Bal zac var. Rus ya’da Tols toy çık mış. Bi zim ço cuk la ra bu eser le ri hâ lâ iyi çe vi riy le oku ta mı yo ruz. Tols toy’un Anna Karenina’yı yaz dı ğı yıl lar da, dü şü nün bi zim Şem sed din Sa mi: “Türk mil le ti nin ro ma nı yok” di yor ve Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat di ye ip ti daî bir ro man ya zı yor. Kar şı ta raf, ar tık bü tün kla sik dev ri, mo dern ro man tik dev ri, vs bi tir miş, na tü ra list ti yat ro dev ri baş la mış, Çe hov’lar, Ib sen’ler or ta lı ğı tut muş. Şem sed din Sa mi: “Bu Ar na vut mil le ti nin hiç ti yat ro su yok” di yor, Besa’yı ya zı yor. Besa’yı Ar na vut ça ya zı yor, oy na ya cak adam yok. Ar na vut lar ic ra et me den ön ce Türk çe ye çev ri li yor ve ta bii bir Er me ni oy nu yor: Ti yat ro-yı Os ma nî’de Gül lü Agop... Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda bu Ar na vu tun pi ye si ni ilk de fa Türk çe oy nar sın ve de Er me ni oy nar. Türk şi i ri çev ril me ye, Av ru pa 37
Ami Aya lon, Language and Change in the Arab Middle East, Ox ford Uni ver sity Press, 1987.
GARBCILAR, İSLÂMCILAR VE HUKUK REFORMLARI
97
Güllü Agop.
“Besa yahut Ahde Vefa” el ilanı.
“Besa”da rol alan Osmanlı Tiyatrosu sanatçıları.
Kaynak: Metin And, Osmanlı Tiyatrosu, Ankara, 1999.
98
AVRUPA VE BİZ
öl çü le ri ne uy ma ya baş lı yor. Çok et ki li bi çim de Av ru pa’yı iz le yen şi ir, iti raf et mek ge re kir ki ede bî ge le ne ği kuv vet li bir dal ola rak; ro man, ti yat ro, de ne me gi bi dal la rı mı zı ge çen, hem de hız la ge çen, as lın da iyi çev ril se, bey nel mi lel dal da pe kâ lâ bi ze yüz ağar tı cı ne ti ce ler sağ la ya cak bir ede bî tür dür. Türk şi i ri, çev ril me di ği için an la şıl mı yor. Bu ra da ta bii ter cü me nin öne mi or ta ya çı kı yor. Me se lâ, Rus ya’da Puş kin şi ir yaz dı ğı za man (Ger çi Puş kin’in Fran sız ca sı ne re dey se Rus ça sı gi bi ve on dan da ha ön ce öğ ren miş) ve ya hut Tols toy, Dos to yevs ki yaz dı ğın da Rus ça Ba tı’da bi li nen bir dil di ve güç lü adam lar bu di li bi li yor du. Me se lâ, Pros per Mérimée gi bi Fran sız la rın ede bî de ha sı olan, bir çok dil bi len bir adam38 çe vi rin ce Puş kin’i, ta bii an la şı lı yor ve ya Ed gar Al lan Po e’yu ün lü Ba ude lai re çe vi ri yor, ta bii Al lan Po e da hak kıy la ta nı nı yor. Bi zim Türk ede bi ya tı nın ürün le ri için böy le bir şans söz ko nu su de ğil dir. Da ha ev vel de ğin di ğim gi bi, bü yük Al man çe vir men Fri ed rich Rüc kert, hiç bir za man Türk le rin bir ese ri ne, ya ni di van ede bi ya tı na el at ma mış tır. O de mek tir ki, Fu zu lî ve Şeyh Ga lip ve Ba kî gi bi bir iki si ha riç, di van ede bi ya tı mız bey nel mi lel il gi yi çek me miş tir; ba zen, “di van ede bi ya tı tak lit tir” di yen le re çok kı zı yo ruz; hoş, bu sö zü di yen ler de her za man bi le rek söy le mi yor lar; ama di van ede bi ya tı mız; ha ki ka ten Fu zu lî, Şeyh Ga lip gi bi bir iki bü yük si ma ha riç, İran ede bi ya tıy la boy öl çü şe mi yor. Ni te kim, Şark ede bi ya tın da her kes Ha fız, Sa dî, Fir dev sî, Ba ha üd din-i Ami lî’yi çe vi rip oku du ğu hal de, bi zim ede bi yat il gi çek me miş. Me se lâ, Rüc kert’in el at ma ma sı bir ta lih siz lik tir. Son ra J. Ham mer,39 bi zim şi ir le çok az il gi len miş tir (yap tı ğı çe vi ri ler doğ ru, ama gü zel de ğil). Da ha çok İran ve Arap ede bi ya tıy la il gi len miş tir. Türk le rin şi i riy le ilk de fa İn gi liz Gibb40 il gi len miş tir. Fa kat o da Rüc kert aya rın da kuv vet li 38
39
40
Pros per Mérimée ala cak lı la rın dan kaç mak için, ben İr lan da’ya ede bî tet ki ka ta git tim, di yor. Oy sa, git ti ği fa lan yok. Ka pı yı ki lit le miş, içe ri de otu ru yor; ama o ara da da ha ki ka ten İr lan da sa ga la rı üze ri ne bir ki tap ha zır la mış. J. Ham mer von Purg stall, Geschichte der Osmanischen Dichtkunst, 4 c., Peş te, 1826. Ün lü Avus tur ya lı şar ki yat çı, Os man lı ta ri hi nin abi de vî sen te zi ni yap tı; ede bî çe vi ri ler ve Fars şi i rin den çe vi ri ler le ebe dî leş ti. E. J. Wil kin son Gibb, A History of Ottoman Poetry, c. I-VI, Lon dra, 1900-1909. Türk di van şi i ri ni cid di ola rak ele alan ve çe vi ren 20. yüz yıl İn gi liz şa i ri dir.
GARBCILAR, İSLÂMCILAR VE HUKUK REFORMLARI
bir şa ir de ğil dir. Çağ daş şi i ri miz 20. yüz yıl da da ha kuv vet li dir; fa kat ha len iyi mü ter cim ler bu la mı yor; çün kü 20. yüz yıl da Tür ko lo ji dün ya sı, he le Ba tı’da ki Tür ko lo ji dün ya sı, ar tık es ki si gi bi kuv vet li adam lar dan oluş ma mak ta dır. Türk batılılaş ma sı, ba zı la rı nın kı sa ca ifa de et ti ği gi bi, 19. yüz yıl da as ke rî alan da, ida rî alan da ya pı lan ba zı re form lar dan iba ret de ğil dir. Türk ler, mü zik le rin de bi le bir re for ma git me ih ti ya cı na gir miş ler dir. Ya ni as lın da Türk batılılaş ma sı, bi zim Arap ça “cehd”, İn gi liz ce “chal len ge” de di ği miz, baş lı ba şı na bir he sap laş ma, itiş me, di diş me me se le si dir. Ni te kim 19. yüz yıl da Do ni zet ti Pa şa, sa ray or kes tra sı nı yö net me ye çağ rıl mış tır. On dan son ra bir alay Türk bes te ci nin il ginç ve dik ka te de ğer marş lar bes te le di ği ni bi li riz. Bun la rın ço ğu da kay bo lup gi di yor, kim se bil mi yor. Bun la rın bi raz ic ra edil me si lâ zım. Ge ne bu asır da Türk mu si ki eser le ri no ta ya dö kü lüp der len mek te dir; ya ni eli miz de ki Türk mu si ki si al büm le ri nin der len me si, sak lan ma sı da bu as ra has bir olay dır. Ge ne bu asır da ede bi yat ta rih le ri ele alın mış ve Os man lı ve ka yi na me le ri in ce le nip kü tük len me ye baş lan mış tır. On dan ev vel, “Si zin han gi ta rih ki tap la rı nız var?” den di ği za man, “Âşık pa şa za de’miz41 var, Neş rî’miz42 var, Ho ca Saa ded din’imiz43 var; ama bun la rı an la tan bir reh ber yok efen dim” de nir di. Bu nun bi le mu ha se be si 19. yüz yıl da baş la mış tır. Ba tı’nın te sir le ri bun lar. Âyine-i Zürefâ44 ek sik bir ta rih ya zı cı lık reh be ri dir. Ama ilk ler den di. Son ra Bur sa lı Meh med Ta hir Bey45 ilk önem li der le me yi ya par. On dan son ra ta bii Franz Ba bin ger, Os man lı ta rih ya zı cı lı ğı nın reh be ri ni der le di ve ma ale sef iş ora da ta kı lıp kal dı. (Ni ha yet övü nü le cek bir eser, bü tün kla sik Arap ede bi ya tı nın Geschichte der Arabischen Schrifttums (GAS) di ye bi li nen reh be ri ni yap mak bir Tür ke 41
42
43 44 45
Âşık pa şa zâ de Der viş Ah med Âşı kî, Âşık Paşazâde Tarihi, Âli Bey neş ri, İs tan bul 1332/1916. Meh med Neş rî, Kitâb-ı Cihân-nümâ, Neşrî Tarihi, I-II, yay. Fa ik Re şit Unat-Meh med Al tay Köy men, An ka ra, 1949-57. Ho ca Saa ded din, Tacü’t-Tevârih, İs tan bul, 1279/1862-1280/1863. Kars lı zâ de Ce ma led din Meh med, Âyine-i Zürefâ, İs tan bul, 1314 (1898-99). Bur sa lı Meh med Ta hir, Osmanlı Müellifleri, 3 c., İs tan bul, 1339-1340 (1923-24).
99
100
AVRUPA VE BİZ
mah sus tur. Fu ad Sez gin Al man ya’da ya şa yan ve adı bu bü yük eser le ay nî le şen va tan da şı mız dır; ama ay nı şe yi Türk ta rih çi li ği ve ede bi ya tı için ya pan yok). Do la yı sıy la batılılaşan Tür ki ye, Ba tı ce mi ye ti nin bir ta kım mü es se se le ri ni, hu kuk ta, ida rî alan da al dı ğı gi bi ya şa yı şa ka dar ge çi ri yor, Os man lı sa ra yı batılılaşı yor. Çok ki şi bi lir ki 19. yüz yı lın bü yük dev le ti, Os man lı Top ka pı Sa ra yı’nda dev let pro to ko lü nü yö ne te mez. İşi gö tü re mez. Onun için da ha II. Mah mud’dan iti ba ren pa di şah lar sa ra yın dı şı na kaç ma ya baş la mış tır. Ni te kim Dol ma bah çe ile Bey ler be yi de hep öy le tek rar lan dı ğı gi bi bü yük bir is raf de ğil dir, mec bu ren in şa edil miş tir. Ni ha yet Os man lı İm pa ra tor lu ğu 19. yüz yıl da bü yük dev let ler den bi ri dir. Bü yük dev let ler den bi ri bü yü kel çi tea ti edil me sin den bel li dir; o za man her ye re bü yü kel çi git mez, sa de ce bü yük dev let ler ara la rın da bü yü kel çi tea ti eder ler di. Böy le bir ül ke de res mî ya şa yı şın ve pro to ko lün dış dün ya ya uy ma sı ka çı nıl maz dı. Tür ki ye’de batılılaş ma zo run luy du. Bu nun de re ce si ni ana ne nin kuv ve ti ve ay dın bü rok rat la rın Ba tı’yı ta nı ma ve bil me se vi ye si ta yin et ti. Ba tı’ya kar şı batılılaş ma ile, batılılaş ma nın ce mi yet te ki tah ri ba tı na ise Ba tı’yı ta nı mak la kar şı ko na bi le ce ği açık tı. Eği tim bu nu ger çek leş ti re bil di ği öl çü de, ba şa rı lı kad ro lar ve de ney ler ya şan mış tır. Bi na ena leyh, bu gü nün Tür ki ye si’nde eği tim en önem li so run ola rak or ta da dır. Ba tı eği ti mi ni biz de ki gi bi tek yol da; ya ni ge çen asır da Fran sa, bu asır da da Ang lo sak son pe ro nun da ger çek leş ti rir sek is ten me yen so nuç lar el de ede riz. Türk çe si bo zuk, yö nel di ği kül tü rü de fay da cı amaç lar la ya rım ya ma lak edi nen bir seç kin ler gru bu or ta ya çı kar. Ni te kim öy le ol muş tur. Ba tı dil le ri bun la rın kö kü olan La tin ce ve Yu nan ca sız öğ re nil miş tir. Bu fay da cı lık ken di di li miz ve uy gar lı ğı mız için de ge çer li dir. Arap ça ve Fars ça tet kik le ri öl mek te, es ki Se mi tis tik de di ği miz kla sik Şark dil le ri nin tet ki ka tı na gi dil me mek te dir. Arap ça ya nın da İb ran ca ve Aram ca gi bi dil le ri bil me yen din bil gin le ri ola bi lir mi? La tin ce, Yu nan ca bil me den Ba tı dil le ri na sıl ça lı şı la bi lir? batıcı yız, pe ki Ba tı ta ri hi, hu ku ku ve sos yal bün ye si üze rin de cid di tet kik ler ya pı lı yor mu? Rus lar ge çen
GARBCILAR, İSLÂMCILAR VE HUKUK REFORMLARI
asır da Fran sız ca, Al man ca, İn gi liz ce, İtal yan ca, La tin ce öğ re ne rek batılılaşır dı; kay da de ğer Av ru pa ta rih le ri ve ede bi yat tet kik le ri ka le me al dı lar. Pa ul Vi nog ra dov gi bi İn gil te re ta ri hi tet kik le riy le o ül ke den ödül alan Rus lar var dı. Ay nı has sa si ye ti Ja pon lar gös te ri yor lar. Türk batılılaş ma sı ise ne ka dar yü zey sel dir. Bu ne den le or ta eği tim ku rum la rı mı zı bu ih ti ya ca yö ne lik bi çim de ye ni den plan la ma lı yız. Ba tı lı laş ma, Ba tı’yı iyi öğ re ne rek ya pı lır. Bu nun ge tir di ği zen gin lik le bu top lu mun ken di kay nak ve ana ne si ni de da ha iyi mu ha fa za ede ce ği ne şüp he yok tur. Sat hî eği tim hat tın da yız ve ma ale sef sat hî Türk ay dın la rı, sat hî ola rak ha ya ta de vam edi yo ruz.
101
İsmet Paşa Lozan Barış Antlaşması’nı imzalarken, 24 Temmuz 1923.
VI
Av ru pa ile Geç miş te ve Ge le cek te Si ya sî Bü tün leş me
1963 yı lın da An ka ra Ant laş ma sı ra ti fi ye edil di ğin de ve Bü yük Mil let Mec li si’nin tas di ki ne su nul du ğun da Baş ba kan İs met İnö nü, kırk yıl ev vel Lo zan Ant laş ma sı’nı ve mü za ke re le ri ni yü rü ten ve im za la yan dev let ada mı ola rak, bu olu şu mun bü yük bir iler le me ol du ğu nu, be şe ri yet ta ri hi için çok bü yük bir an lam ifa de et ti ği ni, Av ru pa’nın ar tık in san lı ğın bin yıl lık de ğer le ri ni özüm se di ği ni ve bi zim de bu na ka tı la ca ğı mı zı çok ede bî bir dil le ifa de et miş ti. Muh te me len üs lûp ken di si nin de ğil di; Dı şiş le ri’nin çok he ves kâr bü rok rat la rı, ki ba zı la rı ar tık rah me te ka vuş muş tur, bu nu en ede bî bi çim de ka le me al mış lar dı. Ama tak dir eder si niz ki İs met Pa şa önü ne ko nan ev ra kı kur may lı ğın dan kal ma alış kan lı ğıy la su hen be su hen (ke li me si ke li me si ne) tet kik et me den, tart ma dan ko nu şa cak, de meç ve re cek bir dev let ada mı de ğil di. Ar dın dan bü yük bir kı ya met kop muş tu; bu kı ya met, “On lar or tak, biz pa zar, Tür ki ye ka pi ta list cep he nin pa za rı ve ham mad de ci si du ru mu na ge li yor, hal kı mız esir olu yor!” di ye atı lan, mil li yet çi gö rü nüm lü sol slo gan lar dı. Bu na kar şı lık, Dı şiş le ri çev re le ri ve Plan la ma’da ki ba zı me mur -
104
AVRUPA VE BİZ
lar bu nun ka çı nıl maz ol du ğu nu, ge liş me için çok ge rek li ol du ğu nu ile ri sü rü yor lar dı ve ül ke de âde ta böy le bir bir li ğin içi ne Tür ki ye gi ri yor muş, gi re cek miş de biz san ki bu işe ka rar ve re mez mi şiz gi bi bir kav ga baş la mış tı. Mü tea kib yıl lar da he yet ler ge li yor du. Bu he yet ler ge zi le re alı nı yor du ve 1960’la rın Tür ki ye si’nde ne ka dar bü yük fark lar ol du ğu (ge liş mek te ol ma mı za rağ men) çok açık or ta ya çı kı yor du. Her şey ten kit ko nu suy du; ne za ket do la yı sıy la di nî me se le le ri kim se açı ğa vur mu yor du; ama ben çok iyi ha tır lı yo rum, çün kü o za man bu sa yı sız he yet le re Dı şiş le ri’nin ve Ba sın-Ya yın’ın mih man dar la rı ye ti şe me di ği için, Tu rizm Ba kan lı ğı ve Dı şiş le ri, Mül ki ye li ve OD TÜ’lü li san bi len genç le ri yar dı ma ça ğı rı yor du. En bü yük me se le “İs lâm” ve “çok ka rı lı lık” gi bi so run lar dı. Türk le rin di ni olan İs lâ mi yet ile Av ru pa’nın na sıl bağ da şa ca ğı gi bi ko nu la rı o za man ki Or tak Pa zar Ko mis yo nu’ nun üye le ri, uz man la rı, ilk Al tı lar’ın par la men ter le ri cid di cid di so ru yor lar dı. Bun lar res men ko nu şul mu yor du. Za ten ce vap “la ik lik” ti. Şu ra sı bir ger çek; mu ha tap lar ül ke yi ta nı mı yor lar dı, ta nı ma ya ni yet le ri yok tu. Tür ki ye bir kül tü rel en teg ras yon dan geç mek zo run day dı. Ta ri hî bir ko num day dı, bu kim se nin il gi si ni çek mi yor du. Da ha doğ ru su bu nu tar tı şan yok tu ve Tür ki ye’nin ay dın la rı bu işi sa de ce dar bir gru ba bı rak mış lar dı. Bu tar tış ma yı, o de vir de ki za yıf ti raj lı ve za yıf bün ye li bir kaç İs lâm cı ga ze te ve mec mu a gün de me ge ti ri yor du. Sol ke sim eko no mik en teg ras yon me se le si ni ga yet üs tü ka pa lı, ge rek li ve ri ler den uzak bir şe kil de top tan cı bir gö rüş le tar tı şı yor du: “On lar or tak, biz pa zar.” Me se le yi gö tü ren le rin ve tar tış ma sı ge re ken in san la rın bu ko nu da hiç bir en di şe si yok tu ve çok yan lış bir dün ya ima jıy la bu işi yü rüt me ye ça lı şı yor lar dı. Bey nel mi lel iliş ki le rin de ğiş mez mo tif le ri var dır: Bun lar dan bi ri de ik ti da ra tap ma dır. İn san iliş ki le rin de de as lın da bu böy le dir. 1999 Tür ki ye si te rö rü hal let miş tir. Bu kü çüm se ne cek bir olay de ğil dir; çün kü dün ya da ge ril la sa va şı de di ği miz dü zen siz harp le baş ede bi le cek bü yük kuv vet çok az dır.* *
Birkaç yıl içinde avdet eden terör eylemleri yine bastırılıyor.
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
Tür ki ye’de ki top lum mi li ta rist ya pı lı ol du ğu gi bi, dev le ti de ta bu ola rak gö rür. Ulu sun ço ğun lu ğu dev let de nen ilâ hî men şe den gel me bir kuv ve te inan dı ğı için dir ki, hem mad de ten hem ma nen pa ha lı sa vaş la rı gö zü nü kırp ma dan des tek le mek te dir. İkin ci si, şid det ola rak 1929’u an dır ma sa da, “ka pi ta list iç ti maî ni zam”ın ye ni mul ti nas yo nal şir ket le ri nin dün ya eko no mi sin de ya rat tı ğı 1995’le rin kri zi ni Tür ki ye âde ta şar kı söy le ye rek geç miş tir. Her şe ye rağ men Tür ki ye’de bü rok ra si nin ve top lum sal ya pı nın bu gi bi kriz ler kar şı sın da faz la tın ma ma sı dış dün ya yı et ki le mek te dir. O za man 1999’un Av ru pa sı Tür ki ye’ye baş ka tür lü bak mak ih ti ya cı nı his set miş tir. Bu ne den le sı nır sız pa zar ka pa si te si ne sa hip, sağ lam ya pı lı ül ke göz den uzak tu tul ma mak ta dır. İs pan ya’da, Sant An dard’da, 1991’de ya pı lan bir UNES CO top lan tı sın da (top lan tı nın baş lı ğı: “Pro mo ti on of So ci al Sci en ce in Eu ro pe”; “Av ru pa’da Sos yal Bi lim le rin Ge liş me si”) içi miz de Bal kan lar, Rus ya, Uk ray na gi bi ül ke ler den ge len de le ge ler, bir de alı şıl mış Av ru pa lı lar ar tı İs ra il ve Tür ki ye var dı. Bu top lan tı da dik ka ti mi iki olum suz nok ta çek miş ti. Mad de bir: “Pro mo ti on of So ci al Sci en ce” baş lı ğı na rağ men teb liğ le ri din le di ği niz de Av ru pa’da ger çek an lam da bir promotion ol ma dı ğı nı ve alı şıl mış an lam da ki or ta la ma Av ru pa en te lek tü eli nin ge ri le me kay det ti ği ni gö rü yor du nuz. Önem li bir nok ta; bir Ame ri ka lı li se öğ ret me ni ile bir Av ru pa lı li se öğ ret me ni nin, bir Al man, Fran sız ve ya İtal yan hat ta İs pan yo lun ay nı dü zey de ol ma dı ğı nı, nor mal Av ru pa lı bir va tan daş la –so kak ta ki or ta la ma kü çük bur ju vay la– bir Ame ri kan kü çük bur ju va sı nın ay nı ol ma dı ğı nı, Av ru pa lı la rın çok da ha faz la ge zen, dün ya ya açık, du yar ga la rı açık bir top lum ol du ğu nu he pi niz tes lim eder si niz; fa kat böy le bir top lan tı da ar tık es ki Av ru pa’nın öl dü ğü nü çok sa rih, renk li bir re sim ola rak da gör müş tük. İkin ci si: Sa lo nun beş te bi ri, es ki Sov yet blo kun dan ge len, İn gi liz ce ve Fran sız ca bil me yen de le ge ler le do luy du ve Bir leş miş Mil let ler’in ça lış ma dil le rin den bi ri Rus ça ol du ğu hal de, Rus ça si mül ta ne ter cü me yok tu. Beş te bir de le ge yi ora da âde ta söz hak la rı nı kı sıt la ya rak, UNES CO ça lış ma tü zü ğü ne ay kı rı bi çim de “Amas ya bar da ğı” gi bi diz miş ler di. Bü yük Av ru pa’dan bah se den in san lar, o
105
106
AVRUPA VE BİZ
ge le cek te ki Av ru pa’nın bil mem kaç ta kaç nü fu su na şim di den da ha say gı sız ve dış la yı cı (bel ki de ger çek çi) bir ta vır için dey di ler ve ni ha yet son nok ta, son gün pat la dı. Deus ex machina, san ki gök ten in di ril miş gi bi, Bri tan ya’nın es ki Dı şiş le ri Ba ka nı Lord Owen ge ti ril di. “El Sen yor Owen” sa lo nu ta nı mı yor du. Bir ko nuş ma yap tı. Her hal de adam böy le ko şuş tu ru lup gel di ği için ace le ko nuş tu. Son otu ru ma İs pan ya’nın pren se si baş kan lık edi yor du. Ge le ce ğin Av ru pa Bir li ği’ni çiz di; “Bi zim, ba zı ül ke le re kar şı ah lâ kî borç la rı mız var” de di. Ki me kar şı? Çek le re kar şı. Po lon ya’ya kar şı, za ma nın da ko mü niz me kar şı ko ru ma mış lar, Ma car lar böy le... Bu nun dı şın da, bu bir li ğin bun dan son ra ki üye le ri: Be la-Rus ya, Uk ray na, Ro man ya, Bul ga ris tan; hep si ni say dı.46 Rus ya’dan hiç bah set me di. Su ret-i ka tiy ye de bah set me di. Tür ki ye’den bah set ti: “Si ze açık ça söy le ye bi li rim ki Tür ki ye Av ru pa’ya gi re mez” de di. Ora da söy le di ve on dan son ra in di kür sü den git ti; ora da bu lu nan Boz kurt Gü venç’le önü ne çık tık: “Böy le açık söy le di ği niz için çok te şek kür ede riz, çün kü mes lek ta şı nız dip lo mat lar hep oya lı yor bi zim ki le ri” de dik. “Ha öy le mi, siz de İs ra il’le işbir li ği ya pın” de di. “Onu za ten ya pı yo ruz, si ze so ra cak de ği liz” de dik. Açık ça sı, bu dün ya nın prob le mi her da im kül tü rel de de ğil ta bi i. Kül tü rel ol sa, Av ru pa kül tü rü nün çok önem li kom par tı man la rı nı in şa eden Rus ya’yı bu şe kil de dış la maz lar, de vam lı dış lı yor lar. Ama so run bir yer de kül tü rel, çün kü ik ti sa dî ve hu ku kî ba kım dan ba zı bir lik üye le rin den, me se lâ Yu na nis tan’dan bi le çok da ha uyum lu olan bir Tür ki ye’nin kül tü rel, ta ri hî bağ lar do la yı sıy la dış lan ma sı söz ko nu su ola maz dı. Bu bir lik bir mu am ma dır! Bü yük bir gü rül tü ve tö ren le gi di yor, tö ren ler re ali te nin önün de yü rü yor. Bun la rın hep si ni he sa ba kat ma mız ge re ki yor. Bu bir li ğin ba şın da Al man ya yer alı yor, bir leş me den son ra 80 mil yo nu bu lan nü fu su ve di ğer Av ru pa ve Rus ya’da ki 2,5 mil yo nu bu lan azın lık la rı, ar tı 7,5 mil yon luk Avus tur ya’sı ile; çün kü Avus tur ya, Al man ya’nın ik ti sa dî ba kım dan ay rıl maz bir par ça sı dır. Bu nu şu 46
Çek Cum hu ri ye ti, Po lon ya, Ma ca ris tan, Ro man ya ve Bul ga ris tan AB’ye gir di. Di ğer sa yı lan lar da Tür ki ye’den ön ce aday ol du ve bir li ğe gi re cek ler.
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
nun için be lir ti yo rum: Hit ler, “Me sut bir te sa düf, an nem be ni Al man ya sı nı rın da dün ya ya ge tir di, Al man Avus tur ya bü yük Al man va ta nı na mut la ka ka tıl ma lı dır, ik ti sa dî şart lar bu na mü saa de et me se bi le” de miş tir; çün kü o za man ki Avus tur ya’nın ik ti sa dî şart la rı Al man ya ile bir leş me si için pek ge rek li de ğil di. Bu gün ise, si ya sî il ha ka za ten ih ti yaç yok tur. Bun lar ik ti sa dî en teg ras yon do la yı sıy la iki bay rak al tın da ya şa yan bir va tan ha li ne gel miş ler dir. Ama ge nel lik le Av ru pa Bir li ği’nin için de müt hiş ik ti sa dî ve kül tü rel fark lı lık lar var dır. En ba si ti, alt ya pı sı nı, ko mü ni kas yon ve trans por tu sağ la ya ma yan bir Yu na nis tan’la, bu nu çok tan te min eden İs kan di nav ül ke le ri, Nor veç ha riç, Da ni mar ka, İs veç ve Fin lan di ya bu bir li ğin için de dir. Çek Cum hu ri ye ti, Po lon ya ve Ma ca ris tan AB’ye gir di. Po lon ya’nın iş siz ler or du su umu lan sa yı nın çok üs tün de İn gil te re, Al man ya ve Fran sa’yı dol dur du. Çek ya Eu ro mo ney uy gu la ma sı nı ge cik ti ri yor, Ma ca ris tan’ın ise uy gu la ma ya alın ma sı ge cik ti ri li yor. Ro man ya ve Bul ga ris tan ye ni alın dı; ser best do la şım ve di ğer uy gu la ma lar in ce he sap ko nu su ya pıl mış de ğil ama, Al man ya’nın si ya sî, kül tü rel nü fuz ala nı ol ma la rı ger çe ği, hep si nin önü ne ge çi yor. Bu bir li ğin için de, da ha teh li ke li si, et nik, ır kî hiç bir ça tış ma sı, prob le mi ol ma yan ül ke ler le, bu nu de re ce de re ce ya şa yan lar bir ara da dır. Bel çi ka gi bi iki te mel un su run kan sız ça tış ma sı nı, hem de cid di ve onul maz bi çim de ya şa yan bir ül key le, İs pan ya gi bi bu te rö rist kri zi na sıl gö tü re ce ği, çö ze ce ği bel li ol ma yan lar da bir yer de dir. Çok uzun bir za man in san lar, Bask mo de lin den bah set ti ler. Bask mo de li ni Tür ki ye’de öne ren bir kaç ki şi yi ta nı yo rum. Bu ze va tın ne İs pan ya’yı ne de Bask la rı ta nı dık la rı ka na atin de de ği lim; çün kü Bask de di ği niz ada mın biz de ki et nik ça tış ma ve ge ri lim mo de li ne öne ril me si için göz den ge çi ril me si ge re kir. Bask lar, nü fu su art ma yan, eği ti mi son de re ce yük sek ve 1920’li, hat ta 1910’lu yıl lar dan iti ba ren İs pan ya’nın sa na yi böl ge si ni teş kil eden bir grup tur. Bu gün da hi İs pan ya’da Bask de mek; te le viz yon da, ya yın cı lık ta, show bu si ness’ta, ye ni ge li şen si ber ne tik top lum şart la rın da ön cü lü ğü olan in san lar de mek tir. Kal dı ki mo de lin her za man çok iyi yü rü me di ği son olay lar dan da ge ne an la şıl mış tır.
107
108
AVRUPA VE BİZ
Bü tün bun la ra rağ men Tür ki ye’de ba zı grup la rın Av ru pa me se le si ni ele al dık la rın da ne Av ru pa’yı, ne de Tür ki ye’nin ik ti sa dî, iç ti ma î, ta ri hî bün ye si ni ye te rin ce ele al ma dık la rı nı söy le ye bi li riz. Bu ra da bü tün me se le Av ru pa’nın iyi in ce len me me si ne da yan mak ta dır, Av ru pa iyi in ce len me li dir. Oy sa, üni ver si te le rin de Av ru pa kül tü rü ve top lum la rı hak kın da ki eği ti mi sa de ce ak tar ma ede bi yat çı lık ve gra mer öğ re ti mi ne da ya nan bir mem le ket te bu nun ya pıl ma dı ğı çok açık tır; bu ül ke le rin ta ri hi in ce len mez, bun la rın ta rih le ri hak kın da doğ ru dü rüst ter cü me bi le ya pıl maz, bu ül ke le rin hu ku kî-ik ti sa dî ya pı sı in ce len mez. Bu ik ti sa dî ya pı la rın bi zim kiy le olan so run la rı da ele alın ma lı dır. Bu ül ke le rin hu ku kî ya pı la rı nı he men he men hiç bil me yiz. Üni ver si te le ri miz de Al man ca, Fran sız ca, İtal yan ca bi len ler ol du ğu hal de bu dal la rı in ce le yen uz man lar ve ens ti tü ler ku rul ma mış tır. Ni ha yet, bu ül ke ler de ki de ği şim ler fark lı kom par tı man lar da ele alın ma mak ta dır ve me se lâ Tür ki ye, Pro tes tan lık üze ri ne en gü lünç bil gi le re rast la nan bir yer dir. Okul ki tap la rı nı açıp ba kı nız. İn cil’i Lut her’in çe vir di ği söy le ni yor! Lut her’e ge lin ce ye ka dar İn cil kaç ke re çev ril miş, bun dan kim se nin ha be ri yok ve asıl me se le İn cil’in ilk de fa geç an ti ki te de (ya ni 4.-5. asır lar) ya pı lan ter cü me le rin de ki yan lış lık lar dır. On la rı dü zel ten asıl ter cü me den, Rot ter dam lı Eras mus’tan kim se söz et mez. Ni ha yet, Pro tes tan lık bu mem le ket te ile ri, açık fi kir li, re for me edil miş bir din ola rak ta nı tı lır. Ka to lik le ri bı ra kın, ak lı ba şın da pro tes tan lar bi le bu lâ fa gü ler ler. Din de re form Ba tı dün ya sın da pro tes tan lı ğın te ke lin de de ğil dir, Ka to lik dün ya da da re form da ha es ki den baş la mış tır. Do la yı sıy la biz bu dün ya nın en önem li yön le ri üze rin de de tam bir fi kir sa hi bi de ği liz. Bir leş me nin ba zı so run la rı da var dır. Tür ki ye di na mik ya pı lı bir top lum dur. Kom şu ol du ğu muz Av ru pa Bir li ği top lum la rın da nü fus ar tı şı aza lı yor: Biz de de, Ba tı Ana do lu böl ge sin de o de re ce de ol ma ma sı na rağ men nü fus ar tık ek si ar tış ta dır. Ba zı böl ge ler de den ge de du ru yor, Do ğu Ana do lu’da da çok ya kın da aza la cak; ya ni de mog raf la rın öl çüm ve ön gö rü le ri bu mer kez de dir, ama şim di lik sos yo log la rı şa şır tan bir ar tış göz le ni yor. Her şe ye rağ men Do ğu Av ru pa böl ge sin de en di na mik nü fu sa sa hi biz. 2030’lu yıl -
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
lar da Tür ki ye, do ğum ora nı düş müş; fa kat di na mik bir genç nü fu sa sa hip bir ül ke ola cak tır. Bu nun eği til me si ve üre tim de kul la nıl ma sı baş lı ba şı na bir so run dur, ama bu ül ke ye en bü yük üs tün lü ğü sağ la yan bu zen gin lik tir. Al tı nı çi ze lim: En bü yük üs tün lü ğü, po tan si ye li sağ la yan bu zen gin lik tir. Kom şu lar da bu yok tur. Hiç kim se şim di den nü fu su nun üç te iki si el li ya şın üs tü ne çık mış Avus tur ya ile, bu nun ben ze ri Ma ca ris tan’la na sıl bir bir leş me ye gi de bi le ce ği mi zi, bu bir leş me de ne gi bi fe da kâr lık la ra kat lan ma mız ge rek ti ği ni he sap la ma mak ta dır. Da ha sı, eğer ta sav vur lar ger çek le şe cek olur sa –ki Al man ya “Bü yük Re ich” po li ti ka sıy la is ter is te mez bu na git mek te dir– Ro man ya gi bi, Uk ray na gi bi AB ile mü za ke re le ri de vam eden ül ke ler bir li ğe alın dı ğı na gö re; bi zim bun lar la da na sıl bir ara da ya şa ya ca ğı mı zı kim se dü şün me mek te dir. İn san lar ba zı şey le ri ez be re ko nuş mak ta dır; Do ğu Av ru pa gi bi nü fu su art ma yan, yaş lı ve üre tim ka pa si te si dü şük ül ke ler le bir bir lik için de ya şa ma yı ta sav vur ede me yiz. Tür ki ye bu nu kal dı ra maz. Bu ne kül tü rel ne ik ti sa dî ve ne de üre tim ba kı mın dan müm kün dür. Bu, Al man ya’nın Or ta ve Do ğu Av ru pa’da ki bü yük et ki si ile izah edi le cek ters bir ge liş me dir. En önem li un sur, Av ru pa eği ti mi nin ma zi de ki bi ri kim le ge çin me si dir. Rep ro dük si yon, ye ni den üre tim de nen ola yın bu ra da ge ri le me si dir. Ge nel lik le Av ru pa üni ver si te le ri, Bir le şik Ame ri ka üni ver si te le riy le, bir kı sım Ang lo sak son, Bri tan ya üni ver si te le riy le, he le he le İs ra il ve Ja pon üni ver si te le riy le kı yas ka bul et mez de re ce de ma lî sı kın tı lar için de dir, fi zi kî çö zün tü için de dir; prob lem ler le kar şı kar şı ya dır. Ge nel nü fus azal ma sı na rağ men, üni ver si te le re ye ni ge len genç le rin sa yı sı ar tı yor, ta le be ler son de re ce ka la ba lık tır. Öğ re tim kad ro la rın da da sık sık ten si ka ta gi dil mek te ve ye ri ne ye ni le ri ih das edil me mek te dir. Şu nu deh şet le fark eder si niz: Av ru pa bir kü tüp ha ne ler ül ke si de ğil dir; ya ni Bir le şik Dev let ler’de ki, Ja pon ya’da ki ve İs ra il’de ki kü tüp ha ne hiz met le ri, kü tüp ha ne kul la nı mı –ki en for mas yon top lu mu di ye sık sık ko nu şu yo ruz– bu ra lar da müm kün de ğil dir. Av ru pa’nın bü yük kü tüp ha ne le ri ki tap mü ze le ri dir. Tıp kı bir ar şiv gi bi dir, ki tap mü ze le rin de in san la rın ve he le ye ti şen genç li ğin ger çek an lam da ve rim li araş tır -
109
110
AVRUPA VE BİZ
ma alış kan lı ğı el de et me si müm kün de ğil dir. Ta bi atıy la ar ka da de rin kül tü rel mi ras var dır, ana ne var dır. Me se lâ, se kiz bin ta le be li bir Ger ma nis tik var dır Ber lin’de, siz Tür ko lo ji’de se kiz bin ta le be ka yıt lı ol du ğu nu dü şü ne bi li yor mu su nuz? Kor kunç bir gö rü nüm dür! Ama öte yan dan, Al man üni ver si te le rin de Ger ma nis tik bö lü mün den iki ki şi çık sa ida re eder. Me se lâ, Ger ma nis tik oku yan bir öğ ren ci nin ve ya öğ ren ci ler kit le si nin çok faz la şey yap ma sı ge rek li de ğil dir, çün kü bu bi li min te mel un sur la rı çok tan atıl mış tır; ya ni ar tık ne Al man eti mo lo ji lû ga tı na, ne di ya lek to lo ji ye, ne ede bi yat ta ri hi ne çok bü yük öl çü de lü zum yok tur. Lû gat lar or ta da dır, gra mer ler ta mam lan mış tır, leh çe tet kik le ri ya pıl mış tır. Bi zim gi bi he nüz dil ve ede bi yat ta ri hi ni in şa saf ha sın da de ğil dir ler; onun için du ru mu ida re et mek te dir ler. Bir ta kım dal lar da ise eği tim de ki ka li te siz lik su yü zü ne çık mak ta dır ve bu nu ma ale sef çok zen gin ya pı lı İs kan di nav ve Al man üni ver si te le rin de de gör mek müm kün dür. Li se eği ti mi git tik çe ka li te si ni kay bet mek te dir ve bu ya pı da ki ül ke ler le bi zim eği tim de bir bir li ğe doğ ru git me miz, bi zim ge liş me plan la rı mız ve im kân la rı mız açı sın dan müm kün gö rül me mek te dir. Bu na kar şı lık, Tür ki ye’nin Av ru pa ile en teg ras yo nun da avan taj lar da var dır. Bun lar dan bi ri As ya’ya açı lan, bir sa na yi pat la ma sı na gi den Tür ki ye’nin hem Or ta do ğu’da, hem de Av ru pa’da çok ko lay bir pa zar ya ra ta bi le ce ği, ya rat tı ğı bu pa za rın ya nın da da bir ta kım ham mad de ve emek un sur la rı nı, ka li fi ye un sur la rı bir leş ti re bi le ce ği ger çe ği dir. Yal nız bu key fi ye tin hiç şüp he yok ki sa na yi ci ler ve işa dam la rı ta ra fın dan çok in ce bir şe kil de he sap lan ma sı lâ zım dır. Oy sa Türk sa na yii bu gi bi ko nu lar da araş tır ma yap maz, plan-prog ram bil mez ve viz yo nu yok tur; ya ni bir mem le ket te, bir züm re nin şu saç ma lı ğa hak kı yok tur: Bir po li ti ka cı nın ar ka sı na ta kı lır lar ev ve lâ, “Biz gi re lim Güm rük Bir li ği’ne” di ye gü rül tü ya par lar. Av ru pa ile pa zar lık gü cü nü kay be der sin, gir dik ten son ra da, “Biz ne le ri kay bet tik!” di ye sız lan ma ya baş lar sın. Bu nu me se lâ oyun cak çı lar yap tı lar, teks til sa na yi in de ay nı şi kâ yet le ri du yu yor su nuz. Pe ki ama, ken di za man sız ve be lir siz ta lep le ri niz le ve gü rül tü nüz le pa zar lık gü cü nü kay be de rek bir ül ke yi bir ye re gö tü rü yor su nuz ve
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
on dan son ra sız lan ma ya baş lı yor su nuz. Bu cid di bir tu tum de ğil dir. Böy le bir dö ne me cin için de Tür ki ye sa na yii nin her şey den ev vel he sap-ki tap yap ma sı, viz yon ge liş tir me si, araş tır ma yap ma sı ge re kir ki bu biz de nok san dır. Bun dan baş ka, si ya sî ve kül tü rel li te ra tü rü müz de bir un sur da ha var dır: Av ru pa ile ta rih te gör me di ği miz bir ye re adım ata ca ğı mız üze rin de ko nu şul mak ta dır. Bu çok yan lış tır. İş te bu nun üze rin de dur mak is ti yo ruz. Tür ki ye Av ru pa’ya ilk de fa ya naş mı yor. Tür ki ye Av ru pa ile ilk de fa bir ma ce ra ya şa mı yor. Tür ki ye’nin do kuz yüz yıl lık ta ri hi Av ru pa ile be ra ber dir; bu nu kim se unut ma sın. Ül ke mi zin adı nı da “Turc hi a ve ya Turc me ni a” di ye Av ru pa lı İtal yan lar koy muş tur. İlk ti ca rî or ga ni zas yon la rı mız Av ru pa ile olan ya kın laş ma sa ye sin de dir. Dev let teş ki lâ tı mız da ve as ke rî ya pı mız da is ter is te mez Av ru pa’ya re ak si yon, et ki-tep ki şek lin de bi çim len me ler mey da na gel miş tir ve Tür ki ye de mek za ten “Av ru pa dün ya sı nın or ta sın da ki İs lâm” de mek tir; ya ni Tür ki ye’nin do kuz yüz se ne lik ta ri hî yol cu lu ğu bu dur. Ken di ni ona gö re ye ni le miş tir, ona gö re şe kil len miş tir ve bu nun son yüz el li se ne sin de de Tür ki ye, Av ru pa’nın üye si dir. Her ke sin bil di ği gi bi Kı rım Sa va şı’na Av ru pa lı lar gel miş ler dir, im pa ra tor lu ğu ku zey de ki düş ma na kar şı sa vun mak için bi zim le bir lik te sa vaş mış, öl müş ler dir. Bu ta bi i, bir ru hî ya kın lık da mey da na ge tir miş tir. Kı rım Sa va şı’ndan söz edi yo rum. Bir sü rü genç İtal yan - Pie mon te’li, Fran sız, İn gi liz ge li yor ge mi ler le, gi di yor Kı rım’a ve dön mü yor bir da ha, ve ya hut sa kat ola rak dö nü yor. Bu da ta bii in san la rın gön lün de “gâ vur”a kar şı bir yu mu şa ma mey da na ge tir miş tir ve onun ar ka sın dan o dün ya ile hu ku kî-kül tü rel bir bü tün lü ğe git mi şiz dir. Da ha da önem li si, 1856 Pa ris Ant laş ma sı’nda olu şan Av ru pa Kon ser ti’n den be ri biz o dün ya nın hu ku ken bir üye si yiz. Önem li bir şey dir ve 1699 Kar lof ça Ant laş ma sı’ndan be ri de biz o dün ya nın dip lo ma tik norm la rı na, dev let le ra ra sı iliş ki le ri ne, sırf dip lo ma tik dü zey de de ğil, ti ca ret ve sey rü se fer ko nu sun da ki norm la rı na da ken di mi zi uyum la mı şız ki bu çok uzun ve önem li bir ge liş me dir. Ama bu key fi yet im pa ra tor lu ğun par ça lan ma sı nı ve Bal kan laş tır ma ola yı nı ön le me miş tir.
111
112
AVRUPA VE BİZ
Yukarıda- Yaklaşmakta olan Kırım Savaşı öncesinde Büyükdere koyuna demirlemiş durumdaki Osmanlı donanması.
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
Aşağıda- Çanakkale Boğazı’nın girişine yakın bir yerde, Beşik Koyu’ndaki İngiliz-Fransız müttefik donanması. Kaynak: The Il lus tra ted Lon don News, 9 Temmuz 1853 (Ayşe Yetişkin Kubilay arşivi).
113
114
AVRUPA VE BİZ
Çün kü he pi ni zin bil di ği gi bi 1699 Kar lof ça Ant laş ma sı te mel de Hı ris ti yan ve Müs lü man dev let ler ara sın da de ğil, Hu go Gro ti us’un West pha li a Ant laş ma sı’nda ki Ro ma nist hu kuk pren sip le ri ni ka bul eden bir ca mi a ara sın da va rıl mış bir ant laş ma dır; ya ni ora da Gro ti us’un norm la rı Hı ris ti yan ve ya İs lâ mî de ğil, doğ ru dan doğ ru ya Ro ma hu ku ku nun la ik pren sip le ri dir ve bun la rın et ra fın da ki üni ver sal pren sip ler, mü es se se ler, uz laş ma lar sis te mi yü rür lü ğe gir miş tir ve o an dan iti ba ren de Türk le rin im pa ra tor lu ğu Av ru pa lı lar la bir kar şı lık lı mü es se se leş me için de dir ki, bu çok önem li dir; iliş ki de ğil, mü es se se leş me söz ko nu su dur. İlk de fa dır ki tek ta raf lı ve ri len ahit na me ler ar tık bir mu ahe de ha li ni al mak ta, bir akit fik riy le ka le me alın mak ta dır. İlk de fa dır ki bu mem le ke te ge len dip lo mat ve tüc car lar tek ta raf lı ina yet le de ğil; kar şı lık lı ak de da ya nan bir ey lem le bu ra da bu lun mak ta dır lar. Tüc ca rın ma lı ve ti ca rî gü ven li ği bir an laş ma, bir kon trat al tın da dır. Dip lo ma tın na sıl ya şa ya ca ğı, ne re de otu ra ca ğı, ne yi ye ce ği ve ne gi bi mu afi yet le ri ola ca ğı bir ti ca rî akit ko nu su ha li ne gel mek te dir. Bu önem li açı lım dır ve 18. asır dan iti ba ren bu mem le ket hu ku ken bu bir li ğin için de dir ve Tür ki ye’nin Av ru pa ile bir bir lik için de bu lun ma sı fik ri de ye ni bir olay de ğil dir, ta Rö ne sans’tan be ri tar tı şıl mak ta dır. Rö ne sans’tan be ri Av ru pa dü şün ce si, “Türk le ri bu bir li ğin içi ne ala lım mı, al ma ya lım mı, alır sak ne re ye ko ya lım?” mo ti fi et ra fın da dön mek te dir. Öy le pro je ler var dır ki Pa pa lık la Türk sul ta nı nı bu bir li ğin bir lik te baş ka nı ola rak ta yin et mek te dir, bu çok önem li bir key fi yet. Sul hun te mi ni için bu nu 16. as rın dü şün ce sin de da hi gör mek müm kün dür. Ge liş me le re bir baş ka yön den de bak mak du ru mun da yız. Tür ki ye 19. yüz yıl da yap tı ğı hu kuk re form la rıy la; ya ni ön ce ti ca ret sa ha sın da, bi la ha re ida re hu ku ku de di ği miz kül li yat içe ri sin de ve dış iliş ki ler de de dev let ler hu ku ku ala nın da yap tı ğı re form lar la Av ru pa’ya ya naş mış tır, as lın da Ro ma nist sis te min içi ne gir miş tir ve 1926’da Me de nî Ka nun’un ka bu lüy le Türk hu kuk sis te mi nin Ro ma ni zas yon sü re ci ta mam lan mış tır. 1970’le re ka dar Tür ki ye, me se lâ Yu na nis tan’dan da ha çok Ro ma ni ze ol muş tu ve Av ru pa hu ku ku nun için dey di, eğer Pa pan dre u’nun çok gü rül tü ko pa ran re form la rı ol ma sa idi (o dö nem de
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
mec bu ren Av ru pa’ya da gir miş ler di) bu fark el’an de vam ede cek ti. Bu nun la bir lik te Tür ki ye’nin top lum ha ya tın da da ha açık ve Ba tı’ya yö ne lik bir ide olo ji yi be nim se me si, do la yı sıy la da bir ya kın laş ma söz ko nu su dur; ama şu nu da unut ma mak ge re kir ki İs kan di nav ve Ger men ül ke le riy le bi zim is te nen öl çü de bir uyu ma gir me miz as la müm kün de ğil dir, bu nun üze rin de in san la rın dü şün me si lâ zım; çün kü bu gün İs kan di nav lar et nik so run la rı ol ma yan bir ül ke ler bü tü nü du ru mun da dır; ya ni bun lar es ki bil di ği miz Vi king ler dir. Es ki kral lık par ça lan dık tan son ra Ma ca ris tan için böy le bir şey söz ko nu su de ğil dir, Çek ler için de ğil dir, Po lon ya lı lar için de ğil dir; fa kat özel lik le İs kan di nav ül ke le ri ve Ma ca ris tan bey nel mi lel plat form da azın lık lar ve et nik prob lem ler so ru nu nu en çok öne çı ka ran dev let ler dir; çün kü ken di le ri nin böy le bir prob le mi yok tur. Ra hat ça bu nun şam pi yon lu ğu nu ya pı yor lar ve has sa ten İs kan di nav ül ke le ri bu ko nu da çok aşı rı bir yo rum la ön cü lük el de et mek is ti yor lar. Oy sa ken di le ri de bu alan da ba zı so run la rı nı çö ze me di ler. Da ni mar ka lı la ra “Do ğu Friz ya lı lar la so ru nu nuz ne dir?” di ye so rar sa nız, so ru yu ha sı ral tı edi yor ve on dan son ra Gü ney Ame ri ka’dan, Gü ney do ğu As ya’ya ka dar her yer de ki et nik prob lem le ri en çok gün de me ge ti ren ül ke ro lü ne de vam edi yor. Bun la rın ya nı ba şın da, bu ül ke ler de ki hu ku kî ya pı ya, Ai le Hu ku ku’nda ki de ğiş me le re ne Ba tı Av ru pa, ne Gü ney Av ru pa ül ke le ri nin ne de Tür ki ye’nin ilk an da uyum sağ la ma sı müm kün dür. Öte ta raf tan şu ra sı çok açık tır ki kar şı mız da ki Av ru pa dün ya sı he nüz bir dün ya de ğil dir. Bi na ena leyh bir bir li ğe gi rer ken bun la rı da he sa ba kat mak du ru mun da yız. Bu dün ya nın için de he nüz ma lî bir lik sağ la na ma mış tır. Ma as tricht’in ön gör dü ğü müs ta kil müş te rek bir Mer kez Ban ka sı, Ma as tricht’in ön gör dü ğü böl ge ler ara sın da hi ma ye nin ta ma men kalk ma sı ve sek tör le rin ta ma men ser best ti ca ret ku ral la rı na açık bir şe kil de ya şa ma sı so ru nu çö zü le bi le cek gi bi de ğil dir. Bu gün kü İs pan ya’nın, bu gün kü Fran sa’nın, bu gün kü İtal ya’nın zi raî alan da ki so run la rıy la, ta lep le riy le Ma as tricht bün ye si nin bağ daş ma sı müm kün de ğil dir ve in şal lah da ol maz! Ya ni siz bü tün bir zey tin üre ti mi nin ve bu na bağ lı sa na yi nin çök tü ğü bir İs pan ya ve
115
116
AVRUPA VE BİZ
İtal ya dü şü nün, bu nu on lar de ğil ben bi le ta sav vur et mek is te mi yo rum; ya ni bu dün ya nın bir ren gi, bir lez ze ti kay bo lur. Me se lâ, ge ne ay nı şe kil de Yu na nis tan gi bi he nüz eko no mi si ni denk leş ti re me miş, ka mu mas raf la rı nı ayar la ya ma mış, enf las yo nist po li ti ka la rın bas kı la rı nı or ta dan kal dı ra ma mış bir ül ke nin Por te kiz’le bir lik te Ma as tricht bün ye sin de ve lev bu lun sa lar da hi ya şa ma la rı müm kün de ğil dir. Ni te kim ay nı şey İn gil te re için de ge çer li ol du ğu için “Bu yü rü me ye cek” den di ve gi ril me di. O za man or ta da şöy le bir so run var dır: As lın da ta ri hî ba kım dan geç an ti ki te den be ri olu şan bir Av ru pa var dır ve bu Av ru pa’nın oluş ma sın da iki önem li he yet, iki un sur söz ko nu su dur: Bi ri si doğ ru dan doğ ru ya Pa pa lık tır; çün kü o za man ta ma men Ka to lik bir Av ru pa dün ya sı söz ko nu suydu; ikin ci si, İs pan ya’nın ku ze yin den baş la yan Charlemagne im pa ra tor lu ğuy du. Çün kü Av ru pa’nın gü ne yi En dü lüs lü Arap la rın elin dey di. İm pa ra tor luk İtal ya’nın, Fran sa’nın, bu gün kü Al man ya’nın, Ma ca ris tan’a ka dar, bü tün Po lon ya’ya ka dar, bü tün Bo hem ya ara zi si nin kon tro lü nü elin de tu tu yor, be lir li bir hi ye rar şiy le ida re yi ku ru yor du ve bu dün ya da ki an laş ma di li Ro ma’nın mi ra sı olan La tin ce idi. Zi ra Ro ma İm pa ra tor lu ğu’nun As ya ke si min de La tin ce ya şa ma mış tır; Yu nan ca ya şar. Hellenizm or tak an laş ma gö re vi ni yük len miş tir; ama ta bii Helleniz min ya nın da öbür es ki kül tür ler çok kuv vet li ol du ğu için Sa mi dil ler, Sa mi kül tür ler ve Er me ni ce gi bi Ar yen dil ler, Ar yen kül tür ler de ya şı yor du. Hellenizm or tak an laş ma di li ol ma nın öte sin de yo ğun luk ola rak o de re ce de hâ kim bir un sur de ğil di. Hal bu ki Av ru pa’nın bu ke si min de ka bi le ya şa mın da bar bar lı ğın üs tün de La tin ler bü yük bir kül tü rel bir leş ti ri ci lik ro lü oy na mış tır; ya ni da ha doğ ru su bu ka vim ler Ro ma’nın fe tih le ri sa ye sin de ta rih sah ne si ne çık mış tır; on dan ev vel ki ta rih le ri ka yıt lı de ğil dir. Açık bir şey dir ki hu ku kî ya pı la rı bu nun la oluş muş tur ve din le ri ni ta bii bu me de ni ye te borç lu dur lar. Bu bir lik do la yı sıy la bir Av ru pa’dan za ten söz et mek müm kün dür ve bu Av ru pa de ği şik za man lar da or ta ya çık mış tır. İlk de fa 1956 ve 1960’la; ya ni Adenau er ve Char les de Ga ul le’ün bir ara ya gel me siy le de ğil, de ği şik za man lar da bu bir lik ten söz et mek müm kün dür; bu nun ide olo ji si de mü him de ğil dir. Fran sız İh ti lâ li’nden son ra Na pol yon Av ru pa’yı bir leş tir mek is te miş, kıs men de bir leş tir miş tir; ya ni bir Av ru pa me -
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
de ni ye ti saf ha sı kur muş tur. On dan ev vel ki Av ru pa ney di? On dan ev vel ki Av ru pa, Fran sa’nın Av ru pa sı idi. Vol tai re XIV. Louis Asrı ad lı ese rin de çok açık şe kil de söy lü yor: “Bun dan son ra bü tün Av ru pa Fran sız me de ni ye ti ni ta kip ede cek.”47 Öy le ol du; çün kü oku muş in san lar Fran sız ca yı ken di dil le rin den iyi bi li yor lar. Prus ya Kra lı Fri ed rich’in Al man ca sı son de re ce ber bat tır. Al man la rın kra lı ol du ğu hal de, me se lâ as ker le rin kar şı sı na çı kıp sert di rek tif ler ver mek dı şın da bü tün yaz dık la rı Fran sız ca dır. Me se lâ Al man İm pa ra to ru Şarl ken (V. Karl) hiç Al man ca bil mi yor; Sak son ya elek tö rü Fri ed rich, onun uzak tan da yı sı dır, am ca-da yı ara sın da hiç Al man ca yok. İs pan yol ca sı çok iyi, Fran sız ca sı çok iyi ve o za man ki Av ru pa’nın dil le ri bun lar, za ten o dö ne min İs pan ya sı bir kül tü rel bir leş tir me ro lü oy nu yor, on dan son ra Fran sa bu nu ele alı yor. Na pol yon’un ge tir di ği bir Av ru pa fik ri var ve bir Av ru pa olu şu mu var; Na pol yon öl dü, o kuv vet da ğıl dı; ama bu fi kir öl me di, kı ya fe ti ne mo da sı na ka dar de vam et ti ve Av ru pa Bir li ği’nden söz eden ve bu nu kıs men ger çek leş ti ren il ginç tir, Na zi ler dir. Fran sa ile Al man ya’nın ilk bir li ği de Ga ul le ile Ade nau er’ın de ğil dir, Hit ler’le Ma re şal Péta in’in dir. Ya ni çok açık bir şe kil de Fran sa ve Al man ya’nın bir Av ru pa’nın, Char le mag ne’ın ço cuk la rı ol duk la rı, on la ra ya ban cı bün ye nin, Ang lo sak son may mun lar ol du ğu (“ada may mun la rı” der ler di on la ra), bu bir li ğin için de La tin le rin de İtal yan lar do la yı sıy la ye ri ni al dı ğı, Slav la rın tıp kı bu gün iti raf et me den söy len di ği gi bi ge ri ve aşa ğı lık ırk lar ol du ğu, ma den ler de ça lış ma la rı ge rek ti ği de o za man ifa de edi li yor du ve bu ta ra fı biz de hiç öğ re til mez; hiç bir za man ele alın maz. Hit ler Dev rin de ki Av ru pa’nın; ya ni Fran sa ve Al man ya ile bu Be ne lüks de di ği miz böl ge nin Av ru pa dü şün ce sin de bu gün kü Av ru pa Bir li ği’nin be ce re me di ği ka dar önem li iş le ri var dır. Bun lar dan bi ri, mu ha se be sis tem le ri nin ay nî leş ti ril me si dir; ya ni Al man iş ga li Fran sa’ya mü te kâ mil ve stan dar di ze edil miş bir mu ha se be ve büt çe sis te mi bı ra ka rak git miş tir, bu nu bu gün da ha yap ma ya ça lı şı yor lar ama, şim di as rın ica bın dan 47
Vol tai re, XIV. Louis Asrı, c. I-IV, MEB Yay., İs tan bul, 1946.
117
118
AVRUPA VE BİZ
ola rak Ame ri kan iş let me yön tem le ri hâ kim. Bu yön tem le ri de çok us ta lık la ge ti re bil dik le ri şüp he li dir. Bir ta kım tek nik ko nu lar da iş bir li ği ve ide olo ji sü rat le ge liş ti ril miş tir; Av ru pa’yı Bol şe vizm’den ko ru mak baş ta ge lir. Çün kü Bol şe vizm ip ti daî Slav lık la (!) ay nı gös te ril miş tir, do la yı sıy la onun kar şı sın da ki ide olo ji ye da ya nan, or tak üre ti me da ya nan, or tak iş let me me tot la rıy la te kâ mül et ti ri len or tak ta rih ve ide olo ji ye da ya nan bir Av ru pa lı lık o za man da söz ko nu su dur. Fa şist ler de bu nu ya pı yor ve ni ha yet 1950’ler den son ra bu nu o za man ki bil di ği miz so ğuk sa vaş şart la rı için de ken di si ne hür Av ru pa di yen grup ya pı yor, bu nun ön cü le ri de sos yal de mok rat par ti ler den ön ce mu ha fa za kâr par ti ler dir; ya ni Ade nau er, de Ga ul le ve İtal ya’da ki Hı ris ti yan De mok rat lar dır, işin ön cü lü ğü nü on lar yap mış lar, on lar gö tür müş ler dir ve çok önem li bir ta kım hu sus lar o za man hal le dil miş tir. Ama bu nun dı şın da ge ti ri len tek lif ler, ba zen ha van da su döv mek ka bi lin den dir. Me se lâ bir ör nek ve re lim: Av ru pa’nın bir kül tü rel il mî bir lik ol du ğu, ço cuk la rın ay nı dün ya da eği ti le ce ği gi bi bir ze ha ba ka pıl dı lar ve bi li yor su nuz “Eras mus Prog ra mı”nı ge liş tir di ler. Son de re ce bü yük bir ha yal bu; me se lâ bir Al man gen ci ön ce Nürn berg’de, Köln’de vs eği ti me baş la ya cak, ora dan or ta çağ ta le be le ri gi bi (ha ni “her şe yi mi ya nım da ta şı yo rum”, “Omnea mea mecum porta” de yip, her an, bir kat ça ma şır, cüb be ve lû ga tiy le ge zen ta le be ler gi bi) Vi ya na’ya gi de cek, Vi ya na’dan Ro ma’ya sar ka cak, on dan son ra dö ne cek Pa ris’te oku ya cak; ni ha yet Rot ter dam’dan me zun ola cak. Ta bii Av ru pa lı ola rak... Bü tün Av ru pa onun va ta nı, bü tün dil le ri bi li yor. Bu, ha ya lî bir öğ ren ci ola rak ka lır. Bu prog ram hiç yü rü mü yor; öy le is te mek le ol mu yor, bu nun için çok cid di prog ram lar lâ zım, ra fi ne bir üni ver si te sis te mi lâ zım, ra fi ne bir kü tüp ha ne ci lik lâ zım, ra fi ne bir alt ya pı kur mak lâ zım ve es ki Av ru pa li se le ri lâ zım... Şu ra sı bir ger çek: 1899’un Fran sa sı dün ya ya hük me di yor du. O za man ki Fran sa’nın dü şü nür le ri, ma te ma tik çi le ri her yer de ta kip edi li yor du. Bu gün kü Fran sa, ay nı rol ve yo ğun lu ğa sa hip de ğil. Bu gün kü Al man ya düz gün bir en düs tri yü rü te bi li yor; ama ar tık o
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
bir asır ev ve li nin mü hen dis ler, mu cid ler, ya ra tı cı lar sa na yii de ğil. Bu sa de ce iyi, be lir li stan dar dı tut tu ran bir sa na yi ve yüz se ne son ra ne ola ca ğı nı bil mi yor su nuz. Dev ri miz ma dem en for ma tik top lu muy muş, ma dem bil gi sa yar ça ğıy mış kim üre ti yor bu ka dar şe yi? Her hal de Fran sız lar, Al man lar ve İtal yan lar de ğil, çok açık bir şey. Ar tık tek no lo jik ba kım dan ön cü de ğil, iz le yi ci top lum lar la kar şı kar şı ya yız. Bu iz le yi ci top lum la ik ti sa dî alış ve ri şi miz ön plan da dır; ya ni en bü yük part ne ri miz Al man ya’dır. Ar dın dan Ame ri ka, İtal ya ge li yor. Şüp he siz ki Tür ki ye’nin hiç bir şe kil de bu bir li ğin dı şın da kal ma sı, bil has sa ik ti sa dî ba kım dan dü şü nü le mez. İk ti sa dî ba kım dan iç içe ol du ğu muz bir bün ye ile hu ku kî ba kım dan da ken di mi zi de vam lı uyum için de tut mak zo run da yız. Bu, Tür ki ye’nin bu gün için za yıf bir ta ra fı; ya ni Av ru pa hu ku ku nu bil mi yo ruz; ama öğ re ne ce ğiz. Öte yan dan kül tü rel açı dan ba zı şey le re dik kat et me miz ge re kir. Bün ye si ne gir mek is te di ği miz dün ya eği tim de ge ri le mek te dir, hat ta ar tık ge ri dir. Ta bii bir üçün cü dün ya ül ke si, ya ni UNES CO’nun yar dım prog ram la rı na ih ti ya cı olan bir ül ke ve dün ya bö lü mü de ğil dir; ama bu top lum ken di si ni üre te me mek te dir. Ya ni bun la rın hem Ame ri ka’da ve İs ra il’de ol du ğu gi bi genç nü fu su yok tur, hem de genç nü fu su nu en iyi şe kil de eği te me mek te dir. Bu ba kım dan, has sa ten bu nok ta da, Tür ki ye’nin ken di si ni bu dün ya dan uzak tut ma sı, baş ka yön le re bak ma sı, baş ka prog ram la rı ta kip et me si ge re kir. Ma ale sef ken di ni üre te me yen bu dün ya, genç li ği ne de sa hip çı ka ma mak ta dır, bi zim için en önem li hu sus lar dan bi ri si zan ne di yo rum bu dur. Bu nun dı şın da ba zı nok ta lar da Tür ki ye bu ül ke le rin tek no lo jik ola rak ge ri sin de ol du ğu gi bi ba zı la rı nın da önün de dir ve önü ne ge çe ce ği de tar tı şıl maz. Şu nu her kes çok açık ça söy ler ve bi lir: Bu gün bu mem le ket te ki mü hen dis lik bir çok Av ru pa ül ke si nin önün de dir, bu ra da ki mü hen di sin ya ra tı cı ka pa si te si, ör güt len me si ve ic raa tı bir çok Av ru pa ül ke si nin önün de dir, bu nun ör nek le ri bi lin mek te dir. Bu me se lâ tıp için de böy le dir; “Has ta ne ye git tim de ame li yat olur ken mik rop kap tım, az kal sın ölü yor dum” gi bi şi kâ yet ler de bu lun ma ya lım, bu mem le ket te ki be lir gin araş tır ma lar ve uz man ye tiş tir me ka pa si te si, öğ re ni mi ve aka de mik kad -
119
120
AVRUPA VE BİZ
ro lar yö nün den ön de dir. Bu ül ke de bir ta kım dal lar da, zi raî tek no lo ji de atı lım lar ya pıl mak ta dır, bu çok önem li bir ya pı sal zen gin lik tir Tür ki ye için. Ama hiç şüp he siz çok ge ri ol du ğu muz dal lar da var dır. Bun la rın en ba şın da –bir Av ru pa bün ye si ne in ti bak et mek is ti yor sak bi zim bu dal lar dan söz et me miz ge re ki yor– hu kuk, fi lo lo ji ve ta rih ge lir. Ma ale sef za ma nı mı zın Türk top lu mu ve Türk en te li jen si ya sı, bu dal lar da Av ru pa’ya en teg re olup da on lar la ya rı şa cak ka pa si te de de ğil dir. Açı ğı sü rat le ka pat ma mız ge re ki yor ve bu ka pa na bi lir. Bun lar na sıl ger çek le şe bi le cek tir, bun la rın üze rin de du rul ma sı her hal de en önem li un su ru mey da na ge tir mek te dir. Bü tün bun la rın dı şın da bir ko nu nun öne mi ne işa ret et mek is ti yo rum. Çok uzun bir za man dır, “Türk le rin Müs lü man ol du ğu, Av ru pa’nın o yüz den Türk le ri dış la dı ğı” gi bi slo gan lar tek rar la na ge lir. Bu slo gan lar özel lik le Av ru pa’yı ta nı ma yan mu ha fa za kâr çev re ler de tek rar la na gel di ği için bık tır ma ya baş la mış tır. Bi lir bil mez her şey de Türk düş man lı ğı aran ma sı sağ lık lı dü şün me yi de ön lü yor. Şim di ger çek ne bu dur, ne de öbü rü dür. Ger çek iki si nin or ta sın da dır. Ta ri hi iti ba riy le Av ru pa dün ya sı nın ta nı dı ğı Müs lü man kuv vet ve Müs lü man dün ya Türk ler dir; çün kü İs pan ya’da ki En dü lüs hâ ki mi ye ti uzak ma zi de kal dı; top lu mun mil lî dev let şu u ru na ulaş tı ğı saf ha da İs pan ya çok tan Arap lar dan ve Ya hu di ler den arın dı rıl mış tı; ama tam o çağ da Av ru pa’nın or ta la rı na ka dar gi den, de vam lı bir teh dit oluş tu ran ve o dün ya da otu ra ka lan Os man lı lar dır, Türk ler dir. Do la yı sıy la Türk İs lâm lı ğı de di ği miz za man Av ru pa’nın gö zün de mi li tan, fe tih çi, kav ga cı bir İs lâm can lan mak ta dır; ya ni İran lı de di ği niz za man gö rün tü, ne fis İran şi i ri çe vi ri le ri dir, Hay yam’dır. Arap lar de di ği niz za man da geo met ri dir, ma te ma tik tir vs… Or ta ça ğın Binbir Gece Masalları ve Kur’an bi lin mek te dir. Arap ça hoş bir dil dir. Av ru pa or yan ta liz mi bir neb ze ol sun bu in san la rı ta nıt mış tır, olum suz yön le ri de çok faz la kim se yi ra hat sız et mez. De ve, ha rem gi bi imaj lar ba sit halk için hoş tur; fa kat Türk de mek baş ka bir şey dir ve bu mi li tan dav ra nış lı, bu fe tih çi, bu yı kı cı (!) ama ay nı za man da bu ida re ci, ka lı cı züm re Av ru pa’nın ima jın dan ko lay ko lay si lin mez, bu ko nu la rın ele alın ma sı hiç bir şe kil de ba sit bir mil li yet çi lik ve xénophobie (ya ban cı düş -
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
man lı ğı) de ğil dir, bu açık bir prob lem dir, bu nun üze rin de dur mak lâ zım. Bu dö ne min bı rak tı ğı bir mi ras var ki bu Av ru pa’yı meş gul et mek te dir, ya ni Tu na ve bir Bos na var dır, Bal kan lar’da Ar na vut luk var dır, Bul ga ris tan’da önem li bir Türk ve Müs lü man nü fus var dır. Her za man için ken di mi zi baş ka sı nın ye ri ne ko ya rak dü şün me li yiz; ya ni Bul gar dev let ada mı ol sak, Bul gar pro fe sör ol sak bu so run la ra na sıl ba ka rız? Bu çok önem li; bir mil yon Türk var Bul ga ris tan’da ve bu Türk le rin öy le si zin le bü tün leş me ye, ka rış ma ya fa lan da pek ni yet le ri yok. Hâ lâ ev le nir ken, kız alıp ve rir ken dü şü nü yor lar, çok az kar ma ev li lik var. Me se lâ: Ay nı İs tan bul’da ki Rum lar da ol du ğu gi bi es ki im pa ra tor luk ta ya şı yor lar, ken di le ri ne gö re slo gan la rı var. Bos na ay nı. Me se lâ, çok önem li bir key fi yet: La ik lik gel miş, Bos na lı lık tan vaz geç me miş. Ay nı di li ko nu şu yor lar Sırp la, ama ruh ve ya pı la rı ta ma mıy la fark lı. Bir yer de bü tün bun lar çok dü şün dü rü cü un sur lar ve ni ha yet unut ma ya lım ki Al man ya’da en teg re ola ma mış ka la ba lık bir pro le tar ya var. En teg re ol ma ya da ni ye ti yok. Bu çok önem li, kor ku tu cu bir un sur dur. Ken di ni zi o Al ma nın ye ri ne ko yun; kar şı sın da en teg re ol ma mış, ol ma ya da ni ye ti ol ma yan ka la ba lık bir pro le tar ya bu lu nu yor. Ta bii Al ma nın da bü tün leş me ye ni ye ti yok. Prob lem ler prob lem le ri ko va la ya rak ge li şi yor ve bun la rın hep si ni bir lik te dik ka te al mak zo run da yız. İyi ni yet le ve be lir li bir söy lem le bu nu çöz me miz müm kün de ğil. “Av ru pa lı ola ca ğız, hep si de hal le di le cek” saç ma lı ğı var. Ni ye hal le dil sin? Onun için bun la rın üze rin de dur ma mız ge re ki yor. Şim di bu ra da bir do kü man ve re rek me se le yi ka pat mak is ti yo rum. Bir okul an sik lo pe di sin de (Musisches Lexicon) Fir dev sî “İran lı şa ir” mad de si ne ba kı yor su nuz. Okul an sik lo pe di si şöy le bir ha ta ile işe gi ri yor: 654’te “Türk ler İran’ı fet he dip İs lâm laş tır dık tan son ra, Fars ça ta ma mıy la unu tu lu yor du. Fir dev sî bu di li di rilt ti.” Fir dev sî ger çek ten o di li di rilt ti; ama 654’te ora yı fet he den Türk ler de ğil ve ora ya İs lâ mi zas yo nu ge ti ren de Türk ler de ğil, o ta rih te ha ber le ri bi le yok İs lâm lık tan. Bu va him ha ta yı okul an sik lo pe di si na sıl ya pı yor? Çok açık bir şey; çün kü bir ye ri fet he dip İs lâ mi ze et mek Türk ler gi bi be lâ lı (!) adam la rın işi dir! Al man ya’da
121
122
AVRUPA VE BİZ
ve Or ta Av ru pa’da imaj bu dur, bu nun ko lay ko lay de ğiş me si müm kün de ğil dir. Ma ale sef mem le ket te seç kin ta ba ka nın in san la rı ken di le ri ni or ta, alt or ta sı nıf la rın ve ayak ta kı mı nın ye ri ne ko ya rak dü şün me alış kan lı ğı nı el de ede me miş ler; ya ni dip lo ma tı mız dip lo mat ça ko nu şu yor; çün kü ta nı dı ğı Av ru pa lı dip lo mat ar ka daş la rıy la ko nu şu yor: “Efen dim” di yor, “Al man ya’da ırk çı lık bit miş.” Ne re den bit miş, kaç iş çi ta nı yor sun, kaç öğ ret men ta nı yor sun? Bel ki ta nı dı ğın pro fe sör ler var; ama or tao kul öğ ret me niy le ta nı şık lı ğın var mı? Bu boş bir söz dür; ya ni bu na inan mak için saf dil ol mak lâ zım. İşa da mıy la ko nu şu yor su nuz, si ze baş ka bir Av ru pa çi zi yor. Ken di işa da mı ar ka daş la rı ve on lar la git ti ği lo kan ta lara ve me ha fi le gö re... Doğ ru dan doğ ru ya bü tün bir top lu mu in ce le yen ve ken di si ni on la rın ye ri ne ko ya rak dü şün me yi iş edi nen uz man lar sı nı fı mız yok. Ma ale sef ka mu oyu mu zu bun lar et ki le ye mi yor ve ba zı dal lar da iti raf et mek ge re kir ki, bu gö rev le ri ye ri ne ge tir me si ge re ken ga ze te ci lik Tür ki ye’de ge rek li gö re vi her za man yap mı yor, ya pa mı yor; çün kü zan ne di yo rum on lar da bu dün ya ya ye te rin ce açık ve gir gin de ğil ler. Bun dan do la yı ben en bü yük so run ola rak, Av ru pa dün ya sı nın in ce len me si me se le le ri nin o açı dan ele alın ma sı üze rin de dur dum. Za ten Av ru pa me se le si ni Av ru pa lı lar tar tı şı yor lar, onun üze rin de dur ma dım; ma lî ba kım dan, ik ti sa dî ba kı mın dan, pa ra bir li ği ba kı mın dan bir çok so ru nu hal le de me miş ler. Lâ fı nı edi yor lar, el sü re mi yor lar; fa kat Av ru pa bi lin ci ba kı mın dan bu kı ta nın bü yük bir aşa ma kat et ti ği çok açık. Ya ni, bir ta kım in san lar ve bir ta kım sı nıf lar me se lâ şöy le bir söy lem ge liş tir miş ler: “Ben Al ma nım, Fran sı zım” de mi yor, “Ben Av ru pa lı yım” di yor. Hat ta şu nu söy le ye yim: İş ol sun di ye ya pı lan ka rı şık ev li lik ler var; ya ni ev li li ği de ar tık o ka dar gö zü nüz de bü yüt me yin, in san ken di ni zor la yın ca şart la nır. Ya ni “Ben il la Fran sız kız la ev le ne ce ğim, Al man ko ca bu la ca ğım ve ya Fran sız ka dın da ha iyi olu yor” di yen Al man var, Fran sız var. Böy le ka rı şık ev li lik ler ar tı yor, bun la rı is ta tis tik ler gös te ri yor; ya ni Av ru pa lı lar her za man ka rı şık ev li lik yap mış lar; ama bu baş lan gıç ta aris tok rat la rın işiy di bi li yor su nuz, son ra en te lek tü el le re doğ ru taş tı, bu gün ise “iş çi ta kı mı” di ye ce ği miz in san lar bi le bu işi ya pı -
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
yor lar. Ar tık bu il ginç bir avu num, in san lar bir şe kil de ne ya pıp edip kom şu dil le ri öğ ren me ye kal kı yor lar, bu çok önem li. Bun lar hep si be lir gin gö rü nüm ler ve bu iler le me, bu tip bir bü tün leş me Av ru pa’da tar tı şı lı yor. Baş kent, Bonn’dan Ber lin’e ta şı na ca ğı za man Al man ya’da kı ya met kop tu, li te ra tür bu nu ele al dı: “Bonn’dan Ber lin’e gi der sek ne olur? Al man ya da ha Do ğu lu bir top lum olur, git me ye lim” de di ler. “Av ru pa lı ola rak kal ma mız için Ren böl ge sin de, Ren kı yı sın da kal ma lı yız” de di ler. Böy le tez ler var; sos yo lo ji de bü tün bun lar var; fa kat ma ale sef bu dün ya bu nu Bal kan lar’la, Bal kan lar’ın öte sin de ki Tür ki ye ile yap ma ya ha zır lık lı de ğil. Ya ni bu ya ban cı lı ğı biz tar tış mı yo ruz; ama on lar hiç tar tış mı yor, bu çok ha zin bir şey dir. Jac qu es De lors’un lâ fı nı ha tır lı yor su nuz. Bir kaç se ne ev vel: “Biz bu Müs lü man lar la ne ya pa ca ğız?” de di. O mü him de ğil, ben ce çok bü yük bir gaf da ha yap tı, çok kay gı lan dım o za man; mes lek taş la rı na ve ga ze te ci le re: “Biz bun lar hak kın da bir şey bil mi yo ruz” di yor. Ya ni dü şü ne bi li yor mu su nuz? Bu nu di yen ba kan, Av ru pa Bir li ği Ge nel Sek re te ri... Şar ki yat etüt le ri nin ül ke sin de ya şı yor; ya ni bun lar he pi mi zin bil di ği gi bi Şark dün ya sı nı, İs lâm lı ğı en mo dern me tot lar la in ce le miş, Ha fız’ın gü ze lim şi ir le ri ni Vol tai re’in di li ne ak tar mış in san lar ve on la rın po li ti ka cı sı böy le di yor. Al man ül ke sin den Kohl di ye bir baş ba kan, “Biz bun la rı ne bi li riz?” di yor. 18. yüz yı lın so nun da, bu nu hiç çe kin me den söy le rim, bir çok Müs lü man ulu sal di le gö re ede bî ba kım dan da ha ka li te li bir Kur’an çe vi ri si ya pıl mış bir ül ke de bu nu söy lü yor adam! Ha be ri yok o mi ras tan, o bü yük or yan ta list mi ra sın dan; ya ni biz de ta nı mı yo ruz, on lar da ta nı mı yor lar, ta nı ma mak ta ıs rar edi yor lar. O va kit ta bi i, Av ru pa ile bü tün leş me me se le si ni sa de ce iki züm re ta şı yor: Bi rin ci si dip lo mat lar ve ikin ci si de işa dam la rı, bu en ke sin şey dir. Bir na kil le ko nu ya gir me li yiz.48 16. as rın so nun da 1587’de, Fran sa’nın İs tan bul’da ki se fi ri Jac qu es Sa va ri –un va nı Sen yör De 48
Mar kus Köh bach, “Ein dip lo ma tisc her Rangs tre it in Is tan bul”, Mit te ilun gen des Öst. Sta ats Arc hiv 36/1983.
123
124
AVRUPA VE BİZ
Belgrad kuşatması (Süleymanname).
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
Lan cos me– ile Avus tur ya se fi ri Bart ho lo me us Pes sen ara sın da Ga la ta’nın en bü yük ki li se si olan San Fran ces co’da Pa zar ayi nin de şe ref lo ca sın da kim otu ra cak di ye kav ga çı kı yor. Bu ra da bir pa ran tez aça lım: Avus tur ya se fi ri yan lış bir ta bir; çün kü bu nun adı o za man Al man İm pa ra tor lu ğu’dur, Mu kad des Ro ma-Ger men İm pa ra tor lu ğu’dur. Ger çi ne im pa ra tor luk tur ne mu kad des tir; sa de ce Al man dır. Bir ta kım dev let çik le rin, dü ka lık la rın, şe hir le rin bir leş me sin den olu şan, üs te lik sa yı la rı yüz le ri bu lan, bü yük bir kong lo me ra dır. Bu nun ba şın da Avus tur ya bü yük dü ka la rı bu lun du ğu için bi zim ki tap la rı mız da Avus tur ya di ye ya zı yor. Ni ye bil mi yo rum, ama hep öy le ya zı yor. Bu bir re ali te yi ifa de edi yor; doğ ru dur. Avus tur ya’dır; fa kat hu ku ken doğ ru de ğil dir: Al man ya’dır. O yüz den de bi zim “ta ri hî Al man dost lu ğu” bi raz boş bir lâf tır; çün kü biz bu im pa ra tor luk la sa vaş ma yı 1791 Ziş to vi Ant laş ma sı ile bı rak tık. Bi li yor su nuz Bel grad’a gir miş ti Avus tur ya lı lar ve 18. asır bo yun ca Avus tur ya ile Rus ya hep müt te fik ola rak bi zim kar şı mız da dır. 18. asır bo yun ca biz Rus ya ve Avus tur ya ile te ke tek hiç gü reş me dik. Hep iki si kar şı da dır, bu ta raf ta da Os man lı var dır. Şu nu da be lirt me li yim: Avus tur ya ve Rus ya’nın en par lak as ke rî dö ne mi 18. asır dır, ya ni o dö nem de ki as ker le ri, su bay la rı, ge ne ral le ri ta rih te bir da ha gel me miş tir. Os man lı Prens Eu gen gi bi bü yük ko mu tan lar la baş et miş tir. Za man za man ye nil miş tir, za man za man mu ha re be ler de püs kürt müş tür. Bel grad iki ke re eli miz den çık mış, so nun da iki ke re alın mış tır. Mu ahe de de ta bi i. Bir ye rin alın ma sı nın ne de ni var, düş ma nın eli ne geç miş ken öbü rü nün de ta ka ti ke sil miş, onu gös te rir. Do la yı sıy la okul da öğ re ti len ler yan lış tır. 18. asır da im pa ra tor lu ğun çök tü ğü okul lar da öğ re ti li yor. Ta bi i, dev let top rak kay be di yor; ama ce mi yet ken di si ni ye ni li yor ve im pa ra tor luk 18. yüz yıl bo yun ca or du la rı nı ve ba zı mü es se se le ri ni ye ni le di ği ni, ge liş me ka bi li ye ti ne sa hip ol du ğu nu gös ter miş tir. Avus tur ya’nın 1791’de, Fran sız İh ti lâ li pat la dı ğı için ar tık Türk or du la rıy la sa va şa cak ka bi li ye ti yok tu; koa lis yon sa vaş la rı baş la mış tı. Bu nu da böy le yaz mı yor lar me se lâ; çün kü Tür ki ye’de ta rih dü şün ce si sen kro nik ola rak bes le ne mi yor. 1791’de ki Ziş to vi Ant laş ma sı’ndan ön ce, Ara lık 1790’da Avus tur ya ile mü ta re ke im za -
125
126
AVRUPA VE BİZ
lan mış, Ocak 1791’de, bir ay son ra Yaş Ant laş ma sı’yla Rus ya ile sulh ya pıl mış tır ve bu, Avus tur ya ile son sa va şı mız dır. On dan son ra ta bii Bi rin ci Ci han Har bi de di ği miz meş hur sa vaş ta, ge ne Al man ya ve Avus tur ya ile it ti fak söz ko nu su dur ama, bi zim ta ri hî Al man dost lu ğu muz fa lan yok tur. Onu si ze söy le mek is ti yo rum. “Ta ri hî Fran sız dost lu ğu muz” ola bi lir; çün kü Fran sa ile cid di sa vaş ma mı şız dır. Kı rım Sa va şı’nda müt te fi ki miz dir Fran sa. 1914 Bü yük Har bi’nde ise Ça nak ka le’ye zırh lı lar la gir me yi de ne di ler, ama ol ma dı. İki zırh lı sı bat tı ve on dan son ra Bal kan lar’da son za man ha riç hiç bir cep he de Fran sa ile kar şı kar şı ya gel me dik; ya ni Bi rin ci Ci han Har bi’nde Fran sa ile cid di ola rak kar şı kar şı ya gel di ği miz cep he Ge li bo lu; ye ni li yor çe ki li yor ve son saf ha da Bal kan lar’da var; ama ora da da da ha zi ya de Sırp la rın ve Yu nan lı la rın sa fın da Bul gar lar la sa vaş mak zo run da kal mış lar dır. Ro man ya müt te fik le rin ta ra fın day dı, Al man lar ve Türk ler ta ra fın dan iş gal edil miş ti, Ro man ya’yı kur tar mak için Fran sız lar Bal kan lar’a gir miş ler dir; fa kat bu ra lar da Türk or du su nun sa vun ma da ki ro lü o ka dar ağır de ğil dir. Za ten bi zim top rak la rı mız de ğil di. Biz Bi rin ci Ci han Sa va şı’nda İn gil te re ile çar pış tık. Me zo po tam ya, Fi lis tin, Si na ve Ge li bo lu cep he le rin de İn gil te re ile, Ga liç ya ve Sa rı ka mış’ta Rus ya ile çar pış tık; fa kat Bi rin ci Ci han Sa va şı ağır lık lı ola rak İn gil te re sa va şıy la geç ti. Son de re ce de güç bir olay dır; çün kü İn gi liz İm pa ra tor lu ğu 19. yüz yı lın en bü yük dev le ti dir, en bü yük do nan ma on lar da dır, or du la rı nın tek nik do na nı mı fev ka lâ de dir ve İn gi liz ler, gös ter me se ler de iyi as ker dir ler. Ya ni da ha çok Al man la rın gü rül tü sü nü bi lir si niz, hal bu ki İn gi liz ler iyi as ker dir ler; iyi çar pı şır lar. Ken di le ri ne gö re cen til men ku ral la rı var dır. De mok ra tik ya pı lı bir or du dur ola bil di ği ka dar. Bü yük Ata türk’ün, hay ran ol du ğu de me ye lim, tas vip et ti ği, mo del al dı ğı or du lar Fran sa ve İn gil te re’dir. Bu nu da, hiç bi ri ya zıl ma sa bi le, muh te lif soh bet le rin de ifa de et miş tir. Bu sa vaş ta ki ko nu mu yü zün den Tür ki ye’de bir İn gi liz aleyh tar lı ğı var dır. Bu ta ma men Bi rin ci Ci han Har bi’nde or ta ya çık mış bir va ka dır. Bi rin ci Ci han Har bi’nin de ta ri hi yan lış ya zıl mak ta dır. Biz bu sa va şa ge rek siz ola rak gir mi şiz dir. Tarz-ı iza hı da, efen dim, “bi zi pay la şı yor lar mış”. Öy le, kim se bir yer le ri pay la şa maz, boş lâf tır.
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
O akıl ve iman bir ara da ol ma sı lâ zım; ya ni kim se bi zi ge lip pay la şa maz. O nok ta da, “Har be gir me yiz. Sal dı rır lar sa sa vu nu ruz, bu nu ya pa rız” di ye cek si niz. Bu nu di ye me miş tir İt ti hat ve Te rak ki; çün kü ma lul dür ler. Bi zim dev let ida re miz de ki, dai ma bir bü yük kuv ve tin ya nın da yer al ma gö rü şü sa kat tı. Ger çi bü yük kuv ve tin ya nın da yer al mak çok us ta ca bir po li ti ka dır, ama ne re ye ne ka dar gi de ce ği ni zi bil mek lâ zım dır ve me se lâ ya kın ta rih te ak lı ma bu nu be ce re bi len iki adam ge li yor. Çok da se vim li tip ler ol ma ya bi lir. Bi ri Ge ne ral Fran co’dur. Ma lû mu nuz içe ri de İtal ya ve Al man ya’nın des te ği ile ka zan mış tır; fa kat sa vaş ta Hit ler, “Gel ba ka lım bi zim le müt te fik ol” de di ği za man yan çiz miş tir. Ser se ri ler den, ha pis ha ne ar tık la rın dan ve ma ce ra pe rest ler den olu şan bir “Ma vi Tü men”, gö nül lü bir tü men te şek kül et tir miş, onu yol la mış tır Rus ya’ya. Dev le ti bağ la ma yan gö nül lü bir tü men dir, baş ka hiç bir şey yap ma mış tır. İs pan ya, Ya hu di le rin sı ğın dı ğı bir mem le ket ti; ya ni İs pan ya ve Por te kiz’i iki dik ta tör ida re edi yor; ama iki si de sa vaş ta Ya hu di le rin sı ğın dı ğı ül key di ve har bin için de Mih ver dev let le ri ne ka tıl ma mış, ya ni Mus so li ni’nin ha ta sı nı tek rar la ma mış lar dır. Ya ban cı it ti fak la böy le dans et me yi bi len ler den bi ri de Sul tan Ab dül ha mid’dir; ya ni dı şa rı ya kar şı Al man ya bi zim müt te fi ki miz, iş ler çok iyi gi di yor; hal bu ki dö ne mi in ce le di ği niz za man gö rü yor su nuz ki Al man la rı ko nuş tu ru yor; fa kat iş le rin içi ne ka rış tır mı yor. Me se lâ, Ga zi Os man Pa şa en gel ler den bi ri si. Sok mu yor Al man la rı or du nun iç çem be ri ne. Hal bu ki İt ti hat çı lar bu nu ya pa ma dı lar. Or du nun içi ne Al man sok tu lar, bu çok teh li ke li bir yak la şım dır ve ni te kim zor la may la de ğil, bi raz gö nül lü ola rak har be gir mi şiz dir. Yok sa, Türk or du su bir ıs la hat ge çir miş tir, kim se ge lip de bu mem le ke ti pay la şa maz dı. Os man lı Dev le ti’nde bu na di re ne cek bir or du var dı. Za ten, Bi rin ci Ci han Har bi’nin so nun da da hep si nin ta ka ti tü ken miş ti, kim se nin bir ye ri pay la şa cak ha li de yok tu; çün kü Bi rin ci Ci han Har bi’ne gi ren dev let ler bir şe yin far kın da de ğil ler di: Bu sa vaş on la rın tah mi nin den da ha uzun sü re cek ti. 1914 dün ya sı nın önün de han gi top ye kûn sa vaş ör ne ği var dı ki? Böy le bir mo del, Ame ri kan İç Sa va şı ola bi lir di. Ama kur may lar onu öğ re nip de ğer len dir me di ler.
127
128
AVRUPA VE BİZ
Bal kan lar için kıs men söy le ne bi lir; ama ora da çok bü yük ya nıl gı la rı ol muş tur. Bal kan lar’da II. Ab dül ha mid’in po li ti ka sı mil le ti mil le te kır dır mak tı; ya ni Bul gar la ra Rum ki li se si yak tı rır, Rum la ra Bul gar mek te bi bas tı rır; bu ara da öğ ret men ler öl dü rü lür dü ve on lar bir bi ri ni ye dik çe, gü ven li ği ve bü tün lü ğü sağ la yan bir po li ti kay la ida re edi yor du. İt ti hat çı lar böy le bir şey yap ma dı lar. Bir va tan bir li ği sağ la mak için kav ga se bep le ri ni kal dır dı lar. “Ki li se ler ka nu nu” çık tı, ki li se le rin kav ga et tik le ri mal var lık la rı tes pit edil di. Ar dın dan da Bal kan dev let le ri ta rih te ilk ve son de fa bir leş ti ler. Bu ola cak iş de ğil di. Bul gar, Yu nan, Sırp, hat ta Ka ra dağ lı lar, ta rih te ilk ve son de fa Bal kan dev let le ri ola rak bir le şi yor lar, gö rül me ye cek bir şey! Or du muz son de re ce ha zır lık sız dı. Bun lar açık şey ler dir. Tür ki ye’de bir ta kım ama tör ya zar lar id di a edi yor di ye, cid di de ğil de ni yor. Hal bu ki cid di bir iş tir bu. As ker ler ara sın da si ya si ih ti lâf var dı. İttihatçı ta kı mın der di, Bal kan itti fa kın dan çok; Kâ mil Pa şa ka bi ne si nin za fer ka zan mış gö rün me si ni ön le mek ti. Ga rip gel se de böy le po li ti ka ya pı lı yor; çün kü ser de İt ti hat çı lık var, Jön Türk lük var; po li ti ka da ha önem li bir şey. Bir ta kım yer ler de po li ti ka yü zün den su bay la rın ve ko mu tan la rın bir bir le ri ne kin tu tup emir din le me me le ri söz ko nu su; ya ni baş ta ki su bay lar pa şa ya, mi ra lay la ra önem ver mi yor. Or du ya ta ma men po li ti ka gir miş. O yüz den dir ki Mus ta fa Ke mal Ata türk ve ba zı za bi tan, or du nun po li ti ka dan çe kil me si nin üze rin de ıs rar la du ru yor lardı ve Tür ki ye Cum hu ri ye ti’nde çok uzun za man su bay lar se çim san dı ğı çev re si ne su bay ola rak yak la şa maz lar dı. Si vil kı ya fet le gi dip rey ve rir ler di ve po li ti ka ko nuş mak ya sak tı, bu gün de ya rı ya sak tır. Po li ti ka, hi ye rar şi çer çe ve sin de ya pı lır. Da ha çok ni haî ul ti ma tom ve ri lir. Bu gün de ko nu şu lan po li ti ka, par ti ci lik çer çe ve sin de ol maz as ke rî me ha fil de. Ko nu şu lan şey ler, po li ti ka ola rak ya pı lan şey ler; ya ni, Ata türk çü lük, la ik lik gi bi söy lem ler bu an lam da po li ti ka sa yıl mı yor. Or du yu po li ti ka dı şın da tut ma Cu mu hu ri yet’i ku ran la rın son de re ce dik kat et ti ği il ke ler den bi ri si dir, ora dan kal ma dır. Bal kan Sa va şı bir an lam da top ye kûn sa vaş tır, cep he bo zul muş tur; fa kat Av ru pa bu nun far kın da de ğil dir. Ola yı in ce le me miş tir ve zan net miş ler dir ki Türk or du su da çağ dı şı. On da da çok ya nıl dı -
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
lar; çün kü Bal kan lar’dan son ra iki se ne için de to par la dı or du ken di ni ve or du ol du ğu nu gös ter di ye ni den. Bu nu da İn gi liz ler an la dı lar. An la dık la rı için de İs tik lâl Sa va şı bo yun ca İn gil te re’de si vil po li ti ka ile as ke rî me ha fil bir bi ri nin kar şı sın day dı; çün kü İn gi liz as ker le ri Türk le re say gı du yar lar, bu çok açık bir du rum dur; ve si ka lar dan da tah lil et ti ği niz za man, iş gal kuv vet le ri ko mu ta nı baş ta ol mak üze re cid di İn gi liz as ke rî çev re le rin Türk le re say gı duy du ğu nu; cen til men ra kip ler, iyi sa vaş çı lar ola rak ka bul et tik le ri ni gö rür sü nüz. Si vil me ha fi lin ise, çe şit li po li tik eği lim le ri ve yak la şım la rı var dır. 1919-1922 sa va şı bo yun ca İn gil te re’de, mat bu at ta da ce mi yet ha ya tın da da dev let ha ya tın da da bu nu gör me niz müm kün dür; ya ni bir dip lo mat dev let adam la rı na say gı sız lık eder ken İn gi liz as ke ri da ha baş ka tür lü yak la şır. Bi zim Av ru pa’da ne ye ri miz var? Çün kü müş te rek bir ta rih ya şan mış tır; bu aşa ğı yu ka rı do kuz as rı kap sar. Av ru pa’nın en es ki dü zen li ar şi vi Va ti kan ar şiv le ri dir. 1135 yı lın dan iti ba ren bü tün ra por lar, ka yıt lar, ya zış ma lar sis te ma tik ola rak sı ra lan mış tır. On dan ev vel ki ka yıt lar da var dır; ama par ça par ça dır ve ora da her saf ha da, her say fa da Türk dün ya sın dan ha ber al mak müm kün dür. Biz he nüz tet kik et me di ği miz için ta ri hi de ya za mı yo ruz; ama Türk ler Av ru pa’nın için de dir. Ki li se si zin düş ma nı nız dır; ama or du düş ma nı nız de ğil dir. Çün kü as ker ola rak ba kar si ze, cid di ola rak. Si vil sek tör le ara nız bam baş ka dır, iş çev re le riy le bam baş ka dır, bu gün kü ra por la rı da oku du ğu nuz za man bu nu gö re cek si niz. Sos ya list Par ti’nin ve in san hak la rı der nek le ri nin bir ta kım ra por la rıy la, iş çev re le ri nin bir ta kım ra por la rı bir bi ri ni tut ma ya cak ve bu ara da çok da ha il ginç bir şey var dır: Tür ki ye’yi Ba tı me ha fi lin de tu tan çev re ler ge nel lik le Ya hu di ler ve ate ist sağ çev re ler dir; bu çok ga rip tir. Şim di kü çük ola yı mı za, Ga la ta’da, San Fran ces co ki li se sin de ki Pa zar ayi ni kav ga sı na dö ne lim: Ki li se nin mih ra bı na ya kın bir yer de seç kin bir lo ca var, “Sen yör ko nu mun da ki zat bu ra da otu rur” de ni yor. Se fir Bart ho lo me us Pes sen, “Al man ya se fi ri ola rak ben bu ra da otu ru rum; çün kü ben Mu kad des Ro ma-Ger men İm pa ra to ru’nun se fi ri yim, bu ra da ki şe ref lo ca sın da otur mak be nim hak kım” di yor. Öbü rü de Hı ris ti yan kra lın, Fran sa Kra lı’nın se fi ri
129
130
AVRUPA VE BİZ
Jac qu es Sa va ri: “Ora da biz otu ru ruz” di yor ve Pa zar gü nü öbü rü da ha ki li se ye gel me den ev vel maiyyetiy le gi dip otu ru yor ora ya, öbür se fir ge li yor: “Bu de liy le baş edil mez” de yip terk edi yor ki li se yi ve Pa za rı ken di se fa re ti nin şa pe lin de ge çi ri yor. Er te si haf ta ge ne o lo ca ya yer leş mek is ti yor, bu se fer Sa va ri adam la rıy la gel di ğin de Avus tur ya se fi ri içe ri de; Ga la ta’nın aha li si ise, yer li ler, Hı ris ti ya nı, Mu se vi si, Tür kü top lan mış sey re di yor bun la rı; ya ni “elin kâ fir le ri” ki li se de yer için kav ga edi yor lar. Bu Müs lü man lar için de yer li Hı ris ti yan lar için de çok eğ len ce li bir olay, çün kü kim se nin on lar la ne or ga nik ne de ru hî ba ğı var; çün kü bu mem le ke tin Hı ris ti ya nı için Ba tı lı za ten zın dık tır, re zil dir; ge lip bu ra yı ya kıp yık mış tır, kan içi ci dir, vs. Meş hur lâf tır: “Frenk’in ek me ğin den se Türk’ün kı lı cı” di yor lar mış bir za man lar. Bu, 1204 Haç lı Se fer i’nden son ra söy le nen bir söz. Va ka ya dö ne lim: Da ha son ra ki haf ta ka pat tı rı yor ki li se yi Sad ra zam Pa şa; “Bu de li ler le mi uğ ra şa ca ğız!” di ye; fa kat bu nu bil me yen Fran sız se fi ri Sa va ri ge lip, “Ka pı la rı açın” di ye güm güm yum ruk lu yor, tam bir eğ len ce. Şim di bu kü çük ola yı si ze ni ye an lat tım? Mek tep le ri miz de bi zim dip lo ma tik iliş ki ler kur ma dı ğı mız, ken di mi zi bü yüt tü ğü müz, baş ka la rı nı kü çüm se di ği miz ve mo dern dip lo ma si ye geç gir di ği miz gi bi şey ler öğ re ti li yor. Şu kü çük epi sod bi le bun la rın ez be re lâf lar ol du ğu nu gös te ri yor; mo dern dip lo ma si ağı de di ği miz şey as lın da bir yer de 1648 West pha li a Ant laş ma sı ile ku rul muş tur; çün kü Al man ya’da çı kan din sa va şı der hal bey nel mi lel bir sa vaş ha li ni al mış tır. Çok uzun saf ha sı var dır Otuz Yıl Sa vaş la rı’nın, on la rı oku mak bi raz pös te ki say mak gi bi dir: Bo hem ya Sa vaş la rı, Sak son ya Sa vaş la rı, İs veç Sa vaş la rı di ye üç saf ha da in ce le nir. 1648’de dip lo ma tik ku ral lar tes pit edil di ve bu tes pit edi len ku ral la rı Os man lı Dev le ti 1699’dan iti ba ren ka bul edip uyu yor, uy mak zo run da; çün kü Kar lof ça Ant laş ma sı’nı yap tı ğı mız za man, ar tık es ki Os man lı gi bi tek ta raf lı ahit na me ve ren, ant laş ma la rı ona gö re ha zır la yan bir dev let de ğil dik, ol mak tan çık tık. West pha li a pren sip le ri için de dev let le ra ra sı bir mu ahe de yi im za la dık ve yü rüt tük. Bu nu yü rü ten Rei sül küt tab Ra mi Meh med Pa şa o ka dar ehil bir adam dı ki, bun dan son ra Os man lı Dev le ti’nin dip lo ma tik
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
sis te mi ni yü rü te cek adam ol du ğu için, bir ara sad ra zam da ol muş tu. Dev le tin için de bir den bi re Rei sül küt tab de nen me mur la rın öne mi art mış tır, onun için dı şiş le ri ba ka nı de ni yor Re is efen di ye, yok sa un van ola rak dı şiş le ri ba ka nı de ğil. Bun la rın ba zı la rı baş ve zir li ğe ka dar, sad ra zam lı ğa ka dar da çık mış lar dır. Asıl çağ daş dip lo ma si yi tem sil ve tes pit eden 1815 Vi ya na Kon gre si’dir, 1856 Pa ris Ba rı şı’dır. Bun lar dan Vi ya na’ya ka tıl ma dık; ama sis te mi ka bul et tik. Pa ris Ba rı şı’nda za ten ta raf lar dan bi riy dik; onun için Tür ki ye’nin dip lo ma si dün ya sı na, Ba tı dün ya sı na geç kal dı ğı gi bi okul ef sa ne le ri nin hiç bir ge re ği yok tur. İkin ci me se le, geç Av ru pa dü şün ce si ni, me de ni ye ti ni Tür ki ye’de iyi ta nı ma mak tan do la yı göz de bü yüt mek tir. Da ha ön ce söz et tik; ilk se fir le ri miz den Mus ta fa Sa mi Efen di’nin –Tah ran se fi riy di, di ğer mu kim el çi lik ler de müs te şar ola rak bu lun muş tu– ka le me al dı ğı Avrupa Risalesi ya yım lan dı, bu na bir göz atın: Av ru pa’yı gök le re çı ka rı yor, hat ta ol ma yan bir Av ru pa ya zı yor; fa kat bu zat-ı muh te re min en bü yük ta lih siz li ği hiç bir Av ru pa di li bil me me si;49 ya ni di li ni bil me di ği bir me de ni ye tin ne re dey se hay ra nı ol mak gi bi bir özel li ği var. Bu, Türk le re çok ya kı şan bir tu tum dur! Ay nı şe yi me se lâ, Bi rin ci Harp’ten son ra pay laş ma ant laş ma la rın da is mi ge çen (18791919) Mark Sykes’ın ki tap la rın da, Türk ler le il gi li tas vir ler de bu lur su nuz. Ha tır la ya ca ğı nız üze re, kü çüm se ye rek bir kay ma kam ti pi ta rif eder. O kay ma kam da pek batıcı, dev rim ci dir ama, Ba tı di li fa lan bil mez.50 Şim di bu bir çık maz dır. Bu na kar şı lık, Ba tı dil le ri ni bil di ği, Ba tı’yı bil di ği hal de çok in fi rat çı bir po li ti ka iz le yen in san lar var dır Türk top lu mun da ve Ba tı mer kez le ri ni gör me den, ya şa ma dan Ba tı ha ya tı nı ge tir mek is te yen ler var dır. Bun lar, bu mem le ke tin iki asır lık nor mal çal ka lan ma sı dır, Türk le re öz gü de ğil dir; Rus ya’da da ay nı şey var dır, İran’da da ay nı şey var dır. Av ru pa ile bü tün leş me saf ha mız hu kuk ala nın da 1699’da baş lar. İs ter is te mez dip lo ma tik iliş ki le ri ni zi kur muş su nuz, kar şı lık lı mu afi ye ti ta nır sı nız, bey nel mi lel hu kuk de di ği miz dev let ler hu ku 49 50
M. Fatih Andı, Bir Osmanlı Bürokratının Avrupa İzlenimleri, 2002. Mark Sykes, The Caliphs’ Last Heritage, s. 315-316.
131
132
AVRUPA VE BİZ
ku nun il ke le ri ne iki ta raf da uy ma ya baş la mış tır, bu nu çok açık bir şe kil de gö rür sü nüz. Yer li bü rok ra si bu ku ral la rı za man za man ih lâl et se, ta nı mak is te me se de uy mak zo run da ka lır. Me se lâ, Ga la ta’da ki voy vo da, se fa re tin aç tı ğı fı rı nı ka pat mak is ti yor, der hal ar ka dan “Ya pa maz sın” di ye bir ira de çı kı yor; ve ya Fran sız se fi ri nin Te kir dağ’dan top la dı ğı şa rap tan böl ge nin su ba şı sı “ha mır res mi” al mak is ti yor, çün kü ha mır res mi beş ku ruş ver gi dir ve ona ve ril miş; ama “Ala maz sın, o se fir dir” de ni yor. Mil let le ra ra sı hu kuk la tıp kı bu gün ol du ğu gi bi bir bü tün leş me sü re ci Kar lof ça’dan son ra baş la mış tır. 1856’dan be ri Av ru pa lı yız, ör nek le ri ni söy le miş tim; Av ru pa dev le ti ol du ğu muz için bu nun ver di ği im ti yaz lar da kul la nıl mış tır. Bir nok ta üze rin de ke sin lik le dur mak ge re kir; ka pi tü las yon lar tek ta raf lı bir yü küm lü lük de ğil dir, onu çok yan lış tek rar lı yo ruz. Ka pi tü las yon lar kar şı lık lı bir im ti yaz dır, siz bu nu kul la na ma dı ğı nız tak dir de öbü rü kul la nı yor. Doğ ru, biz kul la na mı yo ruz; ya ni ne ora ya sa ta cak ma lı mız var ne de bu gü nün ak si ne ora da yer le şip iş gö re cek tüc ca rı mız, mü te ah hi di miz var; on lar için Av ru pa’da na sıl mah ke me ku ra lım? Ta bii böy le bir du rum söz ko nu su de ğil. Man za ra nın bu ta ra fı nı ta mam la ya ma dı ğı nız za man, sa de ce öbür ta ra fı or ta da ka lı yor ve ka pi tü las yon lar bi zim ba şı mı za be lâ olu yor. Bu doğ ru; ama bu nun tek ta raf lı ol ma dı ğı nı bil mek lâ zım. Ni te kim II. Ab dül ha mid dev rin de Pa nis lâ mist bir or ga ni zas yon ve pro pa gan da gü dül dü ğü için bu na baş vu ru lur du. Hint’te, me se lâ Ca va’da bir sü rü ço cu ğa, gen ce Os man lı pa sa por tu ve ri li yor, bi zim te baa dan olu yor lar, o za man Av ru pa lı olu yor lar.51 Tıp kı biz de ki ka pi tü las yon hak la rın dan ya rar lan ma gi bi, on la ra da Hol lan da ida re si mü da ha le ede mi yor. Böy le ce bu genç ler Ca va’da mil li yet çi lik ya pı yor, eli ni sü re mi yor Hol lan da lı lar; çün kü Av ru pa dev let le rin den bi ri nin va tan daş la rı var kar şı sın da. Av ru pa ile Tür ki ye’nin bir lik te li ği de hep tar tı şıl mış tır, bu nun üze rin de dur muş tuk.
51
Az mi Öz can, “Sul tan II. Ab dül ha mid ve Hin dis tan Müs lü man la rı”, Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri, İÜ EF, İs tan bul, 1994, s. 132-136. Ay nı ya zar, Panislamizm, Osmanlı Devleti ve Hindistan Müslümanları, İs tan bul, 1992, s. 80 ve 160 vd.
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
1735’te İtal yan asıl lı bir ra hip olan Kar di nal Al be ro ni –ki İs pan ya baş ba ka nıy dı, Oli va rez’den son ra en et ki li ti pi dir İs pan ya ta ri hi nin ve son de re ce de mü raî bir din ada mı dır. Ama son de re ce de ye te nek li bi ri dir ve bi ri si Habs burg lar İs pan ya sı’nın, öbü rü Bo ur bon lar İs pan ya sı’nın ta ri hî de vi sa yı lır–bir Av ru pa Bir li ği’nden söz et miş tir. Bu ra da Tür ki ye’nin ye ri yok tur ta bi i. Da ha 1623’te Rus ya ve Os man lı’nın dı şın da tu tu la ca ğı bir Av ru pa Bir li ği’nden söz edil miş tir. Rus ya ve Os man lı’nın dış lan ma sı, si ya sî bir yak la şım dır, fa kat elit si ya sî yak la şım de ğil dir; çün kü halk bu nu böy le is te mek te dir. Vi ya na Et nog raf ya Mü ze si’nde, sa yın Me te Tun çay’ın çı kar dı ğı Tarih ve Toplum der gi sin de ilk de fa ya yım la dı ğım, bu ki tap için de de ön ce ki bö lüm ler de yer ver di ğim, mil let le ri ta rif eden bir halk res mi var (bkz. s. 12-13). Türk ler ve Rus lar, bil has sa da Rus lar Av ru pa’nın en se vil me yen tip le ri dir; bu Hı ris ti yan lık me se le si de ğil dir; sa de ce bir kül tür ka lı bı dır ve halk da sev mez. Onun için Rus’un Av ru pa’da ye ri yok tur; ama Emeric Cru ce gi bi ba zı ak lı ba şın da tip ler 1623’te ye ni Av ru pa dü ze nin de, Av ru pa mil let le ri nin bir ça tı al tın da top lan ma sı nı, Pa pa lık ve Türk le re iki müs tes na ve to hak kı ve ril me si ni ön gö rü yor; çün kü bun lar iki ay rı kuv vet tir ve Av ru pa’da ar tık Müs lü man la rın ye ri var dır; çün kü bu nu ka bul eden son de re ce la ik, Ro ma nist hu kuk çu dü şün ce li bir yak la şım dır. Do la yı sıy la, Av ru pa’da Tür ki ye’nin ye ri, iki si nin iç içe li ği hem hu kuk ta, te ori de hem de tat bi kat ta çok es ki bir va ka dır. 1856’dan be ri de bi li yor su nuz Os man lı İm pa ra tor lu ğu Av ru pa Kon ser ti’ nin bir üye si dir ve bü yük dev let ler den bi ri si dir. Mek tep ler de dü vel-i mu az za ma dan bir yan da, Tür ki ye’den öte yan da söz edi li yor, bu da hu ku ken yan lış tır; çün kü dü vel-i mu az za ma nın bi ri de Os man lı İm pa ra tor lu ğu’dur. Ta bii on la rın için de sı ra la ma var dır; ya ni bun la rın için de İn gil te re İm pa ra tor lu ğu en kud ret li si dir; en yay gı nı dır. 19. asır da İn gil te re’nin her is te di ği olur di ye bir şey yok, bu na rağ men, İn gil te re bir şey is te mez ise o ol maz. Ör nek le ri var dır bu nun; her ke sin bil di ği gi bi İn gil te re’nin is te dik le rin den bi ri çok açık bir şe kil de Ame ri ka kı ta sı nın ko nu muy la il gi liy di; bu ola ma dı. İn gil te re de her is te di ği ni ya pa ma mak ta dır. On dan son ra İr lan da me se le si var. İkin ci Ci han Har bi’nden ev vel İr lan da ko par dı
133
134
AVRUPA VE BİZ
ken di ni ve hiç bir za man Com mon we alth üye si de ol ma mış tır. Son ra dan da ilk de fa Av ru pa Bir li ği ola rak bir ara ya ge li yor lar. İn gil te re’nin her is te di ği me se lâ Bal kan me se le sin de de ol ma mış tır; ama is te me di ği şey ol maz dı. Dü vel-i mu az za ma için de İn gil te re’nin ar dın dan Fran sa ge lir, ama onun her is te me di ği ni yap tır ma ma gü cü de yok tu. Ar dın dan Avus tur ya-Ma ca ris tan ve Rus ya ge lir. Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun ise her işe ka rı şa bi lir bü yük dev let ola rak söz hak kı var dır; ama ka rış ma ma yı yeğ le miş tir, 19. yüz yı lın po li ti ka sı nı ve den ge le ri kol la ya rak yü rü me yi ter cih et miş tir. Bu dev let ler bir bir le ri ne bü yü kel çi yol lar lar dı. Bü yü kel çi te ati sin de ba zı gö rüş me ler bü yü kel çi ler dü ze yin de ya pı lır dı. Bu tar tış ma la ra öbür dev let ler ka tı la maz dı, or ta el çi li ül ke ler ka tı la maz dı; on la ra hak la rın da ki ka rar lar ve iz le ne cek po li ti ka lar teb liğ edi lir di. Çok ga rip bir şey, bun lar dan ba zı la rı bü yük dev let ti ama, her yer le bü yü kel çi tea ti et mez ler di. Ame ri ka Bir le şik Dev let le ri’ne âde ta yal va rıl mış tır bir dö nem, “Bi ze bü yü kel çi yol la yın” di ye. İs pan ya’nın bir sü rü yer de bü yü kel çi si var dı, biz de yok tu, böy le bir iliş ki kur ma mı şız on lar la. Ni ha yet Ja pon ya’yı im pa ra tor luk dö ne min de cum hu ri ye te ka dar ıs rar la ta nı ma mı şız dır, böy le bir kud ret ge lip içi mi ze yer leş me sin, o sis te min içi ne gir me sin di ye. Do la yı sıy la 19. yüz yıl dün ya sın da da bu gi bi it ti fak lar, yak laş ma lar, kar şı lık lı yü küm lü lük ler var dır; fa kat bun la rın bir kıs mın dan ka çın mak müm kün dür. Ön ce şu ko nu üze rin de dur ma lı yız: Ev ve lâ Av ru pa ile bir leş me miz de ki so run lar dan bi ri et ni si te dir. Bu nun üze rin de cid di ola rak dü şün mek zo run da yız. Ma na sız, boş slo gan lar la hiç bir şe yi hal le de mez si niz. Bu slo gan lar dan biri, bi zim mem le ke ti miz de sos ya list li be ral çev re le rin lâ fı dır; şöy le baş lar: “Efen dim, adam la ra Türk çe bi le öğ re te me mi şiz.” Ada mın Türk çe yi öğ ren me ye ne ka dar ni ye ti var dır onu dü şü nür sün, Türk çe öğ re ni yor mu onu dü şü nür sün, ni çin öğ re ni yor onu dü şü nür sün. Bu gün için Türk çe yi öğ re te me miş si niz gi bi bir prob lem ar tık söz ko nu su de ğil dir; böl ge mem le ke tin ik ti sa dî ha ya tı ile bü tün leş ti ği için in san lar sen is te sen de is te me sen de Türk çe yi öğ re ni yor lar. Kim öğ ren mi yor? Oku ma sı, yaz ma sı ol ma yan ka dın lar. Çok ti pik bir olay dır; çün -
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
kü iş ha ya tı na atıl mak ta er kek un sur ön de gel di ği için o saf ha da on la rın eği ti mi ne ön ce lik ve ri lir, öbü rü de ar ka dan ge le cek tir. İkin ci si, böl ge yi çok ih mal et mi şiz kal kın dı ra lım, gi bi sin den boş lâf lar... Ne gi bi ya tı rım ya pı la ca ğı ta ma men he sap, ki tap işi dir; ol ma ya cak yer le re ol ma ya cak iş ya pıl maz. Da ha dün, ge ne mat bu at ta, ya zar la rı mız dan, “mu har ri re le ri miz”den bi ri bi lir bil mez tek rar la mış: “Si irt’e hiç yar dım ya pıl mı yor muş.” Ya pıl sa ne ola cak? Ucuz fa iz le kre di ve ri yor sun, anın da İs tan bul’a ak ta rı lı yor; ya ni bu ya pı la rı bil mek ge re ki yor. Ba zı şey le rin üze rin de du rur ken ya zar ken boş lâf edil me me li. Üçün cü sü, beş li san dan olu şan Kürt çe me se le si. Şu ra sı çok açık bir şey: Bu gün Kürt çü lük ya pan, Kürt eği ti mi ni öne sü ren, Kürt di li nin oku tul ma dı ğı nı, öğ re til me di ği ni öne sü ren züm re le rin hiç bi ri si Kürt çe bil mi yor, bu nun far kın da de ğil in san lar. Ya ni 19. yüz yıl da ki Av ru pa mil li yet çi li ği nin ter si ne, bu mil li yet çi li ği yü rü ten züm re le rin hiç bi ri bu mem le ket te o di li bil mi yor. İs veç li ler de Fin ce öğ ret me di ler Fin li le re. Ma car lar Hır vat oku lu, Slo vak oku lu aç ma dı lar, da ha ev vel de Avus tur ya lı la rın Ma car oku lu aç ma ma sı gi bi... Fa kat bu mem le ket le rin mü nev ver ve elit ta kım la rı bu di li, bu ta ri hi öğ ren di, tet kik et ti ve öğ ret ti. Biz, Bul gar oku lu aç tık mı hiç? Aha li si Rum-Or to doks de di ği miz Fe ner Pat rik ha ne si’ne bağ lı idi, ya ni Pat rik Efen di ce nap la rı ora da na sıl okul açı lır, na sıl yü rü tü lür, ona ka rar ve ri yor, Or to doks ol duk la rı için... Ta bii o da su ret-i ka tiy ye de Bul gar ca oku la, Bul gar ca eği ti me, Bul gar ca iba de te ce vaz ver mi yor, o yüz den de Bul gar mil li yet çi li ği, ta rih bo yun ca Ba bıâ li’de ki Türk’ten çok Fe ner’de ki Rum ruh ba na düş man ol muş tur. Ama Bul gar mü nev ver le ri Bul gar ca yı öğ re nip, azın lık okul la rı nı aç tı lar, eği ti mi ni gör dü ler, ta rih le ri ni tet kik et ti ler. Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun et nik un sur la rı için de Bul gar lar mil lî ta rih ve mil lî dil le ri ni tet kik te her kes ten yo ğun ve sü rat li ça lış mış lar dır. Yu nan lı lar dan da ön de git miş ler dir. As lın da Yu nan lı la rın mil lî eği tim ve uya nı şı Bul gar lar dan çok da ha ön ce baş la mış tır. Bu gün de bu du rum böy le de vam edi yor. Bask mo de li de ni yor. Bask la rın sa yı sı bir mil yon ile sı nır lı ve bun lar İs pan ya’nın en sa na yi leş miş böl ge si nin in san la rı. Çok ti pik kent sel ve en düs tri yel ce mi yet ka lıp la rı var; me se lâ han gi te le viz -
135
136
AVRUPA VE BİZ
yo na, han gi rad yo ya, han gi ga ze te ye bak san Bask lar öne çı kı yor; ile ti şim dün ya sı nı ele ge çir miş ler. Bu bir gös ter ge de ğil mi dir? İkin ci si, rek lam dün ya sı nı ele ge çir miş ler; bu bir gös ter ge de ğil mi dir? Üçün cü sü, ta bii ku zey de ki şe hir ler sa na yi leş miş bir top lum. Dör dün cü sü, nü fus la rı art mı yor ve be şin ci si, her tür lü de ği şi me her kes ten ev vel bun lar ayak uy du ru yor. Me se lâ bü tün bil gi sa yar cı, sis tem prog ram cı la rı, si ber ne tik ta kı mı hep si Bask. Bu bir te sa düf de ğil, çok üze rin de du ru la cak bir ko nu ve sa yı az de di ğim gi bi, son se ne ler de bil has sa Fran sa’da ki ler le olan ile ti şi min art ma sı do la yı sıy la Bask ça leh çe ler or ta dan kay bol muş tur ve or ta ya bir mil lî Bask di li çık mak ta dır ve bu fa kir dil de zen gin leş mek te dir. Son ra ta bi i, bu Bask mo de li di ye tar tış tı ğı mız, öner di ği miz, bil me den ko nuş tu ğu muz şe yin pek de öy le ön le yi ci bir şey ol ma dı ğı son za man lar da ki bom ba lı sui kast olay la rın dan da açık ça or ta ya çık mak ta dır. Bu Tür ki ye’de ki te rör den da ha va him dir. Tür ki ye’nin sı nır la rı ba kı mın dan, için de ki prob lem ler ba kı mın dan Ba tı Av ru pa mo del le riy le ben ze şir ya nı yok tur; bu nun üze rin de dur mak ge re kir. Tür ki ye’nin ken di bün ye sin de çöz me si ge re ken so run la rı ma ale sef böy le bir AB vah yi ne bağ la ma sı çok ti pik bir olay dır; biz de bu alış kan lık hep var dı. Sos ya lizm ge le cek, sa bah tan ak şa ma bü tün prob lem ler hal le dil miş ola rak ya tıp uyu ya ca ğız! Böy le bir inanç. Bü tün okul la rı ve re cek sin, özel okul fev ka lâ de olur di yor ba zı la rı. Bü tün üni ver si te ler özel ola cak mış; ama her kes de çok iyi bi li yor ki özel okul la eği tim so ru nu hal le dil mi yor. Çün kü in sa nın ça mu ru nun için de, bün ye si nin için de ne var sa, özel okul da da o de vam edi yor. Ya ni özel okul la bir mem le ket te me de ni yet ve aka de mi me se le si hal le dil mi yor; sü reç o ka dar ko lay de ğil. Ak şam Av ru pa Bir li ği’ne gi re ce ğiz, sa ba ha in san hak la rı me se le si ni hal le de ce ğiz! Vod ye na ci va rın da ki (adı nı Ede sa yap tı lar) Ma ke don ya lı la ra so run; Yu na nis tan’da Yan ya’da ki Ar na vut ka lın tı la rı na so run, Ef lak lı la ra so run, hal le dil miş mi in san hak la rı ve et nik hak lar me se le si, Yu na nis tan’da Ba tı Trak ya’da ki le re so run. Ba zı so run la rın na sıl bir so run ol du ğu ve ya ger çek te bir so run olup ol ma dı ğı da tar tı şı la bi lir, do la yı sıy la bu gi bi me se le le ri in san la rın bey nel mi lel iha le le re çı kar ta rak çöz me si müm kün de ğil dir. Bu an -
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
la yı şın her şey den ev vel mem le ke tin ken di için de yer leş me si ge re kir ve şu nu ıs rar la söy lü yo ruz: Va tan daş ini si ya ti fi alış kan lı ğı ol ma yan bir top lu mun in san hak la rın da ikin cil grup lar la mu ci ze vî çö züm ler bek le me si de za ten nor mal de ğil dir. Baş ka bir çö züm te ori si de, bir dos tu mu zun, pa ra yı euro money’ye çe vir di ği miz an kur tul du pa ra işi miz, de me si dir. Hem ta rih ten hem hal den, mo ne ter po li ti ka lar la çok şey ler ya pı la bil di ği ni bi li yo ruz; ama o ka dar da de ğil. Onun da ar ka sın da ya tan bir ta kım un sur lar var, ya ni mem le ke tin üre tim ka pa si te si, bö lü şüm du ru mu ve hat ta ik ti sat dı şı un sur lar; bi li yor su nuz ki tü ke ti mi ta yin eden ka lıp la rın hep si pür ik ti sa dî de ğil. İk ti sat ta bun la rın bi çim len di ri le me di ği ma lûm; bun la rın bi çim len dir me di ği bir or ta mı ak şam dan sa ba ha euro money’i alı rım, Frank furt’ta ki pa ra bas ma ka rar la rıy la da iş ler iyi gi der di ye mez si niz. Or ta ya öy le has ta lık lar çı kar ki ken di miz bi le şa şı rı rız. Bi na ena leyh bu “ha zır re çe te ci lik ten” de kur tul ma mız ge re kir. Bu ra da mü him me se le ler var dır. Bun lar dan bi ri, Tür ki ye 19. yüz yıl da çok ga rip nü fus den ge si olan bir ül key di, Müs lü man nü fus aza lı yor gi biy di, bü yük has ta lık lar la, çar pık lık lar la ma lul dü, bu nu biz de yaz maz lar. 19. yüz yıl ta ri hi de di ği miz za man, Tan zi mat çı la rın al çak lı ğı ve ya hut fa lan cı la rın doğucu luk ve ya batıcı lı ğı, yok mu si ki miz üze rin de du ru lur. Bun lar da lâ zım, ama ba zı şey le rin üze rin de hiç du rul ma mış tır ve bu na ec ne bî le rin el at ma sı çok üzü cü dür. Me se lâ, 19. yüz yıl da bu mem le ket te fren gi nin du ru mun dan hiç bah set mez ler. Fren gi nin bu ül ke nin nü fu su nu na sıl ka sıp ka vur du ğun dan kim se söz et mez. Ve rem den bah se di lir, hal bu ki ve rem den çok fren gi önem li dir ve o yüz den dir ki bu ra da ba ya ğı çar pık, ya ni de je ne re ol muş bir nü fus var dı. Do la yı sıy la Ab dul lah Cev det gi bi bir ada mın da mız lık nü fus ge tir mek ten söz et me si, ba sit bir çıl gın lık de ğil dir, ona böy le gü lü yor lar, ama bir yer de ma zur gör me sek de an la mak lâ zım. Çün kü A. Cev det he kim, ya ni ümit siz lik için de, bu du rum na sıl dü ze lir, di ye dü şü nü yor. Ha ki ka ten bu gün kün den çok fark lı bir he kim sı nı fı. Cum hu ri yet’in ba şın da ki idea list in san lar bu nu hal let ti ler; an ti bi yo tik ten ev vel Tür ki ye’de tıp bu ka lın tı la rı te miz le di. İkin ci si, im pa ra tor lu ğu mu zun bit me yen
137
138
AVRUPA VE BİZ
be re ke ti; ku ru tur ken be re ket li, yı kı lır ken be re ket li. Bir den bi re, Ru me li’den, Kaf kas lar’dan ge len on bin ler le, yüz bin ler le ül ke dol du. Gi de rek bu ka rı şık ev li lik ler do la yı sıy la Türk ır kı dü zel di. Irk çı lık an la mın da söy le mi yo rum, Türk ır kı dü zel di, sıh ha te ka vuş tu. Bir ke re ge ne tik ola rak tip ler de ğiş ti, ze kâ de ğiş ti. Bes len me so ru nu im pa ra tor luk ta da yok tu, ya ni Ba tı en düs tri in kı lâ bı na na za ran, Tür ki ye’de köy ve şe hir le rin en düs tri leş me ön ce si ça ğın da da bü yük bir bes len me so ru nu yok tu, bu yüz den or ta ya sağ lık lı bir nü fus çı ka bil di. Bu nü fus, 21. as rın or ta sın da da di na mik ola cak, va kı a do ğum sa yı sı art ma ya cak za ten. Ba tı Ana do lu’da şim di den azal mış tır, Do ğu’da da aza la cak. Fa kat do ğum ora nı art ma ma sı na rağ men genç nü fus lu bir ül ke ola ca ğız; onun için bi zim bu genç nü fu su har ca ma hak kı mız yok; bir ta kım ik ti sa dî bü tün leş me le re gi der ken bu nun üze rin de akıl lı ca dü şün mek zo run da yız. Şu nu söy le mek is ti yo rum: Bu di na mik nü fus la Tür ki ye et raf ta ki pa zar la ra ya yı lır ve ül ke zen gin le şir se iyi dir. Fa kat di ğer bü tün leş ti ği miz ül ke le rin yü kü nü alır sak, o za man işin üze rin de dü şün mek ge re kir. Tür ki ye bu gün kü böl ge sel den ge siz lik ve sos yal sı nıf lar ara sın da ki uçu rum la Ba tı Av ru pa’ya gi re mez, bu nun üze rin de du rul ma lı dır; ni te kim her ke sin bil di ği gi bi Ba tı Av ru pa –Lorenz eğrisi di yo ruz ik ti sat ta ifa de edil di ği bi çi miy le– ik ti sa dî eşit lik ve bö lü şüm ba kı mın dan eşit siz li ğin bu gün kü dün ya da as ga ri ye in di ril di ği sağ lam bir nü fus ya pı sı na sa hip tir, bu nu Yu na nis tan’da da gö rü yor su nuz. Yu na nis tan’ın bu mem le ket ten üs tün bir ta ra fı yok; bir ke re Türk ler ka dar tek no lo ji fa lan bil dik le ri yok. Bi zim mem le ket te ki he kim ve mü hen dis ba şa rı sı, sa yı sı, ka pa si te si Yu na nis tan’da yok oran ola rak. İk ti sa dî üret ken li ği bu ra da kin den çok da ha dü şük, fa kat Yu na nis tan bu ra sı ile mu ka ye se ka bul et me ye cek ka dar ik ti sa dî bö lü şü mün mu sa va ta ya kın ol du ğu, sı nıf lar ara sın da ki den ge siz li ğin da ha aza in di ril di ği bir ül ke, sağ lam bir bün ye si var, bu nun üze rin de dur ma mız ge rek mek te dir. Bir ta kım sa na yi dal la rı mız öle cek, bir ta kım dal lar ge li şe cek. Esa sen Tür ki ye Av ru pa Bir li ği’ne gir me den de bü yük sa na yi atı lım la rı ya pan, tek no lo ji trans fe ri ni ya pa bi len bir ül ke dir. Gir di ği miz, gi re ce ği miz bir li ğin için de ik ti sa dî ve si ya sî ba kım dan ra kip olan ül ke ler var dır, bun la rın he sa ba ka tıl ma sı ge rek -
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
mek te dir. Ni ha yet, Tür ki ye şu an da ik ti sa dî ve as ke rî ba kım dan Av ru pa Bir li ği’ne gö re as lın da da ha avan taj lı it ti fak lar için de dir: Ba tı Av ru pa bir li ği nin içi ne gir di ği niz za man en önem li si kül tü rel so run la rı mız ola cak tır, kül tü rel so run la rın hal li di ye bir şey söz ko nu su de ğil dir, böy le bir şey dü şü nü le mez, ya ni ka ra yo lu ya par gi bi, du yu ru ya par gi bi, te le fon ko mü ni kas yon şe be ke si ni ku rar gi bi, kül tü rel so run la rı hal let mek ten söz ede mez si niz. Ama şu ra sı çok açık ki, Tür ki ye kül tü rel ba kım dan anar şi için de ya şa yan bir ül ke dir, ya ni ta ri hî mi ra sı na sa hip de ğil dir, çev re yi kül tü rel bi linç le ko ru ma sis tem le ri ni ge liş ti re me miş tir ve asıl üze rin de du ru la cak ko nu, Türk kim li ği kül tü rel ba kım dan 20. yüz yıl da iyi çi zil miş bir por tre de ğil dir. Bu na ken di miz de ka rar ve re me mi şiz, ken di por tre mi zi de ta nı ya ma mak ta yız, bir bü yük bir li ğin içi ne gi rer ken ga li ba en çok üze rin de du ru la cak ko nu lar dan bi ri si bu dur. Tür ki ye ver gi top la ya ma yan bir ül ke dir, ya ni bü tün Ak de niz ül ke le ri, Kıb rıs, Yu na nis tan gi bi, “çok zen gin halk lı fa kir dev let ler den” bi ri dir. Ver gi top la ya ma yan bir dev let ya pı sı nın sa de ce tek nik ba kım dan de ğil, ide olo jik ba kım dan cid di çar pık lık lar için de ol du ğu açık tır. Bu ra da ver gi top la na ma ma sı, sa de ce ma li ye ci ta kı mı nın bil gi siz li ğin den, be ce rik siz li ğin den de ğil dir; bu ra da ide olo jik, si ya sî ba kım dan çar pık bir ya pı lan ma, po pü lizm var dır ve bu cid di bir dev le te ya kış ma mak ta dır, çün kü ver gi top la ya ma yan dev let, dev let vas fı na sa hip de ğil dir. Bu nun en uç ör ne ği Rus ya’dır. Ko mü nizm den kur tu lan ül ke ver gi top la ya mı yor, 500 mil yar do lar ka dar bir var lı ğın dı şa rı ya ka çı rıl dı ğı ve bu na ila ve ten her se ne 50 mil yar do la ra ya kın var lı ğın yurt dı şı na ka çı rıl dı ğı ile ri sü rü lü yor, he sap lar bu ci var da bir le şi yor. Son ra o dev let, ko ca Rus ya, onun-bu nun ka pı sın dan 10 mil yar do lar di le ne rek ha ka re te uğ ru yor du. Şim di pet rol ge lir le ri art tı ve ra hat la dı. Bu, ver gi top la ya ma ma nın en uç ör ne ği dir. Ta bii biz bu du rum da de ği liz. Ama hiç bir şe kil de de kal kın mış bir ma lî ya pı mız ol ma dı ğı açık. Öbür uç ta ki ya pı lar da çok tu haf tır: Ame ri ka Bir le şik Dev let le ri’nde ver gi ka çı rın ca ne olur bi li yor su nuz. Asa yiş ve ada le tin da ğı tı mı ba kı mın dan Tür ki ye, si ze çok gü lünç gel me sin ama, hiç de
139
140
AVRUPA VE BİZ
olum suz pu an ala cak bir ya pı da de ğil dir, bu nun üze rin de du ru nuz. Ge ril la sa va şı ka zan mış bir or du var. Et kin bir dış iliş ki le ri ör gü tü var. Ama asıl önem li si, et kin ve ra fi ne ça lış ma sı nı bi len bir po lis kuv ve ti yok tur, ver gi si ni top la ya ma yan bir dev let söz ko nu su dur ve bü tün bu me ka niz ma la rı nı ge liş ti rir ken de ken di ni or ta ya ko ya cak bir ya pı lan ma söz ko nu su de ğil dir, çün kü Tür ki ye’de ki İçiş le ri Ba kan lı ğı, im pa ra tor luk ta ki Da hi li ye Ne za re ti’nin sağ lam lı ğı na, du yar ga sı na sa hip de ğil dir. Bu ba kan lık, ıs rar ile me se le le ri öğ ren me me ye, tet kik yap ma ma ya, men sup la rı nı ye tiş tir me me ye de vam et mek te dir. Bu son de re ce ha zin ve in sa nı is yan et ti ren bir du rum. Ya ni bir ta kım adam lar es ki si ne na za ran da ha iyi ma aş alı yor; im kân lar ve ri li yor alt la rı na. Bu gü nün kay ma ka mı, dün kü kay ma ka mın sı kın tı la rı na ma ruz de ğil dir; bu gü nün kay ma ka mı, dün kü kay ma ka mın ih mal edil miş li ği ne ma ruz de ğil dir, tu tup en iyi burs lar la Av ru pa la ra li san öğ ren me ye da hi yol lu yo ruz ve bü rok ra si bu na rağ men is te ne ni ve re mi yor. İçiş le ri Ba kan lı ğı bu mem le ke tin coğ ra fî bi lin ci ne bi le sa hip de ğil dir, bu bir fa cia dır! İçiş le ri ıs lah edil me si ge re ken dev let te şek kül le ri nin ba şın da ge lir. Çün kü bu ra sı çok önem li bir dev let tir, çok kri tik bir böl ge de ya şa yan bir dev let tir ve ba zı me se le le ri ni çok bi linç li bir şe kil de hal let me si ge re kir. Ya ni eğer mem le ket te Fe ner’de ki pat rik ha ne nin Fa tih kay ma kam lı ğı na bağ lı ol du ğu nu söy le yen ses bu çev re ler den ge li yor sa, ora da üç ke re dü şün me niz ge re ki yor. Bu na rağ men bu ba kan lı ğın elin de et kin bir nü fus ha ri ta sı ol ma dı ğı da an la şı lı yor. Bu ra da her şey den ev vel, bir cid di yet yok tur; zi ra me se le, ba zı la rı nın söy le di ği gi bi fa şist ol mak la il gi li de ğil; bir ta kım gay ri cid di çev re le re so rar sa nız İçiş le ri Ba kan lı ğı ve iç ida re fa şist miş, so run ora dan ile ri ge li yor muş. Her şey den ev vel bü rok ra si nin ba zı şey le ri bil me si ge re kir. Bil gi edin me, sırf to ta li ter bas kı için de ğil, va tan da şa ka nun ve hu kuk uy gu la mak için de ge rek li dir. Bu mem le ket te her kes Türk tür, de mek bir şey ifa de et mi yor. “Ne mut lu Tür küm” de mek, Türk le rin mut lu uyu ma la rı ve tem bel lik yap ma la rı için söy len me miş! Evet Tür küz, ama ne ol du ğu mu zu da bil me miz ge re kir. Coğ ra fî ve ri le ri ni bil me yen bir ül ke ola bi lir mi? Bu nu siz yap ma dı ğı nız tak dir de, Thü bin gen At las
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
Gru bu ya par ve çok doğ ru da yap maz; onu da söy le ye lim. Me se lâ, Pe ter Al ford An drew İs tan bul Ede bi yat Fa kül te si An tro po lo ji bö lü mü nün dos ya la rı nı kul lan mış, ama on la rı ese rin de doğ ru dü rüst zik ret mi yor bi le. O kay na ğı, ya ni o dos ya la rı da ha ev vel baş ka la rı kul lan ma dı, o da bir so ru; ni ye o tip dos ya la rı baş ka la rı ha zır la ma dı, bun lar hep bir so ru dur. Bir ta kım şey le ri giz le mek le hiç bir şe yi hal le de mez si niz, açık ça bi lin me si ge re kir. Bu açık ça bil mek bir ta kım me se le le ri bi çim len dir mek için ge rek li dir, her hal de en çok üze rin de du rul ma sı ge re ken bu dur. Özet le söy le me miz ge re kir se, Av ru pa Bir li ği Tür ki ye için ta ri hî bir ol gu dur, çün kü, Tür ki ye do kuz asır dır bu Av ru pa dün ya sı ile iti şe ka kı şa çe ki şe rek, ba zen it ti fak ha lin de bir ara da ya şa mak ta dır. Bu ge liş mey le Tür ki ye’nin çok bü yük yer le re gi de ce ği ni kim se um ma sın, çün kü Av ru pa es ki yen bir dün ya dır, ken di ni üre te me yen bir dün ya dır, as lın da eği ti mi git tik çe ge ri li yor, eği tim de is te ni len ve ri le me mek te dir. Şu nu açık ça be lir te yim ki; ba zı Türk üni ver si te le ri nin ba zı şu be le ri, Av ru pa’da ki üni ver si te ler den çok da ha iyi dir. Av ru pa üni ver si te le ri nin hiç bir şe kil de İs ra il, Ame ri ka ve Ja pon ya ile mu ka ye se edi le me ye cek bir eği tim ya pı la rı var dır, ge ri li yor Av ru pa mi ra sı, da ha doğ ru su ana ne si ile ge çi ni yor, nü fu su ken di ni ye ni le ye mi yor, ken di ni üre te me yen bir top lum dan ge le cek te faz la şey ler bek le ye me yiz. Ama an la şı lan, bu dün ya nın dı şın da da ka la cak de ği liz, bun la ra gi rer ken de ba zı şey le rin üze rin de dur ma mız ge re ki yor.
Av ru pa Bir li ği’nin Ge le ce ği Av ru pa Bir li ği’nin için de çe kiş me ler ve çe liş ki ler var, gü ney kıs mıy la Ger ma nik blok de di ği miz ku ze yi ara sın da de rin ik ti sa dî fark lar var, de rin ta ri hî fark lar var, de rin alış kan lık fark la rı var, ya ni in san la rın de mok ra tik se çim ka lıp la rı, de ğer len dir me le ri, re ak si yon la rı bi le bir bi ri ni tut mu yor ve bun la rın ara sın da ni te lik far kı var. Ya ni, bir Al man İs kan di nav top lu muy la –ki bu na Hol lan da da da hil dir– İtal ya’nın ve İs pan ya’nın, hat ta Fran sa’nın ay nı çiz gi de ge liş me si ni bek le ye mez si niz. İkin ci si, bu dün ya için de po li ti ka fark la rı var dır, çün kü gü ne yi hiç il gi len dir me yen bir ko nu ku -
141
142
AVRUPA VE BİZ
zey için ha ya tî dir. Ma ale sef Al man ya Do ğu Av ru pa’ya, Or ta Av ru pa’ya doğ ru ge niş le mek is te yen bir si ya sî-ik ti sa dî güç tür. Tür ki ye ile de bu ko nu da ra kip tir as lın da. Bu da, bir li ğin için de ile ri de par ça lan ma la ra se bep ola cak tır. Ben şöy le gö rü yo rum: Çok ya kın bir ma zi de, ha ni bir Av ru pa Kon se yi var dı, biz de üye siy dik, bu gün bat tal bir ku ru luş ha li ne dö nüş müş tür. Bu Av ru pa Bir li ği de di ği miz ku ru lu şun için den de ik ti sa dî ba kım dan, iç ti maî kül tü rel ba kım dan bir bi ri ne ya kın olan grup öbür kü le ri terk ede rek şöy le bi raz yük se le cek ve ay rı bir grup laş ma ya muh te me len gi de cek tir. Yok sa o ka dar ro man tik ol ma ya lım, otuz dev let li bir Av ru pa’nın ol ma ya ca ğı nı her kes bi li yor. Bun la rın müş te rek dış po li ti ka la rı fa lan da yok tur, bu dün ya su ret-i ka tiy ye de en bü yük güç ha li ne ge le me ye cek tir. Çün kü ne Ame ri ka’nın, ne Uzak As ya’nın, hat ta ne kü çük İs ra il’in ken di ni nü fus ba kı mın dan ye ni le me ka pa si te si ne, kül tü rel ba kım dan ken di ni üret me ka bi li ye ti ne sa hip de ğil dir, ya kın ge le cek te bu ye te ne ği da ha da aza la cak tır. O yüz den bu gi bi bir lik le rin içi ne gir mek ge re kir; fa kat bun la ra faz la bağ lan ma ma lı, ya ni her an ba vu lu nu top la ma ya ha zır iç gü ve yi si du ru mun da gir me li si niz ki, bir kriz anın da evi ko lay ca terk ve ya ha ya tı nı za de vam ede bi le si niz. Bu gi bi bir lik te lik le re çok dik kat et mek ge re ki yor. Tür ki ye’de top lum sal ola rak da bu na dik kat et mek ge re ki yor, çün kü ma ale sef biz plan la ma yı çok sev me yiz. Ba zı şey le ri oto ma ti ğe bağ la ya rak, Av ru pa lı ol sak ne iyi olur, ev de ki kav ga lar bi le bi ter di ye dü şü nü rüz. Bu o ka dar ba sit bir iş de ğil dir, çok uzun bir sü reç tir ve renk li bir sü reç tir. Öy le bah se dil di ği gi bi bir dün ya da za ten yok tur. Hiç bir za man bir İs pan yol la bir İs veç li nin, bir İtal yan la bir İn gi li zin bir ta kım şey le ri müş te rek ol ma ya cak tır, müm kün de ğil dir. İş te ilk sı kın tı Ma as tricht Ant laş ma sı do la yı sıy la pa ra dan or ta ya çı kı yor. Böy le sı kı bir pa ra po li ti ka sı nı bun la rın hep si ta kip ede mez ler, bu nun ka ça mak la rı var dır her za man; he le he le Al man ya’nın ken di nü fuz böl ge si için is te di ği bir ta kım dev let çik le rin, mil let le rin bu bir lik için de prob lem ya rat ma dan bu lun ma sı müm kün de ğil dir. Çün kü is tik ba li olan bir yer de ğil dir, bir ke re sü rat le nü fus kay bet mek te dir. İç le rin de ki et nik meseleler so run çı ka rır.
AVRUPA İLE GEÇMİŞTE VE GELECEKTE SİYASÎ BÜTÜNLEŞME
Av ru pa Mev zu atı na Uyum Yüz bin ler ce say fa lık mev zu at, ki her gün ne re dey se bin ler ce si ve ya yüz ler ce si da ha ek le ni yor, bu nu çe vir mek için mü te ah hit fir ma la ra iha le ye ver di ler. Fa kat mü te ah hit fir ma lar mü ter cim le ri gök te ki me lek le rin ara sın dan ça ğır mı yor, bu mem le ke tin li san bi len le rin den bu la cak, on la rın da ne ol du ğu nu bi li yo ruz. Tür ki ye’de mü ter cim şu de mek tir: Za ma nın da ya ban cı okul lar dan bi rin de oku muş, ne den son ra muh te lif iş ler de ça lış mış, şim di emek li ol muş ca nı sı kı lan bir be ye fen di, ben ter cü me ya pa yım, di yor ve or ta da ki ter cü me le rin %90’ı ele alın maz va zi yet te. Biz bu ko nu da, bı ra kın Av ru pa ül ke le ri ni, İran’ın fer sah fer sah ge ri sin de yiz. Ya ni İran’da bi zim kin den çok da ha ka li fi ye, çok da ha cid di ve son de re ce de ka la ba lık, bi zim ki nin şöy le on mis li sa yı da bir mü ter cim or du su var, gö rü yor su nuz ya pı lan ter cü me ler den. Ba zen müş te rek çev ri len şey le ri alıp kar şı laş tı rı yo rum, on la rın ki çok da ha gü zel. Adam lar Fars ça bi li yor ve ya ban cı dil bi li yor. Şim di bu tip in san lar ge ne iş te bu şir ket ler ta ra fın dan is tih dam edi le cek ve ucu za is tih dam edi le cek. Kim onu kon trol ede cek? Ede me ye cek. Bü rok ra si miz ma ale sef, ha ta la ra “bu ra da bir çı kın tı var” di ye cek bir bü rok ra si de ğil. Bu gi bi so run lar ma ale sef ola cak; otuz se ne dir Av ru pa Bir li ği’ne gi re ce ğiz di yen mem le ket te doğ ru dü rüst ter cü me eği ti mi ya pıl ma dı, doğ ru dü rüst Ba tı eği ti mi ya pıl ma dı, Al man ya’yı, Fran sa’yı, Hol lan da’yı, Rus ya’yı, İn gil te re’yi öğ re te cek bir eği ti me gi ril me di. Me se lâ, otuz se ne ön ce Er me ni ASA LA ör gü tü dip lo mat öl dür me ye baş la dı, kriz bü yü dü ama, mem le ket te Er me ni tet kik le ri ku rul mu yor. Dü pe düz doğ ru dü rüst Ar me ne log fa lan ye tiş ti re cek sin; bu nu söy le di ği niz za man bo şu na ko nu şu yor su nuz. Dev let ha ya tın da ta bii uzun so luk lu dü şün me den, viz yo nun çok uza ğı na git me den ve bi raz ha yal pe rest ol ma dan ol mu yor. Ege men li ği miz den vaz ge çe bi lir mi yiz tar tış ma sı ya pı lı yor; ege men lik hak la rı nın kul la nı lı şı, kar şı lık lı vaz ge çiş fel se fî ve çok hu ku kî, de rin bir ko nu dur. Bu ra da tar tı şı lan bir me se le, hiç ni yet li ol ma dı ğın ve bil me di ğin hal de ka bul et ti ğin bir şey: Hey be lia da Ruh ban
143
144
AVRUPA VE BİZ
Oku lu’dur. “Ca nım, gir mek için açı ve re lim git sin.” O oku lu aç mak is ti yor san, böy le bir şe ye gön lün ya tı yor sa ve ina nı yor san aç. “Açı ve re lim de AB’ye gi re lim” di ye bak kal he sa bı ol maz. Çün kü za ten oku lu ka pa tır ken de na sıl ka pan dı ğı nın far kın da de ğil dik. Her kes fa şizm den ka pat tı ğı mı zı zan ne di yor ama alâ ka sı yok. Na sıl ka pan dı ğı nı bi li yor su nuz. Han kat la rın da pa ra için ku rul muş bir sü rü dü zen siz yük sek okul var dı: özel ga ze te ci lik, özel ec za cı lık... Mil let on la ra gi dip dip lo ma alı yor du. İş ay yu ka çık tı. Ana ya sa’da da açık mad de idi, “üni ver si te ler dev let eliy le ku ru lur” di ye. Bu açık hü küm kar şı sın da Ana ya sa Mah ke me si bu okul la rı ka pat tı. Ka pat tı ğı za man bü tün özel okul lar ka pa tıl dı; Ruh ban oku lu da özel okul ol du ğun dan ka pan dı. Ne onu ka pa tan hâ ki min, ne da va yı açan par ti nin böy le bir ama cı var dı; bel ki da va nın so nu na ka dar Hey be lia da’da ruh ban oku lu ol du ğun dan ha ber dar de ğil ler di. Ka pan dı git ti, bu se fer ha di bu nu ye ni den aça lım de yin ce, ba zı bü rok rat lar “Dur ba ka lım” de di ler. Ta bi i, böy le bir okul açı lın ca, ora ya hiç bir za man Rum ruh ban fa lan gel me ye cek; Rus ya’dan, Uk ray na’dan su ret-i ka tiy ye de kim se gel mez ora ya, çün kü müt hiş kü çüm sü yor lar, za ten ken di se mi ner le ri ni kur du lar. Kim se Ruh ban oku lu na, Hey be li’ye ço cuk yol la maz. Rus lar yet miş yıl lık ya ra la rı nı ken di açı la rın dan ka pat mak zo run da lar ve bu ne den le ra hib eği ti mi çok önem li. Kim ge lir bu ra ya? İs veç li ge lir, Al man ge lir, Or to doks lar var, her gün ha di se çı kar ora da, o çı kan ha di se le ri bi zim ki ler na sıl kar şı lar, onu da Al lah bi lir. Bun la rın hiç bi ri ni dü şün mü yo ruz. Di ğer yan dan Or to doks la rın so yu Gü ney Ame ri ka’da ar tı yor; de mek ki Gü ney Ame ri ka’da İs pan yol ca ko nu şan ra hip aday la rı İs tan bul’da oku ya bi lir, bu dü şü nül me si ge re ken müs bet bir yan.
VI I
Ta ri hî Sü reç İçe ri sin de Av ru pa ile İk ti sa dî Bü tün leş me So ru nu
Baş lan gı cın dan 19. As ra Ka dar Os man lı ik ti sa dî ta ri hi, ta ri hî sü reç için de Av ru pa ile ik ti sa dî bü tün leş me so ru nu nu kap sar. Baş ka bir adı da yok tur za ten, çün kü son üç as rın ik ti sa dî ta ri hi ne bir baş lık koy sak, bun dan da ha uy gu nu ola maz. İm pa ra tor lu ğun son üç asır da Av ru pa’dan baş ka bü tün le şe ce ği, ik ti sa dî ba kım dan ce bel le şe ce ği, bu na mü ma sil si ya sî, ida rî de ği şik lik ler ge çi re ce ği baş ka bir kuv vet de yok tur. Bu çok açık tır, çün kü Rö ne sans’tan iti ba ren ar tık dün ya eko no mi si ve ik ti sa dî ya pı sı Av ru pa’dan yön len di ril mek te dir; üre tim bu kı ta da yük sek se vi ye de dir ve Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda da üre ti min be lir gin bir özel li ği var dır ki; öy le zan ne dil di ği gi bi ik ti sa dî ba kım dan, ya ni sı naî ve ti ca rî ba kım dan ba zı mü es se se le ri ni ih mal et miş bir im pa ra tor luk gö rü nü mü de ğil dir; bu nun üze rin de da ha çok du ra bi li riz. Av ru pa’da özel lik le 18. ve 19. asır lar da bün ye de ği şik lik le ri var dır. Bü tün me se le, özel lik le 17. asır dan son ra, de ği şen Av ru pa
146
AVRUPA VE BİZ
dün ya sı nın ik ti sa dî sü reç le ri ne, ya ni üre tim ya pı sı na pa ra lel lik ku ra ma mak tır. As lın da, im pa ra tor lu ğun fab ri ka üre ti mi yok de ğil, bu ra da mü hen dis lik bil gi si yok de ğil, bu ra da ki üre tim or ga nik ener ji den anor ga nik ener ji ye hiç geç me miş, gi bi sin den bir so run söz ko nu su de ğil dir. Şu nu bil me li yiz; Tür ki ye ta ri hin de mü hen dis lik yet miş yıl da çık mı yor, bu tip okul ta rih bil gi le ri ni çı kart mak lâ zım ha fı za mız dan. Tür ki ye Cum hu ri ye ti ta ri hin de sos yal bi lim ler de iler le me var dır, ama bir top lum, mü hen dis li ği yet miş se ne de öğ ren mez, bu müm kün de ğil dir. Bu dal la rın hep si ana ne si olan mes lek ler dir. Âde ta İn gi liz çi mi gi bi dir.52 Ba zı dal la rın mem le ket te tu tun ma sı en az iki asır is ter. Eğer mo dern çağ la rın ge rek le ri ne ayak uy du ra bil miş bir or du var sa, bu ge le ne ği çok es ki bir ku rum ol ma sın dan ile ri ge lir. Onun üze rin de tar tı şıl maz. Hat ta, bir mem le ket te bü rok ra si de, me se lâ ev ra kın kay bol ma ma sı gi bi –in san lar bu nun far kın da de ğil ler, fa kat Tür ki ye’de ev rak kay bol mu yor– ya zı lan di lek çe le re ce vap ve ril me si gi bi –geç ve ya saç ma ce vap ve ri li yor ola bi lir, ama ve ri li yor– be lir gin alış kan lık lar yer leş miş se, bun lar bü rok ra si nin de kök lü bir ge le ne ği ol du ğu nu gös te rir. Bir leş miş Mil let ler üye si olan ül ke le rin bü yük ço ğun lu ğun da böy le hu ku kî bir ya pı ve ka nun dü ze ni yok tur; şa yet bu ra da var ise, bir ge le nek söz ko nu su dur. Şim di şöy le bir ge li şim üze rin de dur ma mız ge re ki yor. 1848’de Av ru pa’da Ma ca ris tan ba ğım sız lı ğı nı ilân et miş ve de miş ki: “Bun dan son ra Ma ca ris tan ay rı bir dev let tir ve bir cum hu ri yet tir, Avus tur ya ta cı na bağ lı de ğil dir, res mî di li miz de ar tık La tin ce de ğil, Ma car ca dır.” (Çün kü Avus tur ya ida re sin de iken res mî dil ola rak Al man ca yı de ğil, La tin ce yi kul la nı yor lar dı.) Ay nı dö nem için de kom şu bir mem le ket te, Po lon ya’da da Rus ya’ya kar şı ayak lan ma baş la mış tır. Po lon ya Kral lı ğı ar tık Rus ya’nın bir par ça sı ol ma ya cak di ye Po lon ya lı lar la Ma car lar kar şı lık lı yar dım laş ma için de dir, ya ni dün ya nın ar tık en ter nas yo na list bir dö ne me 52
Ame ri ka lı bir ye ni zen gin İn gil te re’de ki lord ar ka da şı nın çi mi ne sa hip ol mak is ti yor, Ame ri ka’da ki ik lim aşa ğı yu ka rı ya kın, ay nı çim to hum la rı gi di yor, o yet mi yor ay nı top rak ta şı tı lı yor ge mi ler le, ay nı bah çı van lar gi di yor; “Her şe yi yap tık da ha ne lâ zım?” di yor ar ka da şı na. Ce vap ge li yor: “Üç yüz se ne!”
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
gir di ği gö rü lü yor. Ge ri ci po li ti ka lar di ye ce ği miz, mo nar şist ler ve ih ti lâl le ri is te me yen dev let ler bir iş bir li ği için de dir. Avus tur ya, Rus ya ve Prus ya ara sın da ku ru lan “mu kad des li ga”yı ha tır la yın ve bun lar âde ta or tak bir po li ti ka ta kip et mek te dir ler; ya ni Av ru pa’nın her han gi bir ye rin de ki mil lî ayak lan ma ya kar şı bir lik te ha re ket ede ce ğiz di yor lar. Bu yüz den me se lâ, Avus tur ya ve Prus ya, Yu nan ayak lan ma sı nı des tek le me miş ler dir ve Rus ya Ça rı I. Ni ko la Yu nan ayak lan ma sı nı des tek le yen le rin ara sı na ka tıl dı ğı za man da Met ter nich ta ra fın dan kı nan mış ve ha ma kat la suç lan mış tır ve Rus ya ger çek ten de ha ma ka tı nın be de li ni öde miş tir. Os man lı nın hük mün de ki Yu nan lı lar ayak la nır sa, her hal de on lar dan iki-üç göm lek da ha öte de bir sos yal bün ye ye sa hip, mil lî eği ti mi nin ana hat la rı ta mam lan mış, mil lî ha ya tın esas la rı ku rul muş, dev let tec rü be si ve ge le ne ği olan Po lon ya lı lar la Ma car lar esa ret te otu ra cak de ğil di. Ni te kim 1830 ve 1848 ayak lan ma la rı bu nun bir so nu cu dur. 1849’da bun la rın hep si Avus tur ya-Rus ya kuv vet le ri ta ra fın dan püs kür tül müş tür, ama Avus tur ya bu kuv vet le ri bas tı ra ma mış tır. Rus ya’dan yar dım is te miş tir. Rus Ge ne ral Pas kie viç bun la rın hep si ni püs kürt müş tür ve bü tün ayak la nan mil let ler den, Ku zey İtal yan, Po lon ya ve Ma ca ris tan bir lik le ri an cak ba zı yer le re sı ğı na bil miş tir. Bir kıs mı İn gil te re’ye, ama asıl bü yük kit le ka pı kom şu su olan Os man lı İm pa ra tor lu ğu’na sı ğın mış tır. Os man lı İm pa ra tor lu ğu, Av ru pa ile Av ru pa’nın stan dart la rı için de bir ça tış ma ya gir mek te dir. Rus ya ve Avus tur ya “Mül te ci le ri ge ri ve ri niz” di yor; Os man lı “Ha yır ver mi yo ruz” di yor. Bu “Ver mi yo ruz” tav rı nı Fran sa ve İn gil te re des tek li yor, al kış lı yor. Ge len in san lar çok kı sa za man da bu va ta na sı ğı nı yor lar ve iç le rin de çok önem li Po lon ya lı ve Ma car al bay ve ge ne ral ler asıl ad la rı nı de ğiş ti ri yor, din de ğiş ti ri yor lar. İş te me se lâ, Kons tan tin Bor cezs ki, “Mus ta fa Ce la led din” adı nı alı yor. Bu zat son ra pa şa olu yor. Ka ra dağ mu ha re be sin de ge ne ral rüt be si ile şe hit dü şü yor. Bu nun to ru nu Nâ zım Hik met. Di ğer bi ri, Al bay Kol ci ezs ki “Se fer Pa şa” olu yor; Çay kovs ki di ye bir al bay “Sa dık Rı fat Pa şa” olu yor. Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda Ka zak alay la rı nı teş kil edi yor ve bu alay la rın as ker le ri Hı ris ti yan ve Müs lü man ol du ğu için de ala yın
147
148
AVRUPA VE BİZ
bay ra ğı nın üze rin de haç la hi lâl yan ya na dır. Ha ya tı mız bir den bi re de ğiş me ye baş lı yor. İs tan bul’un ki bar mu hit le rin de ka dın lı er kek li su are ler, zi ya ret ler, mü na se bet ler olu şu yor. Çün kü ka çan in san lar Müs lü man ol muş lar dır, ama tarz-ı ha yat la rı iti ba riy le İs tan bul’un Müs lü man mu hi tin de ki ya şa mı be nim se me le ri müm kün de ğil dir ve ken di ül ke le rin de ki ya şa mı bu ra ya ge tir miş ler dir. Bir den bi re Tan zi mat re form la rı Bo ğa zi çi se fa la rın da, ko ru lar ve kır lar da ki pik nik ler de ve ge zin ti ler de, Be yoğ lu’nda ki ki tap çı lar da ka dın er kek soh bet le riy le, ti yat ro ve mu si ki se ans la rıy la bu ye ni züm re ara cı lı ğıy la ken di ni his set tir mek te dir. Ya şam de ğiş mek te dir, da ha önem li si 19. yüz yıl da bir sa lon ge le ne ği çık mış tır. Bu Mı sır lı la rin kin den fark lı dır. Bu sa lon ge le ne ği nin ba şın da bir ta kım ha nım lar yer al mak ta dır. Bun lar dan me se lâ Şa i re Ni gâr Ha nım, Ma car Sü ley man Pa şa’nın kı zı dır. Bu önem li olay (mül te ci ler ola yı), Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun or du la rı nı, tek no lo ji si ni ve ida re ha ya tı nı re for me et me ye yar dım cı ol mak ta dır; ar tık ma aş la tu tu lan es ki ma ce ra pe rest in san la rın ye ri ne ye ni le ri or ta ya çık mak ta dır. Bu ye ni ler, kal ben bu dev le te ve mil le te bağ lı olan in san lar dır; ye ni va tan ve ye ni mil let le ri nin ku ru cu lu ğu na ka tıl mak ta dır lar. Sö zü nü et ti ğim Mus ta fa Ce la led din Pa şa, Les Turcs anciens et modernes (1869) ad lı ki tap ta Türk mil li yet çi li ği ni ye ni bir ba kış la ele al mak ta dır ve bu 19. yüz yıl da çağ daş an lam da, ve söy le mek te mah zur yok, et nik ırk çı an lam da bir Türk mil li yet çi li ği nin ilk el ki ta bı dır. Onun oğ lu olan Fe rik En ver Pa şa da ben zer eser ler yaz mış tır. To ru nu Ce li le Ha nım’dır, to ru nu nun oğ lu da Nâ zım Hik met’tir. 1900 yı lı na gel di ği miz za man İs tan bul batılılaşan, Ba tı ha ya tı na en teg re bir üst sı nı fa sa hip tir. Bu ola yın öbür ya nı üze rin de de dur mak ge re kir: Rus ya ile baş la yan ger gin leş me, dev le ti 1853’te Si nop fa cia sı de di ği miz, Ami ral Na hi mov’un bas kı nıy la fi lo nun yok edil me si ola yı na sü rük le miş ve 1853 Ka sı mı’nın otu zun cu gü nü ce re yan eden bu olay dan son ra Dev let-i Aliy ye, Rus ya’ya harp ilân et miş tir. Men çi kov’un teh dit le ri ve Si nop fa cia sı üze ri ne İn gil te re ve Fran sa Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nu des tek le dik le ri için, Mart 1854’te on lar da Rus ya’ya harp ilân et miş ler dir. Mo dern le şen Türk or du su Si lis tre mü da fa -
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
ası nı bü yük ba şa rıy la yü rüt müş tür (Na mık Ke mal’in Vatan yahut Silistre ad lı pi ye si bu ola yı yan sı tır). Ye ni çe ri li ğin kal dı rıl ma sın dan be ri re form la rı ta mam la ya ma yan ve Av ru pa ta ra fın dan ilk an da kü çüm se nen Türk kı ta la rı, Kı rım’ın Göz le ve li ma nın da ka ra ya çı ka rak şeh ri iş gal ve fet het miş ler dir. 17 Şu bat 1855’te ki çı kar ma ile, 1783 yı lın dan be ri Türk or du la rı nın ilk de fa kay bo lan bu va ta na adım at ma la rıy la da şevk ve gay ret gel miş, İs lâm dün ya sın da ye ni bir Tür ki ye ima jı or ta ya çık mış tır ve bu olay ta bii Rus ya’da çok bü yük sar sın tı la ra ne den ol muş tur. Ar dın dan, Şu bat 1856’da müt te fik kuv vet ler le bir lik te Si vas to pol’un (Ak yar) tek rar alın ma sı bu ge li şi mi de vam et tir mek te dir. Bu ra da, Ba tı ile bü tün leş me nin çok önem li bir saf ha sı rol oy na mak ta dır. İs tan bul’a, Ku zey İtal ya’dan, Fran sa’dan, İn gil te re’den bir lik ler ge li yor, genç as ker ler ge mi ler le Kı rım’a gi di yor bu in san lar ya sa kat dö nü yor ya da dön mü yor. İlk de fa dır ki Müs lü man lar bir ta kım genç Frenk le rin (!) ken di le riy le bir lik te kol ko la, omuz omu za “Mos kof”la çar pış tı ğı nı ve ha yat la rı nı ver di ği ni gö rü yor lar; do la yı sıy la ima jı mız da ki “gâ vur” ve Ba tı lı de ğiş me ye baş lı yor ve 1856 Pa ris Kon gre si’nde Ba tı’yla bü tün leş me ko nu sun da ve ri len bir ta kım ta viz le rin ide olo jik ve his sî te me li nin de oluş tu ğu nu gör mek te yiz. Kim se bu ra da bir kaç pa şa nın se fa ret le re ya ran mak için bir ta kım ta viz ler de bu lun du ğu nu ve hı ya net et ti ği ni dü şün me sin, or tam çok ha zır dır. İkin ci si, mo dern le şen, mo dern leş me si ni ta mam la yan Os man lı İm pa ra tor lu ğu, o ta rih te ar tık % 60’ı iti ba riy le Hı ris ti yan dev let le rin hük mü al tın da ya şa yan İs lâm nü fu su için ye ni bir ümit ka pı sı ha li ne dö nü şü yor. O ta rih ten son ra Kı rım’da, uzak Ka zan’da, Si bir ya’da bir müd det son ra iş gal edi le cek Or ta As ya han lık la rın da, Kaf kas’ta (çün kü ay nı yıl lar da Şeyh Şa mil ayak lan ma ya baş la mış tır), ni ha yet Hol lan da ida re sin de ki En do nez ya’da; İn gi liz ida re sin de bir im pa ra tor luk ola rak Bri tan ya’ya il hak edi len Hin dis tan kı ta sın da or ta ya bir Türk Ha li fe Sul ta nı, bir Türk dev le ti ima jı çık mak ta dır, bu çok önem li ve unu tul ma ma sı ge re ken bir nok ta dır. Ya ni Ba tı’yla bü tün leş me saf ha la rın da bir ta kım ta viz ler ve ril me si ya nın da, ye ni bir imaj, ye ni bir dün ya or ta ya çık tı ğı da açık tır.
149
150
AVRUPA VE BİZ
Pa ris’te top la nan kon gre de bi lin di ği gi bi Os man lı azın lık la rı na ye ni hak lar ve ril me si te mi nat al tı na alın mış tır ve ar dın dan da ve ril miş tir. Bu yıl lar da ar tık im pa ra tor lu ğun köy le rin de çok ça alı nan izin ler le ki li se le rin ta mir edil di ği ni ve ye ni le ri nin ya pıl dı ğı nı gö rü yor su nuz. Bu lun du ğu nuz şe hir le rin to poğ raf ya sı nı bir göz den ge çi ri niz, ca mi ler den da ha bü yük ki li se le rin ya pıl dı ğı nı gö rür sü nüz, me se lâ Or ta Ana do lu’da Siv ri hi sar’a gi din gö rür sü nüz, Bur sa’ya gi din gö rür sü nüz, bü yük ki li se ya pı la rı hep Pa ris Kon gre si’nden son ra ilân edi len Is la hat Fer ma nı ile or ta ya çık mış tır. Dev le tin ida re sin de baş la yan bir eği li me dik kat ede lim: Gay ri müs lim mil let ler den alı nan me mur sa yı sı gö rü lür de re ce de art mak ta dır. Me se lâ, Er me ni le rin ara sın da Dad yan, Düz yan, Ser ver yan, Bal yan gi bi bir ta kım va ro lan ami ra ha ne dan la rı na ye ni le ri ila ve edi lir. Bun la rın için den va li ler, bü yü kel çi ler, hat ta ba kan lar ve müs te şar lar çık mak ta dır. Ar tin Dad yan Pa şa, Ha ri ci ye Ne za re ti müs te şa rı ola rak dev le te otuz yıl hiz met et miş tir, ay nı şey Fe ner li Rum bey le ri için söz ko nu su dur. Dev le ti mi zin Lon dra’da ki bü yü kel çi si Kos ta ki Mu su rus Pa şa otuz se ne ora da kal mış tır, yet miş yı la ya kın im pa ra tor lu ğun ba şın da bu lu nan Kra li çe Vic to ri a’nın, âde ta genç kra li çe lik ten bü yü kan ne ola na ka dar, Lon dra’da gö zü nün önün den hiç kay bol ma yan ve çok sev di ği bi ri var sa, o da Türk bü yü kel çi si Mu su rus Pa şa’dır. Vic to ri a’nın il ti fat et ti ği el çi lik le rin ba şın da bi zim bü yü kel çi lik te ki ba lo lar ge li yor; Mu su rus Pa şa, Fe ner li bir Rum be yidir fa kat ka tiy yen Hellen mil li yet çi si de ğil di. Os man lı İm pa ra tor lu ğu 1856’dan iti ba ren, Ba tı’nın ar tık bir par ça sı, bir üye si ol ma du ru mun da dır. Bu nun ne gi bi so mut gö rü nüm le ri var? Me se lâ bir ör nek; bir ta kım genç ler Rus ya’dan, Hin dis tan’dan, Ca va’dan ge li yor, bu ra da oku yor lar. Son ra Os man lı pa sa por tu ve ri li yor ken di le ri ne ve bun lar ül ke le ri ne dön dük le ri za man, ma hal li ma kam lar bun la ra çok ezi yet ede mi yor lar; çün kü bun lar bir Av ru pa dev le ti nin te baa sı ola rak be lir li bir do ku nul maz lık sa hi bi dir. Do la yı sıy la, en çok sü rü lüp atı la bi li yor lar. Me se lâ, Hol lan da ida re si nin aley hin de ça lış mış Ca va lı bir Müs lü man mü nev ver, Os man lı ol du ğu için ne faz la hap se di le bi li yor ne de ağır bir ce za ya uğ ru yor, bel ki sür gü ne gi di yor, ya ni bi zim ho şu mu za
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
git me yen ka pi tü las yon la rın mü te ka bi li de bir öl çü de ora da iş li yor; çün kü Os man lı İm pa ra tor lu ğu 1856 Pa ris Ba rı şı’yla Av ru pa Kon ser ti’ nin üye si ol muş tur. Ba tı ile Tür ki ye top rak la rı ara sın da ki kül tü rel ve ik ti sa dî iliş ki ler şüp he siz Haç lı Se fer le ri’nden baş lar. Haç lı lar Or ta do ğu dün ya sı nın ve bu gün kü Tür ki ye’nin be lir gin bö lüm le ri ne 12. as rın so nun da yer leş miş ler, Ur fa’da bir kont luk kur muş lar dır ki bu aşa ğı yu ka rı bu gün kü Ur fa’nın be lir li bir bö lü mü nü içi ne alan bir top rak tır. An tak ya’da bir prens lik kur muş lar dır ve ni ha yet Ku düs’te bir kral lık teş kil et miş ler dir; bu da aşa ğı yu ka rı bu gün kü İs ra il’in top rak la rı nı, kıs men de Ba tı Şe ri a’yı içi ne alır. Okul ki tap la rın da tek rar la nan, Haç lı lar Do ğu’da İs lâm me de ni ye ti nin üs tün ni te lik le ri ni öğ re ne rek ge ri dön müş ler ve Av ru pa’da müt hiş bir me de nî de ği şik lik mey da na gel miş tir, gö rü şü tet ki ka ta da yan ma yan, ucuz bir hü küm dür. Tür ki ye’de ta rih çi lik te çok şey “ol sa ol sa” me to duy la ka le me alı nır; hal bu ki ta rih te “ol sa ol sa” de ğil, ol muş olan önem li dir ve olan lar da ço ğu za man “ol sa ol sa”yla ça tı şır, çün kü in sa noğ lu man tı kî bir mah lûk ol mak la bir lik te ay nı za man da man tık sız dır da ve ya şa mı mız da onun için kim ye vî bir re ak si yo na ve ya kim ya ele ment le ri nin bir bi riy le olan ka çı nıl maz il gi ve dü ze ni ne uy mu yor; çok bü yük ters lik ler mey da na ge li yor. Mat riks dol du ra rak ta rih yaz mak müm kün ol mu yor. Haç lı la rın Şark’ta ki ha ya tı nı, İs ra il li ta rih çi Jos hu a Pra wer çok iyi in ce le di.53 Bun lar hiç bir şey öğ ren mi yor lar Şark’ta; gi yim le ri de ğiş mi yor, te miz lik alış kan lık la rı de ğiş mi yor, ye mek, hat ta dil öğ ren mi yor lar. Ha yat la rı gel dik le ri gi bi de vam edi yor, ken di feo dal ni zam la rı nı ge ti rip yer leş ti ri yor lar, ken di ki li se hi ye rar şi le ri ay nen ka lı yor; Do ğu lu Hı ris ti yan lar la, Ya hu di ler le, Müs lü man lar la ara la rı kö tü. Ço cuk la rı nı okut mak is te dik le ri za man ka tiy yen o dev re gö re mü kem mel olan Şark med re se le rin de de ğil, ge ne Av ru pa’ya yol la tıp oku tu yor lar ve bu ra dan gel dik le ri gi bi gi di yor lar. Bu önem li; zi ra, Ba tı Av ru pa’nın bar bar zih ni yet ve ya şa mın da ba zı mü es se 53
Jos hu a Pra wer, The Crusaders, Kingdom-European Colonialism in the Middle Ages, Phoe nix Press, Lon dra, 2001.
151
152
AVRUPA VE BİZ
se le re kıs kanç lık la sa hip çı kı lır ve bun lar de ğiş mez, bu nu kim se ak lın dan çı kar ma sın. Ba tı dün ya sı bu gün de ay nı şe kil de bir di ren ce sa hip tir, ka bi le ya pı sı nı –o da kıs men– iki şey de ğiş ti re bil miş tir: Bi rin ci si, Ro ma İm pa ra tor lu ğu’dur, çün kü bu ül ke le ri Ro ma fet het ti ve Ro ma me de ni ye ti ta ri he aç tı, ya ni Ro ma lı la rın ka yıt la rıy la ve iş ga liy le biz Ba tı Av ru pa’yı ta nı dık; on dan ev vel bu ra sı ta ri hön ce si çağ lar dır. Ro ma kül tü rü bu ra yı sı nır lı öl çü de de ğiş tir di. İkin ci de ği şik lik de bu dün ya yı et ki le yen Ame ri ka’dır, bu nun çok kim se üze rin de dur maz ama 20. yüz yıl da, bil has sa İkin ci Ci han Har bi’nden son ra bu ra ya gi ren Ame ri kan kül tü rü dür. Çok ça bah se dil di ği gi bi, sa de ce Co ca Co la ve blu e je an kül tü rü de de ğil dir; mu ha se be dir, iş let me dir, has ta ne dir, mü hen dis lik tir, hat ta üni ver si te sis tem le ri dir. Fa kat şu nu iti raf et mek lâ zım ki, Ame ri ka’nın üni ver si te üze rin de et ki si çok sı nır lı dır ve Uzak Do ğu ve Or ta do ğu ile kı yas la dı ğı nız za man, Av ru pa’da ki Ame ri kan et ki si as lın da çok sı nır lı dır. Do la yı sıy la kar şı mız da de ğiş me ye mü sa it ol ma yan, kül tü rel alış ve ri şe ha zır lık sız bir ca mi a var dır. Bu nu Av ru pa ile en teg ras yo na gi rer ken göz önün de bu lun dur ma nız ge re kir. “Ora da iki mil yon iş çi miz var, kül tü rel alış ve riş yo luy la Av ru pa lı lar la iç içe gi rer ler, çok da iyi olur, biz de öğ re ni riz, on lar da öğ re nir ler” gi bi yü zey sel göz lem ler le o top lum lar la Türk ler ara sın da bir kül tü rel kay naş ma nın çok ça buk vu ku a ge le ce ği ni dü şün me mek ge re kir; çün kü kar şı mız da inat çı bir top lum sal ya pı var dır. Bu nu dik ka te al dı ğı nız tak dir de Av ru pa ile iliş ki le ri niz de da ha sağ lık lı ka rar ve rir si niz. 1960’ta in san la rı mız Al man ya’ya git ti ler. Bu gün üçün cü ne sil ye tiş kin va tan daş ol muş, dör dün cü nes le gi di li yor ve da ha hâ lâ iki top lum kay naş mış de ğil ve şim di Al man ya’da ki Türk ler ne di yor bi li yor mu su nuz? “Va tan dan kop tuk, bi zi is te mi yor lar ar tık, Al man cı ol duk; bu ra da da Al man lar la kay naş ma ya ni ye ti miz yok, si zin de yok. Biz si zin top lu mu nuz dan de ği liz, si ze pa ra lel bir top lum ol duk” di yor lar. Pa ra lel top lum dan söz edi li yor; ya ni ora da ça lı şa cak, üre te cek; çar şı da ki, pa zar da ki ma lı müm kün mer te be alıp tü ke te cek, ama hiç bir şe kil de o top lum la faz la bağ daş ma ya ni ye ti yok. Al man lar bu de yim den deh şe te dü şü yor lar, ama bu
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
“pa ra lel top lum ola yı” bir ger çek. Türk top lu mu nun bu ger çe ği ni sa de ce so kak ta ki iş çi ara sın da de ğil, oku muş yaz mış ço cuk la rın ara sın da da gö rü yor su nuz. Bu öğ ren ci ler bir grup teş kil edi yor lar me se lâ, ana va ta nı da ha ya kın dan ta nı ya lım di ye bu ra la rı zi ya re te ge li yor lar. Me se lâ, üni ver si te ler de oku yan Türk genç le ri kış or ta sın da bu ra ya ge li yor, bi zim ders le re gi rip din li yor lar. Göz lem le ri miz pek iç açı cı de ğil; Al man ya’da otu ran la rın için de Ve ne dik’i, Pa ris’i an cak bir kaç ki şi gör müş, ama ora lar da eği tim gö ren he men hiç yok. Ya ni bun lar Av ru pa’yla bü tün le şe me miş ler, fa kat ora da ol mak ni ye tin de ler. İş te Tür ki ye’nin bu ra da ya pa ca ğı bir şey var: O in san la rı Av ru pa lı Türk ola rak ye tiş tir mek. Bu nu yap tı ğı tak dir de hem ken di si ne da ha çok bağ lar, hem de Av ru pa’nın bir bö lü mün de ki ye rel lik kar şı sın da sar sıl mak tan kur ta rır sa nız, Türk lü ğe da ha ya rar lı in san lar ve ay dın lar çı kar. Os man lı İm pa ra tor lu ğu Ba tı’ya doğ ru bü yü yen bir im pa ra tor luk tur ve da ha 15. as ra, ya ni 1400’le re gi rer ken bu dev let ne bir Ana do lu, ne de bir Or ta do ğu dev le ti dir; Ana do lu dev le ti bi le de ğil dir, doğ ru dan doğ ru ya bir Bal kan im pa ra tor lu ğu dur. Bu nun üze rin de dur mak ge re ki yor; Bal kan im pa ra tor lu ğu olu şu muz do la yı sıy la da biz Ti mur is ti lâ sın dan çok ko lay ya ka yı kur tar mı şız dır; çün kü Ti mur’un ya kıp yı ka bil di ği Or ta Ana do lu’dur, Do ğu Ana do lu’dur. Ora da ki si ya sî ya pı yı, Türk men le ri da ğıt mış, bi zim hâ ki mi ye ti mi zi par ça la mış tır, ama Bal kan lar’a hiç bir şe kil de te sir ede me di ği için dev let ken di si ni çok kı sa za man da der le yip to par la ya bil miş ve fü tu ha ta de vam ede bil miş tir. Do la yı sıy la, bu bir Ru me li im pa ra tor lu ğu dur ve bu nun ni te li ği de bir an lam da Ro ma İm pa ra tor lu ğu’dur. Za ten dev let ken di ni o ad la anı yor ba şın dan be ri, mi ra sı na sa hip ol mak is te di ği Ro ma İm pa ra tor lu ğu’nun adıy la “Rum” di ye tak dim eder ken di ni (İk lim-i Rum vs.). İlk Ro ma pa gan, ikin ci si Hı ris ti yan, üçün cü sü Müs lü man Ro ma İm pa ra tor lu ğu’dur. Bu dev le tin Av ru pa ile olan ik ti sa dî iliş ki le ri son de re ce kuv vet li dir. Çün kü yap tı ğı mız üre ti mi sat tı ğı mız bi rin ci nok ta Garb’dır; Şark’tan ge len mal la rı de po la yıp nak let ti ği miz bi rin ci nok ta ge ne Garb’dır ve ba zı önem li mal ze me yi de ge ne Garb’dan alı yo ruz, özel lik le sa na yi de ve bil has sa as ke rî tek no lo -
153
154
AVRUPA VE BİZ
ji de ki ih ti yaç la rı mı zı ta ma mıy la ora dan kar şı lı yo ruz ve bu nun için be lir li im ti yaz lar ve ri yo ruz, bu ka çı nıl maz dır. 1517’de Ya vuz Sul tan Se lim Mı sır’ı al dı ğı va kit, ora da ki Ak de niz li tüc car la rın bir kon so lo su var dı; bu na Consulato del Mare de nir di, kon so los lar ti ca rî tem sil ci ler dir. Mı sır’da ki Consulato del Mare bir Ka ta lan dı; ken di si ne Mem luk sul tan la rı nın ver di ği im ti yaz ve mü sa ade le ri Ya vuz Se lim’e gös ter di, hü küm dar da ol du ğu gi bi tas dik et ti. 1536’da Ka nu ni Sü ley man dev rin de, Avus tur ya ve İs pan ya Habs burg la rı’nın, ya ni bü tün Av ru pa’nın kar şı sın da Fran sa bi zim müt te fi ki miz ol du ğu için ken di le ri ne ge çi ci bir ti ca rî konsesyon ve ril di, bu 1569’da ye ni len di ve de vam lı lık ka zan dı. 1580’de ay nı im ti yaz lar İn gil te re’ye ve ril di, çün kü İs pan ya ve Avus tur ya blo ku nun, Al man İm pa ra tor lu ğu’nun kar şı sın day dı lar. Ni ha yet 1612’de ay nı ge rek çe, ay nı si ya set ve dip lo ma siy le bu hak lar Hol lan da’ya ve ril di. Çok önem li bir olay söz ko nu su dur: Os man lı İm pa ra tor lu ğu ev ve lâ si ya sî ba kım dan, ikin ci ola rak ba zı ham mad de le rin kul la nı mı ba kı mın dan ve üçün cü sü de ba zı mal la rın sev kı ya tı ba kı mın dan be lir li Av ru pa ül ke le ri ne ti ca rî im ti yaz ve hak lar ver mek te dir. Bu ra da ki ka lıp lar es ki Bi zans’a da uy gun dur; ver gi ler ge nel lik le kırk ta bir esa sı na, ya ni %2,5’e is ti nat et mek te dir. Ba zı ah vâl de bun lar %10’a çı kar tıl mak ta, ba zı ah vâl de de hiç bir mal sa tıl ma mak ta dır, ya ni kla sik Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda çı kı şı ya sak mal sa yı sı gi ri şi ya sak mal dan çok tur. Bun lar stra te jik mal lar dır; ge mi üre ti mi ne, ge mi ci li ğe yö ne lik mal ze me nin, ba ru ta, si lâh üre ti mi ne yö ne lik mal ze me nin, ham mad de nin, me se lâ tif tik ve ke çe nin ih ra cı ya sak tır. Bu ya sak, ge mi ke res te si ni, ba zı ma den le ri kap sar; ama ku maş ve de ri sa tı mı için hiç bir za man ay nı şey söz ko nu su de ğil dir ve bu ge lir ge ti rir; hiç bir za man için ta hıl sa tı mı teş vik edil mez, çün kü kıt ve stra te jik bir mal dır, ba zı yi ye cek ler de bu öl çü nün içe ri sin de dir. Dev le tin için de, hi ma ye al tın da ki ba zı dev let ler ti ca rî teş vik gör mek te dir. Bun lar dan bi ri, bu gün Hır va tis tan’a bağ lı olan Dub rov nik’tir. Ad ri ya tik kı yı sın da ga yet sem pa tik ve Ve ne dik mo de li üze ri ne ku rul muş bir Hır vat şeh ri dir, tüc car dır. Me se lâ, Dub rov nik ge mi le ri nin sey rü se fe ri son de re ce teş vik gö rür, çün kü bu sa -
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
ye de Os man lı İm pa ra tor lu ğu, Ve ne dik ve Ce no va’ya kar şı bir den ge ya rat mak ta dır, bu en önem li un sur dur. Ak de niz ti ca re tin de bir kuv ve ti öbü rü ne kar şı kul la na rak kuv ve ti eli niz de tut muş olur su nuz. Bü tün bu öl çüm le rin içe ri sin de, Ba tı ile te mas lar bir yer de ay nı sis te min içi ne gi re cek tir. Ne za man? 1699 Kar lof ça Ant laş ma sı ile. O vak te ka dar Os man lı İm pa ra tor lu ğu bi riy le bir ak de gir di ği va kit, tek ta raf lı bir ahit na me ve ri yor. Ya ni bir mu ahe de tek ni ği söz ko nu su de ğil, si zin le sulh yap tım, se nin ge mi le ri ne izin ver dim do laş sın lar vs. Bu usul tek ta raf lı im ti yaz bah si ha lin de bir ahit na me dir. 1699’da ise, ma hi yet ar tık de ğiş mek te dir. Os man lı İm pa ra tor lu ğu mil let le ra ra sı dip lo ma si sis te mi ne gir mek te dir, kar şı lık lı kon trat söz ko nu su dur ve bu nu da ta yin eden ar tık ne Hı ris ti yan, ne de İs lâm hu ku ku dur. La ik Ro ma hu ku ku nun pren sip le ri dir, Hu go Gro ti us’un de lure Belli ac Pacis, Savaş ve Barış Hukuku ad lı ese rin de va’zet ti ği hu sus lar; doğ ru dan doğ ru ya Ro ma hu kuk sis te mi pren sip le ri, mü es se se le ri üze rin de ge li şen an laş ma lar dır ve bu na gö re ar tık Os man lı İm pa ra tor lu ğu el çi ka bul et ti ği za man bir ina yet le de ğil, fa kat doğ ru dan doğ ru ya ge len el çi nin sta tü sü nü bir dip lo ma tik mü te ka bi li yet sis te mi için de tas dik et mek te dir. Va kı a 1710’la ra ka dar ba zı ül ke le ri (Ve ne dik, Rus ya vs.) ge ne bu sta tü nün dı şın da tut muş tur; me se lâ, sa vaş ilân et ti ğin de Ve ne dik el çi si ni hap se der, Rus ya el çi si ni hap set miş tir (bi li yor su nuz bi ze ilk ge len de vam lı Rus el çi si Pyotr Tols toy’dur, bü yük ya zar Tols toy’un bü yük de de si dir). O, İs tan bul’a ge len ilk dai mî bü yü kel çi dir ve 1711 Prut sa va şın da onu Ye di ku le’de hap set tik; çok ça lış kan bir el çiy di, bir çok uzun ra por ya zar dı, her ra po ru yüz, yüz el li, iki yüz say fa ya zı yor; Rus bü rok ra si si nin özel li ği ni bi lir si niz de ğil mi? Sa de de ge le mez ler. Es ki de vir de, me se lâ, ban ka sis te mi ni ıs lah edi niz, de ni yor. Mer kez ban ka sı na sıl ku ru la cak bir ra por ya zı nız, di ye emir ve ri lir; baş lar lar, Sü mer ler de ve es ki Mı sır lı lar da ban ka var mıy mış, es ki Yu nan lı lar na sıl ya par mış, ta bii on dan son ra İtal yan şe hir le ri nin ban ka la rı üze ri ne yaz, on dan son ra İs viç re’de bu na sıl olu yor, Al man dü ka lık la rın da na sıl olu yor, Fran sız ban ka la rı na sıl, yaz. Bu na kar şı lık Os man lı ra por la rı çok kı sa dır, uzun söz edil mez.
155
156
AVRUPA VE BİZ
Canaletto, “Canale Grande”
18. yüz yıl dan iti ba ren Os man lı İm pa ra tor lu ğu bü yü kel çi yol la ma ya baş lı yor, va kı a her za man yol lu yor du, fa kat ar tık be lir gin bir sis tem da hi lin de yol la ma ya baş lı yor; hü küm dar la rın ve la de ti ve cü lu su teb rik edi li yor, da ha uzun an laş ma lar için yol lu yor ve ge len le re de be lir li mu afi yet ler ta nı yor. Me se lâ, otu ra cak la rı ye ri ko ru yor, sa tın al dık la rı do muz etin den, ta hıl dan, iç ki den re sim al mı yor, fı rın kur ma la rı na izin ve ri yor. Bu nok ta da Av ru pa ve As ya ta ri hi nin ay rı lık la rı or ta ya çık mak ta dır; Os man lı İm pa ra tor lu ğu da sis tem iti ba riy le Ba tı ile bü tün leş mek te dir. Mal lar be lir li güm rük nok ta la rı na ge li yor, ora dan da ğı lı yor; be lir li güm rük nok ta la rı na gi di yor, ora dan dı şa rı çı kı yor; bu ra da ya ban cı tüc car ol du ğu gi bi bi zim tüc car la rı mız da var. Av ru pa dı şın da bu me se le çok in ce len me yen bir şey dir. Os man lı ti ca ret ten an la maz, sö zü boş tur. Dı şa rı da bi zim bir sü rü tüc ca rı mız var dı. Tür kü var, Ru mu var, Sır pı var. Bun la rın çok il ginç ha yat la rı var; me se lâ, Ve ne dik’te bü yük ka na lın (Ca nale Gran de) et ra fın da; Al man la rın ha nı var (Fondaco dei Tedeschi); bir ta ra fın da Fondaco dei Turchi (Arap ça fin duk’tan ge li yor), ya ni Türk ha nı var. Türk ha nın da Os man lı tüc car lar mal la rıy la otu ru yor lar ve Ve ne dik’e mal alıp gö tü rü yor lar.
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
Hep si bu ra nın ada mı. Bir Ve ne dik tab lo su yok tur ki o asır da, mey dan da sa rık lı adam lar ge zi yor ol ma sın. Ba tı Av ru pa ül ke le riy le Türk ler ara sın da dip lo ma tik iliş ki için be lir li bir mü ba de le sis te mi var; el çi ler mü ba de le edi lir ken, o sı nı ra ge li yor, bi zim ki sı nı ra gi di yor; o bu ra ya ge li yor, bi zim ki ora ya gi di yor. 1648’den ev vel ki sis tem de bü yü kel çi ler çok fark lı kar şı la nır dı. Os man lı İm pa ra tor lu ğu’na ge len İran ve Avus tur ya el çi lik le ri çok mu tan tan bir şe kil de, bü yük ker van la rın ba şın da ge lir ler; ül ke ye gir dik le ri an, sı nır dan iti ba ren her şe hir bun la rı bes ler, bu nun için hu su sî ver gi alı nır, her ke se ne ik ram edi le cek bel li dir. Kaç ko yun ve ri le cek, kaç sı ğır ke si le cek; ne ka dar buğ day, ar pa ve ri le cek, on la rın kar şı lı ğı var dır. İran için de öy le dir, İran lı lar çok şa şa a lı he yet ler le ge lir ler, ta bii on lar da öy le kar şı la nır; me se lâ el çi Mir za ku lu Han, Ka nu ni dev rin de gel miş tir. Ken di si ni Üs kü dar’da kar şı la mak la mü kel lef olan vü ze ra dan Şem si Pa şa (ya ni ora da ca mii olan zat) onu ye ni çe ri bir li ğiy le kar şı lı yor; baş la rın da tüy lü kü lah la rıy la peyk ler de di ği miz al tın sır ma lı gi yim li mu tan tan bir he yet kar şı lı yor. Mir za ku lu Han alay edi yor; “Sul ta nım, ne dir bu?” di yor, “Ge lin ala yı mı?” Şem si Pa şa da, “Be li Sul ta nım,” di ye ce vap ve ri yor, “Çal dı ran’dan ge len ge li ni kar şı la rız!” Ay nı pro to kol, Al man İm pa ra tor lu ğu ya ni Avus tur ya için de söz ko nu su. İş te bü tün bu ku ral lar bir yer den son ra de ği şe cek tir ve 18. asır da, he le 1815 Vi ya na Kon gre si’nden son ra ye ni ku ral lar var dır, bü yü kel çi ler ne re de otu rur, na sıl kar şı la nır, bun la rın hep si bel li dir, tar tış ma lar bi ter. 17. as rın or ta sı na ka dar Av ru pa’da İtal yan dev let le ri ya ni Ve ne dik li ler, Tos ka na lı lar, Pa pa lık tem sil ci lik le ri ha riç, dip lo ma tik tem sil, dip lo ma tik ay rı ca lık, dip lo ma tik mü za ke rat usul le ri tes pit edil me miş ti (biz de, Türk ha ri ci ye si geç ku rul muş tur, di yor lar; biz ilk de fa 18. asır da dai mî bü yü kel çi yol la dık. Öbür ta ra fın du ru mu da da ha iyi de ğil). 1815’ten son ra hiç şüp he yok ki Os man lı İm pa ra tor lu ğu bir sis te min için de dir, dip lo ma tik ve ik ti sa dî iliş ki ler ba kı mın dan ar tık be lir li ku ral la rın içe ri si ne ka pan mış tır; güm rük ver gi le ri an laş ma lar la be lir len miş tir; dip lo mat lar bir bir le riy le na sıl te mas ta ola cak tır, bü yü kel çi lik ler na sıl ku ru la cak tır; bun la rın mu afi yet le ri ne dir, kon so los luk lar ne dir, hep si tes pit edil miş -
157
158
AVRUPA VE BİZ
tir ve üze rin de önem le du rul ma lı dır, bü tün bu im ti yaz ve sta tü, biz zat tek ta raf lı ola rak Av ru pa dev let le ri ne ve ril miş de ğil dir. Me se lâ, biz de mek tep te şöy le oku tu lu yor: 1774 Kü çük Kay nar ca Ant laş ma sı ile Rus ya her yer de kon so los luk aça cak mış; evet ama, Os man lı da aça bi lir di ve de aç mış tır, ama bu nun üze rin de du rul mu yor. Os man lı ha ri ci ye lis te si ne bak tı ğı nız za man ka la ba lık bir kon so los luk lis te si yer alır; Rus ya’nın dok san kü sur yer de kon so los lu ğu var ama, Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun da otuz kü sur yer de var ve da ha da aç ma sı na da ma ni yok (Ba kü’de var, Gen ce’de var, Ba tum’da var, Tif lis’te var, Ode sa’da var, Kı rım’da iki yer de var, San Pe ters burg’da var, Ros tov’da var, Mos ko va’da var, Bu ha ra’da var, vs.). Bu ra da ki kon so los la rı mız da Rus la rın ki le re ben zer, on lar dan aşa ğı kal ma yan fa ali yet ler için de dir ler. Et raf ta ki Müs lü man la rı ör güt le me ye ve bi linç len dir me ye gay ret eden, Hi caz de mir yo lu için pa ra top la yan, mek tep kur dur tan, Pa nis lâ mizm adı na bir ta kım fa ali yet ler de bu lu nan bu me mur la rın bir kıs mı persona non grata ilân edi li yor, atı lı yor, ye ri ne da ha şe di di gi di yor. Bi na ena leyh ta ri hî ima jı çiz di ği miz za man, bü tün bun la ra çok dik kat et me miz ge re ki yor. Çok edil gen bir ta rih, bir za val lı üçün cü dün ya ül ke si ve ya çü rü yen Bi zans gi bi ar tık eli ni kal dı ra cak ha li ol ma yan bir son asır Türk dev le ti ta ri hi çiz mek ger çe ğe uy gun de ğil. Türk top lu mu nun, Türk dev le ti nin di na miz mi de vam et ti ği ne ve Türk ler ye ni asır la ra uy du ğu na gö re, uyum da ba zen za yıf lık lar olu yor, in ti bak sız lık lar olu yor ama baş ka un sur la ra ve za ma na bak mak ge rek. Va kı a o kon so los la rın ar ka sın da bü yük bir ti ca ret, bü yük bir en düs tri yok; ya ni o me mur lar ora da mal sa tan tüc car lar adı na da iş gör se iyi olur ama, na fi le bir bü rok ra si şe ma sı çi zil me sin. Av ru pa ile iliş ki ler de di ği miz za man, me se lâ im ti yaz lar ver miş sin ama, ay nı şey se nin için de söz ko nu su, ya ni sen de git, kul la nı la bi lir mu ka bil im ti ya zı kul lan. Yap tı ğı mız za man ol muş, yer ol muş, ya pa ma dı ğı mız da ol muş. Okul ki tap la rın da ve ba zı ki tap lar da, Os man lı çü rü yor, dü veli mu az za ma dev le ti pay la şı yor di ye bir ka te go ri de var dır. Dü vel-i mu az za ma de di ği dev let ler ara sı na Türk İm pa ra tor lu ğu da ka tıl dı.
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
Ta bii her bü yük dev le tin sö zü ay nı de re ce de geç mez, ba zı sı nın ki pek az ge çer. Bü yük dev let le rin sa yı la rı 19. yüz yı lın so nun da ye di dir. Bun la rı say ma ya geç me den ön ce, bun lar dan bi ri olan Avus tur ya bah si ni açık lı ğa ka vuş tu ra lım. Ma ri a The re sa ve II. Jo seph za ma nın da adı Mu kad des Ro ma-Ger men İm pa ra tor lu ğu idi; ya ni bu gün kü Avus tur ya ve bü tün Al man ya’dan olu şu yor du. İçin de prens lik ler ve ser best şe hir ler var dı; sa yı la rı üç yüz kü sur du. Bu ya pı yı ta nı mak lâ zım, bi zim mek tep ki tap la rın da mü te ma di yen bir Avus tur ya sö zü gi di yor, düş ma nı mız di ye; onun adı Avus tur ya de ğil, o Al man İm pa ra tor lu ğu’dur, ya ni Mu kad des Ro ma-Ger men İm pa ra tor lu ğu... Bu nu da Vol tai re çok gü zel ta rif et miş: “Bu ne mu kad des tir, ne Ro ma’dır, ne de im pa ra tor luk tur, bir alay Al man” de miş tir. Avus tur ya, bu im pa ra tor luk için de bir üye dir. İl ginç olan yal nız Avus tur ya’nın top rak la rı ora ya bağ lı dır, bir kı sım top ra ğı de ğil dir; na sıl biz NA TO’nun üye si yiz, ama Ege Or du su NA TO’ya da hil de ğil, onun gi bi bir şey. Ta ri hî düş ma nı mız Avus tur ya ile he le 18. asır bo yun ca iki de bir gırt lak laş mı şız ve en son sa vaş Ziş to vi Ant laş ma sı’yla 1791 Ağustos’unda bit miş, on dan son ra harp et me mi şiz. Avus tur ya Ber lin Kon gre si’nde ge çi ci ola rak iş gal ve ida re di ye Bos na’yı al mış tır, 1908’de il hak et miş tir. Ver sa il les’da ku ru lan Al man İm pa ra tor lu ğu ta bii bu ta sar ru fun dı şın da dır, bi zim le dost lu ğu Bi rin ci Dün ya Sa va şı ön ce si dir. Ama Al man ya’nın da ta ri hî dos tu muz ol du ğu slo ga nı doğ ru de ğil dir. Al man ya 1809’da Na pol yon ta ra fın dan yı kı lın ca, Avus tur ya adı nı al dı. Ay rı bir im pa ra tor luk ola rak es ki Ro ma-Ger men İm pa ra tor lu ğu’nun ye ri ne geç ti. Bu yüz den ye ni dev let ku ru lun ca, Mu kad des Ro ma-Al man İm pa ra to ru II. Franz da Avus tur ya İm pa ra to ru I. Franz ol du (Bu dev let 1861’de Ma car la rın ayak lan ma sı so nu cu iki isim li ol du, Avus tur ya-Ma ca ris tan adı nı al dı). Şim di 19. yüz yı lın son çey re ğin de ki ye di bü yük dev le ti sa ya lım: İn gil te re, Fran sa, ar dın dan Avus tur ya-Ma ca ris tan; bun lar es ki im pa ra tor luk lar, Rus ya dört, ye ni ku ru lun ca Al man ya beş, İs pan ya’yı biz hiç bir za man bü yük dev let ola rak ta nı ma dık, ama bü yük dev let tir. Ni ha yet ye ni İtal yan bir li ği ve son ra da as rın so nun da Ja pon ya. Biz im pa ra tor luk dö ne min de Ja pon ya’yı ta nı ma dık.
159
160
AVRUPA VE BİZ
Bu bü yük dev let le rin ara la rın da ki iliş ki de yo ğun dur ve bü yük tür, ya ni bun lar bü yü kel çi tea ti eder ler. Me se lâ, Lon dra İs tan bul’a bü yü kel çi yol lar, İs tan bul Lon dra’ya bü yü kel çi yol lar, Vi ya na ile İs tan bul bü yü kel çi tea ti eder ler. San Pe ters burg İs tan bul’la bü yü kel çi tea ti eder. Bir bi ri ni bu dü zey de ta nı ma ta rih le ri de de ği şik tir; me se lâ Avus tur ya, Fran sa, İn gil te re’ye es ki den be ri bü yü kel çi yol la rız. Rus ya ile 1860’la rın ba şın da bü yü kel çi tea ti et tik, on dan ev vel or ta el çi lik iliş ki miz var dı. Al man İm pa ra tor lu ğu ve İtal ya ile Ver sa il les Ba rı şı’ndan son ra 1871’de bü yü kel çi tea ti et tik. Bun la rın sta tü le ri de ği şik tir ya ni fevkalâde yetkili büyükelçiler’dir bun lar. Bir ke re tem sil de ön ce lik le ri var dır, mu aye de ye ön ce bun lar gi rer, öbür or ta el çi ler ar ka da ka lır. Biz Pa pa lı ğı II. Ab dül ha mid’e ka dar ta nı ma dı ğı mız için, pa pa nın nuncius’u (el çi si) de yok tur o ara da. Bü yük dev let ler bir ara ya ge lir ko nu şur lar, ka rar lar alır lar; bu ka rar ka pı da bek le yen, il gi li or ta el çi ye teb liğ edi lir. Or ta el çi mü za ke re ye fa lan alın maz, ona ka rar teb liğ edi lir sa de ce. Bu gün ise, her ül ke tem sil ci si bü yü kel çi dü ze yin de dir. Os man lı Dev le ti de bü yük dev let ti ve is ter is te mez her so ru nun içi ne gi rer di. Me se lâ Çin’de Bok ser ayak lan ma sı de di ği miz olay var. Ya ban cı la rı is te me yen ba zı Çin li ler ayak lan mış; Çin li le rin için de çok önem li bir Müs lü man nü fus var, ger çi Çin bi zi ha ki ka ten hiç alâ ka dar et mi yor, ama Av ru pa’da de ni yor ki: “Ya mü da ha le et ya da Müs lü man la rı uya ra cak bir he yet yol la, Müs lü man lar ayak lan ma ya ka tıl ma sın.” Bi zim ki ler kem küm edi yor, ama bir şey yap mak lâ zım, hiç de ğil se bir “na si hat he ye ti” yol la yıp Çin Müs lü man la rı’na “Ayak lan ma yın” de ni yor. Os man lı Dev le ti 1856’da da he pi ni zin bil di ği gi bi Concert Européen de di ği miz Av ru pa Kon ser ti üye si ola rak, res men bü yük dev let ler den bi ri si ve Av ru pa dev le ti ol muş tur; do la yı sıy la ge rek ik ti sa dî sü reç ge rek se dip lo ma si sü re ci için de Av ru pa ile bü tün leş me miz söz ko nu su dur.
Mo dern Za man da Av ru pa Ba zı şey le rin üze rin de ıs rar la dur mak ge rek mek te dir, Av ru pa ile ik ti sa dî bü tün leş me de di ği miz za man ka bul ede ce ği miz sis tem
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
hu kuk tur. Ro ma nist sis te me ge çi şi miz Me de nî Ka nun’un ka bu lüy le müm kün dür, hu kuk çu lar bi li yor lar ki me de nî hu kuk ve ko di fi ye Me de nî Ka nun hu ku kun te mel ta şı dır, ya ni bi re yin hu ku ku dur. Fa kat Os man lı Dev le ti’nin hu kuk ala nın da ki Av ru pa lı laş ma sı, bu ti ca re te ve dip lo ma si ye pa ra lel ola rak çok da ha ön ce den baş la mış tır. Ya ni da ha Tan zi mat dev ri ba şın da de niz ti ca ret hu ku ku nu ve ka ra ti ca ret hu ku ku nu Av ru pa’dan uyar la mı şız; bu de mek tir ki bir ma lın bir yer den ta şı nı şı sı ra sın da Av ru pa hu ku ku nun hü küm le ri ne tâ bi yiz, ya ni o ma lın si gor ta sıy dı, kay bıy dı, taz mi niy di gi bi so run la rı ar tık o hu kuk açı sın dan mü ta la a et mek du ru mun da yız ve bu key fi yet hiç bir şe kil de İs lâm hu ku ku nun esa sı nı da ra hat sız eden bir un sur de ğil dir; iki si nin uyu mu pe kâ lâ müm kün dür. Gi der ayak ce za hu ku ku nu ka bul edi yo ruz ve ida re de be lir gin sis tem le ri, usul le ri bir bi ri nin üze ri ne bağ lı yo ruz. Do la yı sıy la, 19. yüz yıl dan iti ba ren Os man lı İm pa ra tor lu ğu bey nel mi lel iliş ki le rin de ve ha ya tın be lir li dal la rın da, özel lik le ka mu sa ha sın da Ro ma hu ku ku sis te mi ne adım at mış tır ve hat ta ge niş öl çü de bu nun için de dir. Bü tün bun la rın üze rin de du ru şum şun dan ile ri gel mek te dir: Tür ki ye bu gün ik ti sa dî ba kım dan, hu ku kî ba kım dan, dip lo ma tik iliş ki ler ba kı mın dan, hiç kim se nin te red düt et me ye ce ği bir şe kil de Av ru pa dün ya sıy la bü tün lük için de dir ama, Av ru pa ile ik ti sa dî bü tün lü ğün dı şın da si ya sî bir lik (ki çok önem li bir un sur dur) üze rin de dur ma mız ge rek mek te dir. Bi zim bu dün yay la da ha bü yük bir bir li ğe gi rer ken tüc car ola rak, ik ti sat çı ola rak dü şün me miz ge re ken ko nu la rın ba şın da nü fu sun kom po zis yo nu ge lir. Eğer bir li ğe gi re cek sek, son de re ce ih ti yar bir dün yay la bü tün leş mek zo run da yız. Bir top lum kal kı yor, di na mik nü fu suy la ih ti yar bir Av ru pa’nın içi ne gi ri yor, ya ni %60’ı el li ya şın üs tün de olan bir Avus tur ya top lu mu nu biz na sıl ta şı ya ca ğız, bu müm kün mü? De mog ra fik tet kik ler gös te ri yor ki, 2030 ve 2040 yı lın da Tür ki ye ar tık nü fus ar tı şı aza lan, ama genç nü fu su ka la ba lık, ya ni ha ri ka ya pı lı di na mik bir top lum ola cak. Nü fu su faz la art ma yan ama genç nü fu su ka la ba lık, ya ni ço ğun lu ğu mey da na ge ti ren, üret ken, di na mik top lu mu eğit me miz lâ zım; en mü him ko nu eği tim dir. Tür ki ye’de ma ale sef Av ru pa top lu mu
161
162
AVRUPA VE BİZ
bu ko nu da ör nek ola maz. Çün kü 19. yüz yıl da Av ru pa bi zim mo dern le şen eği tim sis te mi miz için nu mu ne ol muş tu ama, şu bir ger çek ki, bu gün Av ru pa üni ver si te le ri son de re ce ka la ba lık, üre ti mi dü şük, öğ ren ci sa yı sı art tık ça öğ re tim üye si sa yı sı azal tı lan; eği ti mi, kü tüp ha ne le ri, la bo ra tu var la rı ye ter siz ve Ja pon ya’nın, Ame ri ka’nın, İs ra il’in fer sah fer sah ge ri sin de ku rum lar dır. Bi na ena leyh bu di na mik nü fu su nuz la Av ru pa ile bü tün leş me ye gi der ken Av ru pa’yı ye ni den göz den ge çir mek zo run da sı nız. Ame ri ka lı lar ve İs ra il de vam lı göç men ala rak genç nü fus oran la rı nı ko ru yor lar. Ge len göç men o top lum la üye ola rak bü tün le şi yor. Av ru pa göç men al sa da, üye ola rak içi ne ala mı yor. Çün kü mil li yet çi lik ve mu ha fa za kâr ya pı lan ma lar bu na mâ ni dir. Di na mik top lum la rın bu gi bi ih ti yar, ken di ni ye ni le ye me yen top lum lar la bü tün leş me si son de re ce de za rar lı ve zor dur. İş ha ya tın da ye ni di na mik bir şir ket; genç ler den olu şan, ye ni sis tem ler bi len bir şir ket; pa ra sı, mal var lı ğı ve şöh re ti ol sa bi le, ih ti yar bir şir ket le kay naş mak is te mez, kay naş sa bi le onu yut mak is ter, ya ni “Siz işe ka rış ma yın.” di ye pa zar lık ya par. Ma ale sef bu nu dev let ve mil let ola rak dü şü ne mi yo ruz ve bir his ter ya için de ora ya ka pa nı yo ruz, bu da pa zar lık gü cü mü zü azal tı yor. Önem li un sur nü fus tur; ge çen asır lar da ki Av ru pa’nın di na mik, ge li şen, genç nü fu su bu gün kü Av ru pa’da yok tur, oy sa Tür ki ye’de var dır, bu nu kim se he sa ba kat mı yor. Ge çen as rın Tür ki ye’sin de ki nü fu sun kom po zis yo nu şu dur: Ta hıl la bes le nen, ip ti daî ya pı lı, bü tün kır sal top lum lar gi bi, Tür ki ye’nin de nü fu su ar tı yor du. Her ka dın beş ço cuk do ğu ru yor du; ne var ki bu do ğan ye ni nü fus için şöy le bir prob lem var dı: Tür ki ye’nin me se lâ, Ba tı Ana do lu ve Ru me li si’nde bu lu nan bir ta kım Hı ris ti yan nü fus da ha sağ lık lı ge li şi yor du, da ha sağ lık lı bes le ni yor du, bir ta kım has ta lık la ra da ha az ma ruz ka lı yor du; bun da bü yük öl çek te mis yo ner eği ti mi nin ve sağ lık hiz met le ri nin de yar dı mı olu yor du. Nü fu sa has ta ne gi di yor du, dok tor gi di yor du. Hı ris ti yan an ne, özel lik le bü yük mer kez ler de ço cu ğu nu do ğu rur ken mut la ka tec rü be li bir ebe nin elin dey di. Si vas’ta ki fa kir Er me ni de ay nı du rum day dı, çün kü mis yo ner ler ör güt len miş ti ve do la yı sıy la Os man lı mil let le ri nin nü fu su art ma sı na rağ men, Tür ki ye’de özel lik le be -
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
lir li böl ge ler de top lan mış olan gay ri müs lim nü fu sun da ha sağ lık lı bir ya pı sı var dı, ya şam stan dar dı da ha yük sek ti, er ken ölüm ora nı da ha dü şük tü. Türk Müs lü man nü fu sun sağ lık ha ya tı da ha ge riy di, da ha be ter di. Bu nu sey yah la rın göz lem le rin den de an lı yo ruz; hat ta ba zı sey yah lar bu du ru mu çok ha in ce ifa de edi yor lar; “Bun lar eri yor, bi ti yor, de je ne re olu yor lar. Tür ki ye’nin ge le ce ği Hı ris ti yan lar da dır” di yor lar.54 Ar tık bu tra jik du rum so na er di. Ge çen asır lar da baş la dı ğı mız mo dern tıp ve ta bib ha re ke ti, Cum hu ri yet’te ki iyi ör güt len me ve ide olo jiy le ilk se me re le ri ni ver di, Tür ki ye’nin fa kir Cum hu ri ye ti sıt ma sa va şı nı ka zan dı, ve rem sa va şı nı ka zan dı ve çok ki şi bil mez fren gi sa va şı nı ka zan dı. 20. yüz yı lın ba şın da Tür ki ye’nin bir çok böl ge le ri fren gi den muz da rip ti; bir yer den bu laş mış olan o il le tin ile ri saf ha la rın da, bi li yor su nuz, çir kin, yam ru yum ru ne sil ler çı kı yor. Bir sü rü eya let ve san cak ta, me se lâ Sis’de (bu gün Ko zan ol du; as lın da Sis’le Ko zan ay rı dır, ya ni bir bir le ri ne kum saa ti gi bi bi ti şik tir ler, çün kü dağ dan inen Af şar Türk men le ri Ko zan’a yer leş miş ler. Sis ise Ka to gi kos luk, ya ni Çu ku ro va/Ki lik ya’da çok önem li bir Er me ni mer ke zi) mil let oku yor, mek tep le ri iyi, üre tim iyi ama fren gi li bir top lum. Sis Er me ni le ri fren gi den kı rı lı yor lar dı. Ana do lu’da böy le mer kez ler çok tu. Tür ki ye an ti bi yo tik kul la nı mın dan ön ce ve harp ten son ra da an ti bi yo tik ler sa ye sin de, sağ lık lı bir dö ne me gir di, o yüz den ha ki ka ten sağ lık lı, iyi bes le nen, di na mik bir nü fus or ta ya çık tı. Böy le bir ül ke nin po tan si ye li ni ih ti yar nü fus lu bir bün ye nin içi ne en teg re et me nin zor luk la rı var dır ve kâr lı de ğil dir. Tür ki ye dün ya ya kül tü rel ba kım dan da açıl mak zo run da dır. İşa dam la rı mız dan bah se dil di, doğ ru dur. Fa kat şim di dün ya ya açı lan okul lar var, öğ ret men ler var, mü nev ver ler var, o da çok önem li bir un sur dur. Bu ge liş me, Tür ki ye’nin ta ri hin de ye ni dir ve bu nun sa de ce bir ta kım ce ma at ler ta ra fın dan gö tü rül me si ge rek mez, her ke sin yap ma sı ge re kir, Tür ki ye asıl on dan son ra önem li bir yer le re ge le bi le cek tir zan ne di yo rum. 54
Oli vi er, Olivier Seyahatnamesi. 1790 yıllarında Türkiye ve İstanbul, çev. O. Gök men, An ka ra, 1977.
163
164
AVRUPA VE BİZ
17. asır dan iti ba ren Tür ki ye, ev ve lâ na sıl bir ik ti sa dî açı lım la ve ör güt le Ba tı’yla te ma sa geç ti? Bu nun ya nı ba şın da, na sıl bir di nî kül tü rel fa ali yet do la yı sıy la Ba tı’yla bir ör güt le şim içi ne gir miş tir? Mü him olan imaj dır; ya ni 19. yüz yı lın Türk’ü için Av ru pa ha ki ka ten gö rül me miş, son de re ce de ği şik bir dün ya dır. 20. yüz yı lın ikin ci ya rı sın da ki Türk için, Av ru pa ar tık o ka dar de ği şik bir yer de ğil dir. İl ginç ta raf la rı var dır, ama ba zı şey ler bu ra da bi le ba zen gü zel ola bil mek te dir; me se lâ İs tan bul, ar tık mu ka ye se de ba zen ke fe nin üs tün de ka lan bir şe hir dir, ba zı iliş ki le riy le bü yük de ği şik lik ler mey da na gel mek te dir, ama ha len Av ru pa dün ya sı nın Tür ki ye’ye na za ran de ği şik bir ya nı var dır, o da dün ya ya açıl ma ve onu ta nı mak tır. Av ru pa ge çen asır lar da gir di ği dün ya ya açıl ma, dün ya yı ta nı ma sü re ci ni bü yük öl çü de mu ha fa za et mek te dir ve Tür ki ye’nin bu ta ra fı za yıf tır; bu nu dik ka te al ma mız ge rek mek te dir.
20. Yüz yıl da İk ti sa dî De ği şim Tür ki ye pa zar eko no mi si ne aşa ğı yu ka rı yüz yıl ön ce ge çen, ya ni pa ra nın köy eko no mi si ne ka dar gir di ği ve köy üre ti mi nin mil lî pa za ra ve bey nel mi lel pa za ra açıl dı ğı bir ül ke dir. İşin te mel nok ta la rın dan bi ri, da ha doğ ru su bi zim ta rih çi li ği mi zin ka rar ve re me di ği nok ta, ba zı üçün cü dün ya ül ke le ri gi bi doğ ru dan doğ ru ya ka pi ta list iç ti maî ni za ma ge çi şi miz dir. Ne dir bu nun özel lik le ri? Mad de bir; köy otar şik bir eko no mik ya pı dan, ken di için üre tim den kur tul mak ta, pa zar için üre ti me açıl mak ta dır ve köy lü lük bit mek te, çift çi lik baş la mak ta dır. Ma lûm, pa ra eko no mi si nin gir di ği ve kö yün pa zar için üre ti me baş la dı ğı bir yer de ar tık köy den de ğil çift çi lik ten söz et mek müm kün dür, sos yo lo ji nin de yi miy le peasantry bit miş, farmer baş la mış tır. Bu nu Av ru pa ta ri hin de bir ge çiş ka de me si ola rak gö rü rüz, çün kü köy lü lü ğün geç mi şi var dır; Ame ri ka, Avus tral ya, Ka na da gi bi yer ler de gö re mez si niz, çün kü ora lar da doğ ru dan doğ ru ya çift çi lik baş la mış tır, doğ ru dan doğ ru ya ka pi ta list bir ce mi yet ve iç ti maî ni za mı nın te si si söz ko nu su dur. Bi zim ül ke miz de ise hiç şüp he siz ki es ki dün ya gi bi kır sal ke sim de köy lü lük ten bir çift çi li ğe açı lım söz
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
ko nu su dur, bu ge çen asır da baş la mış tır ve tar tış ma da bu ra da baş lı yor. Çün kü iki tip açı lım söz ko nu su dur; bi rin ci ka te go ri ül ke ler de doğ ru dan doğ ru ya kır sal ke sim de çö zül me ve köy lü lü ğün da ğıl ma ya baş la ma sı gö rü lür. Di ğe rin de ise açı lım, ka pi ta list Ba tı dün ya sı nın müs tem le ke ve ya ik ti sa dî nü fuz si ya se tiy le müm kün ol mak ta dır; ya ni Hint, Çin, Ca va gi bi ül ke ler de üre tim, Ba tı’da ki pa zar la rın ta le bi ne gö re şe kil len mek te dir ve ora da ki pa zar lar bu yer ler de ki kır sal ya pı yı açı lı ma sun mak ta dır. Ay nı di li ko nu şan, ay nı coğ raf ya da ya şa yan in san lar ara sın da ve mil lî pa zar te şek kül et me den, bey nel mi lel pa za ra açıl ma söz ko nu su dur. Böy le ül ke ler var dır ve bun lar bil di ği niz gi bi bu gün nü fus ça ve yü zöl çü mü ne bak tı ğı mız za man ha cim ce de dün ya nın ço ğun lu ğu nu mey da na ge tir mek te dir ler. Bun la ra li te ra tür de kı sa ca “üçün cü dün ya” di yo ruz. Di ğer Av ru pa ül ke le ri mil lî pa za rın ih ti yaç la rı na gö re kır sal ke si min de ğiş me siy le, pa za ra açıl ma ola yıy la bu gün kü eko no mi le ri ni şe kil len dir miş tir. Tür ki ye için bu mü na ka şa lı bir ko nu dur. Biz üçün cü dün ya mo de li için de mi yiz? Aca ba Os man lı İm pa ra tor lu ğu 19. yüz yıl da sö mür ge le şi yor de nir ken bü tün üre tim ta lep le ri dı şa yö ne lik miy di? Ha yır, pek öy le gö rün mü yor, bir mil lî pa za rın te şek kü lü me se le si var ve bir öl çek te sa na yi de böy le ku ru lu yor, hat ta ta rım da böy le ge liş ti ri li yor. Bu nu özel lik le 19. asır da gö rü yor su nuz. Ta lep sa hi bi en mü him un sur lar dan bi ri de or du dur. Tür ki ye’nin mil lî ta ri hin de or du nun çok önem li ye ri var dır; mi li ter, hat ta mi li ta rist bir ya pı Türk top lu mu nun, Türk ta ri hi nin için de dir, onun is ke le ti ni teş kil eder. Or du sa ye sin de Türk dev le tin de, Türk top lu mun da Türk çe her za man hâ kim dil ol muş tur. Geç miş asır la rı mız da, me se lâ İran Sel çu kî Dev le ti’nde, Su ri ye Sel çu kî Dev le ti’nde Türk çe nin kan çı lar ya da, hat ta yük sek züm re ede bi ya tın da bi le kul la nıl ma dı ğı za man lar var dır, ama Türk çe her za man or du nun ko mu ta di li ol muş tur ve o yüz den de o dev let Türk ka rak te ri ni mu ha fa za et miş tir. İkin ci si, ida rî ya pı da or du çok hâ kim dir. Bi li yor su nuz kla sik Os man lı ça ğın da ida re ci de mek as ker de mek tir; bey ler be yi ma re şal dir, san cak be yi mir li va dır, tıp kı bu gün kü tuğ ge ne ral, tüm ge ne ral gi bi
165
166
AVRUPA VE BİZ
bir rüt be ve bü tün hi ye rar şi de di be ka dar in di ğin za man rüt be ler as ke rî dir, hat ta as ker ol ma yan lar bi le as ke rî sı nı fın aza sı sa yıl mak ta dır; me se lâ, mü der ris, me se lâ, Hı ris ti yan la rın baş pa pa zı, Ya hu di le rin ha ham ba şı sı; bun lar da ki me mur lar da as ke rî sı nıf tan; ya ni ver gi ver me yen, ver gi den mu af olan ida re ci sı nıf tan sa yı lı yor. Üçün cü saf ha ya geç ti ği miz za man ki, bu sı naî ve ik ti sa dî, zi raî mo dern leş me dö ne mi dir. Va kı a mo dern leş me çok muğ lak bir kav ram dır, mod de ğiş tir me ya ni kip ve aşa ma de ğiş tir me an la mı var dır. Ta bii bu söz bir şe yi ifa de et mez, ya ni to to lo ji dir. Göm le ği niz ni ye be yaz? Du man ren gi, si yah ağar dı da öy le ol du gi bi bir de yim da hi de ğil. Mo dern leş me, to to lo jik, içe ri ği boş, faz la bir şey ifa de et me yen bir kav ram dır, fa kat işin teh li ke si göm le ğin be yaz lı ğı ka dar saf bir kav ram de ğil dir, çok da oy na nır üze rin de bu yüz den. Ta ma mıy la oy nak bir de yim dir ve bu nu kul la nır ken son de re ce dik kat li ol ma nız ge re kir. Ta bi at de ği şir, top lum de ği şir, in san de ği şir; de ği şik lik ta bia tın ve in san lı ğın ka de ri dir. İn sa nın öbür mah lû ka ta na za ran far kı da bu de ği şik li ğin far kı na var mış bir ya ra tık ol ma sı dır, çün kü et ra fı mız da ki di ğer mah lû kat ta bi at ta ce re yan eden de ğiş me nin far kın da de ğil ler dir, hal bu ki in sa noğ lu bu de ği şik li ğin bi lin cin de dir. Biz et ra fı mız da ki ko şu şan ha ya tı ve ölüm lü lü ğü mü zü bi li yo ruz, do ğu mu mu zu bi li yo ruz, fa kat bü tün bu de ğiş mez gi bi gö rü nen ha ya tın iş le yi şi nin de de ği şe ce ği ni bi li yo ruz. Mo dern leş me de ma ale sef as lın da faz la an la mı ol ma yan bir ku rum. Çün kü in san ce mi ye ti nin de ğiş me si ni be lir li ka lıp lar la izah et me ye kal kan, fa kat bu iza hın öte sin de de ce mi ye ti in şa et me ye kal kan bir gö rü şü ifa de eden bir söz cük olu yor. Onun için bu nu çok dik kat li kul lan ma mız lâ zım; ma ale sef top lum la rın hiç bir şe kil de social engineering için mü sa it ol ma dı ğı, sos yal mü hen dis li ğin sı nır lı ola rak müm kün ola bi le ce ği çok açık tır. Ev ve lâ, top lum da bir prob lem çö zül mez, prob le min çö zü mü prob lem ya ra tır ve zin cir le me gi der, bu key fi ye ti ba zı la rı an la maz. Oy sa, top lum sal sis tem de hal le dil me di ye bir olay yok tur, açık la ma söz ko nu su dur. İkin ci bir sa kat lık da mut lu luk tur. Fe mi nis te ve ya dev rim ci ye so ru yor su nuz, mut lu ol mak için ha re ket edi yor, bu bir saç ma lık tır. Ya ni mut lu luk ta ri fi an cak ede bi ya ta has bir
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
şey dir, bi lim de mut lu luk ta rif edil mez, he le mut lu luk hiç öl çül mez. Mut lu luk mo ti fi 18. yüz yıl ih ti lâl ci dü şün ce si nin bir ürü nü dür. “İn san lı ğın mut lu lu ğu için” di ye slo gan lar atı lır. Oy sa böy le bir mut lu luk ne de mek? Bu nun sis tem le, dü zen le, sos ya lizm le, ka pi ta lizm le, cum hu ri yet le, mo nar şiy le alâ ka sı yok tur. Ba zı ka dın lar ve adam lar var dır ki ne yap san mut suz dur, et ra fı ka rar tır. Ba zı sı da var dır ki mut lu dur. Bi na ena leyh Fran sız ih ti lâl ci le ri nin slo ga nı hal kın mut lu lu ğu için cum hu ri yet re ji mi nin ilân edil di ğiy di. Oy sa cum hu ri yet re ji mi mut lu ol mak için de ğil, si ya sî ka tı lı mın ge niş le me si için ilân edi lir. İda re tı kan mış tır, kay nak la rın da ğı tı mın da ki ka rar me ka niz ma la rı iş le mez hal de dir, bi na ena leyh bu ra da ye ni bir re jim le ye ni ka rar me ka niz ma la rı ya ra tır sın; bu nun adı cum hu ri yet olur, key fi yet bu ka dar açık tır. Sos yal bi lim le rin ko nu su da bi rey ve top lu mun na sıl idâ me-i ha yat (survive) et ti ği dir; yok sa mut lu luk ölç mek de ğil dir. İn san lar na sıl idâ me-i ha yat edi yor lar? Bu nu top lum bi lim ler in ce ler. Na sıl idâ me-i ha yat ede ce ğiz, na sıl et me li yiz? Si ya sî ha re ke tin prog ra mı da bu dur, yok sa mut lu luk ara mak de ğil. Mo dern leş me ile as lın da ye ni tip bir in san or ta ya çık ma sı ve ger çek an lam da bir iler le me nin söz ko nu su ol ma sı müm kün de ğil dir, çün kü iler le me de di ği miz şey as lın da iza fî bir olay dır, ya ni ye ni dün ya nın şart la rın da ye ni tek no lo jik dü zen le me ler ve ör güt len me ye gi di yo ruz; oto mo bil or ta ya çı kı yor, bil gi sa yar or ta ya çı kı yor. Bil gi sa yar in san lı ğın ze kâ ve de ha sı nın iler le me si fa lan de ğil dir, öy le abes sö zün ge re ği yok! Bil gi sa yar de di ği niz, es ki Asu rî le rin de kul lan dı ğı aba kü sün ye ni bir tek ni ği dir, ya ni elek trik ener ji si uy gu lan mış, da ha hız lı he sap ya pan bir alet tir. İler le me ci le rin (progressist) aşı rı tas vir le ri var dır; me se lâ or tao kul öğ ren ci si Aris to’dan da ha bil gi liy miş. (!) Evet, li se de ki ço cuk Aris to te les’in ha be ri ol ma yan ce bir prob lem le ri ni çö zü yor, ama ölç me ye kalk san han gi si nin ka fa sı ve bil gi bi ri ki mi üs tün ge lir? Son ra Leo nar do da Vin ci ve ya Ömer Hay yam gi bi si ar tık yok. Bu tip te bir mü nev ver ye tiş mi yor. Ömer Hay yam bü yük edip li ği, şa ir li ği, ta rih çi li ği ya nın da, çok da bü yük bir ma te ma tik çiy di. Leo nar do da Vin ci ay nı şe kil de çok bü yük bir ma te ma tik çi, fev ka lâ de
167
168
AVRUPA VE BİZ
ana to mi bi li yor, tıp bi li yor, mi ma rî bi li yor. Bu tip in san yok ar tık. Onun için bu tip iler le me çiz gi le ri üze rin de dü şü nür ken, çok dik kat li ol mak ge re ki yor. Mo dern leş me de di ği miz kip de ği şi mi üze rin de du ru yor duk; sö zü çok faz la sap tır ma dan ge ne baş la dı ğım nok ta ya dö nü yo rum. Üçün cü saf ha nın, Türk Dev le ti’nin sa na yi leş me ve çift çi leş me saf ha sı ol du ğu nu söy le miş tim. Mo dern asır lar da bun lar da da ge ne or du nun bü yük ro lü ol muş tur; çün kü kur du ğu muz sa na yi nin, ma mu la tın pa za rı, hem de ga ran ti li pa za rı or du dur. Ta rım sal ge liş me ler 19. yüz yıl da bu na yö ne lik ol mak ta dır. Es ki şe hir’e55 de mir yo lu hat tı çe kil me si ve onun et ra fı na in san la rın yer leş ti ri lip ora da ta hıl üre ti min de bir ar tı şın vu ku a gel me si, tif tik üre ti min de bir ar tı şın vu ku a gel me si de ön plan da bu na yö ne lik tir. Do la yı sıy la Tür ki ye’nin bü rok ra si sin de, dev let ya pı sı nın ge liş me sin de, ik ti sa di ya tın da, as ke rî sis te min çok bü yük ro lü var dır. Bu nu hiç bir za man unut ma mak ge re ki yor. Şim di 19. yüz yıl da mo dern le şen in san ti pi ne dir? Bu bir yön de ğiş tir me gi bi dir. Bu ye ni in san ti pi es ki nin Arap ça, Fars ça bi le ni nin dı şın da, Fran sız ca bi len ola rak an la şı lı yor, böy le ta rif edi li yor. Ha zır öğ re til miş kül tü rel ka lıp la rın üze rin de şüp hey le dur ma mız ge re kir. Me se lâ, Os man lı in sa nı Arap ça yı ve Fars ça yı çok iyi bi len bi ri de ğil dir; ya ni ti pik Os man lı mü nev ve ri bun la rı bi len adam de mek de ğil dir; ora da bir yan lı şı mız var, çün kü geç or ta ça ğın ve Rö ne sans Av ru pa sı’nın özel lik le La tin ce ve ba zı sı nın da Yu nan ca bil gi si ne is ti na den mu ka ye se ya pan bi zim kül tür dü şü nür le ri miz, “Os man lı da Arap ça, Fars ça bi len adam” di yor lar. Böy le bir tip yok ma ale sef, ya ni Arap ça yı bu top lum da çok az in san bi li yor du, dev let li le rin ve ule ma nın için de bi le bun la rın sa yı la rı az dı; var dı fa kat az dı ve bi len de bu nu gös te rir di. Me se lâ Koca Nişancı de di ği miz Ce lal za de Mus ta fa’nın ka le me al dı ğı fer man la rı, ada let na me le ri oku yu nuz. Mut la ka ora da bir ve si le ile Arap ça bil gi si ni gös te -
55
İ. Or tay lı, “19. yüz yıl An ka ra’sı na De mir yo lu’nun ge li şi ve Böl ge de ki Üre tim Ey lem le ri nin De ği şi mi, Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda İk ti sa dî ve Sos yal De ği şim”, MakalelerI, An ka ra, 2004, s. 109-120.
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
rir Ce lal za de Mus ta fa. Ana do lu’ya, Ru me li’ye gi den fer man lar da, ha dis le rin ya nın da, ya ka sı açıl ma dık Fars ça el kab ve de ya nı na si met rik üs lûp la Türk çe si ni de ko yu yor. As lın da Fars ça nın kül tü rü müz de ye ri çok ağır lık lı dır, fa kat mü nev ver ler ara sın da Fars ça da ha da az dır. Bu na rağ men çok il ginç bir nok ta: Ha fız’ın şerh le ri nin en alâ sı nı da Türk ler ya par ve hat ta Türk le rin 15. asır da fet he dip de Müs lü man laş tır dı ğı Bos na lı lar da ha da iyi si ni ya par; çün kü Bos na lı lar bu ha va li nin Prus ya lı la rı gi bi adam lar dır; ne ye el at sa lar so nu na ka dar iyi gö tü rür ler, bu işin de içi ne iyi gir miş ler dir. Fet hin üze rin den he nüz el li-alt mış se ne geç miş, Su di-i Bos ne vî gi bi bir adam çık mış, en iyi Ha fız şer hi ni yaz mış, da ha iyi si yok. Ha fız’ı şerh et mek çok mü him bir iş tir; bü tün İs lâm kül tü rü nü, bü tün Arap-Fars ede bi ya tı nı çok iyi bil mek ge re kir. 19. yüz yıl da da Os man lı, Ba tı dil le ri ni öğ ren me ye baş la dı ğı za man ge ne çok ben zer, fa kat da ha kök süz bir den siz li ğe dü şü yor; Fran sız ca öğ re ni yor ama, La tin ce ve Yu nan ca ile il gi si yok. Ba tı me de ni ye ti de di ği niz za man, Ba tı di li de di ği niz za man, İs ken de ri ye ve ya Ka hi re’de tu rist reh be ri, otel re sep si yo nis ti de ğil de, ha ki ka ten Ba tı kül tü rü nü al ma ya uyar la ma ya ha zır adam lar ol du ğu nuz id di asın day sa nız; Fran sız ca yı öğ re nen bir ada mın La tin ce ve Yu nan ca bil me si ge re kir. Bu çok açık bir şey dir. Oy sa hiç böy le bir ta sa la rı yok, hiç bir za man da ol ma mış, do la yı sıy la o me de ni ye tin kök le ri ni kav ra ma mış lar de mek tir. Bu ih ti ya cı Tür ki ye ne za man his set miş? Cum hu ri yet’ten son ra ba zı gi ri şim ler de bu lun muş. Me se lâ, bir kaç li se de La tin ce sı nı fı açıl mış tır, bu sı nıf lar il ginç sı nıf lar dır. Fa kat bu sı nıf lar çok kı sa bir dö nem mev cut ol muş ve bu ro man tik bir yak la şım ola rak kal mış, çün kü bu ra da da hü ma niz mi ve hü ma nist eği ti mi iyi ta rif ede me miş ler in san lar. Tür ki ye gi bi bir top lum da hü ma nist eği ti mi La tin ce ile sı nır lı tu tan adam la rın hiç bir prob le mi an la ma dık la rı açık tır, çün kü bu tip bir yak la şım her şey den ev vel ta rih le doğ ru dan doğ ru ya te ma sı ge rek ti rir. Ta ri hi niz le doğ ru dan doğ ru ya te mas et mek; bi rin cil kay nak la ra ine bil mek de mek tir, onun için de di li bil me niz ge re kir. O di lin Arap ça, Fars ça, Os man lı ca ol du ğu çok açık tır, do la yı sıy la Tür ki ye’de hümanist lise di ye bir şey kur -
169
170
AVRUPA VE BİZ
du ğu nuz za man, La tin ce ve Yu nan ca gi bi (ki on lar uzak de ğil, çün kü biz o me de ni yet da ire si ne men su buz, ya ni Or ta do ğu ve Ak de niz dün ya sı Hellen kül tü re men sup tur), Se mi tik bir dün ya da var dır, ona da men su buz ve özel lik le di ni miz do la yı sıy la bu nu da kav ra mak ge re kir di. Bu dü şü nül me miş tir, onun için Tür ki ye’de in san lar ger çek an lam da ta rih şu u run dan ve ta rih bil gi sin den yok sun dur. Bu söy le di ğim ta bii bü tün mil le tin eği ti mi için bir plan de ğil dir. Hiç bir top lum bi rey le ri nin yüz de yü zü nü mü kem me len eğit mek le mü kel lef de ğil dir ve lü zum da yok tur za ten; her ke si eği tip âlim yap ma ya kal kan bir sis tem ger çek ve akıl dı şı dır. Böy le bir is ra fı kal dı ra cak top lum da yok tur. Mü him me se le, top lum la rın seç kin ler sı nı fı nı na sıl ye tiş ti re ce ği dir. Seç kin sı nıf de di ği niz za man, il lâ hu kuk çu, fi lo zof, pi ya nist an la şıl ma sın. Seç kin ler sı nı fı na çok iyi bir mo bil ya us ta sı da gi rer. Seç kin ler sı nı fı na spor cu nun iyi si gi rer, bil gi sa yar prog ram cı sı nın iyi si gi rer. Bu der le me elit sı nıf o top lu mu ta şır. Top lu mu ha re ket len di ren bu elit tir, do la yı sıy la bu nun eği ti mi, bu nun ko nu mu, bu nun na sıl şe kil len di ri le ce ği bir social engineering ve eği tim ko nu su dur. Bu bir nev’i gö le ma ya çal ma dır, is te di ği ni zi de za ten yüz de yüz ya pa maz sı nız. Yüz de yüz ne is te di ği ni zi ken di niz de bil mez si niz ama ba zı ne ti ce ler el de eder si niz. Bu nun üze rin de dur mak ge re kir. Me se lâ, ka dın la rı mı zı si ya sî ha ya ta sok mak is ti yo ruz, çok gü zel; an cak bu iş le mi, ya ni elit ka dın ye tiş tir me yi İs tan bul’da ki ya ban cı okul la ra iha le ede rek ya pa maz sı nız. Bu okul la ra kar şı de ği liz, bu ra dan çı kan lar için de kıy met li in san lar olur; ama bir cum hu ri yet ve kos ko ca bir mil let (her za man ka la ba lık tık çün kü on ye di mil yon nü fus ol du ğu za man da, o za man ki dün ya şart la rın da ka la ba lık sa yı lı yor duk; coğ raf ya mız ge niş ti, ta ri hî ro lü müz bü yük tü, ge le ce ği miz par lak tı) seç kin ka dın ye tiş ti re ce ğim de di ği za man ken di özel seç kin oku lu nu ken di si ku rar. Tan zi mat çı lar Ga la ta sa ray’ı kur du. Öy le bir kız oku lu yok tu. Oy sa Bü yük Pet ro da ha 18. yüz yı lın ba şın da Rus ya’da seç kin ka dın la rı ye tiş tir mek için Smol niy Ins ti tut’u kur muş; bu nu yap mı yor san, fe mi nizm he def ve po li ti ka la rı da boş ka lır. Biz de Ja pon ya’nın mo dern leş me si gi bi bir so run na sıl mü ta la a edi li yor? Gü ya bir den bi re Ba tı tek ni ği ni al mış -
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
lar ve ken di ana ne le ri ni de ko ru muş lar. Ta ma men ef sa ne. Ja pon ya batılılaş ma ya 19. yüz yıl da baş la mış de ğil, bir mem le ke tin güm rük ka pı la rı nı dı şa rı ya ka pa ma sı de mek, dı şa rıy la te ma sı nın ol ma ma sı de mek de ğil dir. Dı şa rı dan adam al ma mak, dı şa rı ya adam yol la ma mak bir fa cia dır, bir ka pa lı lık tır, bu nu Sov yet ler Bir li ği ya şa dı ve za rar la rı nı gör dü, ama bu dı şa rıy la te ma sı nın ol ma ma sı de mek de ğil dir. Kal dı ki 20. yüz yıl da böy le bir ya sak çok bü yük fa ci ala ra ne den ola bi lir ama, 17., 18. asır lar da dün ya tra fi ği nin da ha yo ğun ol ma dı ğı, ül ke le rin bir bir le ri nin içi ne çok gir me di ği bir dö nem de o ka dar da önem li de ğil dir bu ka pa lı lık. Bu na kar şı lık Ja pon ya, hat ta or ta ça ğın so nun dan iti ba ren, ya ni 16. asır dan be ri Ba tı kül tü rü nü ta kip et mek te dir. Ha ne dan lar ha lin de ba ba dan oğu la ge çen mes lek ola rak, mü ter cim or du la rı var dır. Ba tı lı ki tap la rı çe vir mek te (özel lik le tıp ala nın da), ka dav ra kul lan mak ta dır lar; ya ni o dı şa ka pa lı de di ği miz Ja pon ya, ka dav ra üze rin de tıp ça lış ma sı na Rus ya’dan ve Tür ki ye’den ev vel baş la mış tır. Bu nu kim se pek dik ka te al maz. Son ra bu adam lar fel se fe yi bi lir, ya ni biz Kant’ı 20. yüz yı lın ba şın da bi le Fran sız ca çe vi ri den ta nı yor duk. Al man ca oku ya nı mız yok tu ve de yan lış çe vi ri yor duk, ün lü fel se fe ka mus la rı mı za ba kın, yan lış çev ril miş tir. Hal bu ki Ja pon lar Kant’ı mua sır ola rak ta nı yor lar ve düz gün çe vi ri yor lar dı; açık ça fel se fe yi de ta kip edi yor lar dı, hu ku ku da ta kip edi yor lar dı. Biz, 1926’da me de nî hu kuk in kı lâ bı yap mak is ti yo ruz ve Al man ca me de nî hu kuk met ni ni çe vi re mi yo ruz. Çün kü bu me tin bi ze ağır ge li yor, hâ kim ler bu nu kul la nıp yo rum la ma ya ha zır de ğil, bi ze gö re çok so yut bir dil. Bu ne den le İs viç re Me de nî Ka nu nu met ni ni ter cih edi yo ruz. Hal bu ki, Ja pon lar 1896’da Al man Me de nî Ka nu nu’nu alı yor lar. Bu iki si nin ara sın da fark var dır. Çün kü on lar ge çen asır lar da Ba tı hu ku ku nu ta kip et miş ler dir. İn ce ler se niz es ki Ja pon ya’da iki ce za var dı: ya be ra at ya idam; ara ka de me yok, çok sa de dü şün ce li hu kuk çu lar dı. Ama bu top lum hu kuk eği ti mi gör müş tür. Bu top lum da mo dern leş me öy le her ke sin zan net ti ği gi bi, mil let ki mo no su nu üze rin de ta şı ma ya de vam ede rek ol ma mış tır; çok bü yük kül tü rel dav ra nış buh ran la rı var dır. 19. yüz yıl şart -
171
172
AVRUPA VE BİZ
la rı nın ip ti daî ope ras yon la rıy la bi le bir sü rü Ja pon göz ka pa ğı nı aç tı rı yor du. Kı sık göz lü ol ma ya lım. Ba tı lı ola lım di ye. Çün kü batılılaşır ken mü hen dis Ba tı tek ni ği ni alır, fi lo zof Ba tı fel se fe si ni yo rum lar, ama bir sü rü ak lı kı sa ka la ba lık da Ba tı’yı gör dü ğü gi bi tak lit et me ye kal kar; gö zü nü oy du rur, sa çı nı kes ti rir ve ya kı lık kı ya fet de ği şi miy le ye tin me ye kal kar. Her ke sin ken di ne gö re bir mod de ğiş tir me si var dır, Ja pon top lu mu bun la rın hep si ni ya şa mış tır. Şim di üze rin de du ru la cak nok ta, bü yük dev let ler so ru nu dur. Geç miş asır lar da Tür ki ye bü yük dev let ler den dir. Bu nun üze rin de dur muş tuk, hat ta bu nun ken di ne gö re folk lo ru var dı. Me se lâ Vi ya na kah ve le rin de bir oyun var dır bey ler le ha nım lar ara sın da bi raz flörtçü tip te bir oyun dur, bu nu ye di ki şi oy nar. Ye di si de bü yük dev let le rin adı nı alır, bun lar dan bi ri Tür ki ye’dir. Bi na ena leyh ta rih ede bi ya tı mız da; bü yük dev let le rin Tür ki ye’yi ez di ği gi bi bir üçün cü dün ya cı lı ğı unu ta lım; ta ri he böy le ba kıl maz; bu nu biz de mil li yet çi sol yap tı, ta rih çi lik te üçün cü dün ya ti pi bir Tür ki ye ya rat mak müm kün de ğil. Tür ki ye üçün cü dün ya ül ke le ri nin ka lı bı na gir mez. Ne geç mi şiy le, ne ha liy le müm kün dür bu. Da ha ön ce de üze rin de dur du ğu muz gi bi, bu bü yük dev let le rin ba zı la rı ta bii da ha bü yük tür. İn gil te re, tıp kı bu gün kü Ame ri ka gi bi, bü yük dev let tir, ama her is te di ği ni yap tı ra maz, fa kat is te me di ği ni de yap tır maz. Onun ar dın dan Fran sa, son ra Avus tur ya ge lir; Rus ya ise da ha da alt de re ce de dir. Ni ha yet Tür ki ye ge lir. 19. yüz yıl da bun la rın için de is te di ği ni yap tır ma, is te me di ği ni de yap tır ma ma ka pa si te si en az ola nı Tür ki ye’dir. Os man lı İm pa ra tor lu ğu za yıf tır ve hi ye rar şi de alt ta ka lır, bu açık tır, ama de mek de ğil dir ki üçün cü dün ya ül ke si dir, her kı lı ca boy nu nu uza tır, öy le bir şey yok. Mev cut hu ku kî me ka niz ma da bu na mü sa it de ğil dir. Çün kü geç miş asır lar da bu bü yük dev let ler bir bir le riy le is ti şa re edip an laş mak du ru mun day dı lar. Ta bii ba zen zor la nır, ama ek se ri den ge oyu nuy la kur tul mak müm kün olur du. Bü yü kel çi ler ka rar lar alır lar, bu gi bi top lan tı la ra ve ka rar la ra or ta el çi ler iş ti rak ede mez, on la ra il gi li ka rar teb liğ edi lir. Bü tün Bal kan dev let le ri, Gü ney Ame ri ka dev let le ri böy le ol du ğu gi bi, Ame ri ka Bir le şik Dev let le ri de böy ley di. Ya ni Ame ri ka 19. yüz yıl bo yun ca kü çük dev let gi bi tem sil edi li yor du. Hac mi bü yük bir kü -
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
çük dev let sa yı lı yor du, ama ge liş me si or ta day dı. Ken di siy le bü yü kel çi tea ti et mek is te yen le ri, ya ni II. Ab dül ha mid’i red det ti ği de bi li ni yor. An cak Bi rin ci Ci han Har bi’nde İs tan bul’da ki se fir Mor gent ha u bü yü kel çi rüt be si ne çık tı ve za ten Ame ri ka’nın da bü yü yüp pat la dı ğı nın son gös ter ge siy di bu. Ba zı yer ler de ABD se fir le ri da ha ev vel bu rüt be ye geç miş ler dir. Bü yük dev let ler dün ya yı yö ne tir di; ara la rın da bir kon sert var dı, bü tün mü him me se le ler de bun lar ka rar ve rir di ve sa ğa so la mü da ha le hak la rı var dı. Hat ta bu gö rev di. Os man lı İm pa ra tor lu ğu ola rak, “Ben ka rış ma ya yım” di ye bi lir sin, o dev le tin ken di se çe ne ği, ama bir me se le ye ka rış mak is te di ği za man da kim se “ne olu yor” de mez. Ya ni Al man ya, Fran sa, Fas buh ra nın da kav ga ya ka rı şır, eğer Os man lı Dev le ti ken di ne gü ve ni yor sa, so nun da re zil ol ma ya ca ğı na ka ni ise, o da ka rı şa bi lir ve onun la da bir pa zar lı ğa baş lar lar. Do la yı sıy la, Os man lı İm pa ra tor lu ğu ge çen asır da ken di kud re ti, ken di mü es se se le ri nin mü sa ade si nis pe tin de dün ya nın ba zı böl ge le rin de, İs lâm âle min de her ye re mü da ha le et miş, Pa nis lâ mizm pro pa gan da sı yap mış, kül tü rel ha ya tı yön len dir me ye ça lış mış bir dev let tir. İş te o ne den le dir ki hi lâ fe ti il ga et ti ği miz za man, Hin dis tan Müs lü man la rı bi raz bu rul du lar, iti raz et ti ler. Çün kü ora da ki İn gi liz ida re si ne kar şı bir şey yap mak is te me dik le rin de, li der le ri “Ha li fe miz is te mez” ya hut “Ha li fe miz is ter” di ye bir iti raz ve ya mü ra ca at ta bu lu nu yor du. Ta bii Hin dis tan ba ğım sız lı ğı na ka vuş tuk tan son ra, ora da da kim se bu ra da ki ha li fey le il gi len mez di. Şim di bu bü yük dev let ler den bu gün Av ru pa’da ka lan yok. İn gil te re ve Fran sa za yıf la dı. Kim se Gü ven lik Kon se yi’nde İn gil te re ile Fran sa’ya al dı rış et mez, ay nen Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun du ru mu; baş ka bi ri nin ar ka sı na ge çip ma nev ra çe vi rir ler se o tak dir de et ki li ola bi lir ler. Siz hiç tek ba şı na Fran sa ve to su duy du nuz mu? Müm kün de ğil dir, mut la ka bi ri ni kış kır tır, onun la bir lik te ka tı lır. İn gil te re için de ay nı şey söz ko nu su dur. Bu gün de Rus ya’nın ve Tür ki ye’nin ha li ma lûm dur. Bun lar, Av ru pa’nın is te me di ği iki kuv vet tir. Ne de ni ni de Lit van ya lı re isi cum hu run mü şa vi ri Rus la ra açık la mış: “Si zi is te mez ler, Hı ris ti yan sı nız ama As ya lı sı nız; Türk le ri de is te mez ler, on lar da Av ru pa lı ama Hı ris ti yan de ğil ler.” Av -
173
174
AVRUPA VE BİZ
ru pa’da bu iki si is ten mi yor; ta bii bu nun ar ka sın da asıl çe ki ni len şey ka la ba lık nü fus ve bun la rın ül ke le rin de ki üret me po tan si ye li. Do la yı sıy la, Av ru pa bu iki kuv vet ten çe ki nir ve on la rı içi ne alıp erit me si de müm kün de ğil dir, fa kat bü tün bun la ra rağ men bu gün kü Av ru pa’da es ki bü yük ler den ka lan ve bü yük dev let ro lü oy na yan tek kuv vet Al man ya’dır. Al man ya’nın her ke sin bil di ği gi bi sa na yi i, ik ti sa di ya tı in ki şaf et miş tir; fa kat ge li niz bir ana to mi ma sa sı na ya tı ra lım ik ti sa dî yön den. Bi rin ci si, bir leş me den son ra es ki sı nır la rı ge niş le di, ama bu çok mü him de ğil, çün kü Al man ya çok ge niş bir ül ke de ğil di; ikin ci si, bu sa na yi çok mü te kâ mil dir; İkin ci Harp’te yı kıl dı ğı için mo dern tek nik ler le ye ni den ku rul muş tur. Bu yüz den İn gi liz ler, Fran sız lar der ki: Har bi biz, sa na yii Al man lar ka zan dı. Evet, çün kü ga lip le rin te sis le ri kal dı, bom ba lan ma dı, ken di le ri ni ye ni le ye me di ler Al man lar ise ye ni le di. Mars hall yar dı mıy la, es ki tek nik bi ri kim le ri de ol du ğu için de vam et ti ler. Bu gün ih ra ca tı dev bir ül ke. Fa kat bu ra da bir şey dik ka ti ni zi çek me li dir; bu sa na yi ar tık dâ hi mü hen dis le rin sa na yii de ğil dir, ya ni 19. yüz yıl ve 20. yüz yıl ba şın da ki bü yük mü hen dis le rin, bü yük mucid le rin Al man ya’sı yok tur, bit miş tir. Bu gün kü Al man ya us ta ba şı la rın sa na yii ne da yan mak ta dır, ya ni ka li fi ye iş çi si, tek nis ye ni, us ta ba şı sı olan bir sa na yi dir, ka li te li mal yap mak ta dır, ama Al man ya ar tık bü yük icat lar ül ke si de ğil dir. Ame ri ka’nın, Ja pon ya’nın, ufuk ta ki Çin’in, her ha lü kâr da İs ra il’in ve çok han tal ve çü rük va zi yet te yat ma sı na rağ men ge le cek te ki Rus ya’nın icat ka pa si te si Al man ya’da yok tur. As lın da yüz yı lın ba şın da ede bi ya tı ka dar he kim li ği ve mü hen dis li ği de yük sek olan Fran sa da bu gün o dü ze yin çok ge ri sin de dir. Üçün cü sü, ay nı şe kil de Al man ya ar tık es ki as ke rî güç de ğil dir. Muh te me len as ke rî leş se ba zı atı lım lar ya pa bi lir, ama es ki Al man or du su yok tur. Do la yı sıy la, bu Av ru pa bü yü ğü nün ken di ne has nok san la rı var dır, öte ta raf tan harp ilân edil di ğin de ve Na zizm ik ti da ra gel di ğin de Al man ya ede bi ya tın, ta rih çi le rin, ilim le rin her da lı nın, uzay araş tır ma la rı nın, fi zi ğin, kim ya nın, mü zi ğin, fel se fe nin, ma te ma ti ğin, hep si nin ba şı nı çe ken bir ül key di. Bir ta le be için Al man ya’da oku mak im ti yaz dı. İn san lar Ox ford, Cam brid ge’i bi ti rir, iler le mek için
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
Vi ya na’ya, Ber lin’e gi der ler di. İn san lar ora ya ih ti sas için gi der ler di ve Al man ca bil mek çok önem liy di. Bü tün İs kan di nav ya Al man ca ya zar dı, bu Tür ki ye’de de böy ley di; ya ni Tür ki ye’de 20. as rın 1930’lar da ki ger çek an lam da il mî atı lı mı Al man ya’ya ta le be yol la ya rak ol muş tur ve özel lik le hu kuk ta ve hu ku kun dı şın da fi zik te, bi yo lo ji de, mü hen dis lik te bu eği ti min et ki le ri gö rül müş tür. Oy sa bu gün için Al man ya bu özel li ği ni kay bet miş tir. Nas yo nal-Sos ya lizm bir si lin dir gi bi geç miş tir Al man il mi nin, ede bi ya tı nın üze rin den, mü nev ver ler har can mış tır ve ar tık Al man Rö ne san sı yok tur. Al man bil gin le rin bir kıs mı bi ze gel miş, üni ver si te yi kal kın dır mış, fa kat asıl önem li si Ame ri ka’yı bü yük öl çü de de ğiş tir miş ler dir. Bir le şik Dev let ler’de harp ten ev vel hiç bir ilim de bu de re ce de par la ma yok ken, bir den bi re Ame ri kan üni ver si te le ri dün ya bi li mi nin mer ke zi ha li ne gel miş tir. Al man ya bu kay bı te lâ fi ede me miş tir. Ama ede me di ği nin de pek far kın da de ğil dir; bu çok il ginç bir te zat tır. İn san bün ye si nin za afı dır bu; hiç kim se ge ri le di ği ni ve ca hil ol du ğu nu ka bul ede mez ko lay ko lay, bu gü nün Al man ya sı da çö kü şü nü, he le geç mi şe gö re çok ge ri ol du ğu nu ka bul ede mez. Do la yı sıy la Al man üni ver si te le ri nin bu gün kü za val lı ha li ne bak tı ğı nız za man da bu nun böy le ol du ğu nu bil mek ge re kir; bu iş ida re si ne de ak set miş tir. Hiç bir za man Ame ri kan, Ja pon, İs ra il ül ke le rin de gö rü len efficiency, eh li yet ve iş ler lik bu ra lar da yok tur; ol ma dı ğı için de Av ru pa Bir li ği bi zim bil di ği miz Ang lo-Ame ri kan sis te me gö re ge ri de kal mış tır. Bi lim ar tık Av ru pa te ke lin de de ğil dir, bu nu her kes gör mek te dir. Bi lim Av ru pa’nın dı şı na ta şın mış tır ve va kı a Av ru pa’dan kay nak la nı yor ola bi lir ama, Ame ri ka ve İs ra il, Av ru pa de ğil dir, bu çok açık tır. Bir Av ru pa lı lık var dır; bu nun ta ri hî te me li her şey den ev vel ki li se dir; ki li se çok par ça lan mış ve ma hi yet de ğiş tir miş tir. 15. yüz yı lın ba şın da, da ha he nüz bü tün Av ru pa, Ka to lik ki li se si nin da hi lin de, Ro ma’nın ru hâ nî yö ne ti mi al tın day ken; 19. yüz yıl da ar tık sa yı sız ta ri kat lar ve mezheb le rin için de dir. Ni ha yet Av ru pa’da hü küm dar lar bi le kar deş tir. Kra li çe Vic to ri a 64 se ne hük met miş tir, bü tün Av ru pa hü küm dar la rı ken di si nin to ru nu dur. Rus ça rı da, İn gil te re kra lı da, son ra ki Al man im pa ra to ru da to ru nu dur. Ni te -
175
176
AVRUPA VE BİZ
kim Os man lı ha ne da nı asa le ti ne, çok uzun öm rü ne rağ men, Av ru pa’da hü küm dar ai le le ri ara sın da sa yıl maz, ya ni sovereign’le rin mey da na ge tir di ği ca mia nın ta bii bir üye si sa yıl maz. Ta bii hiç bir za man seç kin prens ve pren ses le ri miz bu çev re ler de dı şa rı da bı ra kıl ma mış tır; me se lâ, Fran sa tah tı nın bu gün kü vâ ri si olan Pa ris kon tu ve ya Habs burg lar, Şeh za de Os man Er tuğ rul ve ya Nes li şah Sul tan’la ko nuş mak tan, gö rüş mek ten çok mem nun olur lar. Şe ref du yar lar. İn gil te re ha ne da nı da gi dip gel me ye her hal de ba yı lır ama Os man lı ha ne da nı Av ru pa mil let ler ve hü küm dar lar ai le si nin ta bii bir üye si de ğil dir. Ta ri hî ve kül tü rel ki şi li ğiy le bir say gı gö rür. Do la yı sıy la bu ül ke nin Av ru pa ile geç miş te Pa ris Kon van si yo nu dı şın da pek bir müş te re ki yok tur; ya ni ne hü küm dar lık mü es se se si, ne din mü es se se si, ne de it ti fak lar sis te mi ba kı mın dan geç miş le sağ lam bir alâ ka sı ve bağ lan tı sı yok tur. Bu na rağ men, 1837, 1838, 1839 ti ca ret söz leş me le ri, 1839 Tan zi mat Fer ma nı, 1856 Pa ris Ant laş ma sı ve bu nun ar ka sın dan çı kan Is la hat Fer ma nı ile Tür ki ye, Av ru pa’yla it ti fa ka gir miş; Av ru pa dip lo ma si si nin ve hu ku ku nun bir ta kım te mel ku rum la rı nı ka bul et miş tir. Bey nel mi lel iliş ki de ve am me hu ku ku ala nın da ken di ni bu dün ya ya ayar la mış tır. 19. ve 20. yüz yıl lar bo yun ca, ya ni o za ma nın kır sal Tür ki ye’sin de ya pı lan ik ti sa dî atı lım la rın önem li bir kıs mı da Av ru pa’ya ait tir, çün kü en bü yük atı lım de mir yo lu dur. De mir yo lu nun için de ki min pa yı çok bü yük? Fran sa’nın. Al man lar an cak 19. yüz yıl so nu ve 20. yüz yıl ba şın da bü yük de mir yol la rı dö şe di ler ama Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda en bü yük his se Fran sa’nın dı. De mir yol cu luk di li de Fran sız ca idi. Al man Ana do lu de mir yo lu şir ke ti nin de di li Fran sız ca idi. De mir yo lu nun ar ka sın dan li man, ar ka dan tram vay ge li yor, elek trik, su ge li yor; bun lar o za ma nın Tür ki ye’sin de önem li ya tı rım lar. Za ten baş ka da bir ya tı rım yok. Do la yı sıy la bu ya tı rım lar iti ba riy le de Av ru pa ik ti sa di ya tıy la bü tün leş miş ol duk; ama şu nu da unut ma ya lım ki, Cum hu ri yet dö ne min de ilk de mir-çe lik te sis le ri ni kur ma ya baş la dı ğı mız, de mir yol la rı nı mil lî leş ti rip ken di miz uzat ma ya baş la dı ğı mız an dan iti ba ren, bu ik ti sa dî ka tı lım pa yı da sü rat le düş tü ve bu gün da hi bü tün ça ba la ra rağ men is te nen öl çü de de ğil dir.
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE AVRUPA İLE İKTİSADÎ BÜTÜNLEŞME SORUNU
Onun için, bu dün ya nın du ru mu nu dü şün mek ge re ki yor. Gir di ği miz it ti fak lar sis te mi iti ba riy le de son yıl lar da en bü yük ti ca re ti miz Av ru pa ile ol ma sı na rağ men, ti ca ret ko şul la rı mız ya vaş ya vaş ka yı yor. Av ru pa’nın is te di ği bir kay ma de ğil bu. Kal dı ki bir önem li un su run da üze rin de dur mak ge re ki yor: Biz ar tık Şark’ın bir par ça sı de ği liz, ama Av ru pa kül tür sis te mi nin de bir par ça sı de ği liz. Hal bu ki asıl bu nu ger çek leş tir me li yiz ve bu nu Av ru pa Bir li ği’ne gir mek için de ğil, ken di miz için yap ma lı yız. Çün kü men su bu bu lun du ğu muz ve mu ri si ol du ğu muz dün ya, Ak de niz kül tür çev re si dir. Os man lı lık bu nu ge rek tir mek te dir ya ni bu mem le ket te La tin-Yu nan me de ni ye ti ni ta nı ma ma, Ba tı me de ni ye ti ni ta nı ma ma ve onun kök le ri olan es ki Şark’a gi de me me, ta rih, coğ raf ya, fi lo lo ji ve ger çek an lam da bir hu kuk bil gi si ne sa hip ola ma ma söz ko nu su dur. Şu nu açık ça söy le mek zo run da yım: Bu gün bu mem le ket te ye te ri sa yı da dev let ler hu kuk çu su yok tur, bir elin par mak la rıy la sa yıl mı yor. Ya ni biz hu kuk in kı lâ bı nı yap mı şız fa kat hu kuk çu ola ma mı şız; bu çok önem li bir nok san dır, bu eği ti mi ıs lah et me li ve hu kuk çu ol duk tan son ra bu gi bi gi ri şim ler de bu lun ma lı yız, Tür ki ye’nin Av ru pa ile en teg ras yon da gö ze al ma sı ge re ken en önem li hu sus lar dan bi ri si de hu kuk çu luk tur ve hu kuk re for mu dur; yap tı ğı mız hu kuk re for mu nu ma ale sef ta mam la ya bil miş de ği liz, il mî ba kım dan böy le bir ic ra at ve na za ri ya tın ge liş miş ol du ğu söy le ne mez.
177
“Böyle bir kıta, nasıl oluyor da birdenbire bizim önümüze siyasî birlik ve barışla çıkabiliyor? Bu hava kuşkusuz iki büyük dünya savaşının, hem de en gelişmiş silâhlarla yapılan tahripkâr dünya savaşlarının neticesinde meydana gelmiştir.”
VII I
Av ru pa Si ya sî Bir li ği ve Av ru pa lı lar
Do ğu-Ba tı So ru nu Esas ko nu, Av ru pa Si ya sî Bir li ği fik ri dir. Ya ni, Av ru pa lı la rın bi za ti hi ken di ta ri hi dir. Bu ko nu ya Av ru pa Si ya sî Bir li ği kar şı sın da Türk le rin ko nu muy la de vam et mek du ru mun da yız ve her za man için üze rin de dur ma mız ge re ken önem li bir nok ta, kül tü rel bir lik tir. Çün kü, an la şıl dı ğı ka da rıy la, Tür ki ye tek nik re form la rı nı yap mış bir ül ke dir. Za ten as lın da da ha ile ri de de gö re ce ğiz ki, tek nik ba kım dan Şark ve Garb, Tür ki ye ve Av ru pa ara sın da ayı rım ol du ğu bir ef sa ne dir. Na sıl bir ayı rım dan söz et ti ği mi zin üze rin de du ra lım. Av ru pa ile Af ri ka ve Avus tral ya’nın ge ri kal mış top lu luk la rı di ye bi le ce ği miz top lum lar ara sın da ki fark tan söz et mi yo ruz sa de ce. Çok ra fi ne uy gar lık sa hi bi ba zı top lum la rın da as lın da uy gar lık an la yı şı ba kı mın dan, uy gar lı ğı ya ra tan bi lim an la yı şı ba kı mın dan Av ru pa ile ara sın da fark lar var dır ve var dı. Çin li le rin ma te ma tik an la yı şı ve bil gi si Garb lı la rın ki gi bi de ğil di. On lar bu nu te la fi et ti ler. Dün ya nın bu ke si mi, ya ni Or ta do ğu böl ge si için ise, böy le bir şey söz ko nu su de ğil dir. Bu ko nu da ki bi rin ci yan lış ef sa ne, Şark’ın
180
AVRUPA VE BİZ
ken din den de ğil, Garb’dan gel mek te dir. Bu ra da fark lı bir ilim an la yı şı ol du ğu söy len ce si çok yan lış tır; hiç bir şe kil de fark yok tur. Her iki si de Aris to te les çi fi zik, Yu nan geo met ri si ve bu nun or ta za man lar da ki te kâ mü lü ve de va mıy la as lın da uy gar lık ba kı mın dan bü tü nün par ça la rı nı oluş tu rur lar. Öte yan dan bu bi lim sel ve fel se fî uzak lık, ay rı lık ef sa ne si ni ve bu ka naa ti bes le yen, bi za ti hi Şark lı lar dır. “Biz ge ri yiz ve ya ma ale sef biz din do la yı sıy la ay nı şe yi tek rar la mış otur mu şuz (ka’ale ge le ne ği)” ve ya “On lar il mî, biz me ta fi zik saf ha da yız” gi bi slo gan lar mek tep ki tap la rı na gir miş tir; ne sil ler, bu ka lıp dü şün cey le ye tiş miş tir. İd di a nın ak si ne, bu res mî eği ti min so nu cu de ğil dir. Bü rok ra si ve öğ ret men le re has kah ve ha ne ve soh bet kül tü rü (oral tradition) bu zih ni ye ti ya rat mış tır. Oku yan, ya zan, ta rih bi len ve fel se fe ya pan ka fa lar için bu ta bii önem siz, yan lış bir dü şün ce gi bi mü ta la a edi li yor ve üze rin de dur mu yo ruz; ama dü şün me miz ge re kir ki, top lum la rın yüz de sek se ni ta rih gi bi, kül tür ta ri hi gi bi ko nu la rı an cak okul da öğ re nir ler; okul ki tap la rın dan öğ re nir ler ve bir da ha da bu ko nu la rın yü zü nü aç maz lar. Bu bü tün top lum lar için böy le dir; Türk top lu mu için özel lik le böy le dir. Li se yi bi tir dik ten son ra bu ko nu la rı me rak edip bir şey ler oku yan ve öğ re nen in san la rın mik ta rı, Ba tı’nın en çok oku yan top lum la rın da %10 ise (bu da ga li ba Ger men ler ve İs kan di nav lar olu yor), biz de me se lâ %2’dir. Tam sa yı mı ya pıl ma mış tır, ama ki tap sa yı la rın dan, ter cü me sa yı sın dan bel li olu yor. Ma ale sef, bi zim in san la rı mı zın ka fa sın da mek tep ki tap la rın da çi zi len Av ru pa ve Şark ima jı kal mış tır, bu da ta bii yan lış bir imaj dır. Ya ni Şark lı lar açı sın dan bir fark lı Ba tı kav ra mı çi zil miş tir. Pe ki ama ne dir bu Garb ile Şark ara sın da ki fark? Şüp he siz ki bir ta kım di nî ay rı lık lar da var dır ve bu ay rı lık lar ço ğu za man zan ne dil di ği gi bi, di nin ken di sin den de kay nak lan ma mak ta dır. Çün kü as lın da İs lâm, Hı ris ti yan lık ve Ya hu di lik, her za man üze rin de dur du ğu muz gi bi, ay nı kay nak tan ne şet eden, Ya hu di din le ri dir. Mü him olan, bu di nin yo rum lan ma sı, ku ram laş ma sı, ye ni den bi çim len di ril me si ne, ya ni top lum la rın ken di ta ri hî ve an tro po lo jik özel lik le ri ne da yan mak ta dır. İş te bu nok ta da be li ren önem li fark lı lık lar var dır.
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
Tür ki ye Ba tı kar şı sın da tek nik ba kım dan uçu ru mu aş mış tır. Tek no lo ji nin dü ze yin den söz et mi yo rum, ora da ki mü hen dis lik zih ni ye ti bu ra da da var dır, ora da ki tıp bu ra da da var dır, ora da ki si ber ne tik de di ği miz en for ma tik bi lim ler ka fa sı bu ra da da var dır. Tat bi ki ve üre ti mi baş ka iş tir; bi lir sin, tat bik et mez sin ve ya bi lir sin, ih ti yaç yok tur, kul lan maz sın, o ay rı bir so run dur. Fa kat, Tür ki ye Ba tı tek no lo ji si nin di li ni, ka lıp la rı nı bi lir. Bu nun için çok bi lin me yen bir kay na ğa ba ka lım. Bu kay nak, 1960’la rın, 70’le rin, 80’le rin Tür ki ye’si ne has de ğil dir. 1910 yı lın da Ber lin’de Ro bert Koch Ens ti tü sü’nü ge zen Os man lı Da rül fü nu nu’ndan Hul ki Bey’in an lat tık la rı nı dik ka te ala lım. Ens ti tü nün pro fe sör le ri la bo ra tu va rı gez di rir ken, “Bi zim an la dı ğı mı zı, il gi len di ği mi zi, ce vap ver di ği mi zi, so ru sor du ğu mu zu, tar tış tı ğı mı zı gö rün ce şa şır dı lar” di yor. Şa şır dı lar, çün kü zan ne di yor lar ki, ge len Türk he kim le ri be ce rik siz dir, mo dern tıb bi li mi ni an la maz lar; ama ne ya pa lım, Kay zer’le Sul tan’ın da ara sı iyi, bu adam la ra da bu ra yı gez di re ce ğiz, va kit de kay be de ce ğiz, der gi biy di ler. Ama ba kı yor lar ki hiç de öy le de ğil, ge len ler tıp oku muş, ya ni mo dern tıb bı bi li yor lar, Al man lar şaş mış. As lın da 20. as rın ba şın da bu çok tan ba şa rıl mış ve ge çil miş bir saf ha; ta bi i, ora da ki ba şa rı lı ame li yat İs tan bul’da ya pıl mı yor du, onu id di a ede me yiz, ama onun ya pı la ma ma sı nın bir ta kım ne den le ri var dır; te miz has ta ne ler yok tur, ye tiş miş ara per so ne li yok tur, bu gün kü dert le rin, so run la rın bo yut la rı nı bü yü te rek ge ri ye gö tü rün, va zi yet an la şı lır. Ay nı dö nem de, unut ma yın ki son ra dan İs tan bul şeh re mi ni olan To puz lu Ce mil Pa şa, Fran sa Cer rah lar Ce mi ye ti’nde aza dır ve ba zı tez ler ge liş tir mek te dir. Ge liş tir di ği tez ler de il ginç tir. Ha tı ra tın dan da an la şı lı yor ki, im kân sız lık lar ve pis lik için de ça lı şan has ta ne de bu ame li yat lar na sıl ya pı lır; ya ni, İs tan bul gi bi yer ler için ucuz ve ko lay sağ la na bi lir ste ri li zas yon yön tem le ri ne ler ola bi lir ko nu sun da ye ni tek lif le ri var. An la şı lı yor ki, Türk ta bi bi, Türk cer ra hı o dün ya nın bir par ça sı dır. İyi par ça sı dır, kö tü par ça sı dır, ba şa rı lı, ba şa rı sız par ça sı dır, elin de im kân lar var dır ve ya yok tur o baş ka, ama o fen adam la rı sı nı fı nın üye si dir. O di lin ve me de ni ye tin aza sı dır.
181
182
AVRUPA VE BİZ
Os man lı top lu mu tek no lo ji ye açık bir top lum du. Tür ki ye’nin o gün den bu gü ne Ba tı dün ya sın da il ti fat et me di ği ka lıp, kül tü rel ha yat tır. Bi na ena leyh, Tür ki ye o saf ha yı geç miş tir. O kül tür de di ği miz de, Kant’ın kül tür fel se fe si, Be et ho ven mu si ki si fa lan de ğil; şu ka da rı nı söy le ye lim, o saf ha da ge çi le cek; ora da da ar tık za ma na uyul muş tur. Ya şa yış tar zın da ba zı so run lar ve ta bii Türk top lu mu nun di nin et ra fın da ör dü ğü, ta rih için de olu şan ken di ne öz gü kül tü rel ka lıp la rı var dır. Bun lar önem li dir ve bu ra da ma ale sef top tan batıcı lık ya pan la ra da bir nok ta yı ha tır lat mak ge re kir: Kar şı mız da mo der nizm mo de li ola rak ala ca ğı mız Ba tı da, de ğiş me yi ka bul et ti ği miz za man da hi, Ba tı Av ru pa’nın ken di si de ğil dir. Çün kü Av ru pa’nın en bü yük prob le mi, da ha doğ ru su hep sin de müş te rek ola rak bu lu nan bü yük prob le min bir adı var dır: Ame ri ka nizm. Ya ni Av ru pa’nın ken di si ar tık kla sik Av ru pa kül tü rü nü, Ame ri ka nizm adı na kay bet mek te; ku şak lar ve sı nıf lar ara sın da açı lan uçu rum lar git tik çe tah rik kâr ol mak ta dır.
Av ru pa’nın Kül tü rel Kim li ği Av ru pa’nın si ya sî-kül tü rel kim li ği ne dir? Da ha doğ ru su kül tü rel ba kım dan ele ala ca ğı mız Av ru pa’nın si ya sî bir li ği ne dir? Av ru pa’nın, dün ya sah ne si ne çı kı şı şüp he siz taş dev riy le baş lar. Ne an dert hal adam Av ru pa’da bu lun muş tur, bu in san ge li şi min de bir saf ha dır. Son ra de mir dev ri, (Holl ste in kül tü rü) çok il ginç bir saf ha dır. Do ğu’nun ba zı me de nî ka vim le rin den de da ha er ken çağ da ora da bir de mir ça ğı, de mir kul la nı mı var dır. Ama, Av ru pa uy gar bir top lum ola rak be şe ri yet sah ne si ne çok geç gir miş tir. Şüp he siz bu ge cik me, Avus tral ya ve Af ri ka ka dar de ğil se de bir hay li geç tir. Doğ ru dan doğ ru ya ta ri hî çağ lar için de vu ku a gel mek te dir. Çün kü ta rih de di ği miz şey, ha ki ka ten ya zı nın kul la nı mı na bağ lı dır. Ta rih ya zıy la baş lar de di ği miz za man, boş söz sar fet mi yo ruz. Çün kü ya zı, bir top lu mun ken di ni ifa de ve dav ra nı şı nı mu ha fa za ve ay nı za man da da ken di ni ye ni den üret me ara cı dır. Do la yı sıy la bu kül tü re geç me yen bir top lu mun uy gar ol du ğu nu söy le mek müm kün de ğil dir. Hiç kim se ku su ra bak ma sın, es ki ta ri hi miz le övü nü rüz, hak kı -
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
mız dır da; fa kat Türk le rin de uy gar dün ya ya adım atı şı ya zıy la müm kün dür. Bu nu da he pi ni zin bil di ği gi bi 8. as ra gö tü rü yo ruz, okul lar da öğ re til di ği gi bi. Ama gi de gi de bir iki asır da ha ge ri ye gi de cek; çün kü, son ka zı lar, bu lun tu lar gös ter mek te dir ki, ya zı yı kul la nış ta ri hi miz 700’ler de ğil dir; cid di ka zı, cid di ar ke olo ji, cid di tes pit yap ma dı ğı mız için böy le söy lü yor lar dı. Bu ta rih an la şı lan bir kaç yüz yıl ge ri ye gi de bi lir. Fa kat on dan ev ve lin de Türk ler için de uy gar top lum de mek doğ ru de ğil dir, ama ta ri hî top lum dur. Ta rih ya par, ta rih te ro lü var dır, ama ken di kay det mez. Ya ni Türk ler siz 3. asır ta ri hi dü şü nü le mez, 2. asır ta ri hi dü şü nü le mez, müm kün de ğil dir. Ama Türk le rin ken di le ri ni ifa de et me le ri ken di le ri ni or ta ya koy ma la rı, ken di le ri ni ye ni den bir şe kil de üret me le ri ya zıy la müm kün ol du ğu na gö re, biz de de ta rih 6. as ra ka dar gi de bi lir. Bun dan da ha geç ka lan lar var dır. Kim dir on lar? Slav mil let le ri. Uy gar lı ğa gi riş le ri biz den da ha geç tir, ama ara yı ka pat mış lar dır. Ta ri he bak tı ğı nız za man, kla sik Av ru pa top lum la rı nın du ru mu da bun dan da ha iyi de ğil dir. Ve Av ru pa, ta ri hî bir kı ta ol ma du ru mu nu ne ye borç lu dur? Doğ ru dan doğ ru ya, Bü yük Ro ma İm pa ra tor lu ğu’nun is ti lâ sı na... Ro ma lı lar, Ju li us Cae sar’ın ve ha lef le ri nin, me se lâ Ger ma ni cus’un at lı la rıy la (equitatus), pi ya de le riy le (peditatus), bu kı ta ya adım at mış lar dır, bu ra da castra’la rı nı (ka le le ri ni) kur muş lar dır. Ver gi ve ren yer ler ola rak, Ro ma’ya tâ bi kıl mış lar dır. Ro ma lı lar bir ta kım ka bi le le ri müt te fik ler ola rak al mış lar dır; Av ru pa da böy le ce ta ri hin ko nu su ol muş ve me de ni ye te adım at mış tır. Şu hal de Av ru pa kı ta ya bağ lı lı ğı nı, dün ya ta ri hi ne gi ri şi ni as lın da doğ ru dan doğ ru ya İtal ya’nın or ta sın da ki La tin le re ve on la rın di li ne borç lu dur. Bu çok önem li bir nok ta dır. Çün kü İtal ya, ta rih te iki ke re bu gö re vi ye ri ne ge tir di. So nun cu su bil di ği niz gi bi, Rö ne sans de di ği miz dö nem dir ki; İtal ya, Ak de niz’in bir leş ti ri ci, sen tez ci gü cü ro lüy le Ba tı Av ru pa’yı tek rar ile ri gö tü re cek tir. Uy gar lı ğa ve ta ri he Ro ma’nın is ti lâ sıy la adım atan Ba tı Av ru pa’nın dil le ri de taş ra lı şek lin de de ol sa, doğ ru dan doğ ru ya İtal ya’ya bağ lı dır. Hal bu ki Şark için bu söz ko nu su de ğil dir. Çün kü Ro ma Şark’a is ti lâ cı ola rak gel miş tir. İda re ci ola rak gel miş tir ve asıl önem li si ba rı şın ku ru cu su ol muş tur, ama hiç bir za man me de -
183
184
AVRUPA VE BİZ
ni yet ön cü sü ola rak, ya ni me de ni yet çi bir mis yon la gel me miş tir. Ro ma gel di ği za man, bu ra lar da ya zı lı dil ler var dı, me de ni yet ler var dı, ka yıt lar var dı, Ro ma’nın ken di si ni et ki le yen tan rı kült le ri var dı; top lum lar bir kim lik, teş ki lât sa hi biy di ler. Unut ma ya lım ki, Mı sır’ın Ju li us Cae sar ta ra fın dan is ti lâ sı ve im pa ra tor lu ğa bağ lan ma sın dan son ra, Ro ma’da ger çek bir ma lî sis te min ge li şi min den söz et mek müm kün dür. Çün kü, o ta ri he ka dar Ro ma ver gi len dir me yi bil me yen, ver gi top la ya ma yan bir dev let ti. Ne za man ki Mı sır’ı is ti lâ et ti; zi raa tı ta kip eden, top ra ğı ölç me yi, ürü nü he sap la ma yı bi len, bun la rı ver gi ye dö ken bir teş ki lât la kar şı kar şı ya gel di ve Ro ma on dan son ra ger çek bir ma lî sis tem sa hi bi ol du. Ne za man ki Ro ma Yu na nis tan’la yüz yü ze gel di, çok meş hur söz dür: “Mağ lub Yu na nis tan, ga li bi ni ye ni yor, Graecea capta ferum, victorem capit”; de mek ki, ora da fel se fe yi, ida re nin ba zı un sur la rı nı, di ni öğ ren di. Ne za man ki Ro ma, Ana do lu ile Me zo po tam ya ve Su ri ye ile yüz yü ze gel di, di nî ve me de nî dün ya sı de ğiş ti. Unut ma ya lım, Ro ma’da ki en güç lü kült ler den bi ri Kybe le kül tüy dü; ayin ler bu gün kü Va ti kan te pe sin de ifa edi lir di, mer kez ora sı idi. Bu bir Ana do lu kül tüy dü. Ro ma’da en mak bul kült Mı sır lı Tan rı ça İsis kül tüy dü. Ro ma lı lar Yu nan ca yı se ver ler di, Şark dil le ri ni bil mek zo run day dı lar ki, bir öl çü de im pa ra tor luk la rı nı de vam et tir sin ler; do la yı sıy la Ro ma’nın Şark’ta me de ni yet çi mis yon dan çok bir as ke rî fonk si yo nu var dı, ama Av ru pa kı ta sı nın üze rin de ise, doğ ru dan doğ ru ya uy gar lık ya ra tan bir rol ifa et miş tir ve bun dan son ra bu kı ta nın in san la rı, ya ni ağaç lar üze rin de ya şa yan lar, uy gar lı ğa doğ ru dan doğ ru ya Ro ma’nın ve onun di li nin ve âdet le ri nin et ki siy le adım ata cak lar dır. Mus so li ni za ma nın da Fa şist Par ti genç li ğe da ğıt tı ğı bro şür ler de, “Baş ka mil let ler ağaç lar üze rin de ya şar ken, se nin ül ken de me de ni yet var dı” di yor.56 Ro ma lı la ra sa hip çı kı yor bu doğ ru, fa kat ek sik olan bir şey var: Bu gün kü İtal ya’yı oluş tu ran in san lar da o ka vim le rin gö çüy le gel miş ler, ya ni, es ki İtal ya’nın yı kı mı na ka tıl mış lar dır. Ta bi i, ay nı za man da o me de ni yet ten en ça buk
56
Pao lo Mo nel li, La tua Patria, Seg re ta ri a Ge ne ra le dei Fas ci al es te ro, Ro ma 1929, s. 11-12.
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
ve en yo ğun bir bi çim de is ti fa de eden in san lar ola rak da mo dern İtal ya’yı oluş tur muş lar dır. Si ya sî saf ha la rı iti ba riy le bak tı ğı mız za man, Ba tı Av ru pa’da ki ka bi le ler Ro ma’nın al tın da müt te hid ola rak ya şı yor lar dı. Ara la rın da da ga yet gad dar ça tış ma lar var dı. Me se lâ, bir pa saj ak lı mız da dır: “Gal ya lı lar ara la rın da ça tı şı yor Su eb’le rin bü yük şe fi Ari ovis tus, Ha edu lar’a kar şı Se qu van lar’a yar dım edi yor, fa kat on dan son ra yar dım et ti ği müt te fik le ri nin top rak la rı nı ken di as ker le riy le bö lü şü yor ve on la rı kö le ya pı yor.” Şim di, hem o ye ni len Ha edu lar, hem de bu za val lı Se qu van lar Ro ma’dan yar dım is ti yor ve Gal ler’e ada le ti ve ba rı şı Ro ma ia de edi yor ve bir ni zam mey da na ge ti ri yor. De mek ki, ta rih ve uy gar lık bu ra da bu şe kil de baş lı yor. Bu im pa ra tor lu ğun yı kı lı şın dan son ra ki ka vim ler gö çü sı ra sın da (bu, mo dern Av ru pa’yı oluş tu ran olay lar sil si le si dir) Frank lar, da ha çok ağır lık lı ola rak Fran sa’da (ama sırf on lar de ğil, da ha bir sü rü ka bi le ler var), Ger men le rin için de Su eb ler, Ale man lar gi bi bir ta kım ka bi le ler; mo dern İs pan ya’nın olu şu mu nun te me li olan Vi zi got lar, kı ta nın mil let le ri ni oluş tu ru yor lar ve bir müd det son ra, aşa ğı yu ka rı 8. as rın so nun da Char le mag ne’ın Bü yük İm pa ra tor lu ğu olu şu yor. Bu bu gün kü Fran sa’yı, bü tün Be ne lüks’ü, Al man ya’yı, Avus tur ya’yı ve Ku zey İtal ya’yı (Lom bar di ya ül ke si ni) içe ren bir im pa ra tor luk tur. Za ten Char le mag ne’ın un van la rı na bak tı ğı mız za man, Frank Kra lı, Lon go bart la rın Kra lı ve Ger men le rin Baş bu ğu; so nun da 800 yı lın da (mi la dî), Ro ma’da Pa pa’nın elin den im pa ra tor ola rak taç gi yi yor. Ar tık Av ru pa or ta ya çık mış tır. Bu ye ni kı ta, Ro ma mi ra sı na sa hip ol du ğu nu id di a eden, ama as lın da son de re ce de taş ra lı ve ge ri kal mış bir mi ras çı dır. Ro ma’nın di ni ne sa hip ol du ğu nu id di a eder, doğ ru dur; ama Ro ma’da olu şan di ni hiç bir şe kil de tar tış ma dan ka bul eden bir ka vim ler top lu lu ğu dur. Çün kü o din, ya ni Hı ris ti yan lık, Do ğu’da, ya ni İs ken de ri ye’de, Ku düs’te ve bi zim sı nır la rı mız da ki An tak ya’da müt hiş bir fel se fî tar tış may la, hi ye rar şik kav ga ve bu na lım lar la ge liş mek tey di. Hal bu ki Şark’ta ki bu kav ga nın ya nın da, Garb’da ki in san lar, ya ni Bar bar lar, ki li se nin hâ ki mi ye ti ni ve dok tri ni ni ga yet ra hat bir şe kil de ka bul edi yor lar. Bu ra da, He gel ci bir ta bir kul lan mış tık; “Barbarisches Gemüth-Bar ba rik la kay di”, ya ni me se lâ, Har -
185
186
AVRUPA VE BİZ
vard’da ki, Ya le’de ki Ame ri ka lı hu kuk çu Ame ri kan Yük sek Mah ke me ka rar la rı nı tar tı şır, gırt lak gırt la ğa ge lir, kı lı kırk ya rar; fa kat Io wa’lı çift çi Ame ri ka lı için bu hiç bir şey ifa de et mez, onun için bu Bir le şik Dev let ler’in mev zu atı dır. Ora da ne uy gu lan ma sı em re di li yor sa, öy le olur. Ba tı Av ru pa’ya Hı ris ti yan lık, te mel kav ga la rı nı bil di re rek gel miş tir; eği tim siz kav min di ne gi ri şi Hı ris ti yan lı ğın be nim sen me si, dev le tin ve top lu mun bu na gö re şe kil len me si söz ko nu su dur. Bu im pa ra tor luk ta çok il ginç bir şe kil de dün ye vî oto ri te nin, ya ni im pa ra to run ya nın da, ki li se ay rı bir ku rum ola rak üs tün lü ğü nü his set tir mek te dir. Ki li se Şark’ta da var dır, fa kat hiç bir za man dün ye vî oto ri te nin üs tün de ve onun dı şın da ve onun ya nın da ba ğım sız bir ku rum ola rak ken di ni ka bul et tir me hak kı na sa hip de ğil dir. Çün kü, ora lar da ki dev let ve im pa ra tor luk ge le ne ği bu na mâ ni dir. De mek ki, kı ta da çok önem li bir şe kil de in san la rın ara sın da par ça lan ma (par ti kü la lizm) eği li mi söz ko nu su dur. Ya ni, her böl ge nin ba şın da ki şef, o şe fin al tın da ki her ka bi le nin ba şın da ki kü çük baş buğ lar, ken di si ya sî oto ri te le ri ni ka bul et tir me eği li min de dir ler ve bun la rın ara sın da oto ri te ye tâ bi ol mak tan çok, bir tür an laş ma söz ko nu su dur. De mek ki, vah şi ler ara sın da ki, kav ga cı lar ara sın da ki kav ga la rı bas tır mak, din dir mek için mev cut akit ler de (zım nî akit) ku ru lan bir sis tem söz ko nu su dur ve Ba tı’da ki im pa ra tor lu ğun, Do ğu’da ki (bi zim bu gün Bi zans de di ği miz) im pa ra tor luk la ara sın da çok bü yük bir fark tır bu. Do ğu’da dev let ve halk iliş ki le ri, oto ri te iliş ki le ri bu gi bi kon trat la ra da yan maz; ve bu im pa ra tor luk ta ki kuv vet, bu im pa ra tor luk ta ki bir lik, Ba tı’da ki im pa ra tor luk ta gö rül mez. Bu çok önem li bir nok ta; çün kü ek sik olan oto ri te, bu gün kü de mok ra si nin esa sı dır; bu Av ru pa’ya has, do ğuş tan bir üs tün lük gi bi gös te ril mek te dir. Çok il ginç bir şey, yo rum de ği şi yor. Or ta ça ğın bu ha kîr gö rü len özel li ği, bu gün kü ta rih an la yı şın da progress, ile ri lik ola rak yo rum la nı yor. Hal bu ki o ta rih te bu, doğ ru dan doğ ru ya, ça re siz lik ten, kar ga şa dan ile ri ge len bir ne vi kü çük ateş kes ler, uz laş ma lar bü tü nü gi biy di. 800’de gü ya bir si ya sî bir lik gi bi gö rü len bu Ba tı Av ru pa İm pa ra tor lu ğu; Pa pa’nın elin den Bü yük Karl’ın taç giy me siy le hu ku ken te şek kül et ti. (Ta bii ki, bu im pa ra tor luk çok kı sa za man da as lî par ça la rı na bö lü ne cek ti.)
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
Bu ara da k› ta n›n tü mü nün bir H› ris ti yan im pa ra tor luk ve ca mi a ol ma s› n› ön le yen ge lifl me ler var d›r. He pi mi zin bil di €i gi bi, 8. as r›n or ta la r›n da Müs lü man Arap ve Ber be ri le rin ‹s pan ya’ya (En dü lüs’e) ad›m at ma la r› gi bi bir olay, H› ris ti yan l› €›n Av ru pa ta ri hi nin en bü yük ya ra la r›n dan bi ri dir. Ba z› fley ler unu tul mu yor, hiç unu tul ma ya cak ve as l›n da unu tul ma ma s› ge re ken olay lar dan bi ri si de ‹s pan ya’n›n ken di si dir. Çün kü En dü lüs bit ti, ya ni se kiz as›r ka dar ora da kal d›k tan son ra ta ma m›y la at›l d›. Fa kat at› la ma yan bir fley, o uy gar l› €›n iz le ri dir. Ve bu ‹s pan ya’da ki Ka to li sizm için çok ra hat s›z edi ci bir ka l›n t› d›r. Kar fl› m›z da ço €ul cu bir kül tü rün ka l›n t› la r› var d›r ve onun üze ri ne gel di €i id di a edi len ‹s pan yol Rö ne san s› ger çek an lam da bir Rö ne sans de €il dir; ye ni bir Ka to lik zih ni yet, es ki ço €ul cu lu €un üze ri ne otur mufl tur. Müs lü man En dü lüs’te, Müs lü man Arap la r›n ya n›n da Ya hu di ler, on la r›n ya n›n da bi za ti hi es ki H› ris ti yan lar, Vi zi got la r›n ço cuk la r› bir ara da ya fla mak ta d›r lar. Bu “Mo za rab” de di €i miz ta k› m›n (musta’rib, “Arap laş mış” ke li me sin den gel me dir), Arap di li çer çe ve sin de ya rat tık la rı kül tür, ilim ve si ya sal uz la şım sis te mi, kı ta da da ha çok uzun za man lar gö rül me ye cek bir şey dir. Ve 1492’de İs pan yol la rın Re con qu is ta’sın dan, ye ni den fe tih ten son ra (çok ya kın bir ta rih tir), Arap la rın En dü lüs’ten Ya hu di ler le bir lik te sü rül me si, yağ ma ve kat lia ma uğ ra ma la rı yer yü zün de Na zi Ho lo ca ust’un dan ev vel ki en uta nı la cak, es ki or tak geç miş tir. Ya ni Hı ris ti yan Av ru pa’nın bu gü ne ka dar hiç unu tul ma ma sı ge re ken iki bü yük ayı bı var dır; bun lar dan bi ri doğ ru dan doğ ru ya 20. yüz yıl da ce re yan eden ve Ya hu di le re ya pı lan Ho lo ca ust de di ği miz kat li am dır. Fa kat on dan ev vel, onun ön cü sü olan en gi zis yon dur, ya ni En dü lüs’ten Müs lü man la rı ve Ya hu di le ri te miz le mek üze re gi ri şi len bü yük ame li ye dir, çok da uzun sür müş tür. Bu iki si unu tu la maz.
Av ru pa’nın Ye ni Kim li ği Av ru pa kı ta sı as lın da ta rih te ki ba zı olay la rı ka pat mak için, dış dün ya nın üze rin de ıs rar la bir de net çi lik gö re vi üst len miş tir ve ora da “Mission civilisatrice” (me de nî leş tir me mis yo nu) de di ği miz sü re ce ben ze yen bir ne vi in san hak la rı mis yo ner li ği ni bu nun için
187
188
AVRUPA VE BİZ
yük len mek te dir. Bu kı ta ger çek ten çok müt te hid bir ai le miy di? Ha yır. Bu kı ta nın için de bö lün me ler var dır. Bir ke re bu ka vim le rin bir bir le riy le ça tış ma la rı, 15. asır dan be ri sür mek te dir. İn gil te re’yle Fran sa, Ger men ler le Slav lar ara sın da ki bü yük ça tış ma, ilk or ta çağ dan be ri sür mek te dir. Slav lar as lın da bu gün kü gi bi Do ğu Av ru pa’da ve Rus ya’da ya şa yan bir ka vim de ğil di; Av ru pa’nın or ta la rı na ka dar yay gın dı lar. Ger men ka vim ler bun la rı ya vaş ya vaş püs kürt mek tey di ve Po lon ya’yla Al man ya ara sın da din me yen bir nef ret 12. asır da ar tık şe kil len miş tir. Çün kü Al man ya Vis tül’e, Po lon ya ara zi si ne doğ ru iler le mek te, bu ra la rı iş gal ve il hak et mek te dir. Ge ne, İs pan yol lar Arap la rı kov mak için ara la rın da bir leş mek te dir. Fa kat bu bir leş me nin so nun da or ta ya çı kan İs pan ya hiç bir za man müt te hid ol ma mış tır. Bask prob le min den söz et mi yo rum. Kül tü rel ve bey nel mi lel iliş ki le ri ba kı mın dan bu gün bi le Ka ta lun ya’yı, ya ni Bar se lo na’nın ci va rın da ki bir kaç mil yon in sa nı ele alır sa nız, bun la rın ka rak ter ola rak de ği şik ol du ğu nu gö rür sü nüz ve si ze de za ten şu nu söy ler ler: “Biz Ak de niz li yiz, Av ru pa lı yız. Bu adam lar, İs pan yol lar, Ak de niz li de de ğil dir, Av ru pa lı da de ğil dir. Bun lar Arap’tır. Bu İs pan yol la rın ka rak ter le ri de ği şik tir.” Me se lâ, Ka ta lun ya dün ya ya da ha açık bir top lu luk tur, et raf la iliş ki kur mak is ter; İs pan yol ca bil mi yor sa nız Fran sız ca, İn gi liz ce, Al man ca mü kâ le me öne rir; öbü rü için ise, bu söz ko nu su de ğil dir. İs pan yol lar o ko nu da bi ze ben zer ler. Ken di ara la rın da ko nu şur lar. Ec ne bî ye al dı rış et mez ler. Dış la te ma sa son de re ce ka pa lı dır lar ve ya ban cı dil bil mez ler. Eği tim ba kı mın dan or ta la ma ya vur du ğu nuz za man, bu gün kü Av ru pa’da ya ban cı dil so ru nu olan iki bü yük kit le, İs pan yol lar ve Yu nan lı lar dır. Son ra bu ra da Bask prob le mi var dır. Ge ne İs pan yol ca ko nuş tu ğu hal de, ken di öz gün leh çe si üze rin de çok ıs rar eden Ga liç ya lı lar var dır. Ku zey de ki böl ge ler dir bun lar ve bir za man lar İs lâm laş ma mış, Arap laş ma mış Ku zey İs pan ya’nın ka lın tı la rı dır. Ni ha yet Av ru pa kı ta sın da ki kav ga çok uzun sür müş tür; İs pan ya ile Fran sa, Fran sa ile İn gil te re, Ger men ler le Slav lar ve İtal ya ile kı ta ara sın da ki nef ret uzun asır lar sür müş tür, İtal ya as lın da bu gün kü Av ru pa’nın kül tü rel mü es se se le ri nin ya ra tı cı sı dır. Ban ka
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
ku ru mu İtal ya’nın ica dı dır. Ga ze te İtal ya’nın ica dı dır. Ti ca rî bor sa lar, ti ca ret oda la rı İtal ya’nın ica dı dır, mu ha se be İtal ya’nın ica dı dır. İtal ya ol ma sa bu gün kü ge mi ci lik te rim le ri ol maz dı. Ba zı la rı na gö re İtal ya’nın ge ri le me si, te şeb büs-i şah sî kıt lı ğın dan mış; ola cak şey de ğil, dün ya dan ti ca ret kay bol sa İtal yan lar keş fe der, bu nun ya nı ba şın da civita (me de ni yet) ve cultura de di ği miz ku rum la rı Şark’tan ak tar mak İtal ya’nın işi ol du. Mu si ki ve Av ru pa’nın te mel ku rum la rı İtal ya’da ge liş ti. Ta rih te doğ ru dü rüst bi lim ler aka de mi si nin teş kil edil me si İtal ya’nın işi dir; di li ge liş tir mek için bi linç li ku rum lar İtal ya’da mey da na ge ti ril di. İtal ya as lın da kı ta nın kü çük bir mo de li dir ve kı ta nın bu gün kü kül tü rel mü es se se le ri nin de ya ra tı cı sı dır. Ya ni, Ape nin ler’in ku ze yi as lın da İtal yan la rın tak lit çi si dir. Bu nu bu gün bi le gö rür sü nüz. Bah çe si ne sa ra yı na va rın ca ya ka dar, her şe yiy le gö rür sü nüz. Fa kat bu İtal ya ile Av ru pa ara sın da bir çe kiş me var dır ve İtal ya çok ya kın za man la ra ka dar, Alp ler’in ku ze yin de ki kuv vet ler ta ra fın dan is ti lâ ya uğ ra mış tır. On la rın hük mü al tın da kal mış, yağ ma lan mış tır. Bu nun saf ha la rı nı bu şe kil de gör dük ten son ra, 1648’de bu gün kü Al man ya’nın ve Al man ca ko nu şan böl ge le rin oluş tu ğu nu gö rü rüz. Na sıl olu şur bu? Bir ta kım kü çük prens lik ler den, kral lık lar dan, şe hir ler den olu şan bir dün ya. Ni ha yet bü yük din sa vaş la rıy la, Pro tes tan lık ve Ka to lik lik ara sın da ki sa vaş lar la 30 yıl bir bi ri ni ye dik ten son ra Al man lar 1648’de ara la rın da bir an laş ma ya var mış tır: West pha li a Ba rı şı... Bu ba rış, sa de ce Pro tes tan ve Ka to lik dev let çik ler ara sın da bir ba rı şı ge tir mek le kal ma mış tır, ay nı za man da da mo dern Av ru pa’nın dip lo ma si sis te mi ni, dev let ler ara sın da ki iliş ki ler sis te mi ni, Ro ma hu kuk iliş ki le ri ne gö re tan zim eden bir an laş ma ol muş tur. West pha li a Ba rı şı ve sis te mi, biz o ant laş ma da ta raf ol ma ma mı za rağ men, ken di si ni ne re de tek rar la ya cak tır? 1699 Kar lof ça Ant laş ma sı’nda. 1699’da İkin ci Vi ya na Mu ha sa ra sı’nın ge tir di ği fe lâ ke ti iz le yen bir di zi harp le Ma ca ris tan’ın eli miz den çık ma sı so nu cun da ilk de fa dır ki, Müs lü man im pa ra tor luk Hı ris ti yan dev let ler le kar şı kar şı ya ge lip bir mü ta re ke yap mak ta dır. İlk de fa dır ki bir mü ta re ke, tek ta raf lı ahit na me tar zın da de ğil, eşit kuv vet ler ara sın da ve Ro ma nist hu kuk sis te mi ne
189
190
AVRUPA VE BİZ
ve hu kuk pren sip le ri ne gö re ya pı lı yor. As lın da Os man lı İm pa ra tor lu ğu da bu Av ru pa dev let ler ca mi ası nın ye ni dü ze ni ne adım at mış olu yor. Bu ara da 1654’te Pyrénées Ant laş ma sı’yla İs pan ya’yla Fran sa ara sın da ki bü yük kav ga so na eri yor. Fran sa ve İs pan ya gi bi iki bü yük Ka to lik kuv vet ara sın da sı nır çe ki li yor ve ar tık iki Ka to lik dev let, iki ay rı mil lî dev let sı nır la rı nı or ta ya çı ka rı yor. İs pan ya, Av ru pa’da bir ta kım yer ler den çe kil mek te dir ve bu şüp he siz ki Al man ca ko nu şan lar ve İtal yan lar le hi ne ol mak ta dır. İs pan yol de niz kuv ve ti da ha 16. yüz yıl da İn gil te re’ye ye ni li yor ve Ha si en da Ant laş ma sı’yla İn gil te re ulu sal bün ye siy le, İs pan ya ulu sal bün ye si bir bi rin den ay rı lı yor. Bu ra da sa vaş lar da ken di sı nır la rı nı, mil lî sı nır la rı nı çi ze bi le cek olan kuv vet Avus tur ya’dır. Avus tur ya’nın ta ri hî kim li ği ni, ta ri hî sı nır la rı nı oluş tur ma sı doğ ru dan doğ ru ya Türk ler le olan kav ga ya bağ lı dır. Avus tur ya bü yük du ka la rın dan bi ri olan Ma xi mi li an, Bur gon di ya Pren se si Ma ri e ile ev le ni yor. Bu na Bur gon di ya Dü ğü nü de nir. Bu gün kü Bel çi ka, Avus tur ya top rak la rı na il hak edi li yor (ka tı lı yor). Ar dın dan Iza bel la ve Fer di nand’ın “De li” ve ya “Çıl gın Jo han na” de nen kız la rı var dır. Onun la Phi lip pe ev le ni yor. Bu na da İs pan yol ca Kas til ya Dü ğü nü de nir. Do la yı sıy la, bü tün İs pan ya, sa de ce İs pan ya de ğil; Gü ney Ame ri ka ve İs pan yol Av ru pa vi la yet le ri de söz de Avus tur ya’ya bağ la nı yor. Son ra, Ma car Dü ğü nü de nir, Avus tur ya Bü yük Du ka sı Fer di nand ve Ma car Kra lı La yoş kar şı lık lı kız kar deş le ri ni ve ri yor lar bir bir le ri ne: Ma car An na ve Avus tur ya lı Ma ri a. İki hü küm dar dan kim er ken ölür se onun ta cı öbür ta ra fa ge çe cek. Ta bii 1526’da Mo haç Sa va şı’nda La yoş öl dü; da ha doğ ru su sa vaş ta öl dü rül dü. Avus tur ya ise bu mi ra sı, ya ni Ma ca ris tan’ı ala ma dı. Çün kü Türk le rin eli ne geç miş ti. Do la yı sıy la bu ül ke nin gö rü yor su nuz ki ka de ri Türk ler le kav ga dan ge çe cek. Bu nun dı şın da bir bü yük harp yok. Meş hur bir mot to var dır. “Bellum gerant alieni, tu felix Austria nube! = Bı rak, sa va şı baş ka la rı yap sın lar. Sen ev len, ey me sut Avus tur ya!” Hü küm dar la rın ev len me siy le ül ke ler bir bi ri ne ka tı lır ve bu nun üze ri ne bir de Al man İm pa ra to ru se çil di ği an, Avus tur ya bü yük du ka la rı, “Mu kad des Ro ma-Ger men İm pa ra to ru” olu yor lar. Bi na ena leyh bu im pa ra tor luk la olan sa -
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
vaş lar; hem Os man lı Ru me li kı ta sın da ki sı nı rın ge ri le me si ne se bep ol muş tur, hem de Avus tur ya’nın ve Al man ya’nın ta ri hî olu şu mu na hiz met et miş tir ve ne za man bit miş tir? Si lâh lı kav ga ola rak 1791’de ki Ziş to vi Ant laş ma sı’yla bit miş tir. On dan son ra biz bir da ha Avus tur ya ile mu ha re be et me dik. Et me dik ama, 1878’de Ber lin Kon gre si’nde, ara dan el ça buk lu ğuy la Bos na-Her sek’i iş gal edip al dı lar. Ya ni İm pa ra tor lu ğun en önem li par ça sı nı Avus tur ya iş gal et ti; 1908’de de hu ku ken il hak et ti. Şim di bu nu yap ma dan ev vel, 1878’de kar şı mız da Avus tur ya var dı. Ama 1798’de Avus tur ya yok tu, Al man ya var dı. Çün kü Avus tur ya dük le ri Al man İm pa ra to ru’dur. O im pa ra tor lu ğu ip tal eden Na pol yon’dur. İp tal et tik ten son ra, mer ke zi Vi ya na olan ye re Avus tur ya İm pa ra tor lu ğu den miş tir. Bi zim mek tep ki tap la rın da ki yan lış bil gi bir ya na, bir de üs tü ne ta ri hî Türk-Al man dost lu ğu ve ya ana ne vi Türk-Al man dost lu ğu ne re den çı kı yor? Böy le bir şey ola bi lir mi? Bü tün ta ri hi miz bo yun ca kav ga et ti ği miz kuv vet Al man lar dır. Bal kan lar’da ki top rak ka yıp la rın da iki dev let so rum lu dur kar şı mız da: Avus tur ya de di ği miz Al man İm pa ra tor lu ğu ve Rus ya. Bu iki dev let ile sü re gi den kav ga nın so nun da, hem bi zim si ya sî kül tü rel ki şi li ği miz olu şu yor, hem de Avus tur ya ve Al man ya’nın ki olu şu yor. Ama bu ra da ana ne vi dost luk tan bah se di lir mi? Ana ne vi dost luk tan bel ki Fran sa ile bah se de bi lir sin, o doğ ru dur. Çün kü Fran sa ile Tür ki ye ara sın da ta rih te uzun sü re cid di bir sa vaş yok tur, it ti fak lar var dır. Dai ma dip lo ma tik ma nev ra lar var dır ve dip lo ma tik ma nev ra la rı da Fran sa Tür ki ye ile bir lik te yap mış tır. Çün kü Fran sa ve Tür ki ye’nin en bü yük düş man la rı müş te re ken Al man ta raf ta rı olan İs pan ya’dır. Fran sa ise, Avus tur ya ve İs pan ya’ya kar şı Os man lı ile be ra ber ol mak zo run da dır. Os man lı da o iki si ne kar şı Fran sa ile bir lik ol mak ta dır. Ora da bir dost luk tan söz ede bi lir sin. Kal dı ki Kı rım Sa va şı’nda, Fran sa Tür ki ye’nin ya nın da ol muş. Ger çi 16. asır dan be ri Os man lı İm pa ra tor lu ğu Fran sa ile it ti fak lar için dey di ve bu hep böy le de vam et miş, ne za ma na ka dar? 1914’e ka dar. 1914’te Fran sa ile ilk de fa cid di ola rak bir kav ga ya tu tuş mu şuz. Ta bii bu harp te de yi ne kav ga et ti €i miz cep he ler Fran s›z cep he le ri de €il, ‹n gi liz cep he le ri dir da ha çok. Fa kat her ha lü kâr da Fran sa
191
192
AVRUPA VE BİZ
on dan son ra ar t›k düfl ma n› n›z olan, kar fl› saf ta ki bir kuv vet tir. Ama Al man ya ile kav ga m›z dik kat eder se niz ta 15. as›r dan bafl la mak ta d›r. Me se lâ, Po lon ya ta ri hi aç› s›n dan o ül ke nin par ça lan ma s› ve üç te iki si nin Al man-Avus tur ya blo ku na git me si unu tul ma ya cak bir fley dir. Po lo nez ler iyi ya fla ma y› se ven, ra hat bir halk t›r. Çok kül tür lü, üni ver si te le ri iyi, oku ma yaz ma y›, mü zi €i çok iyi bi lip ö€ re nen; ha ki ka ten çok ses li bir kül tür söz ko nu su dur. Ser best do la fl›m, ser best mül ki yet ge re €i top rak la r› na ge lip Al man lar yer le fle cek ler, yer lefl mek mec bu ri ye tin de ler. Al man lar, bu sa ye de Po lon ya ara zi le ri ne ge lip otu ra cak lar, ya t› r›m lar ya p› la cak. fiim di lik Po lon ya ara zi sa t› fl› na am bar go koy du, ama flim di lik. Za ten Po lon ya’n›n ba t› s› bü tün es ki Al man fle hir le ri nin ad› n› ta fl›r. Or ta ça€ da Al man lar ta ra f›n dan gas be di len Po lon ya idi. Ya vafl ya vafl is ti lâ edil mifl ve pay la fl›m da Al man ya’n›n eli ne geç mifl ti. ‹ler de Al man lar ora ya yi ne ge lip otu ra cak lar ve bu hiç ha di se siz ola cak zan ne di yor sak ya n› l› yo ruz. Bu ra da her za man için flir ket ler de, fab ri ka lar da, hat ta umu mî yer ler de ça t›fl ma lar, ge ri lim ler vu ku a ge le cek. Bu nun d› fl›n da Or ta Av ru pa ve Do €u Av ru pa dün ya s› var; Ma ca ris tan, Çek Cum hu ri ye ti, Slo vak ya, H›r va tis tan, Slo ven ya vs. gi bi. Bu ra lar da hiç flüp he siz Al man nü fu zu ken di ni his set tir mek te dir. Lebensraum es ki bir ke li me dir. Hit le rist bir ke li me de ğil dir ve Al man ya’nın gü ne şin al tın da ki ye ri lâ fı da İm pa ra tor luk baş ba ka nı Bü low’a ait tir. Ya ni Hit ler’den ev vel kul la nıl mış tır. Bü low, “Al man ya sa de ce gü ne şin al tın da ki ye ri ni is ti yor” di yor. Na sıl bir yer bu gü ne şin al tı ve bu slo gan 19. yüz yıl Al man po li ti ka sı na na sıl esas olu yor? İs ter is te mez Al man ya’nın ta hıl böl ge le ri, ma den böl ge le ri ve ucuz iş çi böl ge le ri Do ğu Av ru pa’dır. Eğer Do ğu Av ru pa ko mü nist blo ka ge çip, de mir per dey le ka pan ma say dı; Al man ya’ya İtal ya’dan, İs pan ya’dan, Yu na nis tan’dan ve Tür ki ye’den iş çi git me si gi bi bir olay (1950’ler de-1960’lar da) ola maz dı. Bu tür bir iş gü cü da hi doğ ru dan doğ ru ya de mir per dey le il gi li bir olay dır. Al man ya’ya gi de cek iş gü cü bel li dir. Do ğu Av ru pa’dan ge lir, Po lon ya’dan ge lir, bil has sa Ma ca ris tan’dan ge lir, Slo vak ya’dan ge lir, Uk ray na ve Ro man ya’dan ge lir. Bu ra lar da ki in san lar Al man ca ko nu şur lar. Ki mi iyi
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
ko nu şur, ki mi kö tü ko nu şur. Na sıl biz de İn gi liz ce mak bul se, ora da da Al man ca mak bul dür. Bu in san lar Al man gi bi ya şar lar. Al man kül tür ala nı nın için de dir ler. Kül tür adam la rı, ay dın lar, özel lik le bir grup sos yo log ve si ya set bi lim ci bu ya pı da dır. Ber lin bun la rın baş ken ti dir. Bun dan 10 se ne ev vel, baş ken ti Bonn’dan Ber lin’e kay dır mak söz ko nu su ol du ğu za man, Al man ya’da bir ta kım mü nev ver ler pro tes to top lan tı la rı ter tip le di ği ne de ğin miş tik, ki tap lar yaz dı lar; “Baş ken tin Bonn’dan Ber lin’e kay ma sı Al man ya’nın ba tı lı laş ma sı nı, ya ni Ba tı Av ru pa lı laş ma sı nı en gel ler ve bi zi do €u lu lafl t› r›r, is te mi yo ruz” slo ga n› at›l m›fl t›. Ber lin, Do €u Av ru pa’n›n ve Or ta Av ru pa’n›n do €al bafl ken ti dir. Kal d› ki Do €u Av ru pa’da ki in san lar da Al man bas k› s›n dan çok fli kâ yet edip, ür kü yor de €il ler. On lar da bek li yor lar za ten Al man ya gel sin di ye. Bun dan 5-6 se ne ev vel Prag’da Çek mü nev ver le ri top lan m›fl lar; “Biz Al man ya’dan özür di le me li yiz, çün kü biz Al man la r› Bo hem ya’dan, Sü det ler böl ge sin den at t›k” di yor lar. As l›n da 1918’de Çe ko-Slo vak ya ku rul du €un da kim se ora dan Al man la r› fa lan at ma d›. Öy le bir ni ye ti de yok tu. Avus tur ya-Al man as›l l› olan bir çok top rak sa hi bi var d›, on la ra bi le do ku nul ma d›. Çek ül ke sin de Hit ler Al man ya s›’n› is te mek, mil li yet çi lik yap mak, ora y› il hak et me ye kal k›fl mak, Sü det Al man la r› n›n ken di fii liy di. Sa da kat gös ter me yen bir mil lî gru ba (dik kat edin az›n l›k de mi yo rum, bir co€ raf ya y› kap s› yor lar d›) kar fl› Çek le rin o za man du yar l› l›k gös te re rek, bun la r› at ma s› nor mal gö rün me li dir. Her kes bu nun so nu cu na kat la n›r. fiim di bu nun için de özür di le me nin bir ma na s› yok. Ama bu gü nün Çek ay d›n la r› di li yor lar; çün kü o adam lar Al man ya’dan burs bek li yor lar, da vet bek li yor lar, ifl bek li yor lar. Çek le rin ay d›n la r› bu ka dar afla €› lan d› €› na gö re, ifl çi si de öy le dir, köy lü sü de öy le dir, pa laz la na cak olan ye ni ser ma ye le ri de öy le dir. Ro man ya ve Bul ga ris tan Al man la r› bek li yor; Uk ray na bek li yor. Uk ray na ken di ni Rus ya’dan ger çek an lam da ko par mak için Al man ya’y› bek li yor ve yo rum lar ya p› yor lar. Ye ni ta rih çi ler, “Efen dim, di yor lar, Rus ya’da ve Rus top lu mun da de mok ra si yok tur, çün kü on la r›n ta rih bo yun ca oto nom fle hir le ri, Rat’la r› ya ni kon sül le ri fa lan ol ma d›. Hal bu ki bi zim var d›, bi li yor su nuz. Lit van ya hâ ki mi ye ti s› ra s›n da Ger ma nik mü es se se ler gir di.”
193
194
AVRUPA VE BİZ
Va k› a ta rih le rin de ki bu de mok ra tik nü ve li de nen ku rum la r› (!) mum la ara sa n›z bu la maz s› n›z, ama yo rum lar de vam edi yor. De mek ki in san lar Al man ya’y› bek li yor lar. Do €u Av ru pa’n›n (eko no mik-ma lî) il ha k› Av ru pa’n›n si ya sî bir li €i için de Ba t› Av ru pa’y›, ya ni ‹s pan ya’y›, ‹n gil te re’yi, Fran sa’y› çok alâ ka dar et me di €i hal de, ta ma men Al man-Avus tur ya blo ku nun bir ta le bi dir ve bu ta lep do€ rul tu sun da bir Av ru pa Bir li €i tefl kil edil mek te dir, bu nok ta ya çok dik kat edil me li dir. Bu ger çek an lam da bir si ya sî bir lik de €il dir. Ger çek an lam da bir si ya sî bir lik te eflit lik olur. Bu ra da ise, bü yü €ün kü çü €ü ida re et me si söz ko nu su dur. Sa de ce bir bü yü €ün kü çük le ri ida re et me si; on dan son ra da öbür bü yük le ri de ida re et me si flek lin de te cel li et mek te dir. De mek ki bil has sa ko mü niz min y› k›l ma s›n dan son ra Al man ya’n›n bü yü me si ve ya y›l ma s› ka ç› n›l maz gö rü nü yor. Bu gün bu em per yal tu tu mu red de den Sos ya list ve Ye flil ler grup la r› da hi ya r›n bu po li ti ka ya al› fl›r ve be nim ser ler. Al man ya’n›n bu tarz da bü yü me si, bi zim bil di €i miz an lam da ki Av ru pa si ya sî bir li €i ni de teh dit eder va zi yet te dir. Öte ta raf tan, bu si ya sî bir li €in için de, ta rih bo yun ca iki ke re, muh te lif Av ru pa bir lik le riy le, dev let le riy le it ti fa ka gi re rek, Av ru pa’n›n si ya sî co€ raf ya s› n›n çi zil me sin de ak tif rol oy na m›fl bir kuv vet Rus ya’d›r. Bi rin ci si Na pol yon’un Rus ya se fe ri nin he men aka bin de Rus ya’n›n müt te fik ler le 1815 Vi ya na Kon gre si’nde Av ru pa’y› ye ni den bi çim len dir me si ve ikin ci si ise, ‹kin ci Ci han Har bi’dir. Rus ya sü rek li ola rak Av ru pa’dan d›fl lan m›fl t›r. Av ru pa kül tü rü nü in fla eden mil let ler den bi ri olan Rus ya, Av ru pa’dan d›fl lan ma ko nu sun da Tür ki ye’den da ha fark l› bir du rum da de €il dir, bu nu bi li yor su nuz; Av ru pa’s›z Rus ya dü flü nü le mez. Fa kat Rus ya’s›z da Av ru pa dü flü nü le mez. Ya ni Rus ya’n›n ol ma d› €› bir Av ru pa, ne kim ya denk lem le ri ni he sap la ya bi lir, ne do€ ru dü rüst bir ro man oku ya bi lir. Rus ya’s›z mo dern re sim de ol maz. Çün kü 20. yüz y›l ba fl›n dan iti ba ren mo dern avant gar de res min tüm ön cü le ri Rus ya’dan ç›k m›fl t›r. Ha ni “Av ru pa H› ris ti yan l›k kül tü rü üze ri ne ku ru lu dur” di yor du nuz, ama bu H› ris ti yan Rus ya en az›n dan Tür ki ye ka dar d›fl lan mak ta d›r. De mek ki bu ra da ana un sur bafl ka d›r. Ana ne den Av ru pa’n›n, kuv vet li fiark im pa ra tor luk la r› n›, es ki im pa ra tor luk la r› içi ne al ma ya
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
ha z›r l›k l› ol ma ma s› d›r ve bu nun s› k›n t› s› da bir öl çü de ya fla na cak t›r. ‹ki kuv vet bu yüz den bir bi ri ne yak la fl›r ise, do €a cak ne ti ce ler den Av ru pa si ya sî bir li €i nin ken di si so rum lu ola cak t›r. fiim di, bu im pa ra tor luk ta üçün cü saf ha hiç flüp he siz ki, 1856 Pa ris ba r› fl› d›r. Bu, do€ ru dan do€ ru ya Ba t› Av ru pa’n›n Os man l› ‹m pa ra tor lu €u’nu ve onun ba fl› na ge len bir harp fe lâ ke ti ni kul la na rak, Do €u’da ki Rus ya’y› püs kürt me si ve ona had di ni bil dir me si dir. 1856 Pa ris Ant lafl ma s›’nda da ger çek an lam da mo dern Av ru pa mü es se se le ri nin ve s› n›r la r› n›n te mel le ri at›l m›fl t›r. Tür ki ye de o kon gre de Av ru pa dev le ti ol mufl tur. Ha len de Av ru pa dev le ti dir. Ya ni Av ru pa Bir li €i’nin üye si de €i liz, fa kat o za man dan be ri Rus ya ile bir lik te Av ru pa dev le ti ol mufl tur. Rus ya (SSCB) 1917 ve 1945 son ra s› ope ras yon la r›y la bu bir li €in d› fl› na ken di ni çek mifl se de, Tür ki ye her za man için bu nun için de kal m›fl t›r. fiim di çok il ginç bir fley dir ki, bu ge lifl me as l›n da 1918 sa va fl› n›n so nun da mil lî dev let le rin son fle kil le ri ni al ma s›y la ken di ni ta mam la mak ta d›r. He pi ni zin bil di €i gi bi Po lon ya, Çe kos lo vak ya ve Bal t›k dev let le ri or ta ya ç›k mak ta d›r. Ama ar t›k flu ra s› ke sin dir ki, mil lî hak la r›n ia de si ne is ti na den et nik grup la ra hi tab eden Av ru pa mil lî ha ri ta s› bu har bin so nun da olufl mak ta d›r. Bir ara bü yük dev let ola rak var ken, yok olan Po lon ya or ta ya ç›k mak ta d›r. Ef sa ne yi bi li yor su nuz, Po lon ya son pay la fl›l d› €› za man, “Türk at la r› Vis tül’den su iç me dik çe biz esir ka la ca €›z” den di. Ya ni “Türk ler bu ra ya ka dar ge lip, Rus ya ve Avus tur ya ile kav ga eder se bu ifl olur” de ni yor du. Ke ha net do€ ru ç›k t›. Bi li yor su nuz, Avus tur ya l› lar Bi rin ci Dün ya Sa va fl›’n›n en ber bat as ker le ri dir, ya ni en iyi do na n›m l›, ama en kö tü sa va flan, da ha do€ ru su sa vafl ma yan as ker ler dir. Bun lar do €u cep he sin de bir ba fla r› el de ede me yin ce, Al man lar ken di le ri ne yar d›m edi yor du, der ken tec rü be siz ko mu tan En ver Pa fla Avus tur ya ve Al man ya ken di sin den yar d›m is te me den gö nül lü ola rak Ga liç ya’ya en mu te na tü men le ri yol la d›. O tü men ler Ga liç ya’da çar p› fl›p fle hit dü fler ken, is ter is te mez sü va ri le ri miz de Vis tül’den su iç ti ler, at la r› n› su la d› lar. Çün kü Vis tül neh ri o ci var da d›r. 1918’de Po lon ya ba €›m s›z ol mufl ve âde ta ke ha net do€ ru ç›k m›fl t›r. Bu ta bii çok il ginç bir ya p› lafl ma d›r. De mek ki Av ru pa’n›n bu son mil lî olu flu -
195
196
AVRUPA VE BİZ
Avusturya İmparatoru Karl, Galiçya’da Türk birliğini ziyareti sırasında askerle konuşuyor. Kaynak: Kansu Şarman (haz), Kumandanım Galiçya Ne Yana Düşer?, 2007.
muy la bir si ya sî ha ri ta ç›k m›fl t›r. Bu ar t›k de €ifl me ye cek tir. Ba t› Av ru pa aç› s›n dan de €ifl me ye cek bu ha ri ta n›n Do €u Av ru pa’da da de €ifl me me si, do€ ru dan do€ ru ya Al man ya’n›n üs tün lü €ü ne ba€ l› d›r. Bal kan lar’da ise, bu ha ri ta n›n de €ifl me ye ce €i ne da ir kim se se net ve re mez, ve re ne de flafl mak ge re kir. Ni te kim olay lar da bu nu gös ter mek te dir. De mek Av ru pa’n›n gü ney do €u k›s m› hiç de öy le din gin li €e ka vufl mufl de €il dir. Ya ni Os man l› ‹m pa ra tor lu €u y› k›l d›k tan son ra bu böl ge bir da ha hu zur gör me mifl tir. Bir ara de mir per de nin ge tir di €i flart lar do la y› s›y la den ge ku rul mufl ken, flim di es ki kav ga ya bü tün s› cak l› €›y la de vam edil mek te dir, ka zan yi ne kay na mak ta d›r. fiu hal de, kar fl› m›z da, si ya sî bir li €i ne gi den Av ru pa’n›n otur mufl den ge li k› s›m la r› var d›r, otur ma m›fl k› s›m la r› var d›r, hiç otu ra ma ya cak k› s›m la r› var d›r ve Tür ki ye de bu iki dün ya n›n or ta s›n da d›r. Ya ni do €u ve gü ney do €u nun ara s›n da d›r. Çok önem li so run la r› var d›r. As l›n da din gin ol ma s› ge re ken bir Av ru pa’n›n Tür ki ye ile be ra ber ol ma s› ge re kir. Bu, on lar aç› s›n dan do€ ru dur. Bu, bi zim için çok ge rek li de €il dir. Ya ni Tür ki ye Av ru pa için de olur sa Bal kan lar’da, Gü ney do €u ve Do €u Av ru pa’da din gin lik ka za n› l›r, bun dan Tür ki ye de kâr l› ç› kar, hu zur her za man iyi dir. Ama için de ol ma d› €› m›z tak dir de ç› ka cak hen gâ me de Tür -
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
ki ye o ka dar za rar gör mez. Av ru pa’n›n, as l›n da bu bir li €i te flek kül et tir mek is te yen Tür ki ye gi bi ta ri hî ve si ya sî bir kuv ve ti, bir önem li den ge un su ru ola rak bu nun için de gör me si ge re kir. Ama bu bir lik, söy le di €im gi bi ön plan da bi zim men fa ati miz ol mak tan çok, o bir li €i te sis et ti ren dev let le re ait bir so run dur.
Av ru pa Si ya sî Bir li ği Av ru pa’nın bir leş me ih ti mal le ri ne dir? Bu ra da kuş ku suz tek rar kim lik so ru nu nu ele ala ca ğız. İkin ci si doğ ru dan doğ ru ya bu bir li ğin na sıl öz len di ği ne bağ lı bir şey dir. Da ha ön ce de de ği nil di; ilk bir lik ta sa rı la rı 1623’te Ve ne dik mer kez li bir Av ru pa’yı ön gö rü yor. Pa pa lık ve Os man lı pro to kol de ilk iki de re ce yi alı yor. Ya ni Pa pa ve Os man lı Pa di şa hı; bi ri Hı ris ti yan la rın Pa pa’sı za ten, di ğe ri ni de Müs lü man la rın Ha li fe si ol du ğu için, öy le ol ma sa da ru hâ nî re is gi bi gö rü yor lar. Dün ya yı bu iki si bir leş ti re cek, ha kem lik ya pa bi le cek iki kuv vet gi bi gö rü nü yor. Fa kat nor mal Av ru pa dü şün ce si, 16. asır da IV. Hen ri’nin Baş ba ka nı Sully’nin le Dessein de Henri IV ad lı ese rin de çiz di ği Av ru pa’dır. Hiç bir şe kil de Tür ki ye’ye ve Rus ya’ya bu ra da yer yok tur. Açık ça da ifa de edil mek te dir. Ya ni bu Av ru pa’da Tür ki ye ve Rus ya ha riç, her kes var dır. Be ğen se niz de be ğen me se niz de, ori ji nal ve ha ki ki Av ru pa de ri si bu dur. Bu nu yır ta maz sı nız. Bu nun al tı na gir mek son de re ce güç tür. Bu po li ti ka yı ka bul et mek lâ zım dır. Yüz de yüz tes lim olun sun de ne mez ama, unut ma mak lâ zım, Av ru pa’nın gö rü şü bu dur ve bu de ğiş me di. Bu ra da açık ça si ze arz et ti ğim nok ta, Av ru pa’nın dün ya nın en din gin kı ta sı ol du ğu dur. Avus tral ya ken di için de 22 mil yon ko yun, inek ve 17 mil yon ada mın ya şa dı ğı ol duk ça din gin bir kı ta ol du ğu na gö re (An tar ti ka’da sa de ce pen gu en ler ya şı yor; din gin lik kar şı sın da ki so run, da ha çok kı ta nın eri me si). O iki si ha riç, ha ki ka ten dün ya nın en din gin kı ta sı Av ru pa’dır. Bu na rağ men bu ra da da tam bir si ya sî bir lik yok. Umu mi iliş ki ler uzun sa vaş lar da 17. asır da çö zü me bağ lan mış ve za man la mil lî dev let le rin or ta ya çık tı ğı Fran sa, İn gil te re, Al man ya ve ta bii İs kan di nav ya ken di için de so run la rı nı hal let miş bir böl ge sel bü tün dür. As lın da İs kan di nav ya
197
198
AVRUPA VE BİZ
coğrafyası ve ethnicité’si üçe bö lün müş bir camiadır. Ta rih te İs veç ve Nor veç’i, Da ni mar ka’nın ida re et ti ği o bü yük kral lık par ça lan mış tır ve Da ni mar ka, İs veç, Nor veç hal kı nın ko nuş tu ğu leh çe le re dil de ni yor. Dil de ğil bun lar; bir bir le ri ni ra hat ça an lı yor, ra hat ça oku yor lar. Ter cü me fa ali ye ti de ayıp ol ma sın di ye ya pı lı yor, bir bi ri ne çok ya kın dil ler. Me se lâ, bi zim Azer bay can Türk çe si ve Ana do lu Türk çe sin den de da ha ya kın. Çün kü Azer bay can’a gi dip ilk an da ti yat ro sey re de mez si niz, kı sa za man son ra alı şır sı nız. Bun lar bir bir le ri nin ti yat ro su nu, te le viz yo nu nu sey re den, ro ma nı nı oku yan adam lar. Ora da bir prob lem yok. Şüp he siz ki İtal ya’nın için de bir bir lik so ru nu yok. Bak ma yın siz Gü ney-Ku zey ça tış ma sı na, bir bir lik prob le mi yok. İs pan ya’nın için de bu işi çö zül müş gi bi ad de di yo ruz. Por te kiz ve İs pan ya bir bi rin den nef ret et se de, İber Ya rı ma da sı’nda ar tık din gin lik var. Ama bu kı ta da ha len bir din gin lik prob le mi var dır. Bu da Do ğu Av ru pa’nın du ru mun dan ile ri gel mek te dir. Bal kan lar’dan ile ri gel mek te dir. Prob lem ler açık bir şe kil de or ta da dır. Do la yı sıy la bu si ya sî bir lik me se le si ne el at tı ğı mız za man, Av ru pa’da ba zı so run la ra çok ih ti yat la ya naş ma lı yız. Bu kı ta nın ipi ni çe ken ül ke Al man ya bir Ame ri ka ola bi lir mi? Gö rü nüş te öy le. Ame ri ka ol mak is ti yor Al man ya. Ha yır ola maz, müm kün de ğil. Nü fus ya pı sı mü sa it de ğil, Al man ya ih ti yar ül ke dir; Ame ri ka ise ha len genç bir ül ke dir. Bo yu na da dün ya dan genç nü fu su emi yor. Zen ci si, be ya zı, Tür kü, İtal ya nı ta ze ka nı teş kil edi yor (biz bi le ye tiş ti rip ye tiş ti rip yol lu yo ruz). Ame ri ka’nın mü es se se le ri otur muş tur, bu ül ke nin iş di sip li ni ma lûm ve üni ver si te le ri bey nel mi lel stan dar dı be lir li yor. Çok kö tü üni ver si te le rin ya nın da, dün ya nın en mü kem mel üni ver si te le ri var dır. Eği tim de di ğin böy le olur za ten. Çün kü her ço cu ğun ay nı de re ce de ka bi li ye ti yok tur. Ta le be nin gel di ği sos yal sı nıf de ğil, ze kâ sı mü him dir. Me se lâ, Chi ca go Üni ver si te si, sos yal tır ma nı cı la rın al tın üni ver si te si dir. Fa kir ai le ço cu ğu, New York’un get to sun dan, iş çi ma hal le le rin den gel me, ze ki ço cuk Chi ca go’da ça lı şı yor, oku yor. Çün kü o ço cuk la rın vas fı ze kâ la rı; dün ya nın ha ki ka ten en iyi üni ver si te le rin den bi rin de en alt kat man dan ge len in san lar oku yor. Av ru pa’da ise her kes oku la gi di yor ve her kes oku la git ti ği gi bi, her okul da bir bi rin den
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
be ter. Seç kin ze kâ lı ço cuk la ra seç kin eği tim ve re me yen Al man üni ver si te le ri, bu gün zen gin bir ül ke için uta nı la cak se vi ye de dir. Me se lâ, Ber lin Frei e Uni ver si ta et’te 8.000 ki şi Ger ma nis tik oku yor. Dü şü ne bi li yor mu su nuz, me se lâ Türk di li ede bi ya tı bö lü mün de 8.000 ki şi nin oku du ğu nu? Şim di, Av ru pa eti ke ti ta şı dı ğı için böy le bir yer ör nek alın maz. Öğ ren ci art sa öğ re tim üye le ri aza lı yor; kü tüp ha ne ler fa kir, la bo ra tu var la rı kim se be ğen mi yor. Ken di ni üre te me yen bir dün ya ile kar şı kar şı ya yız ve bu nu da he sa ba kat mak zo run da yız. Bi zim bil di ği miz ka da rıy la es ki im pa ra tor luk la rın ara sın da ki sı nır an laş maz lık la rı, sı nır kav ga la rı hiç şüp he siz Av ru pa ta ri hiy le baş lı yor de ğil. Bu nun en ti pik ör nek le ri bi zim Or ta do ğu böl ge sin de dir. Ve Ro ma, ya ni Do ğu Ro ma ile İs lâm İm pa ra tor lu ğu ara sın da ki ih ti lâf ma lûm. En so nun da da Os man lı İm pa ra tor lu ğu, Or ta do ğu böl ge si ni tam dört asır bo yu sü kû net ve sul ha ka vuş tur muş tur. Ar dın dan kav ga tek rar kal dı ğı yer den de vam et mek te dir. Bu, her hal de Or ta do ğu’da ku ru lan Pax Ottomana, ya ni Os man lı ba rı şı de di ği miz dö nem dir. Bu gün ba zı Arap lar bi le ar tık bu nu söy lü yor. Me se lâ, Fi lis tin li bir Os man lı ta rih çi si olan Rı fat Ebu’lhac, “Os man lı lık bit me sey di...” di ye, bu öz le mi açık ça ifa de eder. Çün kü ma ale sef 1918 son ra sı ye ni re jim ve ida re ler Or ta do ğu’ya ba rış ge tir me miş tir. Her şey den ev vel İn gi liz man da ida re si son de re ce kö tü bir ta ri hî im ti han ver miş tir. Bri tan ya yö ne ti mi Fi lis tin’de otuz se ne kal mış ve bu otuz se ne içe ri sin de her şe yi ka rış tı rıp git miş tir. Ka vim le ri bir bi ri ne dü şür müş, et nik ya pı la rı bir bi ri nin üs tü ne ge çir miş tir. Dört asır bo yu sü kû net le ida re edi len ki li se ler bir bi ri ne geç miş tir. Bu nun ör nek le ri çok tur. Çün kü bi li yor su nuz bu böl ge de on lar ca Hı ris ti yan ce ma at var dır. Bu az ge li yor muş gi bi, 19 yüz yıl da bir sü rü Pro tes tan ki li se ve ce ma at tü ret miş tir Or ta do ğu’da. Bü tün bun la rı ida re et mek, ara la rın da ki bağ lan tı ve uyu mu sağ la mak, ger çek ten Os man lı yö ne ti mi nin bir ba şa rı sı dır. Ki li se ler ara sı kav ga lar bit mez ve ina nıl maz ef sa ne ler an la tı lır; me se lâ Ku düs’te, ka pı sın da Hz. İsa’nın gö mü lü ol du ğu Kut sal Ka bir ki li se sin de, bir çat lak sü tun var dır. Rum ra hip ler di yor ki, “Bu çat lak ni ye bi li yor mu su nuz? Ka nu ni Sü ley man za ma nın da, mo no fi zit Er me ni ler Pas -
199
200
AVRUPA VE BİZ
kal ya ayi ni ni içer de yap mak için Sul tan’dan fer man al dı lar, bi zi dı şa rı at tır dı lar. Ka pı la rı da yü zü mü ze ka pat tı lar ama ta bii bu zın dık la ra ilâ hî nur gö rü nüp te cel li eder mi? Et mez. Dı şar da ka lan biz le re za hîr ol du. Bu sü tun onun için çat la dı.” Fa kat, bi ti şik te de Hz. Ömer Ca mii var dır. Bü yük ki li se nin ya nın da –Hz. Ömer, Ku düs’te ki bü yük ki li se nin anah tar la rı nı “iba de ti ni ze de vam edin” di ye rek tes lim al ma mış tır– bir ca mi yap tır mış tır. Ef sa ne yi an la tan de vam edi yor: “Ca mi nin ima mı da mi na re den, ne ola cak di ye, bü tün ge ce bi zi göz le di. İlâ hî nur gö rü nün ce, ta bii o da bu nu gör dü, Hı ris ti yan ol du. Onun için onu kat let ti ler, bu ra ya gö mül dü. Adı da Ayos Ho ca’dır.” Böy le bir men kı be an cak im pa ra tor lu ğun or ta mın da var ola bi lir. An cak, Os man lı Fi lis ti ni’nde böy le bir men kı be an la tı lır. Oysa bu ra da ce ma at ler bir bi ri ne o ka dar düş man dır ki, me se lâ cu mar te si ak şa mı Er me ni ki li se si nin men sup la rı ge lip, ayi ne baş la dı ğın da –gü zel ses li dir ler ve in san se siy le ye ti ni lir– ya nı baş la rın da Fran sis ken ra hip ler elek trik li or ga net le on la rı sa bo te edi yor lar âde ta. 19. yüz yıl bo yu ra hip le rin cep le rin de ta ban ca ile gez dik le ri açık, Fa lih Rıf kı’nın Zeytindağı ad lı ese rin de gö rü lür... Şeh rin bü tün va kıf la rı, bü tün ar sa la rı, bi na la rı han gi ki li se nin yed din de, mül ki ye tin de gi bi bit mez kav ga lar sü rer gi der. Böy le bir ye ri ida re et mek müm kün de ğil. Kal dı ki Si yo nist yer leş me ler le yer li Arap la rın mü ca de le si, ara da ki nef ret de ma lûm ve İn gil te re bu ra yı bir bi ri ne ka rış tır mış; in san lar so nun da gırt lak gırt la ğa gel miş ve İn gil te re hiç bir şe yi hal let me den bir mem le ke ti ateş le ba rut için de terk ede rek git miş tir. Ar dın dan ge len yö ne ti min de me se le yi ne ka dar hal let ti ği su gö tü rür. Şim di bu pa ran te zi şu nun için aç tım: Din kav ga la rı, sı nır kav ga la rı, dev let le rin harp et me le ri gi bi bir olay, Av ru pa ta ri hin de baş la mı yor, fa kat Av ru pa ta ri hin de ki harp ler baş ka tür lü ve baş ka dü zey de dir. Bu ra da doğ ru dan doğ ru ya mil lî dev let le rin te şek kü lü ne da ya nan ve sı nır la rın ebe dî ola rak tes pi ti ne yö ne lik sa vaş lar söz ko nu su dur. İş te bu ba kım dan Av ru pa yer yü zün de, mil lî dev let le rin te şek kü lü ve bun dan mü te vel lit mil li yet çi sa vaş la rın kı ta sı ola rak bi li nir; bu du rum çok ya kın za man la ra ka dar da de vam et miş ve hiç bir yer de de or da ki ka dar şid det li sa vaş lar ol ma mış tır. Ge ne dün ya nın muh te lif yer le -
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
rin de, bil has sa 19. asır da, bu kı ta nın çı kar dı ğı em per ya list sa vaş la rı, ta rih te ki di ğer sa yı sız fe tih sa vaş la rıy la bir tut ma mı zın bir an la mı yok tur; bun lar dü pe düz em per ya list sa vaş lar; çün kü Av ru pa ba zı yer le ri al mak is ti yor, bu il hak lar ya an laş ma yo luy la olu yor ve ya hü cum edi lip alı nı yor. Ba zen de Fas bu na lı mın da ol du ğu gi bi, 2-3 em per ya list kuv vet pay la şa ma yıp kav ga edi yor ve (Al man ya ile Fran sa’nın ara sın da ol du ğu gi bi) son ra uz la şı yor lar. Do la yı sıy la böy le em per ya list sa vaş lar ne de niy le, Av ru pa dev let le ri dün ya da bir si ya sî co€ raf ya çiz me e€i li min de dir. Sa vafl la r›n ma hi ye ti ve ni te li €i, dün ya n›n ebe dî sul hu, eko no mik re fa h›n art ma s› ve me de ni ye tin ge ti ril me si mis yo nuy la izah edi li yor. Böy le bir k› ta, na s›l olu yor da bir den bi re bi zim önü mü ze si ya sî bir lik ve ba r›fl la ç› ka bi li yor? Bu ha va kufl ku suz iki bü yük dün ya sa va fl› n›n, hem de en ge lifl mifl si lâh lar la ya p› lan tah rip kâr dün ya sa vafl la r› n›n ne ti ce sin de mey da na gel mifl tir. Ya pan lar, bu dün ya sa vafl la r› n›n bi rin ci si nin üç gün de bi te ce €i ni dü flün müfl ler di. Ta bii re ali te ye hiç uy ma yan, ah mak ça bir inanç t› bu. Bu in san lar hiç de €il se Ame ri kan Ku zey-Gü ney Sa va fl›’ndan iyi ce ha ber dar olup, sa va fl›n bu ya n› n› göz önü ne al sa lar d›, böy le bir ç›l g›n l› €a gir me ye cek ler di. Çün kü, Bi rin ci Ci han Sa va fl›’n›n as›l pro va s› Ame ri kan ‹ç Sa va fl›’d›r. He pi ni zin bil di €i gi bi bu sa vafl cep he ge ri sin de de bü yük tah ri bat yap m›fl ve bek le nen den uzun sür müfl tü. Bu ra da, ilk de fa d›r ki bü yük sa vafl ta kul la n› lan te mel si lâh lar (me se lâ pi ya de tü fek le ri nin ge lifl mifl ha li) ge nifl çap ta kul la n›l m›fl t›r. Ölü sa y› s› için de önem li bir k›s m› si vil halk t›. Ya ni sa vafl, ilk de fa cep he nin d› fl› na ve cep he ge ri si ne tafl m›fl t›r. ‹fl te ma ale sef sa va fl›n Av ru pa kur may la r›, bu he sa b› iyi ya pa ma d›k la r›n dan iki haf ta için de biz bu sa va fl› bi ti ri riz di ye ifle gi rifl mifl ler dir. Sa vafl ilân edil di €in de Rus lar di yor ki: “No el’i ev de kut la ya ca €›z.” Ama ben zer sö zü Fran s›z Ge nel Kur ma y› da söy lü yor. Ay n› fle yi Bri tan ya l› lar söy lü yor, Avus tur ya l› lar hiç harp et me yi bil me dik le ri hal de, on lar za ten ka za na cak la r› n› zan ne di yor. Kufl ku suz Av ru pa bir li €i ve ba r› fl› n›, iki bü yük har bin tah ri ba t› ka dar, geç mifl te ki ko lon ya list sa vafl lar ve pay lafl ma c› uz lafl ma lar ve dün ya y› bir lik te dü zen le me e€i lim ve tec rü be le ri de ya rat m›fl t›r. Kla sik Av ru pa me de ni ye ti bu sa vafl lar la bit mifl tir. Öz gür lük dü -
201
202
AVRUPA VE BİZ
flün ce si ni, si ya sî hak lar dü flün ce si ni, in san la r›n eflit li €i lâ f› n› te ren nüm eden bir k› ta, in san la r›n eflit siz li €i ne da ya nan bir ye ni dün ya kur ma ya, üs te lik f› r›n lar da bafl la ya rak, re zi lâ ne bir say fay la dün ya ta ri hi ne geç mifl tir. Bu nu dü zelt mek de ge ne ön plan da Av ru pa’n›n bafl la d› €› bir ame li ye dir, ama ne ka dar ba fla r› l› git ti €i tar t› fl› l›r. fiim di de ni yor ki, bu ka dar a€›r sa vafl lar dan son ra ak›l lan d›k ve Av ru pa Bir li €i ola rak sah ne ye ç›k t›k. Her kes bu na ina n› yor. Zan ne di yo ruz ki es ki den Fran s›z var d›, Al man var d›, ‹tal yan var d›; hep bir bi ri ile ça t›fl ma için dey di ler. Harp le rin be de li ni pa ha l› öde yin ce bir den bi re kar defl ol ma ya ka rar ver di ler. Av ru pa l› l›k as l›n da çok es ki bir olay d›r ve bu gün kü Av ru pa l› l›k flu u ru as›r lar d›r var olan bir flu ur dur. Bu nu flu nun için vur gu lu yo rum; bu flu u run var ol ma s› bir ta k›m ça t›fl ma la r› en gel le mi yor. Bu nun üze rin de ke sin ola rak dur ma m›z ge re kir. Av ru pa l› l›k co€ raf ya da var d›r. 16. yüz y›l dan be ri var d›r; ha ri ta la r› na bak t› €› n›z za man he sap la ma lar ta ma men Eurocentrique (Av ru pa mer kez li) ola rak ya pı lır. Bu Do ğu, Ba tı lâf la rı da ora dan kal ma dır za ten. Me se lâ belirtmiştik, Al man ya’da Würz burg Du ka lık Sa ra yı’nda Ti epo lo’nun ta van re sim le ri ne bak tı ğı nız za man, Av ru pa’nın en akıl lı ve par lak, dün ya mer ke zi kı ta ola rak res me dil di ği ni gö rür sü nüz. Hat ta şu nun da üze rin de ıs rar la dur mak ge re kir: Yu nan mi to lo ji sin de bi le, mi to lo ji nin un sur la rı nı Av ru pa üs tün lü ğü nü mey da na ge ti re cek şe kil de yo rum la mak ve nak let mek gi bi ba sit bir üs lûp şar la tan lı ğı ya pıl mak ta dır. Bu, Av ru pa’nın işi dir. Alı nız mi to lo ji ye, muh te lif ta rih ler de ba sı lan 2-3 nüs ha ya ba kı nız, ora da gö rür sü nüz. Me se lâ, Av ru pa de ni len olay ne dir? Av ru pa kı ta sı nın or ta ya çı kı şı, san ki dün ya ya ye ni bir şey çı kı yor. İn san lı ğı ay dın la ta cak. Ya ni es ki Yu nan mi to lo ji si ni da hi ye ni ne sil le re ak ta rır ken ve yo rum lar ken bir Av ru pa mer kez ci lik yap mak âde ti çok es ki den be ri var. Her şey den ön ce, Av ru pa Hı ris ti yan lı ğın ya ni üs tün inanç olan, tek inanç olan, doğ ru inanç olan Hı ris ti yan lı ğın mer ke zi dir ve tek doğ ru su dur (!). Bu nun üze rin de önem le dur mak ge re kir. Bu gün Va ti kan’da Pro pa gan da Fi de Dei (Di ni Yay ma Mer ke zi) Or to dok si yi he re tik din ola rak ay rı bir ma sa da ele alı yor. Ama Müs lü man lık ko mü nizm le ay nı ma sa da ele alın mış tır. Hı ris ti yan lık Av ru pa’da
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
de ğil, Şark’ta or ta ya çık mış tır. Şark’ta teş ki lât lan mış tır. Şark’ta ma nas tır lar or ta ya çık mış tır. Bü tün bun lar olur ken, söy le di ğim gi bi Av ru pa lı lar hâ lâ ip ti daî bir saf ha da ya fl› yor lar d›. Ne ol du €u nu bil di €i miz ve bi le me di €i miz mi to lo ji le ri ve din le ri var d›. Ya ni Yu nan mi to lo ji si gi bi, H› ris ti yan l›k da bar ba rik (bu sos yo lo jik bir de yim) Av ru pa’ya mal edi le rek ye ni den yo rum la n› yor. Fa kat flim di Av ru pa’ya sor sa n›z, H› ris ti yan l›k ezel den ebe de ka dar on lar da var. Ya ni bir Av ru pa l› l›k, bir Av ru pa H› ris ti yan l› €›, Av ru pa me de ni ye ti fik ri, ‹kin ci Dün ya Har bi’nden son ra Av ru pa Bir li €i ile or ta ya ç›k m›fl de €il dir. Çok es ki den be ri var d›r. Mad dî de lil le ri, mad dî ya fla m› iti ba riy le var d›r. Bir Av ru pa l› mü nev ver ti pi her za man için var d›r. Kim dir bu Av ru pa l› mü nev ver ti pi? Önceden belirttiğim gibi, “Omnea mea mecum porta, her şe yi mi bir lik te ta şı yo rum.” Ya ni bil gi si ka fa sı nın için de. Her ül ke nin üni ver si te si ni ta le be ve ya ho ca ola rak ge zer, La tin ce ya zar ve ko nu şur. Bu dok tor is ter İs pan ya’nın Sa la man ka Üni ver si te si’nden me zun ol sun, is ter Hei del berg ve ya Prag’dan hiç fark et mez. Bu adam lar ay nı ho ca la rı ta nır lar, ay nı di li ko nu şur lar. Mü na za ra la ra (colloque) git tik le rin de, La tin ce tar tı şır lar. Mil lî dil ler, bu dil le zen gin le şip za man la onun üs tü ne çık mış tır. Or ta la ma Av ru pa mü nev ve ri çok es ki den be ri dai ma ken di mil lî di li ile bir lik te baş ka mil lî dil le ri de bi len, ko nu şan bir adam dır. Bir bir le riy le kar şı laş tık la rı za man en azın dan na sıl dav ra na cak la rı nı bi lir ler, be lir li bir eti ket ve eti ket siz li ği na sıl iz le ye cek le ri ni bi lir ler. Bil dik le ri ba zen çok hoş şey ler de de ğil dir; bu nun ka lın tı la rı nı gö rür sü nüz. Ör tü süz ma sa lar da ye mek yer ler. Av ru pa me de ni ye ti de di ği miz bin yıl lık bir şey de ğil. Çok ya kın za man la ra ka dar bı çak var dı, ka şık var dı, ça tal yok tu me se lâ. Ça tal çok kıy met li bir şey di. Meş hur bir olay dır. Kar di nal Ric he lie u (17. asır) ye mek te bi ri nin bı çak la di şi ni ka rış tır dı ğı nı gö rün ce iğ ren di ve bı çak la rın uçu nu siv riy ken kon kav laş tır dı. Av ru pa lı la rın ara sın da ki di ya log çok önem li dir. Bu kı ta da üs tün lük komp lek si çok es ki den be ri var dır. Bu nun ör nek le ri ni me se lâ, Pa ris Aka de mi si adı na Mo us ni er’nin açık la ma sın da gör dük: “Av ru pa, de ği şen ve bu de ği şi mi de bil gi miz de ki iler le mey le sağ la yan bir kı ta dır. Dün ya nın bü tün bö lüm le ri ata let için de dir” di yor du. Bu
203
204
AVRUPA VE BİZ
de ği şen kı ta nın çok il ginç bir şe kil de si ya sî ya pı sı bu na doğ ru gi de cek tir. Al man, Av ru pa di yor; Fran sız, Fran sa de mi yor, Av ru pa di ye ko nu şu yor. Ta ri hin ve coğ raf ya nın mer ke zi olan bir Av ru pa var. Bu na rağ men bu ka dar es ki olan Av ru pa lı lık fik rin den çok, si ya sî Av ru pa kim li ği son asır da ki fe lâ ket ler den son ra or ta ya çık tı. Şim di de es ki mil li yet çi lik le rin tav rı ve sal dır gan lı ğı Av ru pa lı lık eti ke tiy le de vam edi yor. Fı rın la nan lar Av ru pa’ya ya ban cı sa yı lan ve Av ru pa dü şün ce sin de çok es ki den be ri dış la nan Ya hu di ler de ğil dir sa de ce, o kı ta nın par ça la rı da git miş tir. Za ten fı rın lar da ilk ya kı lan lar, ilk de ne me si ya pı lan lar Sov yet Kı zı lor du su’nun esir le ri dir. Ya hu di ler de ğil dir; Po lon ya lı lar dır. Ya hu di le re sı ra son ra dan gel miş tir. Bu fa sıl bit ti de ni yor; ama Av ru pa çe kin gen, vic dan mu ha se be si ne ka pa nan bir kı ta de ğil he nüz, ye ni kim lik le ye ni sal dı rı lar da bu lu nu yor. Do la yı sıy la üze rin de dur ma mız ge re ken key fi yet; si ya sî bir lik fik ri nin öy le çok ye ni ol ma dı ğı gi bi, çok sağ lam ve ebe dî olup ol ma ya ca ğı nın da tar tı şı la bi lir li ği dir. Bu nu unut ma mak ge rek mek te dir. Ta bii yi ne bu ra da üze rin de çok du rul ma sı ge re ken ko nu, bu bir li ğin ne ka dar de vam ede ce ği dir. So run lar çı ka cak, Av ru pa Bir li ği’nin şe kil, muh te va ve üye le ri sü rek li de ği şe cek tir. 1950’ler de biz de Av ru pa üye siy dik ve baş ka bir lik yok tu. Şim di AB var ve dı şın da yız. Ma ca ris tan şu an da onun üye si, ama pa ra bir li ği içi ne alın ma dı. Do ğu ve Or ta Av ru pa’da si ya sî sı nır lar da din gin de ğil dir. Bu kı ta da Sır bis tan-Ma ca ris tan ara sın da Voy vo di na, Ro man ya-Ma ca ris tan ara sın da Er del so run la rı var. Bu kı ta nın içe ri sin de Mol dav ya prob le mi var dır. Bu kı ta nın için de Po lon ya ile Bal tık ara sın da prob lem ler ola cak tır vs. De mek ki bu ra da ki si ya sî bir lik üze rin de de şüp he mi zi ko ru yo ruz. Şim di bu Av ru pa lı lı ğı mey da na ge ti ren ba zı un sur lar üze rin de dur ma mız ge rek mek te dir. Bun lar dan bi ri her ke sin bil di ği bir ta rif tir: Hellen-Hı ris ti yan uy gar lı ğı kav ra mı. Hellen ne dir? Bu ge niş ve yay gın bir ta rih tir ve o yüz den de çok mü na ka şa lı dır. Ama mü na ka şa sı ya pıl ma ya cak hu sus, Hellen es ki mi ra sı nın sa de ce Av ru pa’ya ait ol ma dı ğı dır. Her üç din ve tüm Ak de niz, Or ta do ğu bu mi ra sı ta şır: Ta bii şu nu söy le mek ge re kir ki mo dern Yu nan lı ile es -
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
ki Yu nan lı nın an laş ma sı müm kün de ğil dir. Ya ni bi ri si es ki Yu nan ca ko nuş sa, öbü rü de mo dern Yu nan ca ko nuş sa an laş ma la rı müm kün de ğil dir. Ta bii biz Es ki Yu nan ca nın da ne ol du ğu nu, na sıl ko nu şul du ğu nu tam bil mi yo ruz; dif tong lar (iki ses li ler) me se lâ ae, o-i ve trif tonk lar (üç ses li ler), me se lâ oe i. Bun lar na sıl te lâf fuz edi li yor. Ya ni Po sei don mu di ye ce ğiz? Po sî don’mu di ye ce ğiz? Bun lar ba zı ha re ke ler le oku nur. Ha re ke le rin oku nuş ku ral la rı nı ko yan adam Rot ter dam lı Eras mus’dur, ya ni bir gay ri-Yu nan lı dır. Do la yı sıy la, bu gün kü kla sik çağ kon gre le rin de es ki Yu nan ca cı lar es ki Yu nan ca ko nuş sa ve ya oku sa bir bir le ri ni an la mı yor lar. Bu te lâf fuz lar üze rin de müş te rek lik yok tur. Ye ni Yu nan lı lar bu nun bu gün kü gi bi okun ma sı nı söy lü yor lar. Her kes red de di yor, mâ lum mo dern Yu nan lı la rın en bü yük mu arı zı Türk ler de ğil dir, biz zat Yu nan ca uz man la rı dır, bu bir ger çek tir. Helleniz min bir ta ri hi var dır. Hellen ce es ki dün ya da üç kla sik leh çey le ko nu şul muş tur. Bun lar dan iki si de vam lı ya şa mış tır. Bi zim kı ta mız da ki İon leh çe si dir. Bun lar kla sik for mu dur. Son ra Pe rik les dev rin de, ya ni M.Ö. 5. asır dan iti ba ren Yu nan ko lo ni zas yo nu Ka ra de niz ve Ana do lu kı yı la rı na ya yıl mış tır. Son ra, İs ken der’in se fer le riy le or ta ya çı kan Hellenis tik kral lık lar dev ri var dır. Yu nan ca baş ka kı ta la ra git ti ği için ora da ha liy le tıp kı iki kı ta ara sın da ki İs pan yol ca nın, İn gi liz ce nin fark lı laş ma sı gi bi önem li de ği şik lik ler ge çir mek te dir. Bu dö ne me, ya ni İs ken der’in Hellenizm dev rin den, ta 11.-12. as ra ka dar ya şa nan, ya zı lan, oku nan Yu nan ca ya Koi ne de nir. Bu nun da ta bii es ki Yu nan cay la ara sın da hay li fark var dır. Şu nu söy le mek is ti yo rum, ge çen asır lar da çok tek rar lan dı ğı nın ak si ne (çün kü Av ru pa lı la rın ken di le ri de bu nu iyi bil mi yor lar dı), es ki Yu nan me de ni ye ti, es ki Yu nan di li ve ya şa mı nı Av ru pa kı ta sı na borç lu de ğil dir. Av ru pa’ya ge le ne ka dar Yu nan ca çok mec ra lar da ya yıl mış ve kul la nıl mış tır. Yu nan lı lık, Ya hu di li ğin içi ne gir miş tir. Ge ne ral Pto le mai os Mı sır’da hâ ki mi ye ti ni kur du ğu za man, İs ken de ri ye Ya hu di le ri ne, “Çe vi rin şu Tev rat’ını zı” de di ğin de, Tev rat çe vi ri si or ta ya çık tı (Sep tu agin ta). Ya zın ba ka lım şu es ki Mı sır ta ri hi ni, de di. Ma net ho ad lı bir ra hip es ki me tin le ri der le yip ese ri ni Yu nan ca yaz dı. O yüz den bu gün ün lü fi ra vun la rın ad la rı nı Ku fu,
205
206
AVRUPA VE BİZ
Kef re, Men kau re di ye de ğil, Ke ops, Mi ke ri nos vs. di ye Yu nan ca te lâf fuz edi yo ruz. İran lı lar da Helleni ze ol du lar. Sa sa ni şa hin şa hı Anu şîr van 6. asır da An tak ya’yı fet het ti ği za man şeh rin adı nı Ru mîye ve ya Ur muy ye yap tı. Ya ni Ro ma baş ken ti de di. Çün kü ken di si ora ya yer leş me ye ni yet le ni yor du ve Yu nan ca tet kik le ri baş lat tı. Yu nan ca es ki eser le ri çe virt tir di ve biz bir ta kım kay bol muş Yu nan eser le ri ni bu gün Pah le vî ve Ara mî me tin le rin den bu lu yo ruz. Do la yı sıy la, Helleni zas yon Av ru pa’dan çok ön ce, baş ka coğ raf ya da ya şa mış ve üç di ni et ki le miş tir, ye ni sen tez ler o sa ye de mey da na gel miş tir. So nun cu saf ha da, İs lâm dev ri de di ği miz 9.-10. asır Arap la rı za ma nın da, ön ce Sür ya ni ce den (Aram ca dan) Arap ça ya, son ra doğ ru dan Yu nan ca dan Arap ça ya hem de çok gü zel çe vi ri ler le ya şa mış. Hak lı ola rak şu nu söy le mek müm kün dür; Yu nan ca nın Arap ça ile kar şı laş ma sı bir ka zanç tır ve Arap lar, Yu nan me tin le ri ni ve kav ram la rı nı ina nıl maz kıv rak lık ve an lam zen gin li ği için de ye ni den bi ze ka zan dır mış lar dır. Po li ti ka da, hu kuk ta ve fel se fe nin il mî ta bir le rin de bu böy le dir ve on dan son ra Ya hu di ler yer yü zün de ki önem li rol le ri ni ye ri ne ge ti rip, bu me tin le ri Arap ça dan La tin ce ye çe vir miş ler dir. Ni ha yet asıl Yu nan ca me tin le re da ya na rak, Av ru pa dil le ri ne çe vi ri yap ma saf ha sı na çok son ra dan ge çi le cek tir. Av ru pa’nın Hellen leş me si, Av ru pa’ya has bir te kel de ğil dir. Şim di bu me de ni ye ti, ha len Hellen Hı ris ti yan di ye ta rif eder se niz, ol duk ça ye ter siz ka lır sı nız. Son za man lar da ise, Av ru pa uy gar lı ğı ta rif edi lir ken, “Ju de o-Hellenik” ta bi ri kul la nı lı yor. Ya ni bu ka dar za man Ya hu di lik la net len dik ten, Ya hu di ler ta ki ba ta uğ ra dık tan son ra, an ti se mi tizm ki li se ve hat ta za man za man dev let ide olo ji si ol duk tan son ra bi le, “mea cul pa” ha va sın da ar tık Ya hu di li ğin hak kı nı ve ri yor lar de ne bi lir. Ha yır! Bu te ri me mu ta as sıp Hı ris ti yan âlim çev re ler hâ lâ kar şı dır. Sa de ce bu de ğil, Ya hu di lik Hı ris ti yan lı ğı do ğur du ğu öl çü de say gı gö rür dü, on dan son ra ise lâ net li den di. As lın da Judeo-Christian boş bir söz; çün kü o da Av ru pa’ya has bir tas vir de ğil. Ya hu di lik sırf Hı ris ti yan la ra ait ve on la rı do ğu ran bir din ve kül tür de ğil; her ke se mah sus bir din ve ir fan an la yı şı dır. Bu üç di nin ara sın da Ya hu di lik ha riç iki si ni in ce le me ye çek ti ği niz za man, hat ta en Ya hu di olan Müs lü man lık tır. Çün kü di ni miz de,
AVRUPA SİYASÎ BİRLİĞİ VE AVRUPALILAR
Ya hu di li ğin esa sı olan şe ri a tı 24 sa at di nî ku ral la ra gö re ya şa ma esa sı var dır. Bu, İs lâm’da çok be lir gin bir va sıf tır. İs lâm, Ya hu di li ğin mü te kâ mil ve bey nel mi lel şek li dir ve son me saj dır. Hı ris ti yan lık ta ise, Ya hu di li ğin te mel le ri tam ak si ne bir ke na ra itil miş tir. On la ra gö re; as lo lan ki li se dir, ru hâ nî yet tir. Ki li se, Tan rı’nın yer yü zün de ki ve ki li dir. Ru hu nu ora ya tes lim et men ge re ki yor. Yok sa ne yer ne içer sin, na sıl te miz le nir sin, bun lar hiç so run de ğil dir, St. Pa ul (Aziz Pav lus) has sa ten Ya hu di li ğin ya şam ka lıp la rı nı kal dır mış tır. Sün ne ti kal dır mış tır. Bir ta kım ko şer ya sak la rı nı kal dır mış tır, ki ye ni din her ke se sem pa tik gö rün sün. Zi ra o asır da Ya hu di li ğin bu ta raf la rı na çok dil uza tı lır dı. De mek ki bu iki din ara sın da Ya hu di lik, Hı ris ti yan lık tan çok İs lâ mi ye te ya kın dır. Kal dı ki Hı ris ti yan lık çok uzun bir za man bir lâ fı, kav ra mı ve mi ra sı red det miş tir. M.S. 70’ler de, İm pa ra tor Ti tus za ma nın da, Ya hu di is ya nı bas tı rı lıp Ku düs’te ki ma bet yak tı rıl dı. Ya hu di ler de Fi lis tin’den sü rül dü. 19. as rın öl çü le rin de çok ay dın lık olan ve an ti se mit sa yı la ma ya cak Er nest Re nan (çün kü 19. yüz yıl da an ti se mi tizm çok yay gın dır) bu nun için şu yo ru mu yap tı: “İyi ki ma bet ya kıl mış tır. Böy le lik le o ateş, Ya hu di li ğin Hı ris ti yan lı ğa bu laş tı ra ca ğı teh li ke li mi ra sı or ta dan kal dır mış tır.” Ya ni su ret-i ka tiy ye de bir es ki din den ye ni si ne bir ta kım şey ler kal mış tır. Bu nu in kâr et mek müm kün de ğil dir. Fa kat din de bil di ği miz gi bi ob jek tif ka lın tı lar dan çok süb jek tif bi linç esas tır ve Hı ris ti yan lık Ya hu di li ği şid det le red de der. 325’te ki Ni kai a Kon si li’nde bu red nef ret ha lin de ilân edil di, son ra en gi zis yon da ve Lut her’in de yiş le rin de de vam et ti ve Na zizm ile pat la dı; ha len de alt tan al ta sü rer. Bu nun için bu gün kü Av ru pa Bir li ği çer çe ve sin de Av ru pa’ya öz gü Hellenik-Ju da ik bir me de ni yet ten bah set mek bi raz ucuz cu luk ve top tan cı lık olu yor. Kla sik İs lâm ça ğın da ise, Ya hu di un sur hiç bir şe kil de ne kü çük gö rü len, ne lâ net le nen bir şey dir. Hı ris ti yan ki li se si nin ak si ne o za man dan kal ma ku ral la ra “Şer’e’men ka be le na”, ev vel ki şe ri at de nir ve bir ta kım ku ral lar –as lın da hiç bir za man İs lâm’da doğ ru dan ya sak edil me di ği hal de– or dan kal ma dır. Me se lâ, bi zim in san la rı mız sal yan goz ye mez. Çok so fu lar de niz mah sul le ri ye mez; bu nun İs lâ mi yet ile bir il gi si yok. Ya hu di lik ten geç me dir ve bi linç li ola rak geç miş -
207
208
AVRUPA VE BİZ
tir, ya ni han gi İs lâm bil gin le ri nin bu nu va’zet ti ği bel li dir. Bu yen mez, yen me me li dir, he lâl de ğil dir fa lan di ye ta ma men es ki ye atıf la red de dil mek te dir. Mi ra sa İs ra i liy yat de nir, ya ni İs lâm bil gin le ri Be ni İs ra il’in âdet le riy le, ta ri hiy le, pey gam ber le riy le uğ ra şır lar ve bun la rı bir yan dan ayık la dık la rı gi bi, öte yan dan da yü rür lük te ki ba zı ku ral ve ya ka ide le ri İs lâm top lu mu na bir bi çim de ka bul et ti rip meş ru laş tır ma ve ka nun laş tır ma yo lu nu se çer ler. Olum suz un sur la rı say dık. Bü tün bun la ra rağ men, olum lu un sur la rı da göz önü ne al mak zo run da yız. Av ru pa’nın her za man için bir dip lo ma tik di li ol muş tur. Bir bir le riy le kav ga eden ay rı ya şa yan dev let çik le rin be lir li bir di ya log kur ma esa sı var dır. Bir bir le riy le an laş ma sı nı bi lir ler. Açık tır ki, öz gür lü ğü olan bir Av ru pa kül tü rü var dır.
IX
Av ru pa Kül tü rü ve Tür ki ye
1453’te İs tan bul fet he dil di ve bir Os man lı fet hin de ne ge re ki yor sa bun lar da ye ri ne ge ti ril di. Şe hir di ren di ği için ya ni “vi ra” ile tes lim ol ma dı ğı (vi ra Slo ve nik bir ke li me dir, inanç de mek tir, iti mat de mek tir), ya ni “bu yu run gi rin, biz çı kı yo ruz” den me di ği için yağ ma lan ma sı icab eder; bu, ga na îm-i har biy ye hük mü ne gi rer. Fa kat il ginç bir şe kil de bir ta kım ya zar lar söy le mez ler, şe hir ye di gün de ğil, sa de ce üç gün bo yun ca bu sü reç ten geç miş tir. An la şı lan ar tık dev le tin baş ken ti ola cak şeh rin pek faz la tah ri bat gör me si ne, pek faz la fa kir leş me si ne mü saa de edil me miş tir. İkin ci si aşı rı tah ri bat yo lu na gi den bir ta kım in san lar ce za lan dı rıl mış tır. Bes bel li ki şeh re sa hip çı kıl mak ta dır ve Kos tan ti ni ye’nin fet hiy le ta rih te bir dö nem ka pan mak ta, bir dö nem açıl mak ta dır. Bu olay, özel lik le Or to doks mil let le ri nin ta ri hi açı sın dan çok önem li dir. Ar tık dün ya Fa tih Sul tan Meh med Tür ki ye si’ne baş ka göz le bak mak ta dır. Ya ni bu ra da bir Haç lı pa ni ği, Haç lı or du la rı nın da ha ev vel yap tık la rın dan çok da ha baş ka bir yak la şım söz ko nu su ol mak ta dır. Do ğu Ro ma’nın Türk le rin eli ne geç me siy le, Türk ler ar tık de ğer len dir me ola rak, Ba tı me de ni ye ti nin içi ne çe kil mek te dir; bir uz laş ma söz ko nu su dur. Ni te kim bu dö nem de, Pa pa II. Pi us’un Fa tih’e Hı ris ti yan lık
210
AVRUPA VE BİZ
tek lif et ti ği de açık tır; “Bu nun için, ya ni bü tün dün ya ya sa hip ola bil men için, aquae pauxillum, bir mik tar su, ya ni vaf tiz edil men ge re kir”57 de miş tir. Ne var ki Va ti kan ar şiv le rin de bu mek tu bun müs ved de si var dır ve Fa tih’in eli ne ulaş ma dı ğı an la şıl mış tır. Ama mü him olan, böy le bir dü şün ce nin var lı ğı dır. Fe tih ola yı çağ daş Türk dev let le rin de da ha il ginç tep ki ler le kar şı lan mış tır. Me se lâ fe tih, Uzun Ha san’ın Ak ko yun lu lar dev le tin de du yul maz dan, gö rül mez den ge lin miş tir. Her hal de Türk po li ti ka sa na tı nın esas un sur la rın dan bi ri; işi ne gel me ye ni gör me me ve ört me dir. Kitab-ı Diyarbakiriyye’de ya ni Ak ko yun lu lar dev le ti nin res mî ta ri hin de İs tan bul’un alı nı şın dan söz edil mez. De mek ki fe tih, o an da Uzun Ha san Bey ve ya Ak ko yun lu seç kin le ri nin hiç işi ne gel me miş tir. Çün kü, İs lâm dün ya sı nı et ki le yen bir olay dır. Zan ne dil di ği nin ve ya zan ne di le ce ği nin ak si ne, ye ni dev let bir As ya lı dev let gö rü nü mün de hiç de ğil dir. Der hal ye ni Ro ma İm pa ra tor lu ğu’nun mü es se se le ri be nim sen miş tir. Ghen na di os çok ün lü bir ru hâ nî dir. Gö rü nüm; öy le dev le ti bi ri le ri ge lip fet het ti ve içer den de ce maa tin ba şı na bir kuk la ge çi ri yor lar gi bi de ğil dir. Bu bir ne vi Ma re şal Péta in ola yı gi bi dir, ya ni Fran sa için Ma re şal Péta in ney se İs tan bul’da Ghen na di os da onun gi bi dir. Çün kü bi li yor su nuz Do ğu Ro ma za yıf la yıp or ta dan kalk ma teh li ke si ge çir di ği za man; Ba tı’da Ka to li sizm ile Or to doks lar ara sın da ki mü na fe ret so na er sin, iki si bir leş ti ril sin is ten di. Bu nun için 1442’de Flo ran sa’da, San ta Cro ce’de58 ve Fer ra ra’da bi rer Kon sil top lan dı. San ta Cro ce Kon si li’ne o za man ki Bi zans’ı tem sil için gi den he ye tin ba şın da Met ro po lit Bes sa ri on var dı. Son de re ce seç kin bir adam dı; hem es ki Yu nan kül tü rü ne de rin vu ku fu var dı, hem de La tin ce bi li yor du. Dün ya’dan ha be ri var dı ve za ten Bi zans’ta da son za man lar da es ki Hellen kay nak la rı na aşı rı bir dö nüş, bir ne vi Ne o-Hellenizm baş la mış tı. Bir ta kım te ori ler göz den ge çi ri lir ken çok dik kat li olun ma lı dır. Ma ale sef en baş ta bü tün Fran sa okul ki tap la rı ol mak üze re, bir çok 57 58
Ba bin ger, Mehmed der Eroberer und seine zeit, Mü nih, 1964, s. 212-213. Bu gün Flo ran sa’ya git ti ği niz za man bü yük Flo ran sa lı la rın gö mül dü ğü bir ki li se var dır: San ta Cro ce. Mac hi avel li ora da gö mü lü dür. Leo nar do da Vin ci ora da gö mü lü dür. Ya ni bü yük Flo ran sa lı la rın hep si o ki li se de gö mü lü dür.
AVRUPA KÜLTÜRÜ VE TÜRKİYE
ül ke ki tap la rın da an lam sız mot to lar yer alır. On lar da bi zim gi bi ül ke le rin eği ti min de tek rar la nır ve ders ki tap la rın da ve ma ale sef ders ki tap la rı nın öte si ne geç me di ği miz için ha ya tı mız da, uz man la rın dı şın da her ke sin ka fa sı na yer le şir. Tür ki ye’de yük sek tah sil de bi le tek rar la nan an lam sız bir hü küm var dır: Mil li yet çi lik, Fran sız İh ti lâ li ile dün ya ya ya yıl dı. Bu çok kı sır bir te ker le me dir. Hiç bir ge re ği ve ge rek li li ği yok tur bu nun ve bu lâ fı tek rar la yan la rın Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nu an la mak şan sı da hi yok tur. Çün kü Bal kan lar’da da hi bir mil li yet çi lik var dır ki, Fran sız İh ti lâ li’nden çok da ha es ki ye gi der. Bu, Slav ir re dan tiz mi dir ve ta bii en baş ta da Hel le nizm, ya ni Yu nan l› l›k var d›r. Hel len bi lin ci, Hel len flu u ru, Fran s›z ‹h ti lâ li’nden çok ön ce ye gi der ve Os man l› ‹m pa ra tor lu €u bu mi ra s› bir öl çü de dev ral m›fl t›r. Ya ni Hel len lik flu u ru na sa hip olan, co€ raf ya üze rin de ve ta rih te bu kim li €i ta fl› yan bir züm re var d›r. Bir im pa ra tor k› z› olan An na Kom ne na (Alek si us Kom ne nos’un k› z›), ta rih çi dir ve çok na dir ör nek ler den dir. Me se lâ onun Alexiade59 ad lı ese rin de, aşa ğı yu ka rı 10. asır dan iti ba ren Hel le niz min hem şu ur ola rak, hem sa nat ola rak can lan mak ta ol du ğu nu gö rür sü nüz. Koi ne de ni len Or ta Yu nan ca dan ge ri ye dö nüş, kla sik Hel len le rin eser le ri ne, de yim le ri ne, ke li me le ri ne dö nüş baş lar. Na sıl ki bu gün biz, ben da hil ba zı grup lar ar tık Türk çe yaz dı ğı mız za man, çok aşı rı Türk çe ci lik yap mı yo ruz; hat ta, es ki Os man lı mi ra sın dan ba zı de yim le ri kul lan ma ya ça lı şı yo ruz, bu nun gi bi bir dö nüş bu... Ta bii biz bu üs lûp ile ne Na mık Ke mal olu yo ruz, ne Cev det Pa şa olu yo ruz; hiç bir za man o adam la rın üs lû bu nu ve lû ga tı nı ta şı ya ma yız. Fa kat bu bir ye ni çeş ni olu yor; ya ni de de le rin di lin den, bu gün kü ye me ği mi ze ser pin ti ya pı yo ruz. Ma zi ye say gı lı bir sa hip çık ma var. Son de vir Do ğu Ro ma’sın da da bu nun gi bi bir Hel le nizm var dı. Fer ra ra ve Flo ran sa kon sil le rin de Ro ma-Ka to lik ta ra fı nın par lak tem sil ci si Kar di nal Ce sa ri ni var dı (1441 yı lın da). Es ki kla sik dün ya yı çok iyi ta nı yor du, ye te nek li bir po li ti ka cıy dı ve müt hiş bir Türk aleyh ta rıy dı. Ni te kim bu ka ri ye ri do la yı sıy la, ha ya tı nı ya ta ğın da de ğil, İkin ci Var na Mey dan Sa va şı’nda ta mam la 59
An na Com ne na, Alexiade, İn gi liz ce ye çe vi ren E. A. Da wes, Lon dra, 1928.
211
212
AVRUPA VE BİZ
mış tır. II. Mu rad’a kar şı Haç lı se fe ri ni ör güt le yen ler den di ve ken di si Var na Sa va şı’nda ölen ler ara sın da dır. Ce sa ri ni ve Bes sa ri on, kon sil otu rum la rın da ki li se le rin bir leş me si üze rin de ga yet par lak nu tuk lar at tı lar. Fa kat bu nu tuk lar sa de ce ki li se le rin bir leş me si üze rin de ol ma dı; ay nı za man da Av ru pa’nın ba tı sı nın, ya ni kla sik Ro ma’nın ve do ğu su nun, ya ni kla sik Hel le niz min en te lek tü el bir leş me si ni tem sil edi yor du. Çün kü bun lar bir çok ben zer le ri gi bi iki kül tür lü adam lar dı. Şüp he siz ki bu bir leş me öne ri si ve kül tü rel bir lik müt hiş bir re ak si yon la kar şı lan dı. Bes sa ri on İs tan bul’a dö ne me di bi le. On la rı iz le yen ve bir li ği tas dik eden Mos ko va baş met ro po li ti İsi dor, ge ri dön dü ğün de Rus ya’nın ruh ban ve yö ne ti ci le ri ta ra fın dan afo roz edil di. Ghen na di os (Skho la ri os) adın da, Bes sa ri on’a kar şı olan çok kuv vet li bir adam var dı. O da bir leş me ye kar şı çı kın ca, mil let onun et ra fı nı al dı ve o za man meş hur slo gan atıl dı: “Frenk’in ek me ğin den se, Türk’ün kı lı cı.” Çün kü 1204’te İs tan -
E. Delacroix, Haçlıların Konstantinopolis’e Girişi.
AVRUPA KÜLTÜRÜ VE TÜRKİYE
bul Ba tı lı lar ta ra fın dan is ti lâ edil di ğin de ya şa nan yağ ma ve fa cia lar Do ğu Ro ma hal kı nın zih nin den çık ma mış tı. Bu is ti lâ yı kış kır tan Ve ne dik li ler idi. Ve ne dik li ler Bi zans’tan 1185 olay la rı nın in ti ka mı nı al mış lar dı. Pe ra’da ko lo ni le ri ve bir ne vi ti ca rî im ti yaz la rı ol du ğu için; na sıl biz 19. yüz yıl da Be yoğ lu’na hem is tih faf, hem de diş gı cır da ta rak ba kı yor isek, Bi zans da Ga la ta’ya hep öy le ba kı yor du. Pe ra, “kar şı” de mek tir. Ora da İtal yan ta cir ko lo ni le ri ya şı yor du. Bir is yan da Ve ne dik li ler, Rum aha li den ada ma kıl lı so pa yi yip mal la rı yağ ma lan dı ğı için in ti kam al mış lar ve Ku düs’e git me si ge re ken Haç lı la rı İs tan bul’a yö nelt miş ler dir. Bu yüz den 1204’te Dör dün cü Haç lı Se fe ri Ku düs’ün de ğil, İs tan bul’un el den çık ma sıy la ne ti ce len miş tir. Pe ki, Bi zans ne re ye çe kil miş tir? Meş hur sü la le Kom ne nos lar Trab zon’a çe ki lip, Kom ne nos İm pa ra tor lu ğu’nu kur muş tur. Pa le olo gos sü la le si ise, da ha ak tif bir sü la le olup, İz nik’e çe ki lip, ora da bir dev let kur muş tur. Ora dan da 50 se ne son ra ge lip tek rar İs tan bul’u ala cak lar dır. Bun dan do la yı Do ğu Ro ma baş ken tin de ve ül ke de bu Haç lı ida re si nin ya rat tı ğı el li yıl lık fa cia nın ve par ça lan ma nın ge tir di ği Ba tı’ya kar şı bir nef ret var dı. Son ra Ka to lik Ba tı hâ ki mi ye ti Ak de niz ada la rın da, Mo ra’da, yer li Hel len le rin nef re ti ni çek ti. Or to doks luk ve Ka to li sizm de di ği miz za man bun la rın iki si nin bir leş me şan sı nın ol ma yı şı, sa de ce in ce te olo jik me se le ler den çık maz. Ön plan da Do ğu lu Hı ris ti yan halk, Ka to lik Ba tı’dan nef ret eder. Ba tı ile Do ğu ara sın da ki nef ret sa de ce Müs lü man lar ile Hı ris ti yan la ra mah sus bir ge ri lim de ğil dir; ön plan da Hı ris ti yan lar ile Hı ris ti yan lar ara sın da ge li şen bir ge ri lim dir. Bu nu bil mek ge re kir. Bi zans’ın vâ ri si ol du ğu nu ile ri sü ren Yu nan lı lar, Ba tı ile as lın da çok uzun sü ren bir mü na fe ret ve ya ban cı lık için de ya şa mış lar dır. 19. asır da bu nef ret kalk tı ve son za man lar da da ar tık bir kay naş ma ya dö nüş müş tür. Fil he le nizm do la yı sıy la Ba tı lı lar kül tür le ri nin ta ri hi kök le ri ni Yu na nis tan’da ve sa de ce Yu na nis tan’da gör mek te dir. Gü ya la ik ay dın lan ma cı dü şün ce, bir tür yo baz lı ğı yı kar ken ikin ci bir dar ka fa lı lı ğı ge ti ri yor ve da ha il gin ci, bu dar gö rüş Tür ki ye’de ma ale sef bi zim ba zı ya rı ay dın lan mış ay dın la rı mız ara sın da mü te ari fe ola rak ka bul edil miş tir. Efen dim, di yor lar, Ba tı me de ni ye ti Yu nan me de ni ye ti dir. Hal bu ki Hel -
213
214
AVRUPA VE BİZ
le nizm, ev vel ce arz et me ye ça lış tı ğım gi bi, sa de ce Ba tı’ya has bir şey de ğil dir. Hellenizm bel ki Çin ve Ja pon çer çe ve le ri dı şın da, bü tün Şark dün ya sı nın, bü tün Ak de niz dün ya sı nın or tak kül tü rü dür. Me se lâ 9.-10. as rın Arap la rı uy gar lı ğın or tak kö ke ni ni, bu gün kü Ba tı’nın ay dın la rın dan da, biz den de çok da ha iyi bi li yor lar dı. Bu gün Şark mem le ket le rin de çok ga rip bir mil li yet çi lik ve çok ga rip bir din ci lik an la yı şı hâ kim dir. Bun lar ga rip bir şe kil de Ba tı’nın slo gan la rı nı ka bul et miş ler dir. Me se lâ, bu gün kü Do ğu’da, mev cut mil li yet çi lik ve din ci li ğin ba zı sa kat yön le ri ni söy le ye yim; bun lar dan bi ri si an ti se mi tizm, Ya hu di düş man lı ğı dır. Ta rih bo yu bu top rak lar da ol ma yan bir Ya hu di düş man lı ğı ta ma mıy la Ba tı’dan em po ze edil mek te dir. Sion Dağı İhtiyarlarının Protokolü di ye bir ter cü me sa tı lıp oku nu yor. Bu ga yet abuk sa buk bir ki tap. Ba tı dü şün ce sin de ma ale sef yay gın olan ba zı söz de bil gi ler, Do ğu’da ki in san la ra mâ lum de ğil dir. Sion Protokolü Çar lık Rus ya po li si nin te lif et ti ği uy dur ma bir me tin dir. Ya ni dün ya da öy le bir pro to kol yok tur. Bu nu Çar lık Rus ya po li si or ta ya at tı ve meş hur pog rom la ra (Ya hu di ma hal le si ni yağ ma ve öl dür me fii li) ge rek çe ola rak da ğı tıp okut tur du. Çün kü bi li yor su nuz, an ti se mi tiz min kay na ğı Rus ya’dır. Rus dev le ti Ya hu di le re yap tı ğı gi bi, ay nı dö nem de Müs lü man Türk halk la rı na da ezi yet edi yor du. Anna Karenina ro ma nın da ki Alek sandr Ka re nin, Baş kır la rı sü rüp, ara zi ye Rus ko lo ni za tör yer leş ti ren bir ba kan dır. Ro man da ki Alek sandr Ka re nin çok akıl lı çok ça lış kan, be ce rik li ve hın zır bir bü rok rat tır. Baş kır ara zi si ne Rus la rı yer leş tir me gi bi me lun plan lar la meş gul dür. Ken di si za ten Ta rım Ba ka nı’dır ve son ra da “Ale xandr Nevs ki” ni şa nı alır. Tols toy bü yük bir adam, bü yük bir in san ol du ğu için bu ola yı pro tes to et miş, ro ma nın da Ka re nin’in ki şi li ğin de bü rok ra si yi en ağır ton da vur muş tur. İkin ci si Ba tı’dan ge len yan lış bir yo rum; ya rım ya ma lak Ba tı dil le ri eği ti mi ne de niy le Helleniz mi Ba tı’ya has bir kül tür ola rak gör mek tir. Oy sa Do ğu’nun bü tün mil let le ri, Ya hu di si, İran lı sı, Ara bı Helleniz mi kav rar ken, bel ler ken, Yu nan di lin den ter cü me ya par ken, fel se fe ya par ken, bu gün kü Ba tı lı lar he nüz bu uy gar lık çev re si nin dı şın day dı lar. Ya ni on lar –İtal ya ha riç– bu mek te be en geç ge len ler dir. Öğ ren me le ri de ken di le ri ne gö re dir.
AVRUPA KÜLTÜRÜ VE TÜRKİYE
Unut ma yın ki “lo gos” ke li me si ni Arap “ke lâm” di ye çe vir miş tir. Çok önem li bir şey dir. Ni te kim “ke lâm” sa de ce söz de mek de ğil dir; ke lâm fel se fe dir. Ke lâm ilâ hî de mek tir. Üze rin de çok du rul du, üçün cü bir ha ta; mil li yet çi lik de nen ola yın be lir li bir ta ri fi ni ya pıp, bu nu Ba tı’da te şek kül eden bir saf ha ve dün ya gö rü şü ve ya şam bi çi mi ola rak yo rum la yıp, çağ daş me de ni ye ti ulus lar dan ve ulus laş ma dan mü te şek kil bir ge liş me saf ha sı ola rak gö rüp Ba tı’ya mal et mek tir. Ya ni Ba tı di yor ki, “Mil let de di ği miz olu şum ta rih te bir saf ha dır. Mil le tin bir olu şu mu söz ko nu su dur. Bu nu ta yin eden ide olo ji ve ha re ket li lik, mil li yet çi lik sırf Ba tı’ya has tır, Ba tı’dan çık mış tır. Do la yı sıy la çağ daş uy gar lık bi zim dir, her yer de por ta kal ye tiş me ye ce ği gi bi ulus laş ma ola yı da ge liş mez, mil let de oluş maz.” Çö zül me si ve kav ran ma sı zor ve iyi an la tı la ma yan böy le muğ lak bir kav ram la, Av ru pa için ke sin ta ri hî re çe te ler ve ge liş me mo del le ri çiz mek son de re ce sa kın ca lı dır. Şim di bu uzun pa ran te zi ka pa tı yo rum. 15. asır da den miş tir ki, ar tık öy le bir za ma na, öy le bir ça ğa gel dik ki, Ro ma ye ni den de vam ede cek. Ya ni Hellen le rin me de ni ye ti nin bit me si ni is te mi yor sak bir leş me miz ge rek. Bu bir leş me ye kar şı çı kıl mış tır; çün kü Do ğu, Ba tı’dan nef ret et mek te dir. Te olo jik me se le ler de kav ga var dı. Gü ya, İn cil Yu nan ca dan La tin ce ye çev ri lir ken, ba ba oğul ve kut sal ru hu çe vi rir ler ken, La tin ler “filioque” de di ler (ba ba dan oğul dan). La tin ce de bir özel lik var; “ve” için “et” di yor su nuz: Ahmet et Mehmet. Bir ifa de da ha var dır: Ahmet Mehmetque. Ya ni Ah met Meh me ti nen, de mek tir. Bu nun gi bi, Bi zans ruh ba nı La tin le re, ba ba ve oğul iki li si ni ay nı cev he re ko yu yor su nuz, sa pık sı nız di ye kı ya met ko par tıp iti raz et ti ler. Ya ni Do ğu lu lar Ba tı lı la ra zın dık di yor; fa kat dik kat eder se niz, böy le çok in ce te olo jik me se le ler in san la rı hiç alâ ka dar et mez. Halk Ba tı’dan nef ret edi yor sa, Ba tı lı la rın nef ret edi le cek iş ler yap ma la rı ge re kir. Bu ne dir? 1204’te gel miş ler dir, şeh ri iş gal edip yağ ma la mış lar dır. İn san la rı kat let miş ler dir. Taş ra da top rak ni za mı nı bir ne vi ka ba Av ru pa feo dal dü ze ni ne çe vir miş ler dir. Üst ta ba ka ya ha ka ret et miş ler dir ve ca hil ol duk la rı için ken di le ri Do ğu uy gar lı ğın dan hiç bir şey ala ma mış lar dır. Me se lâ, Sul ta n-ah met Mey da nı’nda Mı sır’dan gel me ori ji nal bir di ki li taş var dır. (Ro ma
215
216
AVRUPA VE BİZ
me de ni ye ti, bir ta kım ko nu lar da ön cü dür. Mı sır di ki li taş la rı nı ta şı yıp dik mek, Lon dra ve Pa ris’ten çok ev vel Ro ma’nın âde tiy di.) İkin ci si ni de, İm pa ra tor Kons tan tin Por fi ro ge ne tos ör dür müş tür. O örü len ta şın et ra fı nı pi rinç le kap lat mış. Sap sa rı böy le, gü neş vu run ca par lı yor, as lın da tam bir kitsch. Bar bar is ti lâ cı lar bu nu al tın zan ne dip pi rinç kap la ma yı so yup yağ ma lı yor lar. Ya ni 11.-12. asır Haç lı la rı hiç bir şey bil mez, ama on la rı Şark’a sevk eden İtal ya, Ve ne dik li ler ve İtal ya ar tık ta ri hî ro lü nü ye ri ne ge ti ri yor. Do ğu’dan al dık la rı nı Ba tı’ya ta şı yor ve bir me de ni yet ola rak in ki şaf et me ye baş lı yor. Ge le ce ğin Av ru pa’sı İtal ya’da olu şu yor. İtal ya Av ru pa’nın çe kir de ği dir, ho ca sı dır. İtal ya kül tü rü nü bil me yen ler, Av ru pa kül tü rü nü bi le mez, ta nı ya maz ve an la ya maz lar. Ma ale sef Tür ki ye’de Ba tı’nın an la şıl ma dı ğı, İtal yan kül tü rü nün za yıf ol ma sın dan bel li dir; ya ni çağ daş Ba tı’yı an la yan uz man la rın ol ma ma sı bi zim mem le ket te İtal yan tet kik le ri nin ve İtal yan ca nın iyi bi lin me me si ve an la şıl ma ma sıy la da ayan be yan or ta da dır.
Ro ma İm pa ra tor luk Kül tü rü Fa tih, bir leş me ye kar şı olan Ghen na di os’u alıp pat rik yap tı. Bu kur naz bir po li ti kay dı. Do ğu ve Ba tı Hı ris ti yan lı ğı nı bir bi rin den ayır mış ol du. Ghen na di os’a ta rih te hiç bir Or to doks patrikin gör me di ği bir şe kil de il ti fat et ti ve pro to kol de Rum patriki ne çok üs tün bir yer ve rip, bü tün im pa ra tor lu ğun Hı ris ti yan la rı nı Ro ma patriki ne bağ la dı. Pat rik ha ne bu gün ken di si ne öku me nik di yor ve bu nun kav ga sı ya pı lı yor. Hal bu ki, Os man lı bun la ra Ro ma ki li se si de miş tir. Ro ma za ten “öku me nik”le ay nı dır; çün kü kla sik dü şün ce ye gö re, Ro ma bü tün dün ya nın sa hi bi dir ve Ro ma ki li se si de bü tün dün ya nın ki li se si dir. Pe ki, ki li se nin sa hip ol du ğu Ro ma’ya hü küm dar ola rak kim sa hip tir? Fa tih’in ken di si sa hip tir. O bir Ro ma im pa ra to ru dur, ni te kim bu un va nı ona sırf za ma nın Müs lü man la rı de ğil, za ma nın Rum la rı da ya kış tır mış tır. Hat ta za ma nın, Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda ya şa ma yan, Tra pe zun tus gi bi Rum la rı da ya kış tır mış tır. Tra pe zun tus on dan “Ro ma lı la rın İm pa ra to ru” di ye bah se der ve çok mü ba la ğa lı bir şe kil de, son bin yıl da ya şa yan -
AVRUPA KÜLTÜRÜ VE TÜRKİYE
lar için de en iyi Yu nan ca bi len ol du ğu nu söy ler. Ve ne dik bal yo su, Fa tih’in Yu nan ca ve La tin ce bil di ği ni söy lü yor ama, Tra pe zun tus Yu nan ca bil gi si ni de rin bir âli min de re ce si ne çı kar tı yor, bi raz abart ma ol du ğu açık. Ama şu nu be lirt mek is ti yo rum: Ye ni Os man lı İm pa ra tor lu ğu 15. asır da, kla sik Ro ma’nın mi ra sı nı üst le nen, Ro ma İm pa ra tor lu ğu ola rak de vam eden bir ül ke ha lin de ge li şi yor. Bu nun üze rin de dur mak ge re kir. Hellenizm Müs lü man bir hü küm da rın ve Müs lü man bir dev le tin ku ca ğın da ya şa ma şan sı na sa hip ti ve o yol la da bü tün Hı ris ti yan lar es ki den ol ma dı ğı de re ce de ona tâ bi ol mak tay dı. Ne dir bun lar? Da ha ön ce müs ta kil ha le ge len Bul gar ki li se si, müs ta kil ha le ge len Sırp ki li se si, hep si İs tan bul’da ki patrike bağ lan mak ta dır. Fa kat po li ti ka nın öbür aya ğı unu tul mak ta dır. Fa tih, Er me ni le re de Pat rik ha ne kur du ru yor. Er me ni le rin Eç mi ya zin’de Ka to gi kos’la rı, ya ni ru hâ nî li der le ri var dır. Pro to kol de ki sı ra da bi rin ci olan ka to gi kos Eri van ya kı nın da Eç mi ya zin’de, ikin ci si Ah ta mar’da, üçün cü sü Sis’te otu rur. Fa tih Sul tan Meh med ise, bir pat rik ya ra tı yor du. De ni yor ki: “Si zin di ni li der le ri niz ka to gi kos lar ola bi lir, o bi zi bağ la maz. Bu mil le tin ba şı pat rik tir.” Bu ye ni sis tem le İs tan bul’da ki pat rik ru hâ nî, ama da ha çok ida rî bir li der di. İs tan bul’da ki pat rik Eri van Eç mi ya zin’de ki ka to gi ko sa ru hâ nî ola rak tâ bi dir, çün kü o onun ru hâ nî li de ri dir. Fa kat Eç mi ya zin’de ki ka to gi kos ver gi si ni patrike ödü yor. Çün kü ida rî li der odur. Di nî li der olan patrikin ay nı za man da ma lî, ida rî gö rev le ri var. Eği tim onun kon tro lün de olu yor. Do la yı sıy la Er me ni ler ta rih te İs tan bul’da bir bü yük Pat rik ha ne ola rak ör güt le ni yor lar ve bir mil let olu şu yor. Böy le ce Rum Or to doks la rın kar şı sın da olan bir ce ma at ya ra tı lı yor. Fa tih gö rül me ye cek bir po li ti ka da ha gü dü yor ve di ğer Os man lı sul tan la rı da bu nu de vam et ti ri yor. Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda Ya hu di ler o ta rih ten iti ba ren des tek le nen bir mil let olu yor ve bun da ta bii Hı ris ti yan la rın an ti se mi tiz mi ka dar, Ya hu di le rin Hı ris ti yan lı ğa olan düş man lı ğı, ya ni ara la rın da ki mü na fe ret ve Ya hu di le rin Müs lü man la ra, bil has sa Türk le re olan ya kın lı ğı rol oy nar. Onun için dir ki En dü lüs yı kıl dı ğı za man, ora da ki Müs lü man lar la bir lik te Ya hu di ler de Os man lı İm pa ra tor lu ğu’na göç et ti ril miş tir. Bu olay 15. yüz yı la has de ğil dir; 17. yüz yıl da Uk -
217
218
AVRUPA VE BİZ
ray na Ka zak Het ma nı, Boğ dan Hmel nitz key Do ğu Av ru pa ve Uk ray na Ya hu di le ri ni kat let me ye baş la dı ğı za man, on lar da bu ra ya ge ti ril miş tir. Bi li yor su nuz, Ya hu di kav mi iki grup tur. Kül tür ba kı mın dan ve yo rum ba kı mın dan bi ri Se far dim de di ği miz İs pan yol ya ni Ak de niz Ya hu di le ri (İb ra ni ce Sfa rad İs pan ya de mek), öbü rü de Eş ke naz de di ği miz, Al man ca dan çı kan bir dil olan Yi diş ko nu şan lar. Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda her iki un sur da var dır. Bu renk li im pa ra tor luk ta bir Ro ma kül tü rü hük me der. Ba tı’nın göz le rin de ar tık Türk ler, o çağ da sa de ce ve sa de ce iş gal ci Müs lü man lar de ğil, Ro ma mi ra sı nı gas be den un sur ola rak or ta ya çık mış tır. Bu yüz den dir ki Ba tı’da Ro ma lı lık ve Ro ma İm pa ra tor lu ğu mi ra sı na sa hip lik id dia sı ile ri sü ren dev let ler, Türk ler le o ta rih ten be ri bir iç ti ma î, si ya sî mü ca de le ye gir miş ler dir. Türk ler; “Efen dim, Ba tı lı lar bi zi sev mi yor, se bep Hı ris ti yan lık-Müs lü man lık me se le si dir” de di ğin de, bu ye ter siz ve hat ta çok yan lış bir hü küm dür. La ik olu ruz. Bu ko nu da fi kir ve tu tu mu mu zu ta kip ede riz, fa kat faz la bir şey de ğiş mez. Ba tı’da kla sik ta rih eği ti mi nin be lir gin nok ta la rın dan bi ri an ti türk lük tür, an ti müs lü man lık de mi yo rum. Ya ni Ba tı kül tü rü ve Ba tı in sa nı için İran lı her za man eg zo tik bir adam dır. Arap de mek 1001 ge ce dir, bir ma sal dır, şa ir dir, Ebu Nu vas’tır, çe vi ri si ni bu lur sa okur. Fa kat, Türk de mek, bun la rın öte sin de dir. O bir mi li tan dır. Türk, Ro ma mi ra sı üze ri ne otu ran as ker bir ka vim dir ve do la yı sıy la bir teh li ke dir. Ki li se uzun za man böy le öğ ret ti ve bu ne den le Ba tı’da Türk le re kar şı ebe dî bir şüp he ci lik var dır.
Ba tı lı Ti pin Kar şı tı Do ğu lu Tip Var mı? Her top lu mun bir eği tim tar zı var dır. O eği tim tar zıy la bir in san ya ra tı lır; bir Fran sız, bir Al man şe kil len di ri le bi lir, bir va tan daş ti pi ya ra tı lır ve o kim lik ya ra tı lır ken de be lir li şey ler ve ri lir. Son ra dan o in san la rın yo rum la rın da, dün ya ya ba kış la rın da fark lı lık ola bi lir. Her kes inanç lı Hı ris ti yan ve ya mu ha fa za kâr de ğil. 40.000 ta ne fi kir var. Fa kat is ter is te mez ba zı ba kış ve söz le rin bi çim le ri her kes için ay nı dır. Ba tı kül tü rün de bu un sur çok önem li dir. Bir in san az oku muş tur, çok oku muş tur, mo nar şist tir ve ya ko mü nist tir, ate -
AVRUPA KÜLTÜRÜ VE TÜRKİYE
ist tir, ko yu din dar dır ve ya şüp he ci dir vs. Aris tok rat tır, iş çi dir, köy lü dür, mü him de ğil dir. Bu in san la rın be lir gin bir bel ke mi ği var dır. Bu önem li dir. Bir kül tür bu nu ya ra tır. As lın da her top lum da bu böy le dir. Fa kat ne ya zık ki ba zı top lum la rın bu bel ke mi ği kı rıl mış tır ve in sa nı nı ye tiş ti rir ken ve re bi le ce ği or tak norm la rın pek faz la ge çer li li ği yok tur. Ba tı lı de di ği miz za man, bu bel ke mi ği nin et ra fın da te şek kül eden muh te lif dün ya gö rüş le ri ne, muh te lif mil lî dil le re sa hip in san lar bir bir le ri ne nef ret du yup, kav ga da edi yor du ve bir bi ri ni katl de edi yor du. Ba tı’da ta rih bo yu teş kil edi len in san mez ba ha la rı nı, Do ğu lu lar he nüz gör me di. Bir bir le ri ni yok et me so ru nu na rağ men bir Ba tı lı in san ti pi var dır ve bu ha ki ka ten bi zim zan net ti ği miz den da ha güç lü çiz gi le re sa hip tir. Ba tı lı nın bün ye sin de bir Ger ma nik ka rak ter var dır. Fran sız ve Al man’ın or tak ka rak te ri baş ka dır ama her iki ti pin de çağ daş kül tü rü İtal ya’da oluş muş tur. Ni ha yet bu çiz gi ler Slav dün ya sı na ka dar ya yıl mış tır. Ba tı Av ru pa lı lar Slav la rı ne ka dar kü çük gör se ler de, Slav lar bu kül tü rün içi ne be lir li kat kı lar la gir miş tir. Rus ya çok uzun za man bu nun içi ne gir mek için mü ca de le et miş tir. Rus ya’nın için de ki un sur lar ara sın da ül ke nin Av ru pa kül tür çev re si ne gir me me si için mü ca de le eden ler ol muş tur. Özel lik le 19. yüz yıl Rus ya’sı nın fi kir ha ya tın da, Slav ya no fil ler bu gru bu teş kil eder ler. Slav ya no fil le rin için de sağ ve ya sol eko no mik gö rü şü olan adam lar var dır. Çok din ci ve din siz adam lar da var dır. Fa kat bun lar din siz de ol sa ki li se ye say gı du yar lar, çün kü o bir te mel dir ve onun la Ba tı’ya kar şı çı kar lar. Bu akım bu gün da hi ya şı yor. Şu an da bel ki çok gü lünç bir şe kil de ya şı yor; ya ni 19. yüz yıl da ki gi bi cid di ağır lı ğı olan adam lar la tem sil edil mi yor. Ama bu zih ni ye tin, yir mi se ne için de ne re le re ula şa ca ğı nı da kim se bi le mez. Bu an lam da bir Müs lü man dün ya sı yok. Böy le bir dün ya ta rih ve coğ raf ya ola rak ob jek tif (nor mal) şart la rı ile bi za ti hi oluş sa da, bu asır da Müs lü man in san ti pi mev cut de ğil, oluş ma mış. İs lâm or tak pa za rı nı ku ra rız de di ği niz de gü lünç olur su nuz. Çün kü öy le bir or tak pa zar yok. Şart la rı oluş ma mış; şart la rı oluş ma dı ğı gi bi bu gün as lın da Müs lü man de nen in sa nı da ta rif et me ye kalk tı ğım da bel ke mi ği olan bir Müs lü man dan söz edi le mez. Zi ra, Müs lü man
219
220
AVRUPA VE BİZ
de yin ce, inan cı olan ve iba det eden bir Müs lü man an la şıl ma ma lı dır sa de ce. Bu bir kül tür ti pi ol ma lı dır. Böy le Müs lü man bir kül tü rel ti pin için de, ka çı nıl maz ola rak inan cı za yıf ola nı da olur. Hat ta imam dan, ca mi den nef ret ede ni de olur. Müs lü man de di ğin ada mın, hat ta bel li bir dün ya gö rü şü de ol ma ya bi lir. Ama ta rih, coğ raf ya bil gi si (ya ni za man ve me kân re fe rans la rı) ve ya şam ka lıp la rı ile hep si ay nı eği ti min için den çık mış in san lar ol ma lı dır. Böy le Ba tı lı var dır, ama böy le Do ğu lu yok tur. Müs lü man dün ya da her kes ay nı di li ko nu şa cak da de ğil dir. Müs lü man de di ği niz ada mın be lir li bir ide olo ji si de ol maz si ya set ba kı mın dan. Ki mi hü küm dar cı olur, ki mi cum hu ri yet çi olur, sol cu da olur. Ama bu ti pin bir bel ke mi ği ol ma sı lâ zım. Ba tı’da iyi Hı ris ti yan ol ma sa da Hı ris ti yan di ye bir adam var. Do ğu’da da böy le bir tip ol ma sı lâ zım, bu yok tur. Ta rih böy le bir ti pi ma zi de ya rat mış tır, bu gün bu si lin miş tir. İba det ede riz, ca mi ye gi de riz, oruç tu ta rız, de mek le bu nu te şek kül et ti re mi yor su nuz; 12. as rın Müs lü ma nı bu nu çok da ha iyi be cer miş bir adam dır. Türk tü, İran lıy dı, Arap tı, Sa mi ve ya Hin du asıl lıy dı; ama or tak bir uy gar lı ğı ya rat mış tı, or tak bir ede bi yat plat for mu var dı. Fark lı dü şün se de, or tak kav ram da ğar cı ğı var dı; bu gün için bu söz ko nu su de ğil dir. O za ma nın İs lâm dün ya sın da ni ha yet za man la ra ve me kân la ra se ya hat im kâ nı var dı ve ya pı lı yor du, bu gün yok tur. Bu gü nün Müs lü ma nı, Kur’an di li olan Arap ça yı bil se, Arap ça nın kö kü olan Sa mi dil ler bil gi si ne sa hip de ğil dir. İb ran ca ile Aram ca bi len bir İs lâm bil gi ni, ke lâm cı gör dü nüz mü? Bu bir ka nal tı ka nık lı ğı dır; bu ka nal tı ka nık lı ğıy la za man lar ve me kân lar da ge ze me yen, kav ra ya ma yan ve kim li ği ni ta yin ede me yen bir kül tür ada mı söz ko nu su dur. Çün kü kim li ği ni ta yin et mek için de mir le me nok ta la rı nın ol ma sı lâ zım dır. Top lum ola rak kim li ği ni ge niş coğ raf ya da ve be lir li ge niş bir za man da, ya ni ta rih te de mir le me nok ta la rıy la tes pit et me den na sıl ta rif ede cek sin? Kim li ğin ta ri fi bir yer de ge le ce ği ni plan la mak, ken di ni ye ni den üret mek de mek tir. Ya ni ye ni ne sil le re ne dev re de ce ği ni zi bil mek tir. Bu gün için Tür ki ye’de böy le bir şey söz ko nu su mu? De ğil. Sa nıl dı ğı nın ak si ne Arap lar da, hat ta İran’da da hi söz ko nu su de ğil dir. As lın da Or ta do ğu, Müs lü man lar için de en çok oku yan,
AVRUPA KÜLTÜRÜ VE TÜRKİYE
ya zan top lum ol mak la bir lik te, he nüz en sü rük le yi ci dü şün ce da ğar cı ğı na sa hip de ğil dir. Pa kis tan’da öy le de ğil. Do la yı sıy la, kar şı nız da öy le bir İs lâm dün ya sı var ki, ken di ni ta rif et miş, kim li ği ni or ta ya koy muş ve bu kim li ği de kül tür (ir fan) yo luy la ye ni ne sil le re ak tar ma yı bi len bir kül tür de ğil bu... Bun dan do la yı dır ki, kar şı mız da bir Hı ris ti yan âle mi var, biz Müs lü ma nız, ne yi na sıl ya pa ca ğız di ye tar tış mak da boş olu yor. Ro ma lı dü şü nür, gez gin ta rih çi Ta ci tus Ger man ya’yı an la tı yor; ona gö re bi rey ci, te kil ya şa yan bu in san lar bir ka bi le an laş ma sı, uz laş ma sı, söz leş me si et ra fın da top la nır. Bir kon trat (akit) top lu mu var dır. Bu bar bar lı ğın te me lin de bir kon trat var dır ki, bu gün kü Ba tı’nın te mel mü es se se le rin den bi ri dir. Ba tı lı de vam lı kon trat lar la ya şar (bu, no ter kon tra tı de ğil, top lum sal iş le yi şi ta yin eden ku ral lar, uyum ve ör tü lü an laş ma lar dır). Do ğu top lu mun da ni za mî iliş ki ler, kan ba ğı, sü la le vî iliş ki ler çok hâ kim dir. Çün kü ta ri hî ge li şi mi iti ba riy le me de nî top lum dur. Ya ni şe hir top lu mu dur. İş te bu en bü yük ay rım dır. Bu gün, Do ğu ve Ba tı de di ği miz ya ni, bu gün kü Av ru pa ile bi zim Do ğu Ak de niz, Or ta do ğu ve Do ğu Av ru pa (Rus ya’yı ka tar sa nız) ve Kaf kas lar ara sın da ki en bü yük fark odur. Bun lar es ki top lum lar dır, “me di ne” top lum la rı dır. Me di ne Arap ça de ğil, İb ran ca bir ke li me dir. Hem şe hir, hem dev let de mek tir. (İs ra il’in adı Cum hu ri yet fa lan de ğil dir. Me di nat İs ra il der ler, dev let önem li bir kav ram dır ve Arap ça ya da bur dan geç miş tir.) Me di ne şeh rin adı de ğil dir. Çün kü şeh rin adı Yas rib’di. Re sul-u Ek rem ora ya hic ret et tik ten son ra Yas rib’in adı Me di ne ol du. Me di ne Civitate gi bi bir kav ram dır. Dev let de mek tir, her şey den ev vel. İş te bu Ba tı’yla Do ğu’yu ayı ran bir un sur dur. Bu gün Av ru pa Bir li ği için de bir le şen, Av ru pa’nın 8-9 asır ev ve li ne ka dar de vam eden bar ba rik ya pı sı için de ki mü es se se ler, onun ger çek gü cü ve öz gür lü ğü olan mü es se se ler, ya ni kon trat sis te mi, Av ru pa de mok ra si si nin te me li dir. Bun la rın en de mok ra tı da, ka bi le uz laş ma sı nı ve kon tra tı en iyi gö tü re bi len ol muş tur. Han gi si dir o? İn gil te re’dir. Bri tan ya’nın mü es se se le ri, Bri tan ya’nın par la men ta riz mi hiç bir şe kil de Yu na nis tan’ı tak lit ede rek oluş ma dı. İn gi liz ka bi le şef le ri nin uz laş ma ve tar tış ma ge le ne ği için de par la men to
221
222
AVRUPA VE BİZ
oluş muş tur. Bu ne den le de çok sağ lam bir ge le ne ği var, ya zı lı ol sun, ya zı sız ol sun, ku ral lar son de re ce iyi yü rü yor. Hiç bir za man Fran sız de mok ra si sin de ki za af lar ora da yok. De mek ki Ba tı’nın ta ri hî ge li şi mi için de, Bar bar top lum ya pı sın dan ile ri ge len, kon trat la ra da ya nan bir de mok ra tik ya pı sı var dır. Bu ne den le, bü tün ano nim ha yat ta da bu de vam et mek te dir. Şüp he siz ki sis te min za af la rı da var dır. Ya hu di li ğin ta ri hi ne, o di nin bu gü nü ne, İs ra il’e ba ka rak bir ta kım mu ka ye se le re git mek ge re kir. Lai sizm de ni len ku rum ne dir? Na sıl ya şa nır Do ğu’da? Her hal de Ba tı’da ki gi bi ol mu yor. Çün kü biz de ve Ya hu di lik te ki li se yok. Ruh ban yok. Ya ni iki si ay rıl ma yın ca din ve dev le ti de ay rıl mı yor. Pra tik te ay rı lır. Gün lük akit ler le (kon trat), gün lük ya şam ka lıp la rı ve ha re ket ler le ay rı lır. Top lu mun bir ara da ya şa yıp, bir ta kım şey ler le uyuş ma sıy la, giz li kon trat sis tem le riy le, ör tü lü kon trat sis tem le riy le açı lır. Me se lâ, bu nu İs ra il’de gö rü yor su nuz. Tür ki ye’de de otu ran bir pra tik var, ama bu doğ rul tu da ye ter li de ğil. Üze rin de du ra ca ğı mız ko nu lar dan bir di ğe ri, Ba tı top lu mun da, ya ni bu gün kü Av ru pa top lu lu ğun da, biz de ve dün ya da dev le tin te şek kü lü me se le si dir. Ba tı me de ni ye ti açı sın dan dev let ka bi le le rin uz laş ma sıy la or ta ya çı kan bir şey dir ve bu yüz den kut sal bir olu şu mu yok tur. Ya ni ta ri hî ola rak, hu ku kî ola rak göz le ne bi len bir şey dir. Çok açık tır. Dev let her yer de çok ge rek li bir si ya sî-hu ku kî olu şum dur. Dik kat edin, ka nu nî uy gu la ma ya ve dev le tin ge tir di ği ni za ma ria yet edi lir. Ya ni Ba tı lı lar dev le te biz den çok da ha tâ bi ve say gı lı dır lar. Bu na rağ men Ba tı’da “dev let” di ye kut sal bir mef hum ve mü es se se yok tur. Te ori ye gö re dev let, bir kon trat lar sis te mi so nu cun da oluş muş tur. Ta ri hî dir, göz le gö rü lür bu. Oy sa Do ğu’da dev let ilâ hî dir, kut sal dır. Bü rok ra tik me ka niz ma lar, ni zam na me ler ve ka nun lar o ka dar iyi iş le me se, ken di le ri ne o ka dar iyi ria yet edil me se bi le kut sal dev let mef hu mu var dır. Es ki bir olu şum dur; ezel den (from the time immemorial) ebe de uza nır. Es ki li ği onun özüm sen me si, ilâ hî leş me si ve vah ye da ya lı bir ku rum ola rak be nim sen me si ne yol aç mış tır. Ki tab-ı Mu kad des’te var dır. Ya hu di ler için ilâ hî dir, bi zim için de öy le dir. Ye ni Ahit’te (İn cil) ise, Hz. İsa dev let le di ni ve top lu mu ayır mış tır. Bu key fi yet, Av ru pa lı
AVRUPA KÜLTÜRÜ VE TÜRKİYE
top lum la rın ta ri hî ge li şi mi ne, ka bi le ya pı ve ge le ne ği ne uyar. Şark’ta ki Hı ris ti yan lık için ise, dev let pra tik te ge ne Ba tı’da kin den fark lı ol muş tur. Bu nu en çok bi zim ta ri hi miz de gö rür sü nüz. Adam bü rok ra tın dan nef ret eder. Ama dev let için har be gi der; dev let baş ka tür lü bir kut sal ku ru luş tur. Ba tı’da dev let şey tan işi dir. Asıl dev let, gök le rin me le ku tu dur. Öbür ta ra fa ha zır lan man ge re kir. Ona ha zır lan man için de bu dün ya da ki li se ye ru hu nu tes lim ede cek sin. Ki li se dev let tir, ger çek an lam da ki Tan rı dev le ti nin yer yü zün de ki tem sil ci si dir ve Ba tı’da o yüz den dün ye vî dev let eh ven-i şer, ge çi ci bir top lum sal uz laş ma dır. Pa pa im pa ra to ra taç giy di rir. Kra la taç giy di rir. O sa ye de hü küm dar la rın yet ki ve ik ti dar la rı tas dik edi lir. Kar lus Mag nus im pa ra tor ol mak için Pa pa’nın aya ğı na gi dip, Ro ma İm pa ra to ru ta cı nı ve Lom bard la rın de mir ta cı nı öy le gi yi yor. Pa pa yı aya ğı na ça ğı ran ilk im pa ra tor, Na pol yon. Ya ni ge le ne ği an cak 19. yüz yıl ba şın da ve o ka dar yı ka bi li yor. Oy sa Do ğu’da hiç bir za man Hı ris ti yan ki li se sin de, Do ğu Ro ma ki li se sin de dev let ki li se nin göl ge si ol ma mış tır. Teo rik ola rak göl ge si ola bi lir. Fa kat pra tik te ki li se yi dev let ida re edi yor. Do ğu’da Ro ma ge le ne ği sü rü yor. İm pa ra tor tek tir ve tan rı sal ira de ile ora da dır. Aziz Au gus ti nus’un gö rü şü ne gö re; dev let (ki bu dev let Ba tı Av ru pa dev let le ri dir) şey tan işi dir. Za ru rî ne den ler den do la yı var dır. Bu iki si çok fark lı tu tum ve gö rüş tür ve bu yüz den si ya sal kül tü re ak se di yor ta bi i. Bi na ena leyh dev le te böy le kö tü göz le bak mak, onu kü çüm se mek, şer ma ki na sı di ye gör mek ve son ra da gi dip dört el le sa rıl mak gi bi bir iki li dav ra nış, bu gün kü Ba tı me de ni ye ti nin ve Ba tı dü şün ce si nin esa sı dır. Aziz Au gus ti nus’un gö rüş le ri Do ğu Hı ris ti yan im pa ra tor lu ğu nu de ğil, Ba tı’yı et ki le miş tir. Bu nu bil mek ge re kir ve kar şı mız da dev le ti kö tü le yen ler, dev le tin dış lan ma sı ge rek ti ği ni ifa de eden ler, söy le yen ler her za man gi dip en çok ken di le ri dev le te sı ğı nan lar dır; dev let uy ruk lu ğu nu, dev let ku ral la rı na uy ma yı en ke sin öl çü ler le gö tü ren ler dir. Onun için bu dü şün ce ye de dik kat et mek ge re kir. Bu gün Av ru pa lı nın hiç bir şe kil de dev let le ri ni ger çek an lam da kü çüm se dik le ri ni ve he le he le ka fa la rın dan, zi hin le rin den dış la dık la rı nı hiç zan net mi yo rum, bu müm kün de ğil dir. Bu nu bu gü ne ka dar ora da ne mo -
223
224
AVRUPA VE BİZ
nar şis ti ya pa bil di, ne li be ral cum hu ri yet çi si ya pa bil di, ne de ko mü nis ti ya pa bil di. Dev le ti kendileri en çok kuv vet len di ren in san lar, üçün cü dün ya ya yö ne lik bir dev let kar şı tı öğ re ti ve hareketi ge liş ti ri yor lar veya destekliyorlar.
Ba tı Me de ni ye ti ve Hı ris ti yan lık Şim di üze rin de du ra ca ğım ko nu, bu gün kü Ba tı lı in sa nın bel ke mi ği ni oluş tu ran bir ku rum dur. Biz bu na Hı ris ti yan lık di yo ruz. Gö rü nüş te bir çok Ba tı lı hiç Hı ris ti yan de ğil dir, di nî tö ren ler le il gi si yok tur, di ye bi lir si niz. Ki li se yi sev mez, pa paz la rı sev mez, hat ta ba ba sı de de si ve ken di si vaf tiz edil me miş bir ka la ba lık var dır. Vaf tiz edil me miş bir in san Hı ris ti yan sa yıl mı yor, bi li yor su nuz. Ki li se ye bağ lı lı ğı yok tur ve inan ca gö re gü nah kâr doğ du ğu için gü nah kâr dır. Ya ni, in san lar ma sum doğ mu yor, Hı ris ti yan lık ta böy le ga rip bir ina nış var dır. Ama ben bu nun üze rin de dur mu yo rum. Ba tı lı bir Hı ris ti yan dır, be lir li bir dün ya sı var dır ve bu in san be lir li bir mü es se se nin et ra fın da ki ağ la oluş tu rul muş be lir li bir tip tir. Ki li se ve ona bağ lı eği tim ku rum la rı nın oluş tur du ğu dün ya gö rü şü de ğiş se bi le, o ki li se nin eği ti mi nin ge tir di ği re fe rans nok ta la rı da ha uzun ömür lü dür. Ya ni fert ken di ni hiç Hı ris ti yan ol ma yan bi ri gi bi de his se de bi lir, ama bir ta kım re fe rans nok ta la rı, bi linç ve mu ha ke me si ni te mel len di ren ana öğe ler Hı ris ti yan me de ni ye ti ne ait tir. “Ba tı de mek Hı ris ti yan-Hellen uy gar lık tır” slo ga nı nı si ze ki li se den çık ma yan bir so fu gi bi, Ko mü nist Par ti üye si de tek rar lar... Mark sizm le bağ daş ma yan yan lış bir pa ra dig ma ken di si ne be nim se til miş tir. Siz ar tık, o ada ma biz Müs lü man uy gar lı ğı na men su buz; Müs lü man lık de di ğin de de bir Ju da ist te mel var dır ve pa ra lel bir me de ni yet tir; son pey gam ber bi ze onu son ve ye ni bir yo rum la ge tir miş tir; biz Müs lü ma nız di ye an la ta maz sı nız, çün kü be lir li bir ka lıp ve ril miş tir. İş te be nim üze rin de dur du ğum bu dur. Ma ale sef bu gün Tür ki ye’de ve bü tün Şark dün ya sın da İs lâm ve Müs lü man uy gar lı ğı den di ği za man, Hellenizm oto ma tik man Hı ris ti yan Ba tı’ya mal edi li yor. Na ma zı kı lan, oru cu tu tan Müs lü man... Ta bii bun lar Müs lü man lı ğın şart la rı, iti raz yok. Ama bun la rı yap ma yan in san lar Müs lü man ol mu yor mu so ru su üze rin de dur mak ge re ki -
AVRUPA KÜLTÜRÜ VE TÜRKİYE
yor. Ko nu yu bir ah lâk çı din dar ola rak de ğil, bir sos yo log ola rak tar tış mak lâ zım. Bu gün Si yo nist Ya hu di hiç bir şe kil de Ya hu di li ği nin ku ral la rı nı ye ri ne ge ti re rek ya şa maz, ama Ya hu di dir. Adam ku ral la ra uy maz, ama ya ban cı la ra kar şı uyar gö rü nür (bu ri ya de ğil dir, kim li ği ni ser gi ler) ve uyul ma sı için ta lep te bu lu nul du ğun da say gı gös te ril me si ni is ter. Ay dın ki şi et ra fa uyum sağ la yan, ken di ni ka muf le ede bi len adam de mek tir. İn san za ten bu nu be cer di ği öl çü de dün ya ada mı olu yor. Kuş ku suz dün ya ada mı de mek ka rak ter siz, pren sip siz, şah si yet siz, her ye re uyan bir şar la tan de mek de ğil dir. Ben bu nu her za man ta rif ede rim. Worldman ne de mek tir; her ye re gi den, her ye re uyan adam de ğil dir. Öy le si ne sah te kâr der ler, pek müm kün de de ğil dir. Worldman ken di ni et ra fa uy du ra bi len, ken di ni sak la ya bi len, ta vır la rı nı ayar la ya bi len adam de mek tir. Siz, pe kâ lâ Ya hu di ola rak “Ko şer”e dik kat eder si niz. Müs lü man ola rak da ku ral la ra her plat form da uya bi lir si niz. Worldman de mek kav mî ki şi li ği nin ar ka sın da ya tan kül tü rel re fe rans la rı tah rip eden, her su ya gi rip çı kan adam de ğil dir. Bir Ya hu di nin kim li ği var dır. Şe ri a tı nın em ri ne uy ma sa, inan ma sa da ulu sal kim li ği ni or ta ya ko yar. Bir İs ra il li me mu ru, hiç bir bü yü kel çi Şa bat ak şa mı ye me ğe ça ğı ra maz, gel mez çün kü. Dün ya adam lı ğı onun için ne olur sa ol sun, ken di re fe ran sı nı ko rur, abar ta rak or ta ya da çık maz kuş ku suz... İki bin yıl ya ban cı di yar lar da, ya ban cı din le rin or ta sın da ya şa yan ya ban cı kül tür le ri alan, fa kat bu ara da ken di ec da dın dan te va rüs et ti ği kül tü rel re fe rans la rı mu ha fa za eden bir Ya hu di ti pi te şek kül et miş tir. Do ğu-Ba tı ge ri li mi nin, Ba tı’ya du yu lan öf ke nin art tı ğı bu de vir de de böy le bir Müs lü man ti pi te şek kül edi yor. Bu tip te şek kül eder se bir me de ni yet ten söz edi lir. Me se lâ 12. yüz yı lın İs lâm dün ya sı böy ley di; ya ni o dün ya da bel li bir si ya sî ana liz var dı, be lir li bir dün ya gö rü şü var dı, be lir li bir re fe rans lar top la mı var dı. Müs lü man de di ğin za man, her ke sin na maz kı lıp oruç tut tu ğu bir dün ya kas te dil mi yor sa de ce... Din siz li ğe, di nî ka ide ler den ka çı şa ve hat ta ate iz me me yil li olan grup lar da hi bir üni ver sal ni te lik li İs lâm me de ni ye ti ne da hil ola bi lir. İs lâm bu an lam da sos yal ve kül tü rel bir kim lik tir. İs lâm bir ba kış, bir yön tem ola cak ve bir re fe rans nok ta sı ola cak. Bir kim lik te şek kül ede cek ve o kim li ğin et ra fın da 40 çe şit fi kir de ola bi lir, 40
225
226
AVRUPA VE BİZ
çe şit da ya nış ma da olur. İs lâm me de ni ye ti plan la ma ile de ğil, ta rih ve kül tür şu u ru ile olur. Bir me de ni yet ten, bir ca mia dan bah set ti ği niz za man sa de ce so fu ala yın dan bah se de mez si niz. Ni te kim, Hı ris ti yan me de ni ye ti ve Hı ris ti yan dün ya sı de di ği miz za man sa de ce pa paz lar dan, ki li se ye gi dip pa pa zın eli ni öpen so fu lar dan bah set mi yo ruz. Hı ris ti yan me de ni ye ti bir bü tün dür; onun için de ki li se de var dır, en gi zis yon da var dır, ama onun için de üni ver si te de var dır. O dün ya dan kay nak la nan dev let te ori si de var dır, hu kuk ni za mı da var dır. Ya ni ki li se den ko puk luk la ve ya onun la bir lik te, ba zen ona zıt la şa rak ge liş miş bir re fe rans lar sis te mi var dır. Bu Ya hu di lik için böy le dir, Müs lü man lık bü tü nü için de böy le ol ma sı ge re kir ki, bir Müs lü man me de ni ye tin den söz ede bi le lim. Bu re fe rans sis te mi, yu kar da ver di ğim ör nek te ol du ğu gi bi bir dün ya ya ba kış bi çi mi ve o de min yap tı ğı mız ta ri fe uy gun ol ma sa da hi, o di nin kül tü rü ne uy gun me de ni yet ti pi or ta çağ da var dı. Ora da Müs lü man di ni çev re sin de olu şan dün ya yı za man da ve me kân da ye ni den özüm le yen, ya ni ta ri hi ve coğ raf ya yı ye ni den özüm le yen ve yo rum la yan bir in san ti pi or ta da dır. Or ta dan kalk tı ğı öl çü de bu gün için ar tık böy le bir Müs lü man ti pin den söz ede mi yor su nuz. Ya ni bu gü nün Müs lü man ti pi, Müs lü man ay dın ti pi de di ği miz ki şi lik te ha ki ka ten bir kim lik bu na lı mı var dır. Do la yı sıy la Av ru pa kar şı sın da bu gün kü Tür ki ye’de de bun lar söz ko nu su ola cak tır; üze rin de du ra ca ğı mız nok ta lar bun lar dır. Bu za yıf lık kıs men ken di miz den; kıs men de in ti bak et mek zo run da ol du ğu muz dün ya yı iyi ta nı ma mak tan ile ri gel mek te dir. Be lir li za man da her ke se za yıf lık ârız ola bi lir. Hiç şüp he yok ki 2005 Fran sa sı 1898 Fran sa sı de ğil dir. 1898 Fran sa sı bu dün ya nın vaz ge çil mez bir ön de ri ve re fe rans nok ta sı dır. Bir kül tü rel kay nak tır. Ede bi ya tıy la, il miy le, po li ti ka sıy la, dü şün ce siy le 1898 Fran sa sı ken di ni üre ten bir re fe rans nok ta sı dır. 2005 Fran sa sı ar tık ken di ni ye ni den üre te me mek te dir. De mek ki bu tip me de ni yet ler de böy le bir sal lan tı ve böy le bir aşın ma söz ko nu su ol mak ta dır. İş te İs lâm dün ya sı da, 13., 14. asır lar dan iti ba ren ay nı aşın ma ya uğ ru yor. Kuş ku suz bu olay her yer de pa ra lel git me miş tir. Me se lâ, Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda ilim ve dü şün ce hiç bir za man es ki İs lâm dün ya sın da ki gi bi de ğil dir. Ama bu na kar şı lık dev let teş ki lâ tı ve
AVRUPA KÜLTÜRÜ VE TÜRKİYE
as ke rî tek no lo ji ba kı mın dan kuş ku suz kla sik dün ya nın ile ri sin de dir ve o yüz den de Os man lı İm pa ra tor lu ğu ye ni çağ lar da bir Ro ma İm pa ra tor lu ğu ola rak ya şa ya bil miş, ge li şe bil miş, hat ta Ba tı dün ya sıy la bir mü ba re ze ve mü ca de le ye gi ri şe rek mu vaf fak ol muş tur, ya ni ge ri le yen İs lâm si ya sî coğ raf ya sı nı ye ni den ge niş let miş tir. İs lâ mi ye tin 9. asır da gi rip 10. asır da çe kil di ği nok ta la rı bi le ele ge çir miş tir. Hat ta ye ni ya yıl ma lar gös ter miş tir. Fa kat me se lâ ar tık bi lim de, tek no lo ji nin ba zı yön le rin de, fel se fe de bir ge ri le me baş la mak ta dır ve bu an lam da de min ta rif et ti ğim tip te Müs lü man ti pi de kay bol mak ta dır. Sos yal bi lim de mü him olan idâ me-i ha ya tı, ya ni de ği şen ko şul lar kar şı sın da in san la rın ve in san top lu mu nun na sıl de vam et ti ği ni, na sıl ha yat ta ka la bil di ği ni araş tır mak tır, ta rih de as lın da bu dur. Bu un sur la rın renk li ve fark lı yo rum la rı dır. Yok sa bir progress (iler le me) fik riy le ta ri he ba kı la maz. Ni çin 20. yüz yı lın in san la rı, M.Ö. iki bin de kin den da ha mü kem mel ol sun? Ni çin bu gü nün Al ma nı, fi ra vun lar dö ne mi Mı sır lı sın dan da ha iyi ve mü te kâ mil bir in san ti pi ni oluş tur sun? Bi na ena leyh Av ru pa’nın progress fik ri, tek nik iler le me ve üre ti min öte sin de, in san cin sin de göz le nen iler le me yi Av ru pa’nın tem sil et ti ği yö nün de dir. Bu ce mi yet te in san hak la rı çok so ru lur. Aca ba fi lan ca as rın kö le le ri mi, yok sa bu gü nün Af ri ka lı la rı mı da ha iyi du rum da? So kak la rın da hâ lâ ço cuk sü rü le ri nin gez di ği, ke yif için av lan dı ğı bir dün ya da ya şı yo ruz. O za man glad ya tör le rin Ro ma’sı nın ne si ni bu gün kü çük gö re cek si niz? Bun lar hep si so ru dur. Bu ba kım dan, böy le bir iler le me fik ri ne sap lan mak pek doğ ru de ğil dir. Fa kat çağ daş Av ru pa fel se fe si ve ta ri hi iler le me ci fik re da ya nır (Vol tai re’in ta rih fel se fe si ni ha tır la ya lım: İn san lar Yu nan, Ro ma, Rö ne sans saf ha la rın dan geç miş tir. En mü te kâ mi li XIV. Lou is as rı dır, bun dan son ra in san lı ğa XIV. Lou is Fran sa sı ışık tu ta cak tır). Fran sa’nın 17. asır da ki me tin le ri ni biz bu gün ra hat ra hat oku yo ruz, Vol tai re o gün kü Fran sa’ya ba ka rak böy le bir ta rih fel se fe si ya pı yor, el’an ge çer li mi, ha yır de ğil... Bir asır son ra He gel, Prus ya için ay nı saf ha la rı ko yu yor (ti nin Ge ist ha re kâ tı), ya ni be şe ri ye tin ge liş me si nin ti nin ge liş me si ile müm kün ola ca ğı nı be lir ti yor. İler le me Ba tı’ya has bir üs tün lük duy gu suy du. Bu duy gu bu gün ay nı yo ğun luk ta de ğil;
227
228
AVRUPA VE BİZ
çün kü Av ru pa’da Ame ri ka nizm hâ kim ve ce mi ye tin kül tü rü ken di si ni ye ni den üret me gü cü nü kay be di yor. Re fe rans sis tem le ri de vam lı ola rak tes pit ve ta yin edi lip, kim lik tes pit edi lip, ge liş ti ri lip, bir son ra ki nes le dev re di le me di ği tak dir de; kül tür mi ra sı bı ra kı la ma mış de mek tir. Aşın ma baş la mış tır. Bu aşın ma, bu gün Ba tı’da açık ola rak gö rü lü yor. Bir ve ya iki asır ev ve li ile mu ka ye se et ti ği miz de da ha iyi gö rü lü yor. Av ru pa ar tık dün ya da ay nı ro le sa hip de ğil. Bu nun la bir lik te Av ru pa’nın “ex cathedra” ho ca lık et mek ve si ya sî nü fuz sağ la mak eği li mi de vam edi yor. Azın lık hak la rı ko nu sun da ex cathedra ders ve rir ken siz azın lık la rı nı za mu ame le et me si ni bil mi yor su nuz der ken, he le o İs kan di nav ya lı lar, Da ni mar ka lı lar, bün ye le rin de ki Do ğu Friz ya lı la ra hiç iyi mu ame le et mi yor lar ve bun dan do la yı prob lem var; he le he le o kür sü de Av ru pa lı la rın ya nın da yer al mış Yu na nis tan, azın lık la ra yap tı ğı kö tü mu ame le ve hak sız ida re ile meş hur ken; bu ders ver me bir za af ve mud hi ke (gü lünç lük) ha li ne dö nü şü yor. Ta bi i, bun la rı din le me ye lim, bil di ği miz gi bi gi de lim de mi yo ruz, ama bel li dir ki bu dün ya da ba zı ko nu lar ye ni si ya sî nü fuz po li ti ka la rı ola rak ge liş ti ri li yor. Bü tün bun la rın ya nın da, Av ru pa top lu mu ar tık ye ni ne sil le ri na sıl eği te ce ği ni ve es ki sat ve ti ni na sıl sür dü re ce ği ni bi le mi yor. Uy gar lık ta bir alış ve riş söz ko nu su dur. Alış ve riş te Ba tı Av ru pa’nın bir zaa fı var dır. Haç lı se fer le ri ol muş tur. Do ğu’ya ge lip yer leş miş ler, Ku düs’ü al mış lar dır. An tak ya Prens li ği’ni, Ur fa Kont lu ğu’nu kur muş lar dır. Ak ka’da ya şa mış lar dır, ama 150 se ne bo yun ca kı ya fet le ri ni bi le de ğiş tir me miş ler, ge len ler doğ ru dü rüst ço cuk la rı nı oku tur lar sa ge ne Av ru pa’ya yol la mış lar (Bun lar ye ni araş tır may la or ta ya çı kı yor. Her kes di yor ki, “Haç lı lar gel di bu ra da me de ni yet öğ ren di”; ha yır, çok az öğ ren miş ler, ya ni Ba tı’ya, Do ğu me de ni ye ti ni ak ta ran lar ge lip bu ra ya yer le şip, iş gal edip, otu rup son ra dö nen Haç lı lar de ğil dir; İtal ya, Si cil ya ve Ka ta lun ya gi bi tüc car, dip lo mat ve tet kik çi gez gin mil let ler Ba tı-Do ğu alış ve ri şi ya pı yor du). Ba tı, Do ğu’dan bu gün de çok şey ala maz, hat ta Av ru pa, Ame ri ka niz mi bi le yü zey den alı yor, te mel un sur la rıy la be nim se ye mi yor; bu Av ru pa’nın bir za afı dır.
So nuç
Ba tı Av ru pa-İs lâm ve De mok ra si So ru nu
İs lâm dün ya sın da de mok ra si yay gın mı? Ge nel de de ğil. Ama bu de mek de ğil dir ki de mok ra si ge li şe me ye cek ve meş ve ret yer le şe me ye cek. İs lâm’da olan ictihad sis te mi, meş ve ret sis te mi ile pe kâ lâ bu top lum lar da de mok ra si ye ge çiş ger çek le şe bi lir. Ör nek le ri de var dır, ya vaş ya vaş bu ge liş mek te dir. Ya kın za man da bu nu gö re cek si niz. Bil has sa Bos na, Ar na vut luk gi bi Tür ki ye ile bir lik te es ki Os man lı top rak la rı nı teş kil eden ler de bu ör nek le ri gör mek müm kün ola cak tır. Ya vaş ya vaş rü şeym ha lin de ge li şe cek tir. Ama bu gün kü Af ri ka ve Or ta do ğu’nun İs lâm ül ke le rin de he nüz ka nu nî bir ida re ve ka nun hâ ki mi ye ti yer le şe me di. De mek ki İs lâm’da de mok ra si olur mu kav ga sı nı yap ma nın pek faz la bir ge re ği yok tur. Esa sı na ba ka cak olur sa nız, çağ daş de mok ra si İn gi liz ce ko nu şan mil let le rin mü es se se si dir. Ya ni bi zim bil di ği miz par la men ta rizm, ço ğul cu top lum, de mok ra si Ba tı’da da İn gi liz ce ko nu şan top lum la ra has bir şey dir. Fran sız lar ve Al man lar onu el’an Ang lo sak son lar gi bi kav ra ma mış ve çok geç öğ ren miş ler dir. İh ti lâl le de mok ra si öğ ren mek ma ri fet de ğil dir. Fran sa çok kan lı bir be del öde miş tir ve dai ma ak sa ma la rı ol muş tur. Al man ca ko nu şan mil let le rin de mok ra si ge le ne ği ne ise hiç bir şe kil de say gı duy mak müm kün de ğil. Hiç bir ak lı
230
AVRUPA VE BİZ
ba şın da ta rih çi ve sos yo log bu ül ke le ri de mok ra tik ana ne li top lum lar ola rak gös te re mez. De mok ra si de mek ana ya sal ni zam la bir ta kım par ti le rin ol ma sı, bir ta kım ku ral la rın ce mi ye te tat bik edil me si de ğil dir. De mok ra si her şey den ev vel top lum da kü çük ma hal le dü ze yi ne, kü çük grup la ra in di ği miz za man iş le me si ge re ken bir ku rum dur. Ang lo sak son la rı ya kın dan ta nı yan lar bu nu bi lir; İn gil te re’de en kü çük köy top lu mun da bi ri si bir fi kir ve fii li bas tır ma ya ve ya ka bul et tir me ye kalk tı ğı za man, kar şı sı na in san lar di ki lir. “Ni çin?” so ru su so ru lur, bu çok önem li bir şey dir; ya ni kü çük men fa at le rin bi rey sel men fa at le rin en kü çük grup lar da bi le sa vu nul ma sı, va zi yet alın ma sı ve bu tip iti raz la ra da anın da say gı gös te ril me si çok önem li dir. De mok ra si, Ba tı ile Do ğu ara sın da bir ay rı mın gös ter ge si de ğil dir. Bu an lam da bu gün de mok ra si üre ten mil let le rin ço ğu onu çok geç de vir de öğ ren miş ler dir ve hat ta ha len de tam öğ re ne me miş ler dir. Bu na rağ men bu üni ver sal re ji min her za man, her yer de çok üni ver sal ola ca ğı nı id di a eden ler den de de ği lim. Söy le di ğim gi bi en ha fif bir enf las yon fır la ma sı, iş siz lik bü yü me si, de mok ra si yi Ba tı’da da öy le çok vaz ge çil mez re jim ol mak tan çı ka ra bi lir, ör nek le ri de var dır; son araş tır ma lar gös te ri yor ki Wei mar Al man ya sı’nda Na zizm’e ka pı lan lar iş siz ler de ğil, da ha çok işi ni kay bet mek ten kor kan lar dır. İn san lar iş siz dir, dik ta tor ya nın pe şin den yü rü müş ler dir der si niz ama; on lar de ğil, “işi mi kay be de rim” kor ku su nun hâ kim ol du ğu alt or ta sı nıf la rın ve iş çi le rin önem li bir ke si mi bu re ji mi se çim le iş ba şı na ge tir miş tir. Bu parochial mind, ya ni ka pa lı ka sa ba zih ni ye ti nin ol du ğu yer de ev ren sel ci bir tu tum mev cut ola maz. Bu nun şu ör nek le ri var: 15., 16. asır da, V. Karl (Şarlken) dev rin de Kur tu ba’da ki bü yük ca mi in sü tun lar or ma n›n dan olu flan fla ha ne gö rü nü mü ve si met ri si, or ta ye re in fla edi len bir ‹s pan yol ba si li ka al ta r› ve fla pe li ve sa €a so la mon te edi len ikon lar ve aziz hey kel le riy le mah ve dil mifl tir. Bu sa nat ta bir dar ka fa l› l›k, ye rel gör gü süz lük ör ne €i dir. Bu sa de ce van da liz min de €il, dün ya ya ka pa l› l›k ve ye rel ba€ naz l› €›n küs tah ça ifa de si dir. Ma ale sef bü tün as›r lar da, her yer de te za hür ede bi le cek bir tu tum dur. Bu gün kü Ba t› Av ru pa’n›n te me lin de bu tu tu mun da ol du €u nu unut ma ya l›m. Üni ver sa lizm he pi ni zin bil di €i gi -
BATI AVRUPA-İSLÂM VE DEMOKRASİ SORUNU
bi lâf la ola cak, üç befl ki fli nin be nim se me si ile olu fla cak bir tu tum ve ya flam bi çi mi de €il dir. Top lum la r›n ken di le ri nin aç›k ol ma s›; onu yap ma ya ve ya fla ma ya aç›k ol ma s› lâ z›m d›r. Bu da mek tep te ö€ re ti le mez, bu nun mek te bi ta rih tir, befl bin se ne lik ta ri hî tec rü be dir. Do €u in sa n›, Or ta do €u ve Ak de niz in sa n› befl bin se ne dir bu sü re ci ya fl› yor, bir bi ri ni gö re rek ya fl› yor, bir bi ri ni tak lit ede rek ya fl› yor, bir bi ri ni se ve rek ya fl› yor. Nef ret ede rek ve ya mu hab bet du ya rak ya fl› yor ama bir lik te ya fl› yor. En dü lüs lü Ka d› Ah med’in tes pi tin de ol du €u gi bi; “Üm ran ne dir?” di ye so rul du €un da, Ak de niz ka vim le ri nin hep si ni sa y› yor. Bu ge nifl tu tum, söz de ö€ re nil mifl bir to le ran s›n ve ya ö€ re nil mifl bir üni ver sa liz min de €il ama, ya flan m›fl ve özüm sen mifl bir Ak de niz üni ver sa liz mi nin ifa de si dir. Bu gün bu üni ver sa lizm için mev cut okul e€i ti mi ye ter siz. Bir education (ir fan) fa ali ye ti ge rek li dir ki in san la rı mız dün ya yı ta nı sın. Ye ni in sa nı mı zı ye tiş ti rir ken dik ka te ala ca ğı mız bir nok ta var; Tür ki ye’nin en za yıf ta raf la rın dan bi ri bi linç li ce ya pıl ma sı ge re ken dış tu rizm dir. Her kes her ye re gi di yor ama, siz hiç bir Ma ca ris tan reh ber ki ta bı, bir Fran sa reh be ri, bir İs pan ya reh be ri gö rü yor mu su nuz? İn san la rı mız oku ma dan ba vul gi bi gi di yor, ge zi yor. Hal bu ki Rus lar ye ni açıl dı lar dün ya ya; ba vul ti ca re tiy le ge çi nen le ri da hi el le rin de ya ban cı ül ke ler için ba sıl mış reh ber ki tap la rıy la (Rus ça poliglot) ge zi yor. Git ti ği ye rin ta ri hi ni, coğ raf ya sı nı, sa na tı nı oku ma dan gez mi yor. Bun dan baş ka Tür ki ye’de ki ay dın sı nı fın dün ya ya açıl ma sı tek ka nal dan ol muş tur. 19. yüz yıl da bu Fran sız ca idi. Fran sız ca nın ya nı na İn gi liz ce da hi gel me miş tir, hat ta o dö nem de ay dın lar ara sın da tas nif ler var dır; o Fran sız cı, bu Al man cı dır gi bi... Çün kü bel li ki o sa de ce Al man ca bi li yor; En ver Pa şa için Al man cı dır, baş ka bir şey bil mez, de nir. Bu ma ale sef sö mür ge ler de gö rü len ya ban cı dil bil gi si ti pi dir, Fran sız sö mür ge le ri nin oku muş la rı da ha ya kın za man la ra ka dar sa de ce o di li bi lir di. Doğ ru dü rüst İn gi liz ce bi len bir Ce za yir li gö re mez di niz. Tür ki ye’de de böy le ga rip bir ben zer lik var dır: Dün Fran ko fon duk, bu gün Ame ri ka no fo nuz, bü tün re fe rans sis tem le ri miz dış dün ya yı ta nı ma bu yol la olu yor ve seç kin grup la rı mız böy le dir. Bu ya pı he nüz de ğiş me ye baş lı yor. Son ra seç kin in -
231
232
AVRUPA VE BİZ
san ye tiş tir mek için eği ti mi plan la mak mev cut de ğil: Me se lâ, ka dı nı mı zı ha ya tın içi ne çe ki yo ruz, oku la gi di yor lar, oku tu yo ruz; bu na ta raf tar olup ol ma mak boş tur, bu ka çı nıl maz, ama seç kin kız mek te bi yok. Bu dü şü nül me miş; ve bu iş le ri ye ri ne ge ti ren Ar na vut köy Ame ri kan Ko le ji, Fran sız Not re Da me de Si on Li se si vs... ya ban cı okul lar dı. Biz seç kin kız okul la rı nı çok geç kur duk. Tek is tis na, Tan zi mat’ın “Da rül mu al li mat” kız öğ ret men oku lu dur. Bu ta ri hî bir na kî se, bir ulus seç kin er kek ve kız ço cuk la rı nı ken di okul la rın da eğit me li dir. Bun dan baş ka Ba tı eği ti mi ni ve dil le ri ni yü zey den alı yo ruz. Ya ni Fran sız ca öğ re ni yor, İn gi liz ce öğ re ni yor, hat ta Fran sız ca yı çok iyi bil di ği ni id di a edi yor ama, La tin ce ve Yu nan ca bil mi yor; Fran sız di li ne ve Fran sız kül tü rü ne sa hip bir in san, La tin ce ve Yu nan ca bil mi yor sa o kül tü rü bil mi yor de mek tir. Bu çok açık bir şey dir. Dik kat edin, Arap ça, Fars ça öğ ren me yen ya ban cı bir Tür ko log gör dü nüz mü? Çün kü bu di lin %40’ı Ara bî ve Far sî ke li me ler den, de yim ler den olu şur, is ter is te mez bu kül tü rü an la mak için bu iki di li de bil mek zo run lu dur. Ec ne bî Tür ko lo ji yi öy le ya par. Va kı a hoş şim di Garb’da da bu de di ği miz kla sik çiz gi le ri terk eden Ame ri ka ni ze in san ti pi or ta ya çık tı; son de re ce mah zur lu dur ve bu nu geç de ol sa an la mış lar dır. İş te Tür ki ye’de de böy le dir, bir Fran sız ca uz ma nı bil mi yo rum ki kök dil le ri bil sin, var sa da sa yı la rı çok az dı ve tü ken di ler. Kı sa ca sı Ba tı lı lar or yan ta lis tik, ya ni şar ki yat çı lık yap mak ta dır lar. Oy sa biz ok si den ta lis tik, ya ni gar bi yat çı lık ya pa ma mak ta yız ve bi lim ya pa ma dı ğı mız öl çü de de bu dün ya yı ta nı ya ma yız. Ba tı’yı ta nı mak için ok si dan ta list ol ma mız ge re kir. Ok si dan ta list ler ye tiş ti re mi yo ruz. Biz sa de ce ter cü man ye tiş ti ri yo ruz ve bu şart lar da o ter cü man la rın da çok iyi ol ma sı müm kün de ğil dir. Za ten dün ya da ki en ber bat ter cü me ede bi ya tı da Tür ki ye’de dir; bu şe kil de dün ya ya açı la ma yız. Dün ya ya açık bir eği tim nu mu ne si Tür ki ye ta ri hin de bir ke re ol muş tur. 1930’lar da ki üni ver si te re for mun da; kıs men re for mu ya pan la rın ni ye ti ile fa kat kıs men te sa düf ile bu ra ya bir ta kım seç kin Al man bil gin le ri gel di. Bu bi zim gay re ti miz le on la rı cel bet me miz den çok, bi raz da Hit ler’in ik ti da ra gel me siy le baş la yan bir olay dır, İs tan bul Ede bi yat Fa kül te si ıs lah edi li yor du.
BATI AVRUPA-İSLÂM VE DEMOKRASİ SORUNU
An ka ra’da Dil ve Ta rih-Coğ raf ya Fa kül te si ku rul muş tur. O za man lar dün ya da ta nı nan muh te şem bir fa kül tey di; ge niş ve ta nın mış bir kü tüp ha ne si var dı. Fa kat on beş se ne için de o adam la rı ve o ku ru mu erit tik. De mek ki Tür ki ye dı şa açıl ma ya ha zır ve is tek li de ğil di. Ni te kim Af ri ka ül ke le ri nin bir kıs mın da oku ma yaz ma se fer ber li ği ya pı yor lar, oku ma yaz ma ora nı bir den bi re %90’a çı kı yor, fa kat 10 yıl son ra %30’a dü şü yor. Çün kü onu bes le ye cek me ka niz ma lar yok. İş te bi zim Dil-Ta rih ve Ede bi yat fa kül te le ri ma ce ra mız da bu na ben ze miş tir. Ama ar tık Tür ki ye de ği şi yor. Bu ara da eği ti mi de de ğiş tir me miz lâ zım ve üni ver sal re fe rans la ra sa hip ol ma mız ge re kir. Tür ki ye o ta rih te bu nu an la mış tı bi li yor su nuz, hat ta hü ma nist gymnasium ben ze ri li se kur du lar. Be lir li li se ler de, An ka ra’da Kız Li se si ve bi zim Ata türk Li se si’nde La tin ce sı nı fı aç tı lar, ya ni fenede bi yat kol la rı gi bi La tin ce sı nı fı da açıl dı. Bu ra dan ye ti şen ba zı isim le ri söy le ye yim si ze: Bi ri si ün lü cer rah Ga zi Ya şar gil. Ta bi i Ga zi Ya şar gil meş hur bir be yin cer ra hı, bun la rın öte sin de meş hur bir tek nis yen çün kü o her gün bir alet bu lu yor ame li yat için. La tin ce den me zun olan da pe kâ lâ her şey ola bi lir. Bi zim Hu kuk Fa kül te si’nin il ginç ki şi lik le rin den bi ri si İl han Aki pek de çok li san lar bi len ve iyi bi len bir ho ca dır, bu La tin ce bö lü mün den çık mış tır. Bir ke re garb cı yız di yo ruz, o kül tü rün esa sı nı an la ma is te ği miz yok; ikin ci si kla sik gymnasium’u yan lış an la dık: Tür ki ye’de kla sik gymnasium’da Yu nan ca, La tin ce şart tır, ama onun ya nın da Arap ça ve Fars ça da ol ma sı lâ zım; çün kü bi zim kül tü rel kö ken le ri miz böy le dir. As lın da bu mem le ket te imam-ha tip okul la rı nın da böy le ku rul ma sı ge re kir di. Az sa yı da ve kuv vet li eği tim ve ren imam-ha tip li se si ye ri ne, 30 yıl için de 400 kü sur okul aç tı lar. Şim di de na sıl ka pa ya lım di ye tar tı şı yor lar. Bir top lu mun en kuv vet li un su ru olan, en ge rek li un su ru olan ze kâ, eği tim le fi liz le nir ve an cak bu eği ti min so nu cun da ze kâ dal la nıp bu dak la nıp mey va ver me ye baş lar. Bu nun ör nek le ri ni ver mek ge re kir, geç miş asır da Os man lı İm pa ra tor lu ğu dev şir me sis te mi ve med re se hi ye rar şi si ile bu nu sağ lar ken; 19. yüz yıl da ıs la hat için ya tı lı-la ik eği tim li mek tep le re önem ver miş tir. Med re se ve la ik eği tim ara sın da ki se çim me ka niz ma sı nı pa ra sız eği tim le hi ne de vam et tir miş tir. Os man lı sis te min -
233
234
AVRUPA VE BİZ
de eği tim pa ra sız dır, hat ta üs tü ne pa ra ve ri lir. Ta le be ye bir üni for ma ve ri lir, ce bi ne harç lık ko nur; bir tek harç ya tı rı lan okul “Da rül fü nun-ı Os ma nî”, ya ni üni ver si te dir (1900 yı lın da ku rul muş). Gü lünç mik tar lar da harç ve ri lir di, ama ve ri lir di. (1950’ler de sö mestr ba şı na 5 TL ve ri lir di. Son ra 25 TL ol du, kı ya met kop tu). Bu tip bir elit ye tiş tir me sis te mi ni, dev şir me nin bu mo dern tar zı nı ma ale sef de vam et ti re me mek te yiz. Hal bu ki de vam et tir mek bir ya na, ge niş let me miz ge re kir. Ürün le rin için de bir top lu mun plan lı mik tar da el de ede me ye ce ği şey, be yin de ğil ye te nek tir. An cak top lum lar ras yo nel eği tim de bu de ğe rin hak kı nı ve rir, ya hut ve re mez. Ta ri hî ge le ne ği ni ze sa dık ka lı nız ye ter; bu nu yap ma dı ğı nız tak dir de ne Ba tı lı olur su nuz ne or tak pa zar lı olur su nuz, ne de dün ya lı olur su nuz. Dün ya da ki sı ra dan top lum lar dan bi ri ola rak ka lır sı nız. Top lu mun ge ri kal mı şı, in san la rı nı ye te ne ği ne gö re de ğer len di re me yen top lum de mek tir. Dün ya ül ke le ri nin ek se ri si bu ka te go ri de dir. Bir top lu mun ken di ni üret me araç la rı nın en ba şın da dil ge lir ve dil, ta rih le be ra ber dü şü nü lür. Do la yı sıy la Ba tı lı top lum da hu kuk, fi lo lo ji ve ta rih bir bi rin den ay rıl maz ve vaz ge çil mez üç bi lim da lı dır. Bu üç bi lim da lı bir ara da yü rü tül me di ği tak dir de, o top lum da sağ lık lı bir fel se fî dü şün ce ve dün ya gö rü şü ger çek le şe mez ve ge le cek ne sil le re ak ta ra ca ğı nız kül tür ka lıp la rı te şek kül ede mez. Bu gün kü Av ru pa’ya gir me ye ha zır la nan Türk top lu mun da (va kı a Av ru pa üni ver si te le ri de çok iyi de ğil dir ama) üni ver si te an la yı şı nın sa de ce mü hen dis lik ve bil gi sa yar gi bi dal la ra odak lan ma sı sa kat tır. Tür ki ye ga yet kö tü hu kuk eği ti mi nin ve ril di ği bir mem le ket tir. Bu nu açık ça söy lü yo rum. Bu ra da İs lâm hu ku kuy muş, Ba tı hu ku kuy muş, yok şe ri at ge li yor muş gi bi abes tar tış ma yap ma ya lım. Bin ler ce ço cu ğun dol dur du ğu hu kuk fa kül te le ri (iki ta ne si yet me di, 30 ka dar da ha aç tık her yer de) müm kün de ğil bu az sa yı da kad roy la cid di bir eği tim ve re mez. Hu kuk fa kül te si ne li se den son ra öğ ren ci alın ma sı yan lış tır. Ya ni hu kuk çu ta le be nin di ğer dal lar da ye tiş miş olan lar dan im ti han la alın ma sı ge re kir. Kuv vet li hu kuk ta ri hi, me le ke si ve bil gi si edin me ye hu kuk çu la rın, iyi hu kuk çu ol ma sı müm kün de ğil dir.
BATI AVRUPA-İSLÂM VE DEMOKRASİ SORUNU
Ame ri ka top lu mu nun ada let dü ze ni hu kuk çu la rı sa ye sin de ayak ta du ru yor. Çün kü Ame ri ka’da hu kuk eği ti mi en cid di ve seç kin dal dır. Ame ri ka’da tıp ve hu kuk ikin ci ba sa mak tah si li de re ce sin de dir, cid di dir. Özel im ti han lar la üni ver si te dü ze yin den öğ ren ci se çer. Bu nun te min edil me di ği bir mem le ket te ne ida re nin bil gi li ol ma sı, ne ada le tin te cel li et me si bek le ne bi lir; ne cid di bir ka nun ve ni zam fik ri yer le şir ve yer leş ti ri le bi lir, ne de in san lar da sağ lık lı bir sos yal dü şün ce do ğar ve dün ya ni za mı olu şur. Hu kuk çok önem li bir mü es se se dir ve çok önem li bir bil gi bü tü nü dür. Hu kuk fa kül te si ol ma dan ne üni ver si te olur, ne aka de mi olur; hu kuk suz ne dev let olur, ne dü zen li ve gü ven lik li top lum olur. Kuv vet li bir bü rok ra si nin ye tiş me si bu na bağ lı dır. Bu yüz den Tür ki ye’nin so run la rı nı bir öl çü de kö tü hu kuk eği ti mi oluş tu rur. Hu kuk için ta rih ge re kir. Oy sa Ro ma hu ku ku ve hu kuk ta ri hi gi bi fi lo lo ji ve ta rih bil gi si ge rek ti ren dal lar biz de git tik çe ge ri li yor. Tür ki ye Müs lü man dır, Se mi tik dil le ri bil mez; ya ni İs lâ mi ye tin va hiy di li olan Arap ça yı ve kö kü olan Sa mi dil le ri de bil mez. Türk Di li’nin %30’u Fars ça dır, ama Fars ça mız ve Fars kül tü rü müz es ki sin den de be ter ol muş tur, ge ri le miş, öl müş tür. İran de ni len dün ya dan ha be ri miz yok tur. Tür ki ye Bi zans İm pa ra tor lu ğu’nun vâ ri si dir, ama Hellen di li öğ re ti mi, Hellen, Bi zans tet kik le ri yok tur, fi lo log ya dan ha ber dar de ği liz. Ta rih ten ha ber dar de ği liz. Şüp he siz ki bu za af lar la bi zim bir şey ya pa bil me miz, ne Av ru pa’ya ne As ya’ya tam an la mıy la otu ra bil me miz ve et ra fı mız da ki ha sım dün ya or ta sın da ken di mi zi mü da fa a ede bil me miz, ken di mi zi ye ni den üre te bil me miz, ge le cek ne sil le re sağ lık lı kül tür ak ta ra bil me miz müm kün de ğil dir. Genç le ri miz zen gin bir kül tür mi ra sı alıp, bu nun bi lin cin de ol ma dık la rı için ön plan da kim lik bu na lı mın dan do la yı bun dan kaç mak ta dır lar. Çün kü ba riz va sıf bu dur; kim li ğin otur ma dı ğı, iyi ta rif edil me di ği, be nim sen me di ği bir yer de; ulus ve va tan coğ raf ya sı da be nim se ne mez. Ta rih be nim se ne mez se coğ raf ya be nim sen mez, do la yı sıy la kim lik ek sik te şek kül eder ve or ta da kar nı nı do yur ma ya kal kan, bu nu tek rar la yıp du ran ga rip bir top lum olu şur. Bir ko nu yu ıs rar la be lirt mek is te rim: 300 yıl lık Tür ki ye mo dern leş me ta ri hin de bir tek Ata türk dö ne min de iyi ni yet ve is tek le
235
236
AVRUPA VE BİZ
Türk ta rih ve top lum sal dü şün ce si nin ci ha na açıl ma sı na ça lı şıl mış tır. Çün kü Ata türk, Türk ta ri hi ni bir ci han ta ri hi ola rak dü şün dü ğü için ci han ta ri hi nin bi lin me si ge rek ti ği ni dü şü nü yor du. Ya ni Si no lo ji, İn do lo ji bi le cek si niz, Per so lo ji, es ki Fars ça, Hint çe, Sans krit ve Çin ce kay nak la rı oku ya cak sı nız ki Türk le rin ta ri hi ni in şa ede cek si niz... Hat ta Sü mer ler Türk mü de ğil mi, onun için Asu ro lo ji ve Sü me ro lo ji bi le cek si niz. Te sa dü fen 1933 Na zi ik ti da rı do la yı sıy la bun la rın da en iyi adam la rı gel di bu ra ya, bu dal lar aka de mik ola rak ku rul du; fa kat de vam et ti re me dik. Bu ana ne yi tek rar can lan dır ma mız, Rö ne sans yap ma mız ge re ki yor. Ba tı-Do ğu ayı rı mı bir ya kış tır ma dır. Ta ri hî ger çe ğe otur maz. Ama ulus ola rak içe ka pa lı ol du ğu muz; de rin lik siz bir prag ma tiz me sap lan dı ğı mız bir ger çek tir. Dün ya ya açıl mak için ti ca rî fa ali yet yet mez, dün ya yı ko ru yup se ve cek bir kül tü rel açı lım ge rek li dir.
Bib li yog r af ya
Arşiv Kaynakları Baş ba kan lık Os man lı Ar şi vi, I-MV, Nr: 16519, Mec lis-i Va la Maz ba ta sı, 12 Ra ma zan 1273 (6 Ma yıs 1857). Baş ba kan lık Os man lı Ar şi vi, İra de Mec lis-i Va la, no: 83, 25 Sa fer 1273 (25 Ekim 1856). Baş ba kan lık Os man lı Ar şi vi, İra de-i Da hi li ye, No: 14404, 21 Şev val 1267 (19 Ağus tos 1851). Diğer Kaynaklar Ah med Cev det Pa şa. Tarih-i Cevdet, 12 Cilt, ter tib-i ce did, İs tan bul, 1302/1885-1309/1892. ------------ Tezakir (yay. C. Bay sun), An ka ra, 1967. Ah med Mid hat Efen di. Felatun Bey ile Rakım Efendi, İs tan bul, 1875. An na Com ne na. Alexiad, trans la ted in Eng lish by E.A. Da wes, Lon dra, 1928. Aşık pa şa za de Der viş Ah med Aşı kî. Aşık Paşazade Tarihi, Ali Bey neş ri, İs tan bul, 1332 (1916-17). Aya lon, Ami. Language and Change in the Arab Middle East, Ox ford, 1987. Ba bin ger, Franz. Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı (çev. Dost Kör pe), İs tan bul, 2003.
238
AVRUPA VE BİZ
------------ Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (çev. Coş kun Üçok), An ka ra, 1987. Bat bi e, An sel me. Traité théorique et pratique de Droit public et administratif, Pa ris, 1885. Blachère, Régis. Livre des catégories des nations, Pa ris, 1935. Bur sa lı Ta hir Bey, Osmanlı Müellifleri, 3 c., İs tan bul, 1339-1340 (1923-24). Char din, Je an. Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l’Orient, c. 1-5, ye ni bas kı, 2001. Devèze, Mic hel. l’Europe et le monde à la fin du XVIIIème siècle, Pa ris, 1970. d’Ohh son, Ig na ti us Mou rad ge a. Tableau général de l’Empire Othoman, 7c., Pa ris, 1788-1834. Esen bel (Tö ze ren), Sel çuk. “Ja pon ‘Eği tim Mo de li’ ve Do ğu-Ba tı So run sa lı”, Toplum ve Bilim, 25/26, 1984. Gibb, E. J. Wil kin son. A History of Ottoman Poetry, c. I-VI, Lon dra, 1900-1909. Ha za i, György. Nagy-Har sa bany “Das Os ma nisch Tur kisc he im XVn Jahr hun dert,” Bu da peş te, 1973. İbni Hal dun, Mukaddime, Türk çe trc. Şey hü lis lam Pî rî za de Meh med Sa hib Efen di, İs tan bul, 1275 (1859). İz, Ma hir. Yılların İzi, İs tan bul, 1990. Kars lı za de Ce ma led din Meh med, Âyine-i Zürefâ, İs tan bul, 1314 (1898-99). Köh bach, Mar kus. “Ein dip lo ma tisc her Rangs tre it in İs tan bul”, Mitteilungen des Öst. Staats Archiv, 36/1983. Ku ran, Er cü ment. “Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda İn san Hak la rı ve Sa dık Ri fat Pa şa (1807-1857)”, VIII. Türk Tarih Kongresi, c. 2, An ka ra, 1983. Kü tü koğ lu, Mü ba hat. “Cev det Pa şa ve Ai le İçi Mü na se bet le ri”, Ahmet Cevdet Paşa Semineri, İ.Ü.E.F., İs tan bul, 1986. La mar ti ne, Alp hon se de. Le Nouveau voyage en Orient, Pa ris, 1854. Le wis, Ber nard. “The West and the Midd le East”, Foreign Affairs, 76/1, Ocak-Şu bat, 1997. ------------ Islam and the West, Ox ford, 1993. ------------ “Ot her Pe op le’s His tory”, American Scholar, c. 59/3, 1990. ------------ The Political Language of Islam, Chi ca go-Lon dra, 1988. ------------ The Muslim Discovery of Europe, New York, 1982.
BİBLİYOGRAFYA
Meh med Neş rî, Kitab-ı Cihan-nüma, Neşri Tarihi, I-II, yay. Fa ik Re şit Unat- Meh met Al tay Köy men, An ka ra, 1949-1957. Me ray, Se ha. Devletler Hukukuna Giriş, c. I, An ka ra, 1968. Mo nel li, Pao lo. Segreteria Generale dei Fasci All’Estro. La Tua Patria, Ro ma, 1929. Mus ta fa Sa mi Efen di. Avrupa Risalesi, İs tan bul, 1256 (1840). Mus ta fa Se la ni kî, Tarih-i Selanikî, İs tan bul, 1281 (1864). Oli vi er. Olivier Seyahatnamesi. 1790 yıllarında Türkiye ve İstanbul (çev. O. Gök men), An ka ra, 1977. Or tay lı, İl ber. “19. yüz yıl An ka ra’sı na De mir yo lu nun Ge li şi ve Böl ge de ki Üre tim Ey lem le ri nin De ği şi mi, Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda İk ti sa dî ve Sos yal De ği şim”, Makaleler-I, An ka ra, 2004. ------------ “Le Pa nis la mis me Ot to man et le Ca li fat”, L’Autre Islam, No: 2:, INAL CO, Pa ris, 1994. ------------ “Mus ta fa Ke mal Ata türk’ün Bul ga ris tan’da ki Yıl la rı”, IX. Türk Tarih Kongresi, An ka ra, 1989. ------------ “Re forms of Pet ri ne Rus si a and the Ot to man Mind”, Journal of Turkish Studies, Har vard Uni ver sity, 1987. Öz can, Az mi. “Sul tan II. Ab dül ha mid ve Hin dis tan Müs lü man la rı”, Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri, İÜ EF, İs tan bul, 1994. ------------ Pan İslamizm, Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1914), İs tan bul, 1992. Pa muk cu yan, Ke vork. “Ohan nes Ar şa ru ni”, İstanbul Ansiklopedisi, c. 2. Pra wer, Jos hu a. The Crusaders’ Kingdom-European Colonialism in the Middle Ages, Lon dra, 2001. Re şi düd din. Câmi’üt-Tevârih, Histoire Générale du Monde, ed. Qu at remère, c. I, Pa ris, 1836; c. II, ed. Bloc het, Pa ris, 1911. Rog ger, Hans. National Consciousness in Eighteenth Century Russia, Har vard, 1960. Sa id Bin Ah med el-An du lu si, Kitabü’t-Tabakat ve’l Umem, Ka hi re, ta rih siz. Sez gin, Fu ad. (GAS) Geschichte der Arabischen Schrifttmus, c. 1-10, Lei den, 1967-2000. Sykes, (Sir) Mark. The Caliphs’ Last Heritage, Lon dra, 1915. Şem sed din Sa mi, Taaşşuk-ı Talat ve Fıtnat, İs tan bul, 1289 (1872). Tüc car za de İb ra him Hil mi, Avrupalılaşmak Felaketlerimizin Esbabı, İs tan bul, 1332 (1916). von Ham mer, J. F. Geschichte der Osmanischen Dichtkunts, 4 c., Peş te, 1826.
239
240
Dİ Zİ N
Abbé de Sa int-Pi er re 10 Ab dul lah Cev det 137 Ab dü la ziz 46 Ab dül ha mid 93, 127, 128, 132, 160, 173 Ab dül me cid 46 Ade nau er 116-118 Ah da mar 81 ahit na me 35, 37, 38, 114, 130, 155, 189 Ah med II I 31 Ah med Cev det Pa şa 17, 29, 53, 54, 90, 91, 211 Ah med Lüt fi Efen di 26 Ah med Mid hat Efen di 33 Ah med Res mi Efen di 21 Ah med Ve fik Pa şa 20, 26, 52, 83, 94 Ak de niz dün ya sı, kül tür çev re si 4, 5, 170, 177, 183, 204, 214, 231 Aki pek, İl han 233 Ak ka 228 Ak ko yun lu lar 210 Ak sa kov 23, 24 Ak sa kov, Kons tan tin 23, 24 Ak se ki 55 Al be ro ni (Kar di nal) 10, 133 Alek sandr I 46 Alexiade 211 Ali Kuş çu 55 Ali Sua vi 26 Al man dost lu ğu 125, 126, 159, 191 Al man Me de nî Ka nu nu 29, 171 Al man Rö ne san sı 175 Al man üni ver si te le ri 110, 175, 199 Al man ya 29, 37, 38, 64, 77, 100, 106, 107, 109, 116-119, 121-123, 125-127, 130, 142, 143, 152, 153, 159, 173175, 185, 188, 189, 191-198, 201, 202, 230 Ame ri ka, ABD 119, 134, 139, 142, 152, 164, 172-175, 198, 235 Ame ri kan İç Sa va şı 127, 201 Ame ri kan kül tü rü 152 Ame ri kan mis yo ner le ri 73, 75 Ame ri kan üni ver si te le ri 109, 141, 162, 175 Ame ri ka nizm 182, 227, 228, 232 Ana do lu De mir yo lu Şir ke ti 176 Anna Karenina 96, 214 An na Kom ne na 211
An tak ya Prens li ği 151, 185, 206, 228 An ti Kal ke don Ki li se 75 ayr. bkz. Mo no fi zit Er me ni ler, Gre gor yen Er me ni ler an ti bi yo tik kul la nı mı 137, 163 an ti se mi tizm 64, 206, 207, 214, 217 Ap ri lof 76-78 Ar gi ro pu lo 82 Aris tar hi Bey 82 Ar sal, Sad ri Mak su di 93 Ar tin Dad yan Pa şa 150 as ke rî ıs la hat 17, 99 as ke rî sı nıf 72, 166 as ke rî tek no lo ji 18, 42, 43, 153 as ke rî top lum 42 Ata türk 37, 48, 77, 126, 128, 235, 236 Atay, Fa lih Rıf kı 200 Ati na 68 Au gus ti nus (Aziz) 223 Av ru pa Kon ser ti 111, 133, 151, 160 Avrupa Risalesi 25, 26, 131 Avus tur ya 11, 34, 37, 38, 40, 41, 79, 93, 106, 107, 109, 125, 126, 130, 134, 146, 147, 154, 157, 159-161, 172, 185, 190, 191-196 Avus tur ya-Ma ca ris tan 134, 159 Âyine-i Zürefâ 99 Ba bin ger, Franz 99 Ba kî 98 Bal kan im pa ra tor lu ğu ola rak Os man lı 7173, 153 Bal kan Sa va şı 37, 48, 83, 128 Bal kan laş tır ma 111 Bal zac 96 Bar ba risc hes Ge müth 185 Bar ton, E. 17, 18 Bask mo de li 107, 135, 136, 188 Ba tı Trak ya 69, 80, 136 Ba ude lai re 98 Ba yar, Ce lal 47 Bay tar Mek te bi 49, 56 Be ne dik ten ler 57 Ben ning sen, Ale xan dre 20 Ber lin Kon gre si (1878) 159, 191 Besa 96, 97 Bes sa ri on 210, 212 Bev vab za de 52 Binbir Gece Masalları 120
DİZİN
Bi rin ci Dün ya Sa va şı 47, 126, 127, 131, 159, 173, 195, 201 Bi zans 39, 63, 66-68, 70, 80, 154, 158, 186, 210, 213, 215, 235 ayr. bkz. Do ğu Ro ma Boğ dan Hmel nitz key 218 Bo hem ya 38, 116, 130, 193 Bor cezs ki, Kons tan tin 147 ayr. bkz. Mus ta fa Ce la led din Pa şa Bo ro din 10 Bo ur bon lar 10, 133 Bri tan ya 106, 149, 199, 221 ayr. bkz. İn gil te re Bri tan ya ana ya sal sis te mi 91 Bri tan ya Mec li si 90 Bri tan ya üni ver si te le ri 109 Bul gar Ka to lik Ki li se si 78, 217 Bul gar ma ari fi 76, 77 Bul ga ris tan 48, 50, 70, 71, 77, 80, 94, 106, 107, 121, 193 Bul ga ris tan Türk le ri 80, 121 Bul gar za de Yah ya 52, 83 Bur gon di ya Dü ğü nü 190 Bur sa lı Meh med Ta hir Bey 99 But rus Ga li 65 Bü low 192 Câmiü’t-Tevârih 5 Ca va 92, 132, 150, 165 cehd 52, 99 Ce lal za de Mus ta fa 168, 169 Ce li le Ha nım 148 Ce ma led din Af ga ni 93 Ce nev re Cum hu ri ye ti 53 Ce no va 155 Ce sa ri ni (Kar di nal) 211, 212 Ce vat Pa şa 50 Ce za Hu ku ku 29, 88, 95, 161 Cha gall 10 chal len ge 52, 99 Char din 9 Char le mag ne (Karl I, “Bü yük”) 116, 117, 185, 186 ci vi ta 189 Ciz vit ler 57 co eth ni cité 63 Con cert Eu ropéen 160 ayr. bkz. Av ru pa Kon ser ti Con dor cet 53 Con sen sus po pu li 82 Con su la to del Ma re 154 Cru ce, Eme ric 10, 133 cul tu ra 189 Cum hu ri yet 49, 50, 56, 74, 92, 94, 95, 137, 163, 167, 169, 170, 176, 221
Çak mak, Fev zi 50 Çal dı ran Sa va şı 71, 157 Çay kovs ki (Al bay) 147 bkz. Sa dık Rı fat Pa şa Çay kovs ki 10 Çek Cum hu ri ye ti 106, 107, 192, 193 Çe kos lo vak ya 64, 193, 195 Çı ğı ra çan, Tüc car za de İb ra him Hil mi 27 Çin 4, 9, 19, 69, 165, 174, 179, 213, 214 çor ba cı lar 72 d’Alam bert 53 Da ni mar ka 107, 115, 198, 228 Da rül fü nun 181, 234 dâ rü’l-harb 35 Da rül mu al li mat 232 De Ga ul le, Char les 116-118 De kab rist 46 De lors, Jac qu es 123 de mir yo lu 168, 176 de mok ra si 50, 91, 186, 193, 221, 222; de mok ra si ve İs lâm 229-237 De niz Mü hen dis ha ne le ri 43 Di de rot 53, 54 Dil ve Ta rih-Coğ raf ya Fa kül te si 233 din sa vaş la rı 130, 189 dip lo ma tik ay rı ca lık, mu afi yet 39, 157 dip lo ma tik tem sil 39, 157 Do ğu Friz ya lı lar 115, 228 Do ğu Ro ma İm pa ra tor lu ğu 63, 199, 206, 210-213, 223 ayr. bkz. Bi zans Dos to yevs ki 10, 98 Duc de Sully 11, 197 dü vel-i mu az za ma 133, 134, 158 Ebu Nu vas 218 Ebu’lhac, Rı fat 199 Eç mi ya zin 81, 217 Ege ada la rı 69 El-İd ri sî 55, 87 Eli za beth I 17 Emi ne Se miy ye 54 En do nez ya 35, 92, 149 En dü lüs 4, 35, 116, 120, 187, 217 en teg ras yon 104, 107, 110, 120, 121, 148, 152, 163, 177 En ver Pa şa (Mus ta fa Ce la led din’in oğ lu) 148 En ver Pa şa 195, 231 Eras mus 108, 205 Eras mus Prog ra mı 118 Er del 204 Er me ni Me hi ta rist ler 31 Er me ni Pat ri ki 58, 81 Er me ni ler 26, 32, 39, 56-58, 73, 75, 8183, 96, 143, 150, 162, 163, 199, 217
241
242
AVRUPA VE BİZ
Esen bel, Sel çuk 28 Es ton ya 69, 70 Eş ke naz 218 eth ni cité 62, 198 eth no cen tris me 8 Et narh 81 ayr. bkz. mil let ba şı et nik te miz lik 66 Eu ro cen tri qu e, Eu ro cen tris me 5, 8, 202 Ev li ya Çe le bi 34 Fa ra bî 42 Fa tih Sul tan Meh med 8, 67, 81, 209, 210, 216, 217 Fat ma Ali ye 54 Faz lur rah man 90 Fe ner Pat rik ha ne si 67-70, 78, 135, 140 Fe ner li Bey ler 79, 150 Fer ra ra kon si li 67, 210, 211 Fı sıh 73 Fi lis tin 71, 74, 78, 126, 199, 200, 207 Fin lan di ya 69, 70, 107 Fir dev sî 98, 121 Flau bert, Gus ta ve 96 Fla vi us Jo sep hus 5 Flo ran sa/San ta Cro ce kon si li 67, 210, 211 Fon da co de i Turc hi 156 Fran co (Ge ne ral) 127 Fran sa 8, 10, 11, 27, 30, 38, 52, 54, 64, 77, 82, 92, 96, 100, 107, 115-118, 123, 126, 129, 134, 136, 141, 143, 147-149, 154, 159, 160, 162, 173, 174, 176, 185, 188, 190, 194, 197, 201, 204, 210, 226, 227, 229, 231 Fran sız Ce za Ka nun la rı 29, 88 Fran sız dost lu ğu 126, 191 Fran sız İh ti lâ li 53, 54, 64, 79, 90, 116, 125, 167, 211 Fran sız Me de nî Ka nu nu 29 Fu ad Pa şa 33, 52, 53 Fu zu lî 98 Ga la ta sa ray 49, 57, 58, 170 ayr. bkz. Mek teb-i Sul ta nî Ga liç ya 126, 188, 195, 196 Gal ya, Gal ya lı lar 36, 37, 185 Ga zi Os man Pa şa 127 Gell ner, Ernst 64 genç nü fus 109, 119, 138, 161, 162, 198 Ger ma nos (Pat rik) 68 Ghen na di os (Skho la ri os) 67, 210, 212, 216 Gi rit 69 Glin ka 10 Glo zu nov 10 Gö kalp, Zi ya 3, 49
Göz le ve 149 Gre gor yen Er me ni ler 73, 75, 82 Gri go ri os (Pat rik) 68 Gro ti us, Hu go 38, 114, 155 Gül lü Agop 96, 97 Gün düz, Asım 50 gymna si um 233 Habs burg lar 133, 154, 176 Haç lı Se fer le ri, Haç lı lar 4, 37, 151, 209, 212, 216, 228; 4. Haç lı Se fe ri (1204) 67, 130, 212, 213 Han no ver ha ne da nı 92 Har sa bany, Ja cob Nagy 32 Ha si en da Ant laş ma sı 190 He gel 8, 185, 227 He gel ci ta rih fel se fe si 8 Hel len 66, 76, 78, 79, 150, 170, 204, 210, 211, 213, 215, 225; Ju de o-Hel le nik 206, 207 Hel len-Hı ris ti yan uy gar lı ğı 204, 206, 224 Hel le nis tik kral lık lar 205 Hel le ni zas yon 206 Hel le nizm 71, 78, 116, 205, 211, 212, 214, 217, 224; Ne o-Hel le nizm 210 Hen ri IV 11, 197 Her mann [Ar mi ni us] 37 Hey be lia da Ruh ban Oku lu 143, 144 Hı ris ti yan De mok rat lar 118 Hı ris ti yan dev let ler 10, 38, 114, 149, 187, 189 Hı ris ti yan lı ğın ru hu 25 Hı ris ti yan lık ve Ba tı Me de ni ye ti 224-228; Hı ris ti yan lık ve Av ru pa Bir li ği 1, 10 Hı ris ti yan lık, Hı ris ti yan lar 5, 11, 23, 30, 56, 58, 64-66, 73, 80, 82, 87, 130, 133, 155, 162, 163, 166, 180, 185187, 194, 197, 202, 203, 206, 207, 209, 213, 216-218, 220, 221; Do ğu lu Hı ris ti yan lar 31, 65, 151, 213, 216, 223 Hır va tis tan 77, 154, 192 Hi caz de mir yo lu 158 Hi de ki To jo 25 Hin dis tan 35, 65, 92, 149, 150, 173 Hit ler 29, 107, 117, 127, 192, 193, 232 Hobs bawm, Eric 64 Hol lan da 18, 28, 93, 132, 141, 143, 149, 150, 154 Hol lan da bi li mi 28, 29 Ho lo ca ust 187 Ho va kim (Met ro po lit) 81 Hul ki Bey 181 Hydra ada sı 68, 79
DİZİN
Is la hat Fer ma nı 150, 176 İb ni Hal dun 5, 55, 87 İb ni Si na 55 İb nür rüşd 55 İb ra dı 55 idâ me-i ha yat 167, 227 İkin ci Dün ya Sa va şı 25, 133, 152, 174, 194, 203 iler le me kav ra mı 9, 42, 85, 167, 168, 227ayr. bkz. prog ress iler le me ci ler 9, 227 İn gil te re 64, 74, 77, 91, 92, 101, 107, 116, 126, 129, 133, 134, 143, 147-149, 154, 159, 160, 172, 173, 176, 188, 190, 194, 197, 200, 221, 230 İnö nü, İs met 50, 103 İon ada la rı 79 İp si lan ti 82 İran 9, 19, 25, 34-36, 59, 96, 98, 120, 121, 131, 143, 157, 220, 235 İr lan da 30, 98, 133 İsi dor 212 İsis kül tü 184 İs kan di nav üni ver si te le ri 110 İs kan di nav ya, İs kan di nav ül ke le ri 107, 115, 141, 175, 180, 197 İs ken der (Bü yük) 205 İs ken de ri ye 169, 185, 205 İs lâm fık hı 59, 60, 88, 91 İs ma il Ka le si 40 İs pan ya 10, 30, 66, 105-107, 115-117, 120, 127, 133-135, 141, 154, 159, 185, 187, 188, 190-192, 194, 198, 203, 218, 231 İs ra il 73, 105, 106, 119, 141, 142, 151, 162, 174, 175, 208, 221, 222, 225 İs ra il üni ver si te le ri 109, 162 İs tan bul Ede bi yat Fa kül te si 232, 233; An tro po lo ji bö lü mü 141 İs tik lâl Sa va şı 37, 129 İs veç 38, 40, 107, 130, 135, 198 İs viç re 61, 70, 155 İs viç re Me de nî Ka nu nu 29, 89, 171 İtal ya 8, 30, 66, 76-79, 82, 115, 116, 118, 119, 127, 141, 149, 157, 159, 160, 183-185, 188, 189, 192, 198, 214, 216, 219, 228 İt ti hat ve Te rak ki; İt ti hat çı lar 26, 46, 47, 127, 128 Ja pon üni ver si te le ri 109 Ja pon ya 19, 25, 28, 29, 36, 101, 109, 134, 141, 159, 162, 170, 171, 172, 174, 175, 214 Jo seph II 159
Ju de o-Chris ti an 206 Ju li us Cae sar 37, 183, 184 Kâ ğıt ha ne 45 Kâ mil (Meh med) Bey 33 Kâ mil Pa şa 128 Kant 29, 171, 182 Ka nun-ı Esa sî 2, 96 Ka nun-ı Me de nî 89 Ka ra Mü hen dis ha ne le ri 43 Karl I bkz. Char le mag ne Karl V bkz. Şarl ken Kar lof ça/Kar lo vitz Ant laş ma sı (1699) 37, 39, 86, 111, 114, 130, 132, 155, 189 Kas til ya Dü ğü nü 190 Ka ta lun ya 188, 228 Ka te ri na 21 Ka to gi kos luk 81, 163, 217 Ka to lik Ar na vut lar 76 Ka to lik Er me ni ler (Ka to lik mil le ti) 75 Ka to lik lik, Ka to lik ler 30, 38, 65, 68, 78, 79, 82, 108, 116, 175, 187-190, 211, 213 Ka zak Het ma nı 218 Kıb rıs Ada sı 70, 139 Kıb rıs Ki li se si 70 Kı rım Han lı ğı 40 Kı rım Sa va şı 33, 46, 111, 112-113, 126, 149, 191 Ki li se Ca mi i 67 Kitab-ı Diyarbakiriyye 210 Kitâbü’l-milel ve’n nahal 5 Kitâbü’t-Tabakat ve’l Umem 4 Knez Vo ront zov 24 Kobt lar (Kıp tî ler) 65 Ko ca Ni şan cı bkz. Ce lal za de Mus ta fa Koi ne 205, 211 Kol ci ezs ki (Al bay) 147 bkz. Se fer Pa şa Kom ne nos lar 213 Kons tan tin Por fi ro ge ne tos 216 Ko zan 81, 163 ayr. bkz. Sis Köp rü lü, Fu at 59 Ku düs 82, 151, 185, 199, 200, 207, 213, 228 Ku le li Va ka sı 46 Kup rin 32, 33 Ku ran, Er cü ment 90 Kü çük Kay nar ca Ant laş ma sı (1774) 40, 86, 158 Kybe le kül tü 184 Lai sizm 222 La mar ti ne 52 La tin ler 58, 116, 117, 183, 215 La tin le rin kül tü rel bir leş ti ri ci li ği 116, 117
243
244
AVRUPA VE BİZ
La za rist ler 57 Le Dessein de Henri IV 197 Le Siècle de Louis XIV [XIV. Louis Asrı] 8, 117 Le ben sra um 192 Leo nar do da Vin ci 42, 167, 210 Les Turcs anciens et modernes 148 Le vant Com pany 17, 18 Le wis, Ber nard 17, 18, 90 Lo bo çevs ki 10 Lo renz eğ ri si 138 Lou is XIV 8, 227 Lut her 108, 207 Ma as tricht Ant laş ma sı 115, 116, 142 Ma car Dü ğü nü 190 Ma car Sü ley man Pa şa 148 Ma ca ris tan 30, 43, 77, 106, 107, 109, 115, 116, 146, 147, 189, 190, 192, 204, 231 Mac hi avel li 36, 37, 79, 210 Madame Bovarie 96 Mah mud II 45, 68, 100 Ma ke don ya 50, 71, 78, 136 Ma ri a The re sa 159 Mav ro kor da to 82 Mecelle 29 Me de nî Ka nun 2, 90, 114, 161 ayr. bkz. Ka nun-ı Me de nî Me di nat İs ra il 221 Med re se tü’l-Ku zât 56, 58-60, 89 Meh med II bkz. Fa tih Sul tan Meh med Meh med Emin Âli Pa şa 51-53 Meh med Pa şa (Ka ra man lı) 34 Meh med Zi ya üd din Efen di 93 Meh met Akif 49 Mek teb-i Mül ki ye 49 ayr. bkz. Mül ki ye Mek teb-i Sul ta nî 49, 57 ayr. bkz. Ga la ta sa ray Mek teb-i Tıb bi ye 29 ayr. bkz. Tıb bi ye Mek te bi Men çi kov 148 Men de le yev 10 Mérimée, Pros per 98 meş ve ret 93, 94, 229 Mı sır 148, 154, 155, 184, 205, 215, 216, 227 Mid hat Pa şa 88 Mi hay lovs ki 24 Mih rî Ha nım 54 mil let 62, 75-84, 162, 215, 217 Mil let ba şı 81 ayr. bkz. et narh mil lî gö rüş 62 mil li yet çi akım lar, mil li yet çi lik 20, 58, 60, 64, 69, 77, 79, 83, 103, 120, 132,
135, 148, 162, 172, 193, 200, 204, 211, 214, 215 Mir za Abu Ta lib Han 90 Mir za ku lu Han 157 Mis si on ci vi li sat ri ce 187 Mol dav ya 204 Mo no fi zit Er me ni ler 75, 199 Mon tes qu ie u 4, 53, 54 Mor gent ha u 173 Mos kof 15, 16, 20, 149 Mou rad ge a D’Ohh son (Mu rat To sun yan) 40 Mo us ni er 8, 203 Mo za rab 187 Mu ham med el-Ha rez mi 55 Mu kad des Li ga 37, 147 Mu kad des Ro ma-Ger men İm pa ra tor lu ğu 125, 129, 159, 190 Mu rad II 37, 211 Mu rad II I 17 Mu rad IV 81 Mu rad V, Şeh za de Mu rad Efen di 94 Mus so li ni 127, 184 Mus sorgsky 10 Mus ta fa Ce la led din Pa şa 147, 148 Mus ta fa Fa zıl Pa şa 26 Mus ta fa Ke mal Pa şa bkz. Ata türk Mus ta fa Ra sih Pa şa 21 Mus ta fa Re şid Pa şa 33 Mus ta fa Sa mi Efen di 25, 131 Mus ta fa Se la ni kî Efen di 18 Mu su rus Pa şa 150 Mül ki ye 56-59 ayr. bkz. Mek teb-i Mül ki ye mül te ci ler 147-148 Mü nif Pa şa 26 Na mık Ke mal 93-95, 149, 211 Na pol yon 27, 116, 117, 159, 191, 194, 223 Nâ zım Hik met 147, 148 Nem ze 25 Ni kai a Kon si li 207 Ni za mi ye Mah ke me si 89 Nor veç 107, 198 nun ci us 160 Odes sa 76 Ohan nes Ar şa ru ni Efen di 58 On İki Ada 74 Or man cı lık Mek te bi 49 Or to doks Ar na vut lar 76 Or to doks Er me ni ler 217 Or to doks Rum lar 71, 73, 75, 76-79, 135, 217 Or to doks luk, Or to doks lar 11, 16, 23, 65, 67-69, 77, 144, 202, 209, 210, 213, 216
DİZİN
Otuz Yıl Sa vaş la rı 38, 130 Owen (Lord) 106 öku me nik 68, 69, 77, 78, 216 Ömer Hay yam 120, 167 Pa le olo gos sü la le si 213 Pa nis lâ mizm 47, 132, 158, 173 Pan tok ra tor Ki li se si 66, 67 Pa ris Ant laş ma sı, Kon gre si (1856) 92, 111, 131, 149-151, 176, 195 Pa sa rof ça/Pa sa ro vitz Ant laş ma sı (1718) 37, 39, 86 Pas kie viç (Ge ne ral) 147 Pat ro na Ha lil 45 Pax Ot to ma na 61, 82, 199 Penn, Wil li am 10 per so na non gra ta 158 Pes sen, Bart ho lo me us 125, 129 Péta in (Ma re şal) 117, 210 Pet ro (Çar) “Bü yük” 16, 17, 19, 20, 23, 28, 170; “De li” 20 Phil hel le nis me 16 Pi us II 209 Po e, Ed gar Al lan 98 Po li ze is ta at 89 Po lon ya 30, 46, 77, 106, 107, 115, 116, 146, 147, 188, 192, 195, 204 Pon tus Pi la tus 82 Por te kiz 116, 127, 198 Pra wer, Jos hu a 151 Prens Çer kas kiy 20 Pren ses Ku ra kin 19 prog ress 9, 85, 186, 227 ayr. bkz. iler le me kav ra mı Pro tes tan Er me ni ler 72, 75, 82 Pro tes tan Mis yo ner ler 73 Pro tes tan lık, Pro tes tan lar 10, 30, 38, 73, 108, 189, 199 Prus ya 8, 117, 147, 227 Pto le mai os 205 Puş kin 98 Pyrénées Ant laş ma sı (1654) 190 Qu in ti us Va rus 37 Ra şid (va ka nü vis) 20 Ra şid Ri da 93 Ra zî 55 Re con qu is ta 187 Re nan, Er nest 207 Re şi düd din 5 ri cat 36, 37 Ric he lie u 203 Rimsky-Kor sa kov 10 Ro bert Koch Ens ti tü sü 181
Ro ma hu ku ku 38, 86-88, 114, 155, 161, 189, 235 Ro ma İm pa ra tor lu ğu 5, 36, 37, 62, 90, 116, 152, 153, 183-185, 206, 210212, 215, 218, 223 Ro ma İm pa ra tor lu ğu (mi ras çı sı) ola rak Os man lı 61, 62, 67, 71, 153, 227 Ro ma ki li se si 68, 69, 77, 175 Ro ma kül tü rü, me de ni ye ti 152, 216-218 Ro ma Or to doks Ki li se si 71 Ro ma ni zas yon 2, 29, 38, 58, 87, 89, 114, 133, 161, 189 Ro man ya 70, 77, 106, 107, 109, 126, 192, 193, 204 Ro us sea u 53 Rö ne sans 5, 8, 9, 41, 42, 87, 114, 145, 168, 183, 187, 227, 236 Ru hid din Efen di 52, 83 Ru iz, A. 87 Ru mî ye (Ur muy ye) 206 Rum lar 39, 73, 74, 80-82, 121, 128, 216 Rus ya (SSCB) 195 Rus ya 9-11, 16-21, 23-25, 27-29, 32, 33, 35-37, 39, 40, 46, 47, 69, 70, 78, 92, 93, 96, 98, 105, 106, 125-127, 131, 133, 134, 139, 143, 144, 146-150, 155, 158-160, 170-174, 188, 191, 193-195, 197, 212, 214, 219, 221 Rus ya Du ma sı 93 Rus ya ki li se si 70 Rüc kert, Fri ed rich 98 Sa be tay Zvi 66, 81 Sa be tay cı lar 66 Sa dık Rı fat Pa şa 90, 147 Sa fi ye Sul tan 67, 68 Sah hak Eb ro 82 Sa id bin Ah med el-An du lu sî 4, 5, 231 Sa int Ge or ge ra hip le ri bkz. La za rist ler Salambo 96 San Fran ces co ki li se si 125, 129 San ta Cro ce 210 Sa va ri, Jac qu es 123, 130 Se fa rad 66, 218 Se fer Pa şa 147 Se la nik 48, 50, 65, 66 Se lim I (Ya vuz) 154 Se lim II I 45 Sez gin, Fu ad 100 Sır bis tan 70, 78, 204; Do ğu Sır bis tan 71 Sırp sın dı ğı Sa va şı 37 Si cill-i Ah val 83 Si cil ya 228 Sion Protokolü 214 Sis 81, 163, 217
245
246
AVRUPA VE BİZ
Si vas to pol (Ak yar) 149 Slav dün ya sı 117, 118, 183, 188, 219 Slav ir re dan tiz mi 79, 211 Slav ru hu 25 Slav ya no fil ler 23, 219 Slo vak ya 192 Slo ven ya 77, 192 St. Pa ul (Aziz Pav lus) 207 Ste fan Du şan 80 Stre lit ziy 17, 20 Su di-i Bos ne vî 169 Su ri kov 17 Su vo rov 40 Sü det Al man la rı 193 Sür ya ni ler 57, 65, 72, 73, 81 Sykes, Mark 26, 27, 131 Şa ir Ni gâr Ha nım 148 Şarl ken (Karl V) 117, 230 Şeh di Efen di 21 Şe hit Ali Pa şa 41 Şeh res ta nî 5 Şem sed din Sa mi (Fra şe ri) 20, 26, 52, 83, 96 Şem si Pa şa 157 Şer’e men ka be le na 207 Şeyh Ga lip 98 Şi raz lı Ha fız 49, 59, 98, 169 Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat 96 Ta cet tin Der gâ hı 49 Ta ci tus 221 Tal ley rand 54 Tan zi mat 2, 33, 50, 52, 56, 57, 83, 137, 148, 161, 170, 176, 232 Tarih-i Naima 20 tef rik-i kuv va (kuv vet ler ay rı mı) 95 Tenn yson 9 Ter sa ne 31, 43-45 Teş ki lât-ı Mah su sa 47 Therese Philosophe 54 Tıb bi ye Mek te bi 48, 49, 56, 57 ayr. bkz. Mek teb-i Tıb bi ye Ti ca ret Ka nu nu 2 Ti ca ret-i Bah ri ye Ka nu nu 2 Ti epo lo 5, 202 Ti yat ro-yı Os ma nî 96, 97 Tols toy, Lev 10, 39, 96, 98, 155, 214 Tols toy, Pyotr 39, 155 Top ha ne 31, 43-45 To puz lu, Ce mil (Pa şa) 181 Trab lus garb 42 Tra pe zun tus 216, 217 Tri bo nia nus 86 Tun çay, Me te 47, 133
Uk ray na 69, 70, 76, 105, 106, 109, 144, 192, 193, 218 uku bat 29, 88 Ul pia nus 86 Uluğ Bey 55 Ur fa Kont lu ğu 151, 228 üçün cü dün ya 9, 80, 119, 158, 164, 165, 172, 224 Van şa ri sî 35 Var na Sa va şı (İkin ci) 37, 211, 212 Va si le os 68 Vas pu ra gan 81 va tan 95, 148, 149, 235 Vatan yahut Silistre 94, 95, 149 Va ti kan 70, 184, 202 Va ti kan ar şiv le ri 129, 210 Ve ne dik 10, 18, 31, 68, 79, 153-157, 197, 213, 216, 217 Ve ne lin 76 Ver sa il les Ba rı şı 159, 160 Vi co 4 Vic to ri a 150, 175 Vis tül 188, 195 Vi ya na Kon gre si (1815) 39, 131, 157, 194 Vi ya na Ku şat ma sı (İkin ci) 18, 36, 37, 189 Vol tai re 5, 8, 53, 117, 123, 159, 227 voy nuk lar 72 Voy vo di na 204 West pha li a Ant laş ma sı, Ba rı şı (1648) 38, 39, 114, 130, 189 worl dman 225 Würz burg Du ka lık Sa ra yı 5, 202 Ya hu di düş man lı ğı 64, 214 ayr. bkz. an ti se mi tizm Ya hu di ler 5, 32, 39, 57, 58, 64, 66, 73, 74, 81, 82, 93, 120, 127, 129, 151, 166, 180, 187, 204-207, 214, 217, 218, 222, 225, 226 Yaş Ant laş ma sı (1791) 126 Ya şar gil, Ga zi 233 Ye li za ve ta 21 Ye ni Os man lı lar 26 Yi diş 64, 218 Yir mi Se kiz Çe le bi Meh med Efen di 21 Yu na nis tan 2, 68, 70, 71, 83, 94, 106, 107, 114, 116, 136, 138, 139, 184, 192, 213, 221, 228 Zeytindağı 200 Zi no vev 47 Ziş to vi Ant laş ma sı (1791) 125, 159, 191 Zi ya Pa şa 53 Züm re, Şa kir 48