Ancient Greek Myths in Medieval Armenian Literature 9789004524361, 9004524363

Citation preview

Ancient Greek Myths in Medieval Armenian Literature

Armenian Texts and Studies Editors Valentina Calzolari (University of Geneva) Theo Maarten van Lint (University of Oxford) Editorial Board Claude Cox (McMaster Divinity School, Hamilton) Nina G. Garsoïan (Columbia University) Michael E. Stone (Hebrew University of Jerusalem) Robert Thomson† (Oxford University)

volume 5

The titles published in this series are listed at brill.com/arts

Ancient Greek Myths in Medieval Armenian Literature By

Gohar Muradyan

LEIDEN | BOSTON

This book has been prepared for publication with the kind support of Prof. Erich Renhart as part of the research project of the Vestigia Manuscript Research Center of the University of Graz. Cover illustration: “Jumping Achilles” (related to episode 139: Achilles and the Scamander River), Manchester University, John Ryland’s library, Ms Arm. 3, “History of Alexander,” copied and illuminated in 1544, in Constantinople, fol. 49r. © University of Manchester. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data Names: Muradyan, Gohar, author. Title: Ancient Greek myths in medieval Armenian literature / by  Gohar Muradyan. Description: Leiden ; Boston : Brill, [2022] | Series: Armenian texts and  studies, 2405-7045 ; volume 5 | Includes bibliographical references and  index. Identifiers: LCCN 2022028524 (print) | LCCN 2022028525 (ebook) | ISBN  9789004519794 (hardback) | ISBN 9789004524361 (ebook) Subjects: LCSH: Mythology, Late classical and early Christian Greek literature | Armenian  literature–To 1800. | Armenian literature–To 1800–Translations from  Greek. | Armenian literature–To 1800–Translations into English Classification: LCC PK8532.A43 2022 (print) | LCC PK8532 (ebook) | DDC  891/.9920837–dc23/eng/20220629 LC record available at https://lccn.loc.gov/2022028524 LC ebook record available at https://lccn.loc.gov/2022028525

Typeface for the Latin, Greek, and Cyrillic scripts: “Brill”. See and download: brill.com/brill-typeface. ISSN 2405-7045 ISBN 978-90-04-51979-4 (hardback) ISBN 978-90-04-52436-1 (e-book) Copyright 2022 by Gohar Muradyan. Published by Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. Koninklijke Brill NV incorporates the imprints Brill, Brill Nijhoff, Brill Hotei, Brill Schöningh, Brill Fink, Brill mentis, Vandenhoeck & Ruprecht, Böhlau and V&R unipress. Koninklijke Brill NV reserves the right to protect this publication against unauthorized use. Requests for re-use and/or translations must be addressed to Koninklijke Brill NV via brill.com or copyright.com. This book is printed on acid-free paper and produced in a sustainable manner.

Contents Acknowledgements xi Preface xii Introduction 1 1 Ancient Greek Myths in Christian Authors 1 2 Ancient Greek Myths in Old Armenian Literature 3 3 Names of Gods and Other Personages of Myths 8 Texts 35 1 The Hundred-handed, Titans, Giants, Cerberus, Chimera and Gorgos 35 2 The Castration of Uranus and the Birth of Aphrodite 36 3 Cyclopes 39 4 Children of Uranus and Gea 40 5 The Birth of Zeus 41 6 Zeus’ Tomb in Crete 47 7 Atlas 50 8 Centaurs 51 9 Mythical Musicians 51 10 Musician Thamyris 54 11 Punishment of Hera, Hephaestus’ Disabling, Aphrodite and Ares 55 12 The Birth of Athena 61 13 Founding Eleusis and Attica 65 14 Leto and Tityos 66 15 Apollo and Daphne 67 16 The Court of Areopagus 71 17 Orion 71 18 Demeter, Persephone and Triptolemus 73 19 Zeus and Persephone-Pherephatte 77 20 Revolt of the Giants against Zeus 78 21 Prometheus and Hephaestus 81 22 Deucalion and the Flood 86 23 Graeci and the Origin of the Name of the Hellenes 88 24 Ion and the Origin of the Name of the Greeks 90 25 Otus and Ephialtes 91 26 The Flight of Phrixus and Helle from Ino 97

vi 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65

Contents

The Foundation of Corinth 98 Salmoneus and Tyro 99 Soothsayer Melampus 100 The Argonauts 101 Pelias Killed by Medea 103 Medea Takes Revenge on Jason 105 Medea’s Son Medus 107 The First Kings of Sicyon 108 The First Kings of Argos 111 Zeus and Inachus’s Daughter Io 114 Belus King of Assyria 117 The Daughters of Danaus and Sons of Egypt 117 Bellerophontes and Chimera 121 Zeus and Danae, the Birth of Perseus 124 Perseus and Gorgo Medusa 127 Eurystheus Reigns over Mycenae 128 The Birth of Heracles 129 Heracles and the Fifty Daughters of Thespius 130 Heracles’ Madness 132 Heracles and the Nemean Lion 133 Heracles and the Lernean Hydra 134 The Mares of Diomedes 136 The Amazons 137 Geryon and the Pillars of Heracles 145 Heracles’ Single Combat with Antaeus 147 Heracles and Busiris 149 The Adventures of Theseus and Pirithous 150 Cerberus and Heracles 152 Cercopes and Heracles 153 Heracles Destroys Troy 154 Heracles and Auge, the Birth of Telephus 155 Heracles and the Oxen of Thiodamas 157 Heracles and Deianeira. Heracles’ Death 158 The Apotheosis of Heracles 162 The Return of the Heraclids to Peloponnese, Aristodemus Stricken by a Thunderbolt 163 Distribution of the Towns of Peloponnese among the Heraclids 167 The Birth of Cadmus, Phoenician Letters Introduced to Greece 168 Europa and Zeus 173 Sarpedon in Lycia 174

Contents

66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105

Minos and Rhadamanthus as Judges 174 Pasiphae and the Bull, the Birth of Minotaur 177 Foundation of Thebes 182 Cadmus and the Sparti 183 Zeus and Semele, the Birth of Dionysus 186 Dionysus’ Upbringing 189 Madness of Athamas and Ino 191 Dionysus and the Tragedy 191 Actaeon 195 Dionysus and the Vine 197 Dionysus Torn Apart by the Titans 199 Dionysus and Pentheus 203 Dionysus’ Apotheosis 203 Labdacus and Lycus Reigning in Thebes 204 Zethus and Amphion, the Musician Arion 204 The Walls of Thebes 206 Niobe and Leto 208 The Sphinx Sent to Thebes 209 The Tragedy of Oedipus 210 Argos’ War against Thebes 212 The Transformation of Tiresias 214 Details of the Theban War 214 Single Battle of Eteocles and Polynices 216 Amphiaraus and Adrastus 216 The Epigones against Thebes 217 Zeus and Callisto, the Birth of Arcas 218 Atalanta and Hippomenes 218 Asclepius Struck by the Thunderbolt 219 Zeus and Leda 219 Dardania and Troy 221 The Rape of Ganymede 222 The Founding of Ilium and the Reign of Priam 226 Aeacus 227 The Birth and Upbringing of Achilles 228 Cecrops 230 Greek Letters Ascribed to Cecrops 235 Phoenix Blinded 236 The Strife of Athena and Poseidon for Athens 237 Cecrops’ Son Erysichthon 238 Phaethon 238

vii

viii 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145

Contents

Myrrha, Birth of Adonis 240 Atthis and the Name of Attica 243 Cranaus’ Successors on the Throne of Athens 245 The Birth of Erichthonius 246 The Daughters of Pandion, Triptolemus 248 Icarius 249 The Tragedy of Procne and Philomela 250 Erechteus’ Ascension to the Throne, Orythia and Boreas 253 Eumolpus 254 The Seventh to Eleventh Kings of Athens 255 Theseus in Attica 257 Daedalus and Icarus 258 Theseus and the Marathonian Bull 260 Medea’s Banishment from Athens 261 Theseus and Ariadne 262 Daedalus’ Flight and the Murder of Minos 263 Phaedra and Hippolytus 263 Ixion and Hera 264 The Battle of Centaurs and Lapiths 265 Helen Kidnapped by Theseus 266 The Adventures of Theseus and Pirithous in Hades 267 Tantalus’ Punishment 268 The Ivory Shoulder of Pelops 270 Pelops’ Marriage and Ascension to the Throne, the Pelopids 271 Atreus’ and Thyestes’ Ascension to the Throne 275 Agamenon and Menelaus, the Birth of Orestes 276 Helen’s Rape by Paris 277 Proteus Keeps Helen, Proteus’ Transformation, His Sons 278 Odysseus and Palamedes 280 Iphigenia in Aulis and in Tauris 283 Aphrodite Wounded 287 Diomedes Wounded by Paris’ Arrow 288 The Death of Patroclus 292 Achilles and the Scamander River 295 Hector Killed 297 Achilles and Thersites 297 Memnon Protector of Troy, Zarmayr 300 The Conquest of Troy, Polyxene 308 Orestes’ Ascension to the Mycenaean Throne, Pyrrhus Killed 309 The Island of the Cyclopes 311

Contents

146 147 148 149 150 151 152 153 154

ix

Odysseus and Polyphemus 313 The Island of Circe 315 The Sirens 316 Scylla and Charybdis 317 On the Island of Calypso 320 Penelope’s Bridegrooms 321 The Birth of Pan 321 The Foundation of Rome 323 Narcissus 331

Appendices 333 1 Mentions of Greek Gods, Their Armenian Equivalents and Images 333 2 Complete Narrations about the Trojan War 386 3 Shaking Olympus 404 4 Candaules and Gyges, Midas 405 5 Halcyon 408 6 Hayk’s Grandson Cadmus 410 Bibliography 416 Armenian texts 416 Greek and Latin texts 423 Literature 428 Index of Names 432

Acknowledgements It is my pleasant duty to express my gratitude to Prof. Valentina Calzolari and Prof. Theo van Lint for accepting my book for publication in the series “Armenian Texts and Studies.” I am deeply indebted to Prof. Michael Stone for his reading of the manuscript and numerous helpful suggestions regarding content and style. Mushegh Asatryan carefully read the book and considerably improved the language and style, and I am profoundly thankful to him.

Preface Ancient Greek mythology is the system of myths created by ancient Greeks, concerning their gods, heroes, and the creation of the world, as well as explaining the sources of religious ceremonies and rites. Mythology was thus part of Ancient Greek religion. At first, the myths circulated orally, but starting in the 8th c. BC they began to be recorded in various literary genres and in visual arts, mainly in ceramic decoration. Systematized collections of myths were also written in the Hellenistic era, although only one of them, the Mythological Library of Pseudo-Apollodorus (~ 2nd c. AD) survives. Rome’s conquest of Greece following the battle at Corinth in 146 BC, marked the beginning of an era of Greek cultural influence on Rome. Roman authors adopted Greek myths and combined them with Roman mythology. Syncretic deities came into being and the main Roman gods took on characteristic features of Greek gods. Thus the supreme god Jupiter was identified with Zeus, the cult of Sol Invictus with the cult of Apollo, and Apollo was also identified with the Greek Helios. Of particular interest was the story of the Trojan hero Aeneas. According to Virgil’s Aeneid, he traveled to Italy following the war, and his descendants became the legendary founders of Rome. It is impossible to overestimate the role of ancient Greek myths in the treasury of world culture. In the Byzantine Empire as well as in the Eastern Christian world, which belonged to the sphere of its cultural influence, Greek mythology and literature were always perceived as classical Greek legacy and their study and elaboration never ceased. The Renaissance in Western Europe was the renaissance of Greco-Roman culture, when alongside biblical themes, classical and mythological topics became common and much admired subjectmatter for authors, painters, sculptors, and composers in later centuries. The great interest in Greco-Roman myths and themes survives in our days as well, and they still remain a rich source of inspiration for writers, movie makers, and creative artists. Greek myths were to some extent familiar to medieval Armenians, mainly through translations of late classical and early Christian writings; they also appear in original works of Armenian authors, but this knowledge was never profound or accurate. Translators, Armenian authors, as well as later scribes, often distorted names or details of the plot while translating, narrating, copying, or alluding to short mythical stories. The material in this book (which

Preface

xiii

is a slightly revised translation of the original Armenian book)1 shows that medieval Armenian readers and writers came across various parts of the Greek mythological cycle which were not always familiar and understandable to them. To help the reader, I have extracted the citations or paraphrases of Greek myths in medieval Armenian literature from translated and original Armenian texts (mainly published ones) and have presented them side-by-side with the original Greek version (if extant), along with a parallel English translation.2 In the case of minor differences between Greek passages and their Armenian versions, the equivalents of the Greek readings are given in the English translation in brackets and marked by the abbreviation “Gr.” If the differences are far reaching, the Greek passages are cited and translated into English separately, following the corresponding Armenian passages preceded by “cf.” The English translations are my own unless otherwise noted. The material is grouped in 154 sections or episodes; each includes one or several citations which usually consist of a couple of sentences, sometimes incomplete sentences. The Sermons of Gregory of Nazianzus, for example, contain allusions to myths consisting of just one word. I have arranged the episodes mainly in a “chronological order,” in accordance with the sequence of myths in the Mythological Library of Pseudo-Apollodorus. Thus the first episode is dedicated to the children of Uranus and Gea, and number 153, to the foundation of Rome. Only one episode, about Narcissus, has no parallels in the Library, so it is located at the end. Each episode has a preamble which is a short description of the classical story of this or that myth, with the corresponding chapter of Mythological Library indicated. Where necessary, other sources are noted as well. Within the episodes, the excerpts are arranged in a more or less chronological order (i.e. following the chronology of the writings from which they are excerpted), but the passages that are obviously influenced by one another are placed together. Materials dedicated to gods, their images, rites associated with them and other similar topics are in the appendices, which also include complete narrations of the Trojan war, since such materials do not correspond to the composition of the book consisting of smaller episodes. 1 Հին հունական առասպելների արձագանքները հայ միջնադարյան մատենագրու­թյան մեջ, Yerevan: Nairi Press, 2014. 2 Some English passages are cited from published translations of Armenian authors, which are mentioned in the bibliography (“Armenian texts”), just after the information on the respective authors. In case of the Armenian versions of some classical and patristic authors (Plato, Gregory of Nazianzus, etc.), the existing English translations of their Greek source texts, mostly available as internet resources, have been partly used, modified as needed.

Introduction 1

Ancient Greek Myths in Christian Authors

In their polemics against paganism, the early Church fathers often mentioned stories and personages from the ancient Greek myths. Thanks to the fact that throughout the Byzantine period education remained secular, the works of Homer, Hesiod, Pindar, Thucydides, Isocrates, Demosthenes, Lysias, Plato, Aristotle and other classics remained part and parcels of the curriculum. The Byzantines called themselves Ῥωμαῖοι (“Romans”), and being Roman was part of their political identity,1 while in respect of religion and worldview they were Christians. The word “Hellene” in their lexicon referred to pagans and to everyone who was not Christian or Jewish. For example, in the writings of Eusebius of Caesarea it is difficult to judge whether “Hellene” means pagan Greeks or non-Greek pagans.2 Nevertheless, Greek was the mother tongue of the Byzantines, even though the language had evolved considerably from Classical times, and they viewed Greek culture as their own classical heritage. The knowledge of Greek literature, philosophy, religion and myth was always an inalienable part of Byzantine culture. 1 The Armenian ethnonym հոռոմ (hoṙom) means “Greek,” and հոռոմ լեզու (hoṙom lezu) designates the “Greek language.” See, for example, the following sentence (Grigor Magistros Grammar V.2, in a citation from David’s Grammar = David Grammar 250): հագներգութիւն ըստ հոռոմին լսի (v.l. ասի) գաւազաներգութիւն (“rhapsody is called so by the Romans as a ‘rod-song’”), Magistros definitely means Greeks, since the corresponding passage can be found in Dionysius Thrax, Grammar 4.3–10: Հագներգութիւն է մասն քերդածաց ներպարառեալ ստորադրութիւն: Եւ ոգեալ է հագներգութիւն ի հագնելոյ կարկատուն բան … (“A rhapsody is a part of a poem embracing a subject-matter. And it is called rhapsody for stitching together patched words”). The second part in the Greek original differs; it may be corrupt: 1.8.4–5. Ῥαψῳδία ἐστὶ μέρος ποιήματος ἐμπεριειληφός τινα ὑπόθεσιν. Εἴρηται δὲ ῥαψῳδία † οἱονεὶ ῥαβδῳδία τις οὖσα … (“A rhapsody is a part of a poem embracing a subjectmatter. And it is called rhapsody as a kind of ‘rod-song’”); ῥάβδος means “rod,” and this incorrect explanation is based just on the outward similarity of the words. In another example (Yovh. Erznk., Grammar 126): ողբերգութիւն ի հայումս «նոխազերգութիւն» ասի ըստ յունականին (“tragedy is called in Armenian ‘goat-song’ according to the Greek”), whereas Esayi Nč‘ec‘i, Grammar 41 has: ի հոռոմին ողբերգութիւն «նոխազերգութիւն» ասի (“tragedy is called in the Roman language ‘goat-song’”). 2 A. Kaldellis, Hellenism in Byzantium, The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition, Cambridge University Press, 2008, p. 130. Cf. also the use of Ἕλληνες in the sense of “pagans” by Gregory of Nazianzus; the Armenian translator has correctly reflected this sense, episode 5.

© Gohar Muradyan, 2022 | doi:10.1163/9789004524361_002

2

Introduction

Early Christian authors presented classical myths in different ways; some retold specific stories in details or briefly, others just referred to them in a few words. In his Exhortation of the Heathens, an anti-pagan polemic aimed at converting pagans into Christianity, the Christian neophyte Clement of Alexandria (~ 150–215) presents considerable information about the views of Greek philosophers, pagan cosmologies and myths when arguing against them. One of the three Cappadocian fathers, Gregory of Nazianzus (329–390), had studied rhetoric and philosophy in rhetoric schools of Nazianzus (in Cappadocia), in Alexandria and Athens. His writings contain both polemic against pagan authors and appreciation of the artistic value of their works. Together with Gregory of Nazianzus, the great theologian and systematizer of monastic life Basil of Caesarea (329–379) was a student of the pagan rhetor Libanius in Constantinople. Later, he attended school in Athens, where his classmate was the future emperor Julian the Apostate (361–363). This education greatly influenced Basil’s worldview. In his “Address to Young Men on Reading Greek Literature,”3 which he wrote at the end of his life, he admonished young Christians to study classical literature, but he also mentioned that pagan authors must be read when they teach what is good, just and true, and must be rejected when they teach evil. Thus Basil grounded the place of correctly chosen classics in the education of Christians, embracing their ethical, but not informative or aesthetic value. As to Christian chronographers, in many respects they followed the traditions of Greek chronography. Julius Africanus and Eusebius of Caesarea, for example, adopted the system of Olympiads developed by Timaeus (ca. 345–250 BC) and the founder of chronology as a separate scholarly discipline Eratosthenes (ca. 276–195 BC), which placed Greek history within a chronological framework. However, in their ideological struggle against Greek culture, Christian chronographers strived to demonstrate the late origins of this culture and began their histories “from the beginning,” and not “from the middle,” as Greek authors had done. In the works of Hellenistic chronographers, the first dated civilization was Assyria and history had started with the enthronement of Ninus. Seeing the Greek sources as incomplete and unreliable for studying primordial history, Christian chronographers studied the Egyptian and Babylonian writings of the third century BC. to incorporate the information found in them in their own universal chronicles. Good examples are Berossus’s Babylonica, written under the patronage of Antiochus I Soter, 3 See the Greek text with parallel English translation: “Address to Young Men on Reading Greek Literature,” in: Saint Basil, The Letters, IV, ed. by T.E. Page, E. Capps & W.H.D. Rose, London – Cambridge Mass., 1934, pp. 378–435 (Loeb Classical Library).

Ancient Greek Myths in Old Armenian Literature

3

and Manetho’s Aegyptiaca, commissioned by Ptolemy II Philadelphus. Both writers had a Greek education, were priests and wrote in Greek, and their works were based on temple archives. Christian chronography was also the bearer of the Judaeo-Christian teaching called Chiliasm, according to which the whole of human history was placed within a six-thousand-year framework, the Parousia forming the seventh millennium of this cosmic week.4 Thus, the first complete systematic history of the ancient world, the Chronicle of Eusebius, starts with the earliest extant information available to the author, and reaches his own times, the year 325. It tells about the most important events and figures pertaining to the civilizations of the Chaldeans (i.e., the Babylonians), Assyrians, Medes, Lydians, Persians, Jews, Egyptians and Greeks; at the end there are lists of Greek Olympiads and poleis, and of Macedonian and Roman rulers. The earliest period of Greek history is mythical history, and the first kings of the poleis are mythical figures. Eusebius interprets some fantastic elements of the myths as an allegory for real events (see episodes 18, 26, 39, 41, 64, 67, 70), thus rationalizing them. 2

Ancient Greek Myths in Old Armenian Literature

Medieval Armenian literature, including both original writings and translations into Armenian, contains numerous references and allusions to Greek myths, and sometimes paraphrases of entire episodes from them. Most such passages in original writings in Armenian go back to translated texts, but exceptions also exist. The paraphrases contain ones that are both accurate and ones that distort the original names and plots. These distortions at times go back to the authors themselves, but are also the result of careless copying by scribes. A considerable number of stories are attested only in the Armenian translations from Greek.5 The translated writings which contain such passages include: the Chronicle of Eusebius of Caesarea6 and some sermons by Gregory 4 W. Adler, Time Immemorial, Archaic History and Its Sources in Christian Chronography from Julius Africanus to George Syncellus, Washington, D.C., 1989, pp. 18–29. 5 See episodes 1, 3, 4, 8, 14, 16–18, 20, 23, 27–30, 33, 37, 42, 45, 46, 48, 52, 54, 55, 58, 61, 62, 64–66, 68, 69, 71, 72, 74, 77–79, 81, 83–91, 94, 98, 99, 102, 104, 105, 109, 111, 112, 114, 116, 118–123, 125–128, 130, 131, 136, 138, 144–147, 149, 150, 152 of this book. 6 Only fragments of the Greek original of this writing exist mainly cited by Georgius Syncellus (8th c.) in his Ecloga chronographica. The chronological tables which form the second volume are extant in St. Jerome’s (347–420) Latin translation (R. Helm, Eusebius Werke 7: Die Chronik des Hieronymus, Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der Ersten Jahrhunderte 47 (1956)), while the whole writing has been preserved only in Armenian translation (in a single manuscript: M1904, 13th c.).

4

Introduction

of Nazianzus (both 4th c.), the commentary on myths mentioned in Gregory’s sermons7 by pseudo-Nonnus, pseudo-Callisthenes’ Alexander Romance8 (3rd century),9 writings by Philo of Alexandria (1st c.), Plato, and David the Invincible (6th c.), the rhetorical treatise by Theon of Alexandria (1st c.), the partially translated Book of Chreia (the mythical topics in it are paraphrases of their Greek archetype, the Progymnasmata of Aphthonius of Antioch). The Armenian version of the Chronicle of Michael the Syrian (it was revised by Vardan Arewelc‘i, therefore many passages in it are not translations proper; Michael’s main source for the early period is Eusebius’ Chronicle), and others. The early Christian Physiologus (2nd c.) tells about the sirens (յուշկապարիկք, episode 148). All these authors precede the origin of Armenian literature, except for two sixth-century authors. The only late author is Michael the Syrian (12th c.). Among these, pseudo-Nonnus’ commentary (written in the early sixth century)10 is exceptional. The majority of its chapters are concise but complete 7

8

9 10

There are five such sermons: two sermons against Emperor Julian (or. 4 and 5, see Greg. Naz.Arm. 4, 5), the Funeral oration on Basil (or. 43, see Greg. Naz. In Bas.Arm.), “Of the Same Author on the Revelation of the Lord” (= or. 39 “On the Holy Lights”), which is entry 2 in Gregory’s Armenian collection entitled «Քրիստոս ծնեալ» (“Christ Born”) (still unpublished, see K. Muradyan, Գրիգոր Նազիանզացին հայ մատենագրության մեջ [Gregory of Nazianzus in Armenian Literature], Erevan, 1983, p. 75, Ms M946, 3r–25v, M2600, 10v–16v), and entry 11 of the same collection, written in praise of Cyprian (= or. 24, still unpublished, see K. Muradyan, op. cit., p. 77, Ms M946, 278v–301v, M2600, 221v–240v). Orations 4 and 5 are entries 8 and 9 of the manuscript collection «Որք յԵգիպտոսէն են» (“Those who are from Egypt,” ibid. pp. 81–82). This translation was later adorned with poetic interpolations by a number of authors. The earliest among them was Xač‘atur Keč‘aṙec‘i (12–13th cc.), who wrote short mono-rhymed poems, kafas, expressing the poet’s reactions to the events described in the main text (sometimes through comparison with biblical characters), or expressing his emotions aroused by a certain episode. He also added four characterizations at the end, after the narration about Alexander’s sickness and death, where his own emotions on this occasion, as well as those of his mother, his wife, and his generals, are depicted. In the episode of Alexander’s conquest of Thebes some Theban myths are mentioned, which in the Greek recension α form part of a poem about Thebes. Pseudo-nonniani in IV orationes Gregorii Nazianzusni commentarii, editi a J. Nimmo Smith, collationibus versionum syriacum a S. Brock, versionisque armeniacae a B. Coulie additis, Brepols-Turnhout, 1992 (Corpus Christianorum, Series Graeca 27, Corpus Nazianzenum 2), Introduction, p. 3. This work was translated into Armenian in the third period of the Hellenizing School, probably in the second half of the same century. See Y. Manandean, Յունաբան դպրոցը և նրա զարգացման շրջանները (The Hellenizing School and the Periods of its Development), Venice, 1928, pp. 236–246; the third period was dated to the time span from 576–578 till the mid 7th c. (ibid., pp. 202, 208) or between 510 and 600, see S.S. Arevšatyan, Формирование философской науки в древней Армении (V–VI вв.) (The Formation of the Philosophical Science in Ancient Armenia [V–VI cc.]),

Ancient Greek Myths in Old Armenian Literature

5

narrations of specific myths. Sometimes they are not free of errors.11 They are explanations of very short references, sometimes just allusions to various myths or their heroes (whom Gregory naturally rejected). Eusebius’ Chronicle is the next richest work in terms of mythical stories. It is one of the earliest Armenian translations of the “Classical” period (the 30-s of the fifth century).12 Mythical passages in this writing figure as episodes of the earliest history of Greece. Overall, sixty-six episodes are attested both in translated and original writings.13 In the latter, they are mostly borrowed from translations. For instance, Eusebius’ Chronicle is the source of similar passages in the chronicles of P‘ilon Tirakac‘i14 and Samuēl Anec‘i.15 T‘ovma Arcruni, too, followed Eusebius,16 but sometimes it is difficult to point to the source of his specific references (episodes 5, 11, 21, 43, 44, 60, appendix 1.1.5). Besides, much of his information is distorted. When speaking about the belt of Zeus-Aramazd, Arcruni follows Philo of Alexandria (Appendix 1.1.1). The following group of writings, containing similar passages, also is worth mentioning: Eusebius’ Chronicle  – Michael the Syrian  – Vardan Arewelc‘i  – Mxit‘ar Ayrivanec‘i: episodes 6, 24, 56, 63, 117, 129. The group has subgroups: Michael the Syrian  – Mxit‘ar Ayrivanec‘i, in episodes 9, 34, 100, 107, 153, Eusebius’ Chronicle – Michael the Syrian – Vardan Arewelc‘i, in episodes 22, 51, 59, Michael the Syrian – Vardan Arewelc‘i – Mxit‘ar Ayrivanec‘i, in episode 49: about Amazons.

11 12 13 14 15 16

Erevan, 1973, pp. 185–188. Despite contradictory opinion concerning the time of origin of the Hellenizng school, second half of the 5th c. or mid 6th c., scholars are in general unanimous that the translations by Step‘anos Siwnec‘i in the first three decades of the 8th century are the chronological limit for the School’s activity (see also A. Terian, “The Hellenizing School. Its Time, Place and Scope of Activities Reconsidered,” Dumbarton Oaks Symposium. East of Byzantium, Syria and Mesopotamia in the Formative Period, Washington, 1891, pp. 175–186, V. Calzolari, “L’ école hellénisante,” in Age et usage de la langue arménienne, ed. M. Nichanian, Paris, 1989, pp. 110–130). Pseudo-nonniani in IV orationes Gregorii Nazianzusni commentarii, p. 8. G. Ter-Mkrtč‘yan, «Հայ մատենագրության հնագույն թվականները» (“The Earliest Dates of Armenian Literature”), Հայագիտական ուսումնասիրություններ (Armenological Studies), Erevan, 1979, pp. 388–395; S.S. Arevšatyan, op. cit., p. 38. Episodes 2, 5–7, 9–13, 15, 21, 22, 24–26, 32, 34–36, 38–41, 43, 44, 47, 49–51, 53, 56, 59, 60, 63, 67, 70, 73, 75, 76 (Titans and Dionysus), 80, 85, 82, 95–97, 100, 101, 106–108, 110, 113, 115, 117, 124, 129, 132, 134, 135, 137 (Paris and Diomedes), 139, 141, 142 (Zarmayr), 143, 151, 153. See Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 5. Formerly this text was published as Անանուն ժամանա­ կագրութիւն (Anonymous Chronicle), ed. by B. Sargisean, Venice, 1904. Episodes 9, 26, 39, 41, 47, 53, 67, 85, 95, 117, 123. Episodes 34, 35, 38, 95, 100, 108, 110, 113, 115, 142. In episodes 7, 39, 63, 75, 129, 142.

6

Introduction

In the partly translated Book of Chreia, the progymnasmata of the third section, “On Refutation,” are the paraphrase of the rhetorical exercises of Aphthonius (episodes 31, 57, 82, Appendix 4). One of them tells how Medea fraudulently killed Pelias (episode 31). The source of this plot is Euripides’s tragedy The Peliads. Like the corresponding exercise by Aphthonius, it does not survive.17 This story is known from various sources18 and it confirms the authenticity of the Armenian narration. Medea’s story in the Book of Chreia was later mentioned by Yovhan Ōjnec‘i (8th c.) and Grigor Magistros. The mention of Hector’s murder in a translated passage of the Book of Chreia (episode 140) is independent of the example in the Greek original, or perhaps the original has been revised. The sources of the mythical topics mentioned by Movsēs Xorenac‘i are different. When telling how Prometheus stole the fire from the gods and gave it to people, he follows David the Invincible (episode 21); in relating how Pasiphae gave birth to Minotaur, he follows Eusebius or Philo (episode 7); the story of Niobe who turned into stone from grief is taken from the Book of Chreia (episode 82); the story of the Centaurs and Lapiths is from the Alexander Romance (episode 124); the description of Achilles jumping into the river Scamander is drawn from the same source (episode 139); and the mention of Achilles and Thersites is from Theon’s rhetorical treatise (episode 141). Episode 23, the explanation of the names of the Greek nation contains a passage from Eznik Kołbac‘i’s Adversus Haereses, which is quite an accurate

17

18

The collection of Aphthonius’ progymnasmata is extant in an abridged recension; so one model exercise has been left for each type (two for the encomium). About one hundred exercises written by him form a separate collection which was ascribed to Nicholaos of Myra, and several progymnasmata appeared in the collection of Libanius who was Aphthonius’ teacher. Consequently, the archetypes of the thirty one Armenian progymnasmata imitating Aphthonius are found in Aphthonius’s manual proper (2), in Libanius’ collection (5). Three of these were probably written by Aphthonius, while two are the archetypes of Aphthonius’ non-extant paraphrases, since he elaborated anew some topics already used by his teacher. Moreover, some exercises appear in Nicholaos’ collection (19, one of them also in Libanius), while the archetypes of five Armenian progymnasmata are not extant at all; “Refutation of Medea” is among them, see Գիրք պիտոյից (Book of Chreia), ed. by G. Muradyan, Erevan, 1993, pp. 253–254, also G. Muradyan, “The Original Complete Collection of Aphthonius’ Progymnasmata and the Armenian Book of Chreia,” Acts, XVIIIth International Congress of the Byzantine Studies. Selected Papers, Moscow, 1991, Vol. IV: Literature, Sources, Numismatics and History of Science, Byzantine Studies Press, Inc., Shepherdstown, WV, USA, 1996, pp. 181–187. Diod. 4.51.5–52.2, Paus. 8.11.2–3, Zenobius, Cent. iv.92, Cicero De senectute 23.83, Ovid. Met. 7.297–349, Hyg. Fab. 24.

Ancient Greek Myths in Old Armenian Literature

7

translation from Epiphanius of Cyprus. A similar passage from Eznik is cited in Appendix 1.2. The comparison of various episodes on the same topic in different writings sometimes reveals interesting relationships between texts, e.g. when speaking about Danaos’ daughters and Egypt’s sons (episode 38), Vardan Arewelc‘i followed Eusebius, but for Linceus (one of the sons) he also took Philo’s information into consideration. The following myths are only found in original writings: there are two mentions of the marriage of the swift-footed Atalante in the letters of Grigor Magistros (episode 92); a mention of Asclepius’ death in a sermon of Vardan Arewelc‘i (episode 93); the erroneous detail that Cecrops (not Cadmos) has invented the Greek alphabet, which penetrated into grammatical commentaries from Michael the Syrian and the historical writing of Vardan Arewelc‘i (episode 101); the description of the contest of Athena and Poseidon for Athens (episode 103); and a reference to the myth about Narcissus (episode 154) in the letters of Magistros. In the case of episodes 92, 93, and 103, it is impossible to point to a definitive source. In some episodes (19, 76) it is obvious that Magistros has used Greek sources, in particular, Clemens of Alexandria’s Exhortation to the Heathens. In his commentary on the Grammar of Dionysius Thrax, Grigor Magistros (episode 137) expands Dionysius’s hint at Homer’s Iliad by a longer citation, and a confusion has crept in there (it also may be a scribal mistake): different parts of the words said by Diomedes to Paris are represented as a dialogue between the two. This incorrect comment was repeated and elaborated by later commentators: Vardan Arewelc‘i, Esayi Nč‘ec‘i, Yovhannēs Erznkac‘i, Yovhannēs Corcorec‘i, Aṙak‘el Siwnec‘i and Dawit‘ Zeyt‘unc‘i. More mistakes accumulated in the explanations of three Dionysian citations from Homer (they figure alongside correct details coming from Homer) as part of the explanation of “common syllable,” in the same series of grammatical commentaries: instead of the story of the “Trojan Priam whose son had abducted the wife of one of the Greek kings, Menelaus, on which occasion the Greeks waged war against Troy, addressed Helen…,” these texts relate: “The Greeks had abducted the wife of Trojan Priam, and his son Paris having examined the affairs of those who had come against him, said to the girl …” Besides in the commentaries the “noise” (խաւշիւն) became խաշոյ “decoction” → խաշելոյ իրի ջուր “substance [resulting] from something boiled” → հաց և սեաւ գինի “bread and black wine” (Appendix 1.2). In the same grammatical commentaries, in the story about Acrisius imprisoning his daughter Danae (episode 40), Acrisius’ name is corrupted into

8

Introduction

“Cresus,” and Danae’s into “Dinae.” Aṙak‘el Siwnec‘i wrote her name as “Dinah,” daughter of Jacob (defiled by Sechem, son of the ruler of the country, Gen. 34), and mentions the name of the defiler as “Crispos.” In Aṙak‘el Siwnec‘i’s commentary on David the Invincible’s Definitions of Philosophy, the Homeric giants Otus and Ephilates become philosophers (episode 25). The entire chapter 19 of book 3 of the History of the Caucasian Albanians by Movsēs Kałankatuac‘i tells the story of the Trojan war, the destruction of Troy, the arrival of Greeks and Trojan captive women in Italy, and the foundation of Rome by their descendants Romulus and Remus. The story is ascribed to Step‘anos Siwnec‘i. A nearly identical version of this text, but as an independent unit, is found in Ms M437 (13th c., fols. 115v–16r). According to it, the war lasted for fifteen years, whereas in the original it lasted for ten (episode 132). S.P. Cowe, who put the mentioned manuscript into scholarly circulation, speaks about the monumental character of the narrative, its epic coloring, its hyperbolic exaggerations, geographical confusions, the replacement of the abduction of Helen, a married woman, by the common topic of abducting a girl, and some other deviations from the original story.19 Thus, Ilium is not in the northwestern Anatolia, near the entrance to Hellespont, but “west of Macedonia, in the land of Europe”; the prince of Ilium visits the city of Thessalonica (which is chronologically impossible, since that city was founded in 316 BC). Cowe proposes that this text is a translation from Greek.20 3

Names of Gods and Other Personages of Myths

Gods and other mythical creatures are some of the main characters figuring in myths. In Armenian translated and original writings, their names are reflected in different ways.

19

20

P. Cowe, «Տրոյական պատերազմի և Հռոմի հիմնադրման պատմության մի յուրօրինակ հայերեն տարբերակ» (“A Specific Armenian Version of the Story of the Trojan War and the Foundation of Rome”), Շնորհ ի վերուստ. առասպել, ծես, պատմություն, հոդվածների ժողովածու` նվիրված Սարգիս Հարությունյանի 80-ամյակին (Gift from Above: Myth, Ritual, History. Collected Papers dedicated to the 80th Anniversary of Sargis Harut‘yunyan), Erevan, 2008 (pp. 51–61), pp. 57–58. Unfortunately, Cowe did not notice that this text, which he studied and translated into modern Armenian (sic!) is nearly identical with the abovementioned chapter of Movsēs Kałankatuac‘i. See also S.P. Cowe, “A Unique Variant on the Trojan War and Founding of Rome According to a Recently-discovered Armenian Epitome,” REArm. 32, 2010, 1–24. Ibid., p. 59.

Names of Gods and Other Personages of Myths

3.1

9

Names Accurately Reflecting the Greek Forms

Աթենայ (Ἀθηνᾶ) – Athena

episode 12, 20

episode 57 episode 100, 109 appendix 1.1.7 Appendix 1.2 Appendix 1.6 Appendix 1.7 Աթինա21 – Athena Ապողոն/Ապողովն

(Ἀπόλλων) – Apollo

Ասկղեպիոս

(Ἀσκληπιός) – Asclepius

Ասկղիպիոս – Asclepius Արէս (Ἄρης) – Ares

Appendix 1.1.7 episode 9 episode 14 episode 15 episode 57 episode 76 episode 82 episode 94 Appendix 1.1.5 Appendix 1.1.7 episode 11 episode 16 episode 25 episode 93 Appendix 1.1.7 Appendix 1.2 Appendix 1.1.7 Appendix 1.2

Euseb., David, NonnusArm., Xač‘atur Keč‘aṙec‘i, Anania Narekac‘i, Grigor Magistros, Yovhannēs Erznkac‘i, Aṙak‘el Siwnec‘i Chreia Euseb. Grigor Magistros Movsēs Xorenac‘i, Asołik David, Anania Narekac‘i, Grigor Magistros Grigor Magistros Socr. HEArm. Michael the Syrian, Mxit‘ar Ayrivanec‘i Euseb., NonnusArm. NonnusArm., Grigor Magistros, Vardan Arewelc‘i, Aṙak‘el Siwnec‘i Chreia Grigor Magistros Chreia Martyrdom of forty-five NonnusArm., T‘ovma Arcruni Socr. HEArm. Greg. Naz. Michael the Syrian Greg. Naz.. NonnusArm. Vardan Arewelc‘i Philo, Ōjnec‘i Grigor Magistros Ełiša, Step‘anos Siwnec‘i, Grigor Magistros Eznik, Movsēs Xorenac‘i, Grigor Magistros

21 The variants Աթենա/Աթինա are explained by various readings of the Greek η in Ἀθηνᾶ: it originally read ē, and in the medieval period underwent phonetic change and was pronounced i. This is true of other names as well (Ասկղեպիոս/Ասկղիպիոս) and is witness to written vs. oral transmission of the names.

10 Արտեմիս/Արտեմիդէ22 (Ἄρτεμις) – Artemis

Ափրոդիտէս/Ափռոդիտէս/ Ափրոդիտէ/Ափրոդիտա23

(Ἀφροδίτη) – Aphrodite

Դեմետեր/Դեմետռ (Δημήτηρ) – Demeter

Դիոնիսոս/Դիովնիսոս/ Դիոնիւսոս (Διόνυσος) –

Dionysus

Introduction

episode 14

NonnusArm.

episode 17 episode 74 episode 82 Appendix 1.1.7 Appendix 1.2

NonnusArm. Alex. Rom., NonnusArm. Chreia Ełiša, Grigor Magistros Movsēs Xorenac‘i, Uxtanēs, Mxit‘ar Anec‘i, Grigor Magistros, Davit‘ Bałišec‘i NonnusArm. NonnusArm., Grigor Magistros

Appendix 1.3.2 episode 2 episode 136 Appendix 1.1.7 Appendix 1.2 Appendix 1.3.3 episode 18 episode 36 Appendix 1.1.7 Appendix 1.2 episode 19 episode 40 episode 70 episode 71 episode 72 episode 75 episode 76 Appendix 1.1.7

Philo, NonnusArm. Socr. HEArm., Ełiša Movsēs Xorenac‘i, Asołik, Grigor Magistros, Davit‘ Bałišec‘i Movsēs Kałankatuac‘i NonnusArm. Euseb. Grigor Magistros Grigor Magistros Euseb. Euseb. Euseb., NonnusArm. Greg. Naz., NonnusArm. Grigor Magistros, Yovhannēs Erznkac‘i Euseb., Michael the Syrian, Grigor Magistros NonnusArm. Socr. HEArm., Grigor Magistros

22 The form Արտեմիս corresponds to the nominative form of the Greek name (Ἄρτεμις), whereas in Արտեմիդէ its stem Αρτεμιδ- figures, which is seen only in oblique cases, and a superfluous female ending -է (equivalent of -η of the first declension, while the name belongs to the third declension) is added. 23 The form Ափրոդիտէս/Ափռոդիտէս corresponds to the Greek genitive Ἀφροδίτης, which is strange. Both Ափրոդիտէ and Ափրոդիտա reflect correct Greek forms Ἀφροδίτη and Ἀφροδίτα, but the first is more common, and the second is a dialectal (Aeolian) form.

Names of Gods and Other Personages of Myths Զևս (Ζεύς) – Zeus

Դիոս24 – Zeus

Դիայ (Nominative) – Zeus

episode 5 episode 6 episode 11 episode 25 episode 28 episode 36 episode 40 episode 43 episode 70 episode 93 episode 94 episode 96 episode 109 Appendix 1.1.7 episode 5 episode 6 Appendix 1.1.1 Appendix 1.1.7 Appendix 1.2 Appendix 1.3.1 Appendix 1.4.1 Appendix 1.7 episode 6

Appendix 3 episode 5 Դիայ (Genitive) – of Zeus episode 91 Appendix 1.2 Դիաւ (Instrumental) – by Zeus

11

NonnusArm., Plato NonnusArm., Michael the Syrian, Vardan Arewelc‘i NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm., P‘ilon Tirakac‘i NonnusArm. Vardan Arewelc‘i NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm. Socr. HEArm., Ōjnec‘i T‘ovma Arcruni Michael the Syrian Euseb. Step‘anos Siwnec‘i, Ōjnec‘i Movsēs Xorenac‘i, Asołik, Anania Narekac‘i, Davit‘ Bałišec‘i NonnusArm. NonnusArm. P‘ilon Tirakac‘i Michael the Syrian, Vardan Arewelc‘i Grigor Magistros T‘ovma Arcruni Euseb. Eznik

24 This form, instead of “Zeus,” is a transliteration of the Greek genitive Διός. The ending -ոս could be perceived as a nominative ending. The following forms (Դիա, Դիայ, Դիաւ) are made from the same oblique case stem Δι- of the name of Zeus, with added Armenian case endings.

12

Introduction

Կրոնոս/Կռոնոս (Κρόνος) – Cronus

Կրոնոս – Cronus and Զրուան – Zruan as different

episode 2 episode 4 episode 5 Appendix 1.1.7 Appendix 1.2 Appendix 1.7 Appendix 3 episode 5

Greg. Naz., NonnusArm. Plato NonnusArm., Greg. Naz. Ōjnec‘i, Grigor Magistros Eznik, Grigor Magistros Euseb., P‘ilon Tirakac‘i Grigor Magistros T‘ovma Arcruni

personages25

Հերակլէս/Հերակղէս/ Երակղէս/Եռակլէս

(Ἡρακλῆς) – Heracles

episode 3 episode 10 episode 11 episode 14 episode 19 episode 21 episode 30 episode 43 episode 44 episode 45 episode 46 episode 50 episode 51 episode 52 episode 53 episode 54 episode 55 episode 56 episode 57 episode 58

25

Euseb. Michael the Syrian NonnusArm. Euseb. Euseb., TheonArm. NonnusArm. Euseb. Alex. Rom., P‘ilon Tirakac‘i, T‘ovma Arcruni TheonArm., Greg. Naz., NonnusArm., T‘ovma Arcruni Alex. Rom., Greg. Naz., NonnusArm. NonnusArm. Greg. Naz., NonnusArm., Philo, Anania Širakac‘i Euseb., Michael the Syrian, Vardan Arewelc‘i TheonArm. Euseb., P‘ilon Tirakac‘i NonnusArm. NonnusArm. Euseb., Michael the Syrian, Vardan Arewelc‘i, Mxit‘ar Ayrivanec‘i Chreia NonnusArm.

For Զրուան as the Armenian equivalent of Cronus see B.

Names of Gods and Other Personages of Myths

episode 59 episode 60 episode 94 episode 115 episode 126 episode 133 Appendix 1.1.3 Appendix 1.1.7 Appendix 1.2 Appendix 2 Իռակղոս – Heracles Հեռա (Ἥρα) – Hera Հերա – Hera

Երա – Hera Հերմէս (Ἡρμῆς) – Hermes Հեփեստոս/Եփեստոս

(Ἥφαιστος) – Hephaestus

Appendix 1.1.7 episode 4 episode 11 episode 36 episode 70 episode 94 Appendix 1.5 Appendix 1.5 Appendix 1.1.7 episode 11 episode 12 episode 21 episode 49 episode 76 episode 109 Appendix 1.2

Հռէ/Ռէ (Ῥέα) – Rhea

episode 4 episode 5

Րէա

Appendix 1.2

13

Alex. Rom., Porph., David, NonnusArm., Euseb., Vardan Arewelc‘i, Michael the Syrian Alex. Rom. Martyrdom of forty-five Euseb. NonnusArm. NonnusArm. Euseb., Movsēs Xorenac‘i, Asołik, Yovhannēs Drasxanakertc‘i, Davit‘ Bałišec‘i Step‘anos Siwnec‘i, Grigor Magistros Movsēs Xorenac‘i, Grigor Magistros Movsēs Kałankatuac‘i, addition in M437 Socr. HEArm. Plato Greg. Naz., NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm. Greg. Naz. Philo, Ełiša, Ōjnec‘i Greg. Naz., Philo, T‘ovma Arcruni, Grigor Magistros NonnusArm., Xač‘atur Keč‘aṙec‘i Movsēs Xorenac‘i, Grigor Magistros, T‘ovma Arcruni Alex. Rom. Grigor Magistros Euseb. Movsēs Xorenac‘i, Asołik, Grigor Magistros, Davit‘ Bałišec‘i Plato NonnusArm., T‘ovma Arcruni, Grigor Magistros Eznik

14

Introduction

Ղետոյ/Ղետոս (Λητώ) – Leto

episode 14 episode 74 episode 82 episode 18

Euseb., NonnusArm. Alex. Rom. Chreia NonnusArm.

Պոսիդոն (Ποσειδῶν) –

episode 54 episode 126 episode 18 episode 126 episode 34

NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm. Euseb.

Ովկիանոս և Տեթիւս

episode 37 episode 49 episode 114 episode 118 Appendix 1.1.7 Appendix 1.5

Euseb. Alex. Rom. TheonArm. NonnusArm. Grigor Magistros Plato, Greg. Naz., NonnusArm.

episode 70

Alex. Rom., NonnusArm., Grigor Magistros Plato

Լետով – Leto Պերսեփոնէ

(Περσεφόνη) – Persephone Պղուտոն (Πλούτων) – Pluto

Poseidon

(Ὠκεανός τε καὶ Τηθύς) – Oceanus and Tethys Սեմելէ/Սեմելա/Սեմեղի (Σεμέλη) – Semele Փոռկիւս (Φόρκυς) – Phorcys 3.2

episode 4

Names Replaced by the Names of Deities with a Similar Function in the Pre-Christian Armenian Pantheon

Անահիտ –

= Hera

Appendix 1.2

Alex. Rom., Davit‘ Bałišec‘i

Աստղիկ – Astłik

= Aphrodite

Արամազդ –

= Zeus26

episode 11 episode 96 episode 93 Appendix 1.2 Appendix 1.5 episode 3

Greg. Naz. Grigor Magistros Vardan Arewelc‘i Hrip‘simeans Philo Euseb., NonnusArm.

Anahit

Aramazd

26 In the following passage Zeus and Aramazd are different characters: …  մեռանէր Զևս` ի կղզիս արգելեալ, շանթակէզ լինէր Ասկղիպիդէս, Արամազդ և Արես` առեալ զփառս իւրեանց, դիմէին յանդունդս … – “Zeus died shut on an island, Asclepius was burnt by a thunderbolt, Aramazd (Zeus) and Ares took their glory and rushed into an abyss …”(episode 93: Vardan Arewelc‘i).

Names of Gods and Other Personages of Myths

episode 4 episode 5 episode 6 episode 11 episode 12

Appendix 1.3.1 Appendix 1.4.1 Appendix 1.5 Appendix 1.6 Appendix 3 episode 12

Plato Philo, Greg. Naz. Greg. Naz. Greg. Naz., Philo David, NonnusArm., Yovhannēs Erznkac‘i, Aṙak‘el Siwnec‘i NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm. NonnusArm. Greg. Naz. NonnusArm., Alex. Rom. Alex. Rom. TheonArm. NonnusArm. Plato, Euseb. Alex. Rom., NonnusArm., Grigor Magistros Greg. Naz., Martyrdom of forty-five NonnusArm., Grigor Magistros NonnusArm. NonnusArm. Alex. Rom., Philo, T‘ovma Arcruni Philo, Grigor Magistros Alex. Rom., Uxtanēs, Hrip‘simeans, Movsēs Xorenac‘i, Aharon Vanand., Grigor Magistros NonnusArm., Gēorg Loṙec‘i Vardan Aygekc‘i Alex. Rom. Grigor Magistros Grigor Magistros Grigor Magistros

Appendix 1.7 episode 149

Grigor Magistros NonnusArm.

episode 20 episode 21 episode 28 episode 36 episode 40 episode 43 episode 49 episode 52 episode 59 episode 68 episode 70 episode 76 episode 94 episode 96 episode 98 episode 127 Appendix 1.1.1 Appendix 1.1.7 Appendix 1.2

Արամազդ Պիկկոս –

= Zeus Picus

Aramazd Picus

Արամազդեան –

Aramazdean

= of Zeus/ divine

15

16

Introduction

Որմիզդ – Ormizd = Zeus Զրուան – Zruan = Cronus Զրուանեան –

Zruanean Հայկ – Hayk Հայկ – Hayk

Յուշկապարիկ

– Siren

Յուշկապարիկ/ պարիկ – Siren

3.3

= son of Cronus = Giant = Orion = Centaur = Siren

Appendix 1.4.1 episode 2 episode 5 Appendix 3

Olympian’s Fables Philo Philo, NonnusArm., Greg. Naz. Alex. Rom.

episode 19 episode 17 episodes 115, 123 episode 147

TheonArm. Bible Euseb., Alex. Rom., Movsēs Xorenac‘i David, Physiologus, Philo

The Equivalents of Names Mentioned in Texts

Աստղիկ = Ափրոդիտէս – Astłik = Aphrodite Զևս = Արամազդ – Zeus = Aramazd Դիոս = Արամազդ = Բել –

Dios (Zeus) = Aramazd = Bel Որմիզդ = Արամազդ – Ormizd = Aramazd Նեբրովթ = Բէղ = Բահաղ = Դիոս = Որմըզդ = Արամազդ – Nimrod = Bel = Baal = Ormizd = Aramazd Կրոնոս = Բել = Նեբրովթ – Cronus = Bel = Nimrod Կռոնոս = Բելոս – Cronus = Bel Հերակլէս = Վահագն – Heracles = Vahagn Հեփեստոս = Ռաման/Ռեման – Hephaestus = Ṙaman/Ṙeman Արեգակն = Վահագն, Լուսին = Արտեմիս – Sun = Vahangn, Moon = Artemis Երկին = Կռոնոս – Sky = Cronus Երկիր = Դեմետր/Դեմետրա – Earth = Demeter

Appendix 1.2

Vrt‘anēs

episodes 5, 6, Appendix 1.1.1, 1.2, 3 Appendix 1.1.1

T‘ovma Arcruni, Mxit‘ar Ayrivanec‘i, Euseb., Agat‘angełos, Grigor Magistros Euseb.

Appendix 1.2

Vrt‘anēs

Appendix 1.1.7

Ōjnec‘i

Appendix 1.1.2

Movsēs Xorenac‘i, Davit‘ Bałišec‘i

episode 5 Appendix 1.2

T‘ovma Arcruni Buzand, Movsēs Xorenac‘i

Appendix 1.2

Mxit‘ar Anec‘i, Vardan Arewelc‘i

Appendix 1.2, 1.5

Vardan Arewelc‘i, Philo

Appendix 1.2 Appendix 1.2, 1.5

Vardan Arewelc‘i Vardan Arewelc‘i, Philo, Grigor Narekac‘i

17

Names of Gods and Other Personages of Myths Աւդ = Ադոնիս – Air = Adonis Աւդ = Հերա – Air = Hera Ջուր = Պիսիդոն/Պոսիդոնա –

Water = Poseidon Ծով = Պիսիդովնայ – Sea = Poseidon Հուր = Հեփեստոս – Fire = Hephaestus Հեփեստոս = արեգակն – Hephaestus = Sun 3.4

Appendix 1.2 Appendix 1.5 Appendix 1.2, 1.5 Appendix 1.5

Vardan Arewelc‘i Philo Vardan Arewelc‘i, Philo, Grigor Narekac‘i Philo

Appendix 1.2, 1.5

Vardan Arewelc‘i, Philo

Appendix 1.5

Łewond

The Names of Gods and Mythical Creatures That Are Translated/ Explained/Reinterpreted

Աղջիկ – “Girl”

= Cora

episodes 18, 53, 110, Appendix 1.5 episode 68

NonnusArm., Euseb. (bis), Philo Alex. Rom.

ամբիծ անարատ –

= Phoebus = Helios

episode 67, Appendix 1.2

Արմաւ – “date” Երկին – “Sky”

= Phoenix = Uranus

episode 102 episodes 2, 4, 5

Երկիր – “Earth” երաժիշտ – “musician” Իշացուլ –

= Gea = Muse = Centaur

episodes 4, 15 episode 10 episode 123

Yovhannēs Erznkac‘i, Yovhannēs Corcorec‘i, Esayi Nč‘ec‘i, Aṙak‘el Siwnec‘i, Movsēs Xorenac‘i Plato Greg. Naz., Plato, NonnusArm. Plato, NonnusArm. Philo Euseb., P‘ilon Tirakac‘i

հարս – “bride” Հիւսիս – “north” Հռչակեալ – “famous” Որ զեզն եզեն – “one

= nymph = Boreas = Enceladus = “ox-eater”

episode 106 episode 112 episode 1 episode 58

NonnusArm. TheonArm. Greg. Naz. Greg. Naz.

“spotless immaculate” Արեգակն – “Sun”

“donkey-bull”27

who killed a bull”

27 This word was used as the equivalent of ὀνοκένταυρος in Physiologus 16.2–4 [p. 113], which is interpreted as if consisting of ὄνος (“donkey”) and ταῦρος (“bull”). In the Bible (Isa. 13:22) it is rendered by յուշկապարիկ, which is the equivalent of the sirens (Physiologus ibid.). Cf. a similar word, ἱπποκένταυρος, transliterated Իպպաւկենդովրոս by the translator of pseudo-Nonnus (episode 99).

18

Introduction

Պարիկ – “Siren” Սարդենի – “laurel” Սկայ – “giant” Վարդապետ –

“teacher” Քած – “bitch” քուն – “sleep”

= Centaur = Daphne = Giant = Daedalus

episode 8 episode 15 episode 19 episode 121

TheonArm. Greg. Naz. Euseb. TheonArm.

= Scylla = Hypnos

episode 149 episode 11

NonnusArm. NonnusArm.

The following list supplements the table above (the Greek names in it are followed by their Armenian equivalents): Βουθοίνας (“ox-eater”) – որ զեզն եզեն (“who killed a bull”) Βορέας – Հիւսիս (“north”) Γῆ – Երկիր (“Earth”) Δαίδαλος (“skilful,” “master”)28 – Վարդապետ (“teacher”) Δάφνη – Սարդենի (“Daphne”) Ἐγκέλαδος – Հռչակեալ29 (“famous”) Ἥλιος – Արեգակն (“Sun”) Κένταυρος (“Centaur”) – իշացուլ (“donkey-bull”), յուշկապարիկ/պարիկ (“Siren”) μοῦσα (“Muse”) – Երաժիշտ (“musician”) νύμφη – հարս (“bride”) Οὐρανός – Երկին (“Sky”) σειρήν – յուշկապարիկ/պարիկ (“Siren”) Σκύλλα – Քած (“bitch”) Ὕπνος – Քուն (“sleep”) Φοῖβος (“Phoebus,” lit. “pure, bright, radiant”) – ամբիծ անարատ (“spotless immaculate”) Φοίνιξ (“Phoenix”) – Արմաւ (“date”) 3.5 Corrupted Proper Names Some names are corrupted only slightly, but some are unrecognizable. 28 29

See also G. Muradyan, “The Reflexion of Foreign Proper Names, Theonyms and Mythological Creatures in the Ancient Armenian Translations from the Greek,” REArm, 25 (1994–1995), pp. 65–73. This translation is based on the folk etymological interpretation of the name: prefix ἐν + κέλαδος (“noise”).

19

Names of Gods and Other Personages of Myths

Corrupted names Ադելփիւնոս

(Adelp‘iwnos) յԱդիս30 (yAdis)

Original Episodes Greek forms Δελφίνιος episode 69

Աթեան

ἐν Δελφοῖς Ἀθηνᾶ

աթուրացիք

Ἀσσύριοι

Texts cited NonnusArm.

Existing correct forms

(alkimon) Ակտիա (Aktia)

Ἀτθίς

Աղկեմոն

Ἀκλήμων

episode 144 Euseb. Appendix 1.5 Grigor Magistros cf. Աթենայ (ep. 12, 57) episode 142 Michael the cf. ԱսորեստաSyrian նեայք (ep. 3, 34, 37, 142) episode 57 Theodoretus cf. Ադոնիս (ep. 106) episode 49 Michael the cf. Իլիոն (ep. 56, 97, 132, 134, 139, 142, Syrian, Vardan Appendix 2) Arewelc‘i Appendix 5 Physiologus cf. աղկիոն (Appendix 5) episode 107 Euseb. cf. Ատթիտի (ep. 53), Ատթիդ (ep. 67), Ատիս, Ատտիս (ep. 107) episode 55 NonnusArm. cf. Աղկոն

Ἀλκμήνη

episode 43

NonnusArm.

Ἀμαζόνες

episode 49

Alex. Rom., Michael the Syrian, Mxit‘ar Ayrivanec‘i

(at‘urac‘ik‘) Ադոնիզ (Adoniz) Ալիաւն/Ալիուն

Ἴλιον

ալկիմոն

ἀλκύων

(Aliawn/Aliun)

(Ałkemon) Աղկմէովնէ

(Ałkmēovnē) Ամազունեայք

(Amazuneak‘) / ամազուն(ի) ք (Amazun(i) k‘) / ամազուհիք (Amazuhik‘) / ամազոնացիք

(Amazonac‘ik‘)

Անիաս (Anias)

Αἰνέας

episode 153

Անոսացի

Κνώσσιος

episode 67

(Anosac‘i) 30

This seems to be textual corruption.

Michael the Syrian P‘ilon Tirakac‘i

cf. Աղկմենէ (ep. 43, 59, Appendix 1.7) cf. ամազոնք, ամազաւնք

(ep. 49)

20

Introduction

անտրիկեցի

(antrikec‘i) Անտրոգէ

(Antrogē)

Ասկղիպիադէս/ Ասկղիպիդէս

(Askłipiadēs/ Askłipidēs) Աստեղանտեայ

(Astełanteay)31 Ատրեայ

(Atreay) Արքիաթոս

(Ark‘iat‘os)

Ἀττικος

episode 67

P‘ilon Tirakac‘i

Ἀνδρογέος

episode 67

P‘ilon Tirakac‘i

Ἀσκλήπιος

episodes 100, 93

Michael the Syrian, Vardan Arewelc‘i

Ἀταλάντη

episode 96

Grigor Magistros

Ἀστραίου

episode 119

Euseb.

Ἐριχθόνιος

episode 108

Michael the Syrian

cf. ատտիկեցի (ep. 23, 67) Անդրոգէոս

(ep. 67) cf. Ասկղոպիոս, Ասկղիպիոս

(table A)

cf. Երեքթոնիոս (ep. 95), Երիքթոնիոս, Երիքթովնէոս

յԱւգունեալ

(yAwguneal)

Ἀϊδωνεύς

Բեղորոփոնտ(ոս) Βελλεροφό(Bełorop‘ont(os)) ντης / Բաղերեփոնտ (Bałerep‘ont) /

episode 53

P‘ilon Tirakac‘i

episode 39

Euseb., Philo, NonnusArm.

(ep. 108, 109)

Բևեռովփոնտէս

(Beweṙovp‘ontēs)

Բևդիա/Մադա

(Bewdia/Mada)

Բիլոն/Բիղոն/ Բիւղոն (Bilon/

Biłon/Biwłon)

31

Μήδεια

Πήλιον

episodes 31, TheonArm., 33 Geography

episode 25

David, Grigor Magistros, Karapet Sasnec‘i, Aṙak‘el Siwnec‘i

cf. Մեդեա, Մեդիա, Միդեա (ep. 31), Մեդէա, Միդէա (ep. 32), Մէդիա (ep. 33)

This is genitive case; the nominative would be Աստեղանտէ (Astełantē).

21

Names of Gods and Other Personages of Myths բիւթենացիք

(biwt‘enac‘ik‘)

Θηβαῖοι

episode 45

NonnusArm.

Բուսիրոս/ Բուրսիս (Busiros/

Βούσιρις

episode 52

Euseb., TheonArm.

Գադիրոն

Γάδειρα

episode 50

NonnusArm.

Bursis)

(Gadiron) Դեդեղ/Դեղեղ/ Դիդեղ (Dedeł/ Dełeł/Dideł)

Δαίδαλος

Դեղփոս (Dełp‘os)

Δῆλος

Դինա/Դանաովէ (Dina/Danaovē)

Δανάη

Դիոնէս (Dionēs)

Διόνυσος

թեբէացիք/ թեբեացիք/ թեբայեցիք/ թեբացիք (ep. 17,

23, 63, 69, 70, 81, 84, 85, 87), Թեբաս32 (81, 85), ի Թեբաս33 (69)

cf. Գադիրա (episode 50) episodes 117, Vardan Arewelc‘i, cf. Դեդաղոս/ 67, 121 Ełiša, Euseb. Դեդալայ/ Դէդաղոս (ep. 67, 80, 117, 127) episode 104 Euseb.

episode 40, Grigor Magistros, cf. Դանայէ/ Appendix 1.7 Yovh. Erznk., Դանաէ (ep. 40) Yovh. Cocorec‘i, Aṙak‘el Siwnec‘i episode 3 Euseb. cf. Դիոնիսոս/ Դիոնիւսոս

Դիոնէսիոս

(Dionēsios) Դիոնեսիոս

(Dionesios) Դիոնիսիոս

(Dionisios)

32 33

τὰς Θήβας. Ἐν Θήβαις.

Διόνυσος Διόνυσος Διόνυσος

episodes 60, Alex. Rom., 76, 78 Grigor Magistros, Alex. Rom. episodes 70, Alex. Rom. (bis), 75, 76 Grigor Magistros, Vardan Arewelc‘i episodes 71, Esayi Nč‘ec‘i, 75 Aṙak‘el, Euseb.

(ep. 70, 71, 73, 76, 111, Appendix 1.1.7)

22 Դրօացիք

(Drōac‘ik‘)

Introduction

Τρῶες (?)

episode 142

Nersēs Palianenc‘

(Egiptac‘ik‘) Եկիոս (Ekios)

Ἐπίγονοι (?) episode 90

Euseb.

Αἰγεύς

episode 33

Euseb.

Եղոս (Ełos) Ենտորոս

Ἴλος Ἕκτωρ

episode 129 episode 138

NonnusArm. Plato

Οἰδίπους

episode 83, 84

Alex. Rom., Plato

Εὔνομος Λοκρός

episode 84

Grigor Magistros

Εὔμολπος

episode 9

P‘ilon Tirakac‘i

Ἐφύρα

episode 27

P‘ira/Buria) Զինթոս (Zint‘os)

Euseb., Michael the Syrian

Ζήθος

episode 84

NonnusArm.

Ըստոս (Əstos) Թամիրոս

Ὄσσα Θάμυρις

episode 25 episode 45

Եգիպտացիք

(Entoros) Եւդիպուս/ Իդիպոս

(Ewdipos/Idipos) Եւնոմիոս Ալիկատրացի

(Ewnomios Alikatrac‘i) Եւսեպոս

(Ewsepos)

Եփրա/Փիրա/ Բուրիա (Ep‘ra/

(T‘amiros)

Karapet Sasnec‘i Michael the Syrian episode 120, NonnusArm., 122 Plato

Թևսոս/Թերևս

Θησεύς

Թերմադոն

Θερμώδων

episode 49

Alex. Rom.

Ἴλος

episode 97

Μενέλαος

episode 131

Euseb., Ełiša, Michael the Syrian Michael the Syrian

(T‘ewsos/ T‘erews)

(T‘ermadon) Իղիոս/Իշոս (Iłios/Išos) Իմենաղոս/ իՄենաղայ

(Imenałos/ Imenełay)

cf. Եգևս (cf. 108, 115) cf. Իլոս (ep. 97) cf. Եքտառոս/ Եքտոռոս/ Հեքտովր/Եկտովր (ep. 138, 140, 142)

cf. Զէթոս/Զեթոս (ep. 81) cf. Թամիրիս/ Թամիւրիս (ep. 10) cf. Թեսևս (ep. 46, 53, 67, 108, 115, 116, 118, 125, 126)

cf. Մենեղաոս (ep. 129, 133)

23

Names of Gods and Other Personages of Myths Իտիկէ (Itikē)

Ἀττική

episode 100 Michael the Syrian

Իւրեփս (Iwrep‘s) Լինգոս (Lingos)

Ὑριεύς Λυγκεύς

episode 17 episode 38

Լիոն (Lion)

Ἴλιον

episode 56

Կադմէս

Κάδμος

episode 63

David Zeyt‘unc‘i

Kαλυψώ

episode 150

TheonArm.

Κανδαύλης

Appendix 2

Chreia

(Kadmēs) Կալիփսէ

(Kalip‘sē) Կանտուղէս

(Kantułēs)

NonnusArm. Vardan Arewelc‘i, Mxit‘ar Ayrivanec‘i Mxit‘ar Ayrivanec‘i

(Karanos) Կարոս (Karos)

Κραναός

episode 107

Euseb.

Ἴκαρος

episode 117

Կեկրոպեանք

Κέρκωπες

episode 55

Michael the Syrian NonnusArm.

Κέκροψ

(Kekrowpos/ Kikrop‘s) Կերիոս (Kerios) Կերմոս (Kermos)

episode 100 NonnusArm., Michael the Syrian

Ἀστέριος Κρέων

episode 64 episode 32

Euseb. TheonArm.

Կիպրոս (Kipros) Կիւպեղէ

Κυπρίς Κυβέλη

episode 69 episode 5

Alex. Rom. Euseb.

Կարանոս

(Kekropeank‘) Կեկրովպոս34/ Կիկրոփս

(Kiwpełē)

cf. Ատտիկէ (ep. 13, 18, 23, 67, 100, 103, 107, 116, 134) cf. Ղինկևս/ Ղինգևս/Լինկևս (ep. 35, 38, 96) cf. Իլիոն (ep. 56, 97, 132, 134, 139, 142, Appendix 2) cf. Կադմոս (ep. 23, 63, 68–70, 77, 83, 101, 115, Appendix 6) cf. Կանդաւղէս/ Կանդաւլէս (Appendix 4) cf. Կրանաւոս (ep. 108) cf. Իկարոս (ep. 117)

cf. Կեկրովփս (ep. 100, 108, 115)

cf. Կրեոնտեայ/ Կրէովնեայ (ep. 45, 87)

34 The Greek genitive Κέκροπος was perceived as a nominative, from which the genitive Կեկրովպոսի was formed.

24 Կղաւկա (Kławla) Կովկէղայ

Introduction

episode 32 episode 121

TheonArm. Euseb.

Πολυνείκης (Kułēnikēs) Կրեսոս/ Ἀκρίσιος Կրիւսոս/ Կրիսպոս (Kresos/ Kriwsos/Krispos)

episode 88

Alex. Rom.

episode 40

Կրետայ (Kretay)

episode 84

Grigor Magistros, Yovh. Erznk., Yovhannēs Corcorec‘i, Aṙak‘el Siwnec‘i Alex. Rom. Կրեոնտեայ/

(Kovkełay)

Γλαύκη Κωκάλου

Կուղէնիկէս

Κρέοντος

cf. Կովկալս (ep. 121)

Կրէովնեայ Կրոնոս/Կրաւնոս

Κραναός

Կրոպեաւ

Κέκροπος

Michael the Syrian, Mxit‘ar Ayrivanec‘i Appendix 1.2 Eznik

ὕδρα

episode 47

Ὅμηρος

Appendix 3

(Kronos/Krawnos)

(Kropeaw) Հեդրաս (Hedras) Հերմէս (Hermēs)

episode 107

(ep. 45, 87)

Michael the Syrian Grigor Magistros cf. Հոմերոս (ep. 25, 95, 108, 115, 137, 139, 141, 142, 145, 149, 150, Appendix 2.1), Հոմերոն

Հռափիովտացի

(Hṙap‘iowtac‘i) Հռոմելոս

(Hṙomelos) Ղաւոմեդէս

(Ławomedēs) Ղետայ (Łetay) Ղիոն (Łion)

Εἰραφιώτης episode 70

Alex. Rom.

Ῥωμύλος

Appendix 2

Λαομέδων

episode 97

Movsēs Kałankatuac‘i Euseb.

Λήδα Ἴλιον

episode 94 Appendix 2

NonnusArm. Movsēs Kałankatuac‘i

(ep. 11, 15, 136, 137, Appendix 1.2, 2.1, 3)

Ղեդայ (ep. 94)

25

Names of Gods and Other Personages of Myths Ղոմպոս/ Ոլոմպիոս/ Ողոմպիոս

Ὄλυμπος

(Łompos/Olompios/ Ołompios)

Μενέλαος (Menełēos) Մենով (Menov) Μίνως Մէղպով (Mēłpov) μετὰ Εὐμόλπου Մենտէ Կողքիաց Μήδεια (Mentē Kołk‘iac‘) Κολχίς Մինոտոռոս Ἀμύντωρ (Minotoṙos) Մողոն (Mołon) Μολιόνη Մոսթոս/ Μενεσθεύς Մէնթիոս/ Մէնթոս (Most‘os/ Mēnt‘ios/Mēnt‘os) Յովղիդէ (Yovłidē) Αὐλίς Նինէս (Ninēs) Μίνως Մենեղէոս

Appendix 3

Grigor Magistros Ոլիմպոս (ep. 3)

episode 142

Euseb.

episode 67 episode 114

Ełiša Euseb.

episode 30

Euseb.

episode 102

Plato

episode 25 episode 116

NonnusArm. Michael the Syrian

episode 135 episode 117

NonnusArm. Michael the Syrian Euseb.

(Nusians) Ոսիա (Osia) Ոստոս (Ostos) Որփիս (Orp‘is)

Σουσιανούς

episode 142

Ὄσσα ᾮτος Ὀρφεύς

episode 25 episode 25 episode 84

Ուղկէս (Ułkēs) Ուգիգեան

Ἐτεόκλης Ὠγύγιος

episode 88 episode 88

Նուսիանս

(Ugigean)

Ունէոս (Unēos) Οἰνεύς Պալապոս/ Πέλοψ Պալամպոս/ Պելապոս (Palapos/

Palampos/Pelapos)

episode 59 episode 129

Մենեղաոս

(ep. 129, 133)

Karapet Sasnec‘i Aṙak‘el Siwnec‘i Ոտոս (ep. 25) Grigor Magistros cf. Որփևս/Որփիւս/ Որփէս (ep. 9, 80) Alex. Rom. Alex. Rom. cf. Ովգիգէս / Ովգեգիս / Ովգիգոս – Ὠγύγος (ep. 3, 13, 20, 35) NonnusArm. Michael the Syrian, Vardan Arewelc‘i

26

Introduction

Πέλοψ

episode 62

Michael the Syrian

(Pant‘ews) Պարէս/Պարէտ (Parēs/Parēt)

Πᾶν Πενθεύς

episode 152 episode 35

Greg. Naz. Euseb.

Πάρις

episode 137

Պաւղիքսենէս35

Πολυξένη

episode 143

Grigor Magistros, cf. Պարիս Yovhannēs (ep. 132, 137, 143, Corcorec‘i, Appendix 2.1) David Zeyt‘unc‘i NonnusArm.

Πέλοψ

episode 128

Πειρίθους

episode 126

Պալոմպիս

(Palompis)

Պայն (Payn) Պանթևս

(Pawłik‘senēs) Պեղղոպոս36 (Pełłopos) Պերինթոս

(Perint‘os)

Greg. Naz., NonnusArm. NonnusArm.

cf. Պեղոպս/ Պեղոփս/ Պեղղովպս/ Պեղղոպոս/ Պեղղովպոս/ Պէղոփս (ep. 35, 62, 128, 129) cf. Պան (ep. 152) cf. Պենթևս (ep. 77)

cf. Պերիթուս (ep. 53), Պերիթայ/ Պերիթեայ

Պէգասիոս

(Pēgasios)

Πήγασος

Պէլաս (Pēlas)

Πελίας

Պիպկոս (Pipkos)

Πεῖκος

Պիսիդոն

Ποσειδῶν

(Pisidon) Պիւռաս (Piwṙas)

Πύρρος

(gen. ep. 124) cf. Պէգասիս/ Պիգասոս/ Պեգասոս (ep. 39) episode 31 Grigor Magistros cf. զՊեղիա (acc.) / Պէլիաս/Պեղիայ (ep. 28, 31) Appendix 1.7 P‘ilon Tirakac‘i cf. Պիկոս (Appendix 1.7) ep. 103, Grigor Magistros, Պոսիդոն (table A) Appendix 1.2, Vardan Arewelc‘i, 1.5 Grigor Narekac‘i, Grigor Magistros episode 144 Euseb. Պիւռոս 143 episode 39

Alex. Rom.

35 This is the genitive form of the Greek name. 36 The Greek genitive Πέλοπος was considered a nominative, from which the genitive Պեղղոպոսի was formed.

27

Names of Gods and Other Personages of Myths Պղոտին (Płotin)

Πλούτων

Պոլիփիլէս

Πολυφείδης Appendix 2

(Polip‘ilēs) Պողիկէս

(Połikēs) Պողոպիդեանք

(Połopideank‘) Պոմպենէս

(Pompenēs) Պոնուպաւլիս

(Ponupolis)

Appendix 1.5 Aṙak‘el Siwnec‘i

Πολυνείκης

episode 85

Movsēs Kałankatuac‘i Addition in M437 Alex. Rom.

Πελοπίδης

episode 43

Euseb.

Ἱππομένης

episode 96

Grigor Magistros

Πελοπόννη- Appendix 2 σος

Ełiša

cf. Պղուտոն (ep. 18, 106, 126, Appendix 1.3.3, 1.5) cf. Պաւղիփիդէս (ep. 131)

cf. Պեղոպիդեանք (ep. 62) cf. Պեղոպոնէսոս / Պեղղովպոնի

(gen.)

Պեղոպոնեսոս / Պեղղովպոնիսոն

(acc.) / Պէղէպոնեսեայ (gen.) / Պէղոպոնէս / Պեղոպոնէս

պռիմիական

(Pṙimiakan) / պ(ի)ռիմէական (P(i)ṙimiakan) /

πριαμικός

Appendix 2

David, Aṙak‘el Siwnec‘i, Grigor Magistros

Προμηθεύς

episode 7, 21

Euseb., T‘ovma Arcruni, David, Movsēs Xorenac‘i, Grigor Magistros, Aṙak‘el Siwnec‘i, Michael the Syrian, Mxit‘ar Ayrivanec‘i, NonnusArm.

պռոմիական

(Pṙomiakan) / պռոմէական

(Pṙomēakan) Պրոմիթէս

(Promit‘ēs) / Պռիմիթևս

(Pṙimit‘ews) / Պրոմեթէոս

(Promet‘ēos) / Պռոմիդէս

(Pṙomidēos) / Պռոմեդէս

(ep. 34, 46, 129, 130, Appendix 2)

28

Introduction

(Pṙomedēs) / Պռիմիդեա

(Pṙimidea) / Պռիմիդաս

(Pṙimidas) / Պրամիթևս

(Pramit‘ews) / Պրովմիւթևս

(Provmiwt‘ews) / Պռոմիթոս

(Pṙomit‘os) (Ṙapit‘k‘) Սայիդ (Sayid)

Λαπίθαι

episode 124

Σιδών

episode 63

Սասիոյ (Sasioy) Սելովմացւոցն

Σάϊς Σεμέλη

Ռապիթք

(Selovmac‘woc‘)

P‘ilon Tirakac‘i

Michael the Syrian episode 100 NonnusArm. episode 75 Michael the Syrian

cf. Սեմեղէ/Սէմէղէ/ Սեմելէ/Սեմեղղէ/ Սեմեղի/Սեմելայ/ Սեմէղէ (ep. 70, 75) Grigor Magistros Ոսա (ep. 25)

Սեստոս (Sestos) Սիկոն (Sikon) Սուր (Sur)

Ὄσσα Σικυών Τύρος

episode 25 episode 34 episode 63

Սոփեստրոս

Σοφιστής

episode 21

ἑσπέριον

episode 49

Ταίναρον

episode 84

Movsēs Kałankatuac‘i Euseb.

Γύγης

episode 1

Greg. Naz.

ᾮτος Μενεσθεύς

episode 25 episode

(Sop‘estros) Սպարիովն

(Spariovn) Ստենարոն

(Stenaron) Ստիւգացի

(Stiwgac‘i) Ստոս (Stos) Տանասթէս

(Tanast‘es)

Լապիթք/ղապիթք (ep. 124) Սիդոն (ep. 63)

Euseb. Michael the Syrian Aṙak‘el Siwnec‘i

Տիւրոս (ep. 63) սոփեստէս/ սոփիստէս (ep. 47)

Գիւգեայ

(Appendix 4, a genitive form) Grigor Magistros Ոտոս (ep. 25) Movsēs Kałankatuac‘i Addition in M437

29

Names of Gods and Other Personages of Myths Տիտքոս (Titk‘os) Տիտոնիս

Τιτυός Τιθωνός

episode 14 episode 142

TheonArm. Michael the Syrian

(Tit‘onios) Տիւրիա (Tiwria)

Τροία

episode 19

TheonArm.

Տուգևս (Tugews) Տրիպտղոմ(է)ոս

Τυδεύς episode 89 Τριπτόλεμος episode 18

Alex. Rom. Euseb., NonnusArm.

Τροία

Greg. Naz.

(Titonis) / Տիթոլուն(իս) (Tit‘olun(is)) /

Տիտիւոս Տիթոնեայ (ep. 142,

a genitive form)

Տիթոնիոս

(Triptłom(ē)os) /

cf. Տրովայ (Appendix 2), Տրովադայ (ep. 11, 61, 129, 134, 136, 142, 143), տրոյական … Տրոյացի (ep. 137)

Տրիպտողոմէոս

(Triptołomēos)

Տրւայ (Trway)

Փերափտէ

(P‘erap‘tē) Փիլագրա … Պաղղանէ

Տրովայ

Φερεφάττη

episode 19

(Appendix 2) Karapet Sasnec‘i, Aṙak‘el Siwnec‘i Yovhannēs cf. Պասիփայէ / Corcorec‘i Պասիփայ (ep. 67) Grigor Magistros

Φλέγρα … Παλλήνη

episode 19

TheonArm.

episode 27 episode 35 episode 149

Euseb. Euseb. Greg. Naz.

episode 144

Euseb.

Փալտէս (P‘altēs) / Ἐφιάλτος Փալտոս (P‘altos) Փասիփա Πασιφάη

(P‘asip‘a)

episode 143

(P‘ilagra … Pałłanē) Փիրա (P‘altēs) Ἐφύρα Փորոն (P‘oron) Φορωνεύς Քարիդեայն Χάρυβδις (K‘arideayn) Քեր (K‘er) Μαχαιρεύς

episode 25 episode 67

30

Introduction

The table below supplements the previous one; the Greek names, arranged in alphabetical order, are followed by their equivalents in Armenian texts: Ἄδωνις – Ադոնիզ Ἀθηνᾶ – Աթեան Αἰγεύς – Եկիոս Ἀϊδωνεύς – յԱւգունեալ Αἰνέας – Անիաս ἀλκύων – ալկիմոն Ἀκλήμων – Աղկեմոն Ἀκρίσιος – Կրեսոս/Կրիւսոս/Կրիսպոս Ἀλκμήνη – Աղկմէովնէ Ἀμαζόνες – ամազունեայք, ամազունք/ամազունիք Ἀμύντωρ – Մինոտոռոս Ἀνδρογέος – Անտրոգէ Ἀσκλήπιος – Ասկղիպիադէս, Ասկղիպիդէս Ἀσσύριοι – աթուրացիք Ἀστέριος – Կերիոս Ἀστραίου – Ատրեայ Ἀταλάντη – Աստեղանտեայ Ἀτθίς – Ակտիա Ἀττικός – անտրիկեցի Ἀττική – Իտիկէ Αὐλίς – Յովղիդէ Βελλεροφόντης – Բեղորոփոնտ, Բաղերեփոնտ, Բևեռովփոնտէս Βούσιρις – Բուսիրոս, Բուրսիս Γάδειρα – Գադիրոն Γύγης – Ստիւգացի Γλαύκη – Կղաւկա Δαίδαλος – Դեդեղ, Դեղեղ Δανάη – Դինա Δελφίνιος – Ադելփիւնոս ἐν Δελφοῖς – յԱդիս Δῆλος – Դեղփոս Διόνυσος – Դիոնէս, Դիոնեսիոս, Դիոնէսիոս, Դիոնիսիոս Εἰραφιώτης – հռափիովտացի Ἕκτωρ – Ենտորոս Ἐπίγονοι – Եգիպտացիք Ἐριχθόνιος – Արքիաթոս ἑσπέριον – Սպարիովն

Names of Gods and Other Personages of Myths

Ἐτεόκλης – Ուղկէս Εὔμολπος – Եւսեպոս μετὰ Εὐμόλπου – Մէղպով Εὔνομος Λοκρός – Եւնոմիոս Ալիկատրացի Ἐφιάλτος – Փալտէս/Փալտոս Ἐφύρα – Եփրա/Բուրիա, Փիրա Ζήθος – Զինթոս Θάμυρις – Թամիրոս Θηβαῖοι – բիւթենացիք Θησεύς – թերևս, Թևսոս Θερμώδων – Թերմադոն Ἴκαρος – Կարոս Ἴλιον – Ալիաւն/Ալիուն, Լիոն, Ղիոն Ἴλος – Եղոս, Իղիոս/Իշոս Ἱππομένης – Պոմպենէս Κάδμος – Կադմէս Καλυψώ – Կալիփսէ Κανδαύλης – Կանտուղէս Κέκροπος – առ Կրոպեաւ Κέκροψ – Կեկրովպոս, Կիկրոփս Κέρκωπες – Կեկրոպեանք Κνώσσιος – անոսացի Κραναός – Կարանոս, Կրոնոս/Կրաւնոս Κρέων – Կերմոս Κρέοντος – Կրետայ Κυβέλη – Կիւպեղէ Κυπρίς – Կիպրոս Κωκάλου – Կովկէղայ Λαομέδων – Ղաւոմեդէս Λαπίθαι – ռապիթք Λήδα – Ղետայ Λυγκεύς – Լինգոս Μαχαιρεύς – Քեր Μήδεια – Բևդիա Μήδεια Κολχίς – Մենտէ Կողքիաց Μενέλαος – Իմենաղոս/ի Մենաղայ, Մենեղէոս Μενεσθεύς – Մոսթոս/Մէնթիոս/Մէնթոս, Տանասթէս Μίνως – Նինէս, Մենով Μολιόνη – Մողոն Οἰδίπους – Եւդիպուս/Իդիպոս

31

32

Introduction

Οἰνεύς – Ունէոս Ὄλυμπος – Ղոմպոս/Ոլոմպիոս/Ողոմպիոս Ὅμηρος – Հերմէս Ὄσσα – Սեստոս, Ոսիա, Ոստոս, Ովս Ὀρφεύς – Որփիս Πᾶν – Պան Πάρις – Պարէս/Պարէտ Πασιφάη – Փասիփա Πολυφείδης – Պոլիփիլէս Πολυξένη – Պաւղիքսենէս Πήγασος – Պէգասիոս Πελίας – Պէլաս Πέλοψ – Պալապոս/Պալամպոս/Պելապոս/Պալոմպիս/Պեղղոպոս Πελοπίδης – Պողոպիդեանք Πελοπόννησος – Պոնուպաւլիս Πενθεύς – Պանթևս Πεῖκος – Պիպկոս Πειρίθους – Պերինթոս Πήλιον – Բիլոն/Բիղոն/Բիւղոն Πύρρος – Պիւռաս Πολυνείκης – Կուղինիկէս, Պողիկէս Ποσειδῶν – Պիսիդոն πριαμικός – պռիմիական/պիռիմէական/պռիմէական/պռոմիական/ պռոմէական Προμηθεύς – Պրոմիթէս/Պռիմիթևս/Պրոմեթէոս/Պռոմիդէս/Պռոմեդէս/ Պռիմիդեա/Պռիմիդաս, Պրամիթևս/Պրովմիւթևս/Պռոմիթոս Ῥωμύλος – Հռոմելոս Σάϊς – Սասիոյ Σεμέλη – Սելովմացւոցն Σιδών – Սայիդ Σικυών – Սիկոն Σουσιανούς – նուսիանս (accusative plural) σοφιστής – սոփեստրոս Ταίναρον – Ստենարոն Τιθωνός – Տիտոնիս/Տիթոլուն/Տիթոլունիս/Տիթոնիոս Τιτυός – Տիտքոս Τριπτόλεμος – Տրիպտղոմէոս/Տրիպտողոմոս/Տրիպտողոմէոս Τρῶες – Դրօացիք Τροία – Տիւրիա, Տրւայ

Names of Gods and Other Personages of Myths

33

Τυδεύς – Տուգևս Τύρος – Սուր ὕδρα – Հեդրաս Ὑριεύς – Իւրեփս Φερεφάττη – Փերափտէ Φλέγρα … Παλλήνη – Փիլագրա … Պաղղանէ Φορωνεύς – Փորոն Χάρυβδις – Քարիդեայն Ὠγύγιος – Ուգիգեան ᾮτος – Ոստոս, Ստոս Names are corrupted for various reasons: as a result of phonetic changes in Greek, e.g., an itacistic pronunciation of vowels and diphthongs, etc.; of erroneous interpretations of grammatical forms; and of a simple confusion of letters in the course of copying unfamiliar words.37 It is difficult to point to any regularity. A few points may be noted: 1. In some cases the Greek endings of names are confused,38 e.g.: 1.1 “-os” instead of “-es”: Իռակղոս (Heracles), սոփեստրոս (sophistes), Փալտոս (Ephialtes); 1.2 “-es” instead of “-os”: Կադմէս (Cadmos); 1.3 “-ios” instead of “-os”: Դիոնեսիոս/Դիոնիսիոս (Dionysos), Ոլոմպ­ իոս/Ողոմպիոս (Olympos), Եւնոմիոս (Eumolpos), Պէգասիոս (Pegasus); 1.4 “-os” instead of “-ios”: Ովգիգոս (Ogygios); 1.5 “-as” instead of “-os”: Պիւռաս (Pyros); 1.6 the ending “-eus” is replaced by -ոս, -իս, -էս, էոս, -աս, or merely omitted: Թևսոս (Theseus), Լինգոս (Lynceus), Որփիս (Orpheus), Պրոմիթէս / Պրոմեթէոս / Պռոմիդէս / Պռոմեդէս / Պռիմիդեա / Պռիմիդաս/Պռոմիթոս (Prometheus), Ունէոս (Oeneus), Տանա­ սթէս (Menestheus), Փորոն (Phoroneus); 1.7 other endings are omitted: Դեդեղ/Դեղեղ (Daedalos), Դիոնէս (Dionysus), Անտրոգէ (Androgeos), Բեղորոփոնտ/Բաղերեփոնտ (Belerophontes).

37 38

In the text of Michael the Syrian, the factor of Syriac mediation should also be born in mind. The names cited also contain other corruptions which are not indicated.

34

Introduction

2.

Transliterated Greek genitive forms figure as nominative: 2.1 “s” is added to the female ending “-e,” and a as result, some names have the ending “-es” (like in “Heracles”): Դանաէս, Պաւղիքսենէս, Ափրոդիտէս; 2.2 the genitive ending “-os” of Greek names of the third declension is perceived as the nominative ending “-os” of the second declension: Ենտորոս (Hector), Կեկրովպոս (Cecrops), Պեղղոպոս (Pelops), etc. Cases like Դեղեղ (instead of Դեդաղ?), Իշոս (instead of Իլոս), Նուսիանս (instead of Սուսիանս) Ստոս (instead of Ոտոս) result from a mere confusion due to graphically similar Armenian characters.

3.

3.6 Editorial Principles Names are transliterated from Armenian using the REArm transliteration rules. “(Gr….)” in the translation of parallel Armenian-Greek passages indicates the minor differences of the Greek text from the Armenian version. Square brackets contain passages added to the translation for clarifying the meaning.

Texts 1

The Hundred-handed, Titans, Giants, Cerberus, Chimera and Gorgos

A number of myths tell about hundred-armed and fifty-headed gigantic Briareus, Gyes and Cottus born from Uranus and Gea (Hes. Theog. 147–153, Apollod. 1.1.1 [1.1]), Titans (Hes. Theog. 207–210, Apollod. 1.1.3 [1.2]), Giants (Hes. Theog. 185–186, Apollod. 1.6.1 [1.34]), Cerberus born from Tiphonus and Echidna (Hes. Theog. 310–312), Hydra (Hes. Theog. 313–315), Chimera (Hes. Theog. 319–322, Hom. Il. 16.328–329, Apollod. 2.3.1 [2.31]) and Gorgos born from Phorcys and Ceto (these were children of Gea and Pontus) (Hes. Theog. 274– 278, Apollod. 1.2.6 [1.10]). Greg. Naz.Arm. 4.115 [pp. 140–141] = PG 35.653.4–30: Բարւոք երգել զԵսիոդայ զԱստուածածնութիւնն նոցա եւ որ անդ են զպատերազմունսն եւ զփախուստսն, զՏիտանսն, զՀսկայսն, հանդերձ ահաւոր անուամբքն եւ իրաւքն` զԲրիարէովս, Ստիւգացի, զՀռչակեալ, զվիշապոտունսն նոցա, զշանթազգեստ աստուածսն եւ որք ի նոցանէ ի վերայ առաքեալք էին նետք միանգամայն եւ գերեզ­ մանք հանդիպեցելոցն, զդառինսն նոցա զծնունդսն եւ զյառաջարկութիւնս` Հիւդրէ, Քիմեռռէ, Կերբե­ րոսք, Գորգոնեսք,1 պատուասիրութիւնն ամենայն չարի:

Καλὸν προσᾴδεσθαι τὴν Ἡσιόδου Θεογονίαν αὐτοῖς καὶ τοὺς ἐκεῖ πολέμους καὶ κλόνους, τοὺς Τιτᾶνας, τοὺς Γίγαντας, μετὰ τῶν φοβερῶν ὀνομάτων τε καὶ πραγμάτων; Κότος, Βριάρεως, Γύγης, Ἐγκέλαδος, οἱ δρακοντόποδες ὑμῶν, οἱ κεραυνοφόροι θεοὶ, αἱ τούτοις ἐπαφιέμεναι νῆσοι, βέλη τε ὁμοῦ καὶ τάφοι τοῖς ἀπαντήσασιˑ τὰ πικρὰ τούτων γεννήματα καὶ προβλήματα, Ὕδραι, Χίμαιραι, Κέρβεροι, Γοργόνες, φιλοτιμία παντὸς κακοῦ.

It is a good thing to sing for them the Theogony of Hesiod and of their wars and escapes (Gr. confusions), [to sing of] their Titans and Giants, with their terrible names and doings: (Gr. + Cotus), Briareus, Stygian (Gr. Gyges), Famous (Gr. Encelados), their (Gr. your) serpent-footed, lightningwearing gods (Gr. + the islands), arrows and tombs thrown at once at those who encountered them; their bitter births and offspring: Hydra, Chimera (Gr. Hydrae, Chimerae), Cerberi, Gorgos – ambition in everything bad.

1 This form is a transliteration of the Greek nom. pl. Γοργόνες plus the Armenian nom. pl. ending ք. © Gohar Muradyan, 2022 | doi:10.1163/9789004524361_003

36

The Castration of Uranus and the Birth of Aphrodite

Plat. Leg.Arm. 234 = Plat. Leg. 795.c.5–7: Բայց զԳերիոնէի եթէ ոք զբնութիւնն ունելով, և կամ զԲրիառէի բնաւորեալ իցէ` հարիւր ձեռօքն հարիւր նետք ոստուցանել հնարաւոր գոլով:

2

Γηρυόνου δέ γε εἴ τις φύσιν ἔχων ἢ καὶ τὴν Βριάρεω φύοιτο, ταῖς ἑκατὸν χερσὶν ἑκατὸν δεῖ βέλη ῥίπτειν δυνατὸν εἶναι.

Indeed, if one had the nature of a Geryon or a Briareus, to be able to throw a hundred arrows with a hundred hands (Gr. + he ought).

The Castration of Uranus and the Birth of Aphrodite

Uranus hid his gigantic horrible children in the depths of the earth, and Gea, upset about this, gave her son Cronus a sharp sickle with which he cut off his father’s testicles and threw them into the sea. The water around them foamed, and Aphrodite was born from that foam, near the shores of Cyprus (Hes. Theog. 154–200, Apollod. 1.1.4 [1.3]). Philo, Prov. 73: Երկնի Զրուան որդի է, ուստի զբարի ծննդականսն` բարի շնորհ հատուցման փոխանակ ծննդեանն հատուցանելով հօրն:

[Citation from Hesiod]: Zruan2 is the son of the Sky, so he thanked his father, paying for his birth by [cutting] his good testicles.

Greg. Naz.Arm. Mss M2600, 12r, M946, 6r = PG 36.337.35–36 (or. 39 On the Holy Lights): Եւ ոչ Ափրոդիտեայ պոռնկական խոր­հուրդքն գարշելւոյն, որպէս նոքին իսկ ասեն, և եղելոյ և պատուեցելոյն:

2 The equivalent of Cronus.

Οὐδὲ Ἀφροδίτης πορνικὰ μυστήρια, τῆς αἰσχρῶς ὡς αὐτοὶ λέγουσι, καὶ γεννωμένης καὶ τιμωμένης.

Nor the whorish mysteries of Aphrodite, who, as they themselves say, was born and honoured as someone abominable.

The Castration of Uranus and the Birth of Aphrodite

37

NonnusArm. 1.5 [p. 7] = Nonnus 39.5.1–10: Ասի թէ յերկաւորեացն երկնի Ափրոդիտէս ընկալաւ զլինելութիւնն, զի Կրոնոս, ասէ, որդի էր երկնի, առեալ գերանդի` եհատ զերկաւորիսն հաւր իւրոյ և ընկեց ի ծով, և յայնմանէ հաւաքեալ փրփուր` բացածնեալ լինի Ափրոդիտէս, ուստի և զանունն ընկալաւ, որ է փրփրածին, իբրու թէ ի փրփրոյ և ի յածմանէ ծնեալ:

Վասն որոյ և ասաց «գարշաբար ծնելոյն իսկ և պատուեցելոյն», զի և պատիւքն նորա և տաւնքն ի ձեռն գարշագործութեան և հեշտախտութեան և պոռնկութեան կատարեալ լինէին, և նոյն ինքն Ափրո­ դիտէս3 պոռնկութեան է վերատեսուչ:

It is said that Aphrodite got her birth from the testicles of the Sky, for [Gregory] says that Cronus, [who] was the son of the Sky, taking a sickle, cut off the testicles of his father and threw them into the sea. And this foam having gathered (Gr. the testicles being thrown and collecting foam), and Aphrodite was born (Gr. gave birth to Aphrodite), and hence she received her name, which is “foamborn,” as if born from foam and from wandering (Gr. dipping). That is why he said “of διὸ εἶπεν “αἰσχρῶς γενthe one basely-born and νωμένης καὶ τιμωμένης”. ὁμοίως γὰρ καὶ αἱ τιμαὶ αἱ honoured,” since her worship and feasts were περὶ αὐτὴν καὶ αἱ ἑορperformed through base ταὶ δι’ αἰσχρουργίας καὶ deeds, lustfulness and ἡδυπαθείας καὶ πορνείας fornication, and Aphrodite ἐτελοῦντο, ὡς καὶ τῆς πορνείας αὐτῆς ἐφόρου τῆς herself is the one in charge of fornication. Ἀφροδίτῆς.

λέγεται γὰρ ὅτι ἐκ τῶν αἰδοίων τοῦ Οὐρανοῦ ἔσχε τὴν γέννησιν ἡ Ἀφροδίτη. ὁ γὰρ Κρόνος, φησίν, ὁ υἱὸς τοῦ Οὐρανοῦ, λαβὼν τὸ δρέπανον ἀπέκοψε τοῦ πατρὸς τὰ αἰδοῖα καὶ ἔρριψε εἰς τὴν θάλασσαν. καὶ ταῦτα τὰ αἰδοῖα πεσόντα καὶ ἀφρὸν συνάξαντα ἀπεκύησαν τὴν Ἀφροδίτην, διὸ καὶ Ἀφροδίτη καλεῖται, ὡς ἐκ τοῦ ἀφροῦ καὶ τῆς καταδύσεως γενομένη.

3 This form is a transliteration of the Greek gen. sing. Ἀφροδίτῆς. It has affected the two other cases above (and the two cases in the passage below), where the corresponding Greek name is in other cases.

38

The Castration of Uranus and the Birth of Aphrodite

Greg. Naz.Arm. 4.121.3–5 [p. 150] = PG 35.660.44–46: Ո՞րպէս ոչ հաւանեցուցանէ Կրոնոս զԵրկնի ի բաց հա­ տանելով զերկուորեակսն, զի անծնունդ իցէ յաստուածոց, եւ տայցէ ալեաց կատարել աստուած փրփրածնեալ:

Πῶς δὲ οὐ πείσει Κρόνος Οὐρανὸν ἐκτεμὼν, ἵν᾽ ἄγονος ἦ θεῶν, καὶ δῷ κύμασιν ἀποτελέσαι θεὸν, ἀφροῦ γέννημα;

How Cronus will not persuade, having cut off the testicles of (Gr. castrated) the Sky, so that he may not be god-bearing, and cause the waves to produce a foam-born goddess?

NonnusArm. 3.81 [p. 62] = Nonnus 4.88.1–5: Երկին հայր լինէր Կռովնոսի, և Կրովնի ոչ կամեցեալ լինել նմա այլում որդւոյ, առեալ գերանդի` ի բաց հատանէ զպատկառանս հաւրն և ընկենու ի ծով: Եւ փրփրոյ ելոյ շուրջ զնովաւ` ծնանի Ափրոդիտէս ի փրփրոյ անտի: Ուստի և անուանեցաւ Ափրոդիտէս, որ է փրփրածին:

Οὐρανὸς γίνεται Κρόνου πατήρ. ὁ Κρόνος οὖν μὴ βουλόμενος γενέσθαι αὐτῷ ἕτερον παῖδα, λαβὼν δρέπανον ἐκτέμνει τὰ αἰδοῖα τοῦ πατρός, καὶ ῥίπτει τὰ αἰδοῖα εἰς τὴν θάλασσαν. Καὶ ἀφροῦ γενομένου ἐγεννήθη ἡ Ἀφροδίτη ἐκ τοῦ ἀφροῦˑ ἔνθεν καὶ Ἀφροδίτη ὠνομάσθη ὡς ἐκ τοῦ ἀφροῦ.

The Sky was the father of Cronus. Cronus, then, not wanting him to have another child, took a sickle and cut his father’s genitals and threw (Gr. + the genitals) into the sea. Foam having gathered around it (Gr. om. around it), Aphrodite is (Gr. was) born from the foam. Hence she was called Aphrodite, which is foamborn (Gr. “as if from the foam”).4

Grigor Magistros 47 (ԽԹ- 49).4 [p. 325]: … իբրու զԱփռոդիտէս,5 որ ի փրփրոյ եւ յարենէ ծնեալ:

… like Aphrodite, who is born from foam and blood.

4 In the Greek text Aphrodite’s name is interpreted as etymologically connected with ἀφρός “foam.” This connection was impossible to reflect in the Armenian version. 5 This form manifests the influence of the first passage of pseudo-Nonnus in this episode.

39

Cyclopes

3

Cyclopes

Uranus and Gea gave birth to the Cyclopes, who each had one round eye in the middle of the forehead: Brontes, Steropes and Arges. They gave Zeus thunderbolts and thunder (Hes. Theog. 140–146, Apollod. 1.1.2 [1.1], 1.2.1 [1.7]). Euseb. Chron. I [p. 39]: Բէղոս էր ասէ ասորեստանեաց թագաւոր. և առ նովաւ կիկղո­ պայքն` փայլատակունս և շանթս հրացանս Արամազդայ մարտուցելոյ ընդ տիտանացիսն նպաստ ի կռիւ լինէին: Եւ թագա­ ւորք տիտանացւոց ճանաչէին ի ժամանակին, յորոց մի էր Ովգիգոս արքայ:

[The historian Castor] tells that Belus was the king of the Assyrians, and in his days the Cyclopes supplied Aramazd who fought against the Titans with thunderbolts and fiery lightnings. At that time the kings of the Titans were known, one of whom is king Ogygus.

Greg. Naz.Arm. 4.108.6–7 [p. 130] = PG 35.644.26–27: Յորո՞ց քեզ զէնքդ, քաջդ: Ո՞չ ի Կիւկղոպացւոցն, յորոց դարբնելն:

παρὰ τίνων σοι τὰ ὅπλα, ὦ γενναιότατε; Οὐ τῶν Κυκλώπων, ἐξ ὧν τὸ χαλκεύειν;

… from whom are your weapons, o you, noble one? Are they not from the Cyclopes, from whom metalworking comes?

NonnusArm. 3.58 [p. 49] = Nonnus 4.65.4–10: Ի Սիկղիա կղզւոջ առ լեռնակողմամբքն լինել ասին կիկղովպեանքն` հովուական կենցաղով կեալ ճահաւորեալք, և մանաւանդ` բռնութեամբ: Եւ ասին մար­ դակերք գոլ սոքա, որք և զընկերսն Ոդիւսեայ կերան: Այլ երեք ասացեալ լինին ի սոցունց արտունանկեալքն`

Ἐν τῇ Σικελίᾳ τῇ νήσῳ περὶ τὰ ὀρεινὰ αὐτῆς λέγονται γενέσθαι οἱ Κύκλωπες, ποιμενικὸν μὲν βίον ἐπιτηδεύοντες, ζῶντες δὲ βιαιότερον. Λέγονται δὲ οὗτοι ἀνθρωποφάγοι εἶναι καὶ κατεδηδοκέναι τοὺς τοῦ Ὀδυσσέως ἐταίρους. τρεῖς δὲ αὐτῶν λέγονται οἱ ἐξοχώτατοι, Βρόντης,

In the island of Sicily, in its mountainous parts, they say, there are Cyclopes used to live shepherd’s life, especially violently. And they are said to be maneaters who ate Odysseus’ companions. Three of them are said to be distinguished by the art

40

Children of Uranus and Gea

դարբինք արուեստիւ, որք ի ձեռն իւրեանց արուեստին զորոտումն և զփայլատակումն Արամազդայ կազմեցին: Եւ ասին արտունանկեալք սոքա` Բռովնտէս, Ստերովպէս, Արգէս: Եւ կիկղովպեանք ան­ ուանէինն, որպէս Եսիով­ դոս ասէ, զի մի ակն ունէին բոլորեալ, և որպէս այլք` զի ի բոլոր կղզւոջ բնակէին:

4

Στερόπης, Ἄργης. λέγονται δὲ οὗτοι αὐτοὶ καὶ ἐξοχώτατοι χαλκεῖς τὴν τέχνην, οἵτινες διὰ τῆς οἱκείας τέχνης τὴν βροντὴν καὶ τὴν ἀστραπὴν τῷ Διὶ κατεσκεύασανˑ

of smithing, who by means of their art made thunder and lightning for Aramazd (Gr. Zeus). And those distinguished among them are Brontes, Steropes, Arges.6

Κύκλωπες δὲ ἐλέγοντο, ὡς μὲν Ἡσίοδος, ὅτι ἕνα εἶχον κυκλοτερῆ ὀφθαλμὸν ἐν τῇ ὄψει, ὡς δὲ Τηλέφατος, ὅτι κυκλοτερῆ τινα νῆσον ὤκουν.

And they were called Cyclopes, as Hesiod says, since they had one round eye (Gr. + on the face), and as others (Gr. Telephatus) [say], since they lived on a round island.

Children of Uranus and Gea

Among others, Uranus and Gea gave birth to Oceanus and Tethys (Hes. Theog. 132–136, Apollod. 1.1.3 [1.2]) and to Cronus and Rhea (Hes. Theog. 135, 137–138, Apollod. 1.1.3 [1.2]). Pontus and Gea gave birth to Phorcys (Hes. Theog. 136, 237– 238, Apollod. 1.2.6 [1.10]), Cronus and Rhea gave birth to Zeus, Hera, and others (Hes. Theog. 453–457, Apollod. 1.1.5–6 [1.4–5]). Plat. Tim.Arm. 106 = Plat. Tim. 40.e.3–41.a.3: Երկրի և Երկնի մանկունք` Ովկիանոս և Տեթիւս եղեն. և սոցա Փոռկիւս և Կռոնոս և Ռէա, և որչափ յետ սո­ցունց: Իսկ ի Կռոնոսէ և ի Ռէայէ` Արամազդ և Հեռա, և ամենեքին զոր գիտեմք ասացեալ եղբարքն սոցունց և տակաւին սոցա այլ ծնունդք:

Γῆς τε καὶ Οὐρανοῦ παῖδες Ὠκεανός τε καὶ Τηθὺς ἐγενέσθην, τούτων δὲ Φόρκυς Κρόνος τε καὶ Ῥέα καὶ ὅσοι μετὰ τούτων, ἐκ δὲ Κρόνου καὶ Ῥέας Ζεὺς Ἥρα τε καὶ πάντες ὅσους ἴσμεν ἀδελφοὺς λεγομένους αὐτῶν, ἔτι τε τούτων ἄλλους ἐκγόνους.

The children of the Earth (Gr. Gea) and the Sky (Gr. Uranus) were Oceanus and Tethys; and of these, Phorcys, Cronus, Rhea, and all that are after (Gr. with) them; and of Cronus and Rhea, Zeus and Hera and all those who are, as we know, called their brethren; and of these again, other descendants.

6 In the Greek original the last two sentences (“Three of them … Arges”) are in reverse order.

41

The Birth of Zeus

5

The Birth of Zeus

Cronus was devouring his children born of Rhea, and when Zeus was born, Rhea deceived Cronus, giving him a stone instead of a child, which he swallowed. Rhea gave birth to Zeus on the island of Crete. Zeus cunningly forced his father to vomit up his sisters and brothers (Hes. Theog. 459–500, Apollod. 1.1.5–1.2.1 [1.4–6]), then with the help of Poseidon and Pluto he fought against Cronus and the Titans, defeated them and threw them into Tartarus (Hes. Theog. 629– 718, Apollod. 1.2.1 [1.7]). Euseb. Chron. II [p. 36]: Ի Կրետէ թագաւորեաց նախ Կրէս անդստին յաշխարհէն, յորմէ Կրետէ անուանեցաւ: Զորմէ ասեն լինել մի ի կուրետայց, որք զԴիոս թաքուցին և սնուցին: Սոքա շինեցին քաղաք ի Կրետէ և զտաճարն Կիւպեղեայ մօր Արամազդայ:

Cres from that country first reigned in Crete, after whom it was called Crete. He is said to be one of the Curetes, who concealed Zeus and brought him up. On Crete they built a city and the temple of Cybele, the mother of Zeus.

Cf. Sync. 145.19–23: ἐβασίλευσε Κρήτης Κρὴς αὐτόχθων, ὃν ἕνα λέγουσι τῶν Κουρήτων, παρ’ οἷς ὁ παρ’ Ἕλλησι λεγόμενος ψευδώνυμος θεὸς Ζεὺς κρυφθεὶς ἀνετράφη, καὶ Κρήτης ἐτυράννησεν. ἐξ αὐτοῦ τοῦ Κρητὸς ἡ νῆσος ὠνομάσθη Κρήτη. τοὺς αὐτούς φασι Κούρητας κτίσαι πόλιν Κνωσὸν ἐν Κρήτῃ καὶ ἱερὸν Κυβέλης μητρός.

Earth-born Cres reigned in Crete. They call him one of the Curetes, by whom, Zeus (falsely called god by the pagans), having been concealed, was brought up and reigned over Crete. After this Cres, the island was called Crete. They say that the same Curetes built the city of Cnossos in Crete and the temple of mother Cybele.

Philo, Prov. 73: (Եսիոդոս) Երկնի Զրուան որդի է, ուստի զբարի ծննդականսն, բարի շնորհ հատուցման

[Citation from Hesiod]:7 Zruan8 is the son of the Sky, so he thanked his

7 No such passage can be found among the extant writings and fragments of Hesiod. 8 The equivalent of Cronus.

42

The Birth of Zeus

փոխանակ ծննդեանն հատուցանելով հաւրն: Իսկ Արամազդ ի Զրուանայ ի բաց հանեալ զթագաւորութիւնն, ի Տարտարոսս էարկ զնա:

father, paying for his birth by [cutting] his good testicles. Then Aramazd (Zeus) took away the reign from Zruan and cast him into Tartarus.

Greg. Naz.Arm. Mss M2600, 11v, M946, 5r = PG 36.337.14–19 (or. 39 On the Holy Lights): Ոչ Արամազդա այսոքիկ ծնունդք և գողութիւնք կրէտացւոց բռնաւորի, թէպէտ և հեթանոսացն չթուի հաճոյ, և ոչ կուրետացն հնչմունք և կայթմունք և կաքաւք զինուք, զաստուծոյ լալոյ ձայն թագուցանելով, զի յորդիատեաց հաւրէն զանխլասցի, քանզի դժնդակ էր, իբրև զմանուկն լալով, և իբրև զքար կլեալ:

Οὐ Διὸς ταῦτα γοναὶ καὶ κλοπαὶ, τοῦ Κρητῶν δὲ τυράννου κἂν Ἕλληνες ἀπαρέσκωνται, οὐδὲ Κουρήτων ἦχοι, καὶ κρότοι, καὶ ὀρχήσεις ἔνοπλοι, θεοῦ κλαίοντος ἠχὴν συγκαλύπτουσαι, ἵνα πατέρα λάθῃ μισότεκνον. δεινὸν γὰρ ἦν ὡς παιδίον κλαυθμυρίζεσθαι, τὸν ὡς λίθον καταποθέντα.

[We are not concerned] in these mysteries with the birth of Aramazd (Gr. Zeus) and the thefts of the Cretan tyrant – though this may not please the pagans – nor with the Curetes’ sounds and noise and the armed dances, which were hiding the voice of the weeping god, so that he might escape from his father who hated children. For indeed it would be terrible (Gr. strange) that he who was swallowed as a stone should be made to weep as a child.

NonnusArm. 1.1 [pp. 3–4] = Nonnus 39.1.1–21:9 ԶԱրամազդ աստուա­ ծաբանքն հեղղենացւոց ի Կրովնոսէ ասեն ծնեալ, և ծնանելով կեցեալ այսպէս` Կրովնոս ընդ Հռէի ամուսնացեալ և նորին եղեալ բնակակից, զմանկունսն

Τὸν Δία οἱ θεολόγοι τῶν Ἑλλήνων ἐκ Κρόνου λέγουσι γεννηθῆναι, καὶ γεννηθέντα περισωθῆναι τοιῶσδε. ὁ Κρόνος τῇ Ῥέᾳ γενόμενος σύνοικος, ἅπερ

The theologians of the Greeks say that Aramazd (Gr. Zeus) was born of Cronus, and, once born, was saved in the following way. Cronus, who was

9 The Armenian version of Gregory of Nazianzus’s sermon “On the Revelation of the Lord” (or. 39), on which pseudo-Nonnus wrote this commentary, has not been published, see Introduction, note 7.

43

The Birth of Zeus զորս ծնանէր, առեալ սա` կլանէր, և այսպէս բազում անգամ այսմ իրի լինելով` անզաւակ մնացեալ լինէր Հռէ:

Rhea’s husband and was cohabiting with her, took and swallowed all the children she bore (Gr. + him). Since this happened many times in this way, Rhea remained childless. Արդ` յորժամ զԱրամազդ ὅτε οὖν ἐγέννησε τὸν Δία, So when she gave birth to Aramazd (Zeus), fearing ծնաւ, երկուցեալ, թէ գուցէ φοβουμένη μήπως καὶ τὸ that this one (Gr. baby) և զայս կլանիցէ և կորուսցէ, βρέφος τοῦτο καταποtoo would be swallowed վէմ պատեալ ի խանձարուրս, θὲν ἀπόληται, λίθον μὲν σπαργανώσασα δέδωκε τῷ and perish, she swaddled իբր թէ տղայ, ետ ցԿրոնոս զի կլանիցէ, և զԱրամազդ Κρόνῳ ὡς βρέφος καταπι- a stone and gave it to Cronus to swallow as if it արտադրեալ` պահեաց ի εῖν, τὸν δὲ Δία ὑπεξέθετο were a baby, and havἐν τῇ Κρήτῃ. Կրետէ ing exposed10 Aramazd (Zeus), she kept him on Crete. καὶ παρέστησε τῷ βρέφει She appointed the և կարգեաց առ տղային զկորիւբանտսն և զկուրետսն` τοὺς Κορύβαντας καὶ τοὺς Corybants and the Curetes12 to the child, to Κουρῆτας ὀρχεῖσθαι καὶ կաքաւել և զինուք թնդիւնս dance and clang (Gr. + κροτεῖν καὶ κτυπεῖν τὰ առնել, զի լինիցին հնչմունք այսպիսիք հնարաւորք, մինչ ὅπλα αὐτῶν, καὶ γίνεσθαί their) weapons, so that such noise might make it և գողանալ և մոլորեցուցանել τινα ἦχον τὸν δυνάμενον possible to conceal and զձայն լալոյ մանկանն, զի մի ὑποκλέπτειν καὶ παραգիտասցէ Կրոնոս զթաքուստ κρούειν τὸν ἐξ τοῦ κλαυθ- confuse the sound of the child’s crying, so that մանկանն և11 առեալ կլանիցէ μοῦ τοῦ παιδίου ἦχον, Cronus would not learn ἵνα μὴ μαθὼν ὁ Κρόνος զնա … the hiding place of the ποῦ κέκρυπται λαβὼν child (Gr. om.) and would καταπίῃ … not take and swallow him … 10 11 12

ἔτικτεν αὐτῷ παιδία, λαμβάνων κατέπινεν. καὶ οὕτως ἐπὶ πολλῶν τούτου γινομένου, ἄτεκνος ἔμενεν ἡ Ῥέα.

The Armenian combines here the literal rendering (արտադրեալ) and the translation by sense (one of the possible meanings of ὑπεξέθετο – պահեաց), so it could be translated as “bringing forth after she hid (him.)” M598 թէ ուր է մանուկն թագուցեալ, cf. ποῦ κέκρυπται. Cf. Euseb. Chron. II [p. 56]: Կուրէտացիք և կորիւբանդեցիք ի Կնոսսոն բնակեցան. որք զինուք զգեղեցիկ կաքաւսն գտին (“The Curetes and Corybants settled in Cnossos; they found nice dances ”) = Sync. 175.9–10. Κουρῆτες καὶ Κορύβαντες Κνωσσὸν ᾤκισαν, οἱ τὴν ἐν ὅπλοις εὔρυθμον κίνησιν εὑρόντες (“The Curetes and Corybantes settled in Cnossos; they invented the nice dances [G. rhythmical movement] with arms”); Michael the Syrian I 45:

44

The Birth of Zeus

իսկ կրետացւոց բռնաւո­ րին ասաց, քանզի առա­ սպելաբանքն13 եղղենաց­ւոց աստուած ասեն եղեալ զԱրամազդ …

Κρητῶν δὲ τυράννου εἶπεν ὅτι οἱ μὲν θεολόγοι τῶν Ἑλλήνων θεὸν λέγουσι γενέσθαι καὶ τὸν Κρόνον καὶ τὸν Δία.

And [Gregory] said “of the Cretan tyrant,” because the pagan theologians14 say that Aramazd is a god (Gr. both Cronus and Zeus were gods) …

Yovhannēs Erznkac‘i, Sermons 2, p. 56: Նեմիական լախուրն15 [ձաւնէինն] կորիբանդացն, որպէս թէ ի նոցա պատճառս բուսաւ:

They offered Nemaean celery to the Corybants, as if it grew because of them.16

Greg. Naz.Arm. 4.115. [p. 142] = PG 35.653.28–30: … որ զամենեսեանն կլանէր զայլսն և ապա ի վեր փսխէր զաստուածսն, զի լինիցի հայր արանց և աստուածոց

…

ὁ πάντας καταπίνων τοὺς ἄλλους, εἶτ’ ἀναδιδοὺς θεοὺς, ἵνα γένηται πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε.

… he who swallowed up all the other gods, and threw them up again, so that he might become a father both to men and to gods.

Եւ կորիտացիք և կորիւբանդք զզինուք կաքաւսն գտին – “Both Curetes and Corybants

13 14 15

16

invented the dances with weapons.” M598 աստուածաբանքն = θεολόγοι առասպելաբանքն means “mythologists,” but the different reading աստուածաբանքն confirms the Greek “theologians.” Cf. Greg. Naz.Arm. Ի Կիպրիանոս, Ms M946, 300r–301r: Ոչ ոստ ձիթենւոյ ողոմպիական. ոչ ինչ որ դեղփիականք խաղալիկք. ոչ իսթեմական շոճի, ոչ նեմեական լախուր, որովք երիտասարդք թշուառք պատուեցան – “No Olympian olive or Delphic apples to play with, no Isthmian pine, no Nemean celery, the prizes those wreched ephebes received” (or. 24.19); NonnusArm. 5.4 [p. 81]. Ոչ նեմիական լախուր. Լախուրն խոտ է պարտիզական անուշահոտ և անուշահամ, որ յունարէն սեղինա անուանի: Սովաւ պսակէին վաւաշոտքն զգեղեցիկ մանկունսն, զոր թշուառականս անուանեաց  – “No Nemean celery. Celery is a garden grass, fragrant and sweet, which is called in Greek selina. Profligates crowned with it beautiful boys, whom [Gregory] called wreched.” Cf. Clem. Alex. Protr. 2.19.3 οἴονται γὰρ δὴ ἐκ τοῦ αἵματος τοῦ ἀπορρυέντος τοῦ Κορυβαντικοῦ τὸ σέλινον ἐκπεφυκέναι (“they think that celery has grown out of the Corybantian blood that flowed out”).

45

The Birth of Zeus

Greg. Naz.Arm. 4.121.6–7 [p. 151] = PG 35.661.1–2: Կրոնի Արամազդ ի վերայ յարուցեալ ըստ նմանութեան հաւրն, քաղցր քարն եւ դառն բռնաւորասպանն …

Κρόνῳ Ζεὺς ἐπανιστάμενος, κατὰ μίμησιν τοῦ πατρὸς, ὁ γλυκὺς λίθος καὶ πικρὸς τυραννοκτόνος.

Aramazd (Gr. Zeus), rebelling against Cronus after his father’s example, [was a] sweet stone and a bitter tyrant-slayer.

NonnusArm. 3.82 [p. 62] = Nonnus 4.89.1–11: Ὁ Ζεὺς μαθὼν ὅτι τοιοῦτός ἐστιν ὁ Κρόνος τεκνοφάγος, ἐπανίσταται αὐτῷ, καὶ ἀποσπᾷ ἀπ᾽ αὐτοῦ τὴν βασιλείαν, καὶ ποιεῖ ἐκπεσεῖν τῆς ἀρχῆς τὸν Κρόνον τὸν ἴδιον πατέρα. Κατὰ μίμησιν δὲ εἶπε τοῦ πατρὸς ὅτι καὶ ὁ Κρόνος ἐπανέστη τῷ Οὐρανῷ, καὶ ἐξέτεμεν αὐτοῦ τὰ αἰδοῖα, καὶ ἔλαβε τὴν βασιλείαν. Այլ քաղցրագոյն քար Γλυκὺν δὲ λίθον καλεῖ τὸν կոչէ վարդապետ զԶևս, Δία καὶ τὸν αὐτὸν πικρὸν τυραννοκτόνον. Λίθον μὲν և զնոյն` դառնագոյն գոռոզասպան. քար` ἐπειδὴ, ὡς εἶπον, ἡ Ῥέα λίθον δέδωκε τῷ Κρόνῳ քանզի, որպէս ասացի, καταπιεῖν ἀντὶ τοῦ Διός. քար ետ Ռէ Կրովնեայ Τυραννοκτόνον δὲ καλεῖ ἢ կլանել փոխանակ Զևսի, և գոռոզապսան` ὅτι ἐπανέστη τῷ Κρόνῳ ὁ Ζεύς, ἢ ὅτι ὁ τούτου λίθος կամ զի յարեաւ ի վեἐποίησεν αὐτὸν ἐμέσαι καὶ րայ Կրովնի, կամ զի փոխանակ նորա կլեալն οὓς πρότερον κατέπιεν.

Զևս իմացեալ, թէ այնպէս զաւակակեր է Կրովնոս` յառնէ ի վերայ նորա, և հանէ ի նմանէ զթագաւորութիւնն, և ընկենու զնա յիշխա­ նութենէն, ըստ որում և նա յարեաւ ի վերայ հաւրն իւրոյ Երկնի, և առ զթագաւորութիւնն:

ետ նմա վերաբերել զյառաջագոյն կլեալսն:

17

Gregory of Nazianzus.

Zeus, having learned that Cronus is such a child-eater, rebels against him and takes the reign away from him and removes him (Gr. Cronus, his own father) from power (Gr. + following the example of his father), as he (Gr. Cronus) too had rebelled against his [own] father, the Sky (Gr. + and cut his genitalia), and took the reign. And the teacher17 (Gr. om.) calls Zeus a “sweet stone” and the same, a “bitter tyrant-slayer.” “Stone,” since, as I have said, Rhea had given Cronus a stone to swallow instead of Zeus, and (Gr. he calls [him]) “tyrantslayer” either because he (Gr. Zeus) rebelled against Cronus, or because the [stone] swallowed instead of him made him vomit (Gr. + also) those whom he had swallowed before.

46

The Birth of Zeus

Plat. Euthph.Arm. 17–18 = Plat. Euthph. 5.e.5–6.a.3: Քանզի ինքեանք մարդիկ հանդիպին կարծելով զԶևս` աստուածոցն արիագոյն և արդարագոյն. և սա խոստովանին զհայրն իւր կապել, զի զուստերսն կլանէր ոչ իրաւամբ. և զնա իսկ զհաւրն իւր զեր­ կաւորիսն հատուցանել:

αὐτοὶ γὰρ οἱ ἄνθρωποι τυγχάνουσι νομίζοντες τὸν Δία τῶν θεῶν ἄριστον καὶ δικαιότατον, καὶ τοῦτον ὁμολογοῦσι τὸν αὐτοῦ πατέρα δῆσαι ὅτι τοὺς υἱεῖς κατέπινεν οὐκ ἐν δίκῃ, κἀκεῖνόν γε αὖ τὸν αὐτοῦ πατέρα ἐκτεμεῖν.

For there are men who regard Zeus as the most courageous (Gr. best) and just of the gods; and they admit that he bound his father because he was unjustly devouring his sons, and cut off the testicles of (Gr. castrated) his own father.

T‘ovma Arcruni I.1 [p. 54]: Եւ քանզի առեալ էր Կռոնեայ իւր կին զՌեայ ազգէ Զրուանայ, եւ յինքն գրաւեալ զթագաւորութիւնն եւ ոչ զոք թուլացուցանէր թագաւորել Զրուանայ, դաշնաւորել երդմամբ` մինչեւ որ ի կնոջէն Ըռեա, որ ի Զրուանայ զարմիցն էր, ծնեալ արու` անդէն ի ծննդեանն սատակէր. բայց միայն մանուկ մի Դիոս անուն, զոր գաղտաբար ապրեցոյց մայրն, որպէս յետ բազում ժամանակաց զՄովսէս ի յԵգիպտոս, և անդէն և անդ ոչ ոք զաւրէր Զրուանայ թագաւորել:

18 19

Because Kronos took as his wife Rhea from the family of Zruan18 and seized himself the kingdom for himself, he did not allow any [descendant] of Zruan to rule and made a sworn pact that whatever male was born from his wife Rhea of Zruan’s descent was to be slain at birth. But one child only, Dios by name, was secretly saved by his mother, like Moses in Egypt much later. Thus, no [descendant] of Zruan was able to reign …19

There is confusion here, since usually Zruan is the equivalent of Cronus. Thomson, Thomas Artsruni, p. 69.

47

Zeus ’ Tomb in Crete

T‘ovma Arcruni I.2 [p. 66]: Ասեն սկիզբն աստուծոց զհին ոմն Բելոս, հայր Դիայ, որ կոչի հայերէն Արամազդ … Իսկ այլք զԿռոնոս ոմն անուն` լինել հայր Արամազդայ, եւս մաւտաւոր ժամանակով, որ զջրհեղեղին իրս գուշակեաց Քսիւսիւթրեայ:

They say that the first god was some ancient Belos, father of Dios, called in Armenian Aramazd…. Others say that a certain Cronos was the father of Aramazd, closer in time, who warned Ksisutra about the events of the flood.20

Grigor Magistros 47(49).4 [p. 325]: զՌէայն … արծագան21 առն կլուցեալ:

6

Rhea … when her husband swallowed [the stone?]

Zeus’ Tomb in Crete

Starting with the 4th c. BC, various sources speak about the alleged tomb of Zeus in Crete (Luc. De sacr. 10, Tim. 6, Zeus trag. 45, Philops. 3).22 Later, this theme was often referred to as a striking feature of Cretan mythology.23 For example, Callimachus (3rd c. BC) writes in his Hymn to Zeus: “Cretans are ever liars. Yea, a tomb, O Lord, for thee the Cretans builded; but thou didst not die, for thou art for ever” (Call. Jov. I.8–9). Callimachus’ information about the tomb, was repeated by a number of Christian authors (without the detail that the Cretans were liars): Tatian, Athenagoras, Clement of Alexandria, Theophilus of Antioch, Origen (all are 3rd-c. authors).24 For instance, Origen argues against Celsus’ idea that while Christians mock pagans for worshipping Zeus who was buried in Crete, they themselves worship one who has come out of a tomb: 20 21 22

23 24

Thomson, Thomas Artsruni, p. 83. An unknown word. Ačaṙyan interprets it is a variant of արձագանգ “echo, repercussion” (H. Ačaṙyan, Հայերեն արմատական բառարան [Armenian Etymological Dictionary], vol. 1, Yerevan, 1926, p. 323), but this meaning does not make sense here. The origin of such a strange belief contradicting the thesis of the immortality of gods, is explained by the identification of the supreme god Zeus with the local deity of fertility who is born and dies every year, see M. Kokolakis, “Zeus’ Tomb. An Object of Pride and Reproach,” Kernos 8, 1995, pp. 123–137; N. Postlethwaite, “The Death of Zeus Kretagenes,” Kernos 12, 1999, pp. 85–98. M. Kokolakis, op. cit., p. 125. See M. Kokolakis, op. cit., pp. 128–129.

48

Zeus ’ Tomb in Crete

τὸν ἀπὸ τάφου (Orig. Contra Celsum 3.43). Porphyry (3rd c. AD) in his Life of Pythagoras cites the inscription on Zeus’ tomb in Crete: “Zan deceased here lies, whom men call Zeus” (Porph. VP 17). Church fathers rejected Greek pagan religion and related myths, and they interpreted them variously. Eusebius’ Preparation for the Gospel contains a passage from Diodorus of Sicily, which speaks (Diod. Sic. 3.61.1–2) about a certain Zeus, different from Zeus the father of gods. Echoes of this can be found in Armenian authors. Eus. Praep. Evang. 2.2.47.1–49.1: Τὸν δὲ Κρόνον διαφέροντα πλεονεξίᾳ καὶ ἀσεβείᾳ γῆμαι τὴν ἀδελφὴν Ῥέαν, ἐξ ἧς γεννῆσαι τὸν Δῖα. γεγονέναι δὲ καὶ ἕτερον Δῖα, τὸν ἀδελφὸν μὲν Οὐρανοῦ, τῆς δὲ Κρήτης βασιλεύσαντα, τῇ δόξῃ πολὺ λειπόμενον τοῦ μεταγενεστέρου. Τοῦτον μὲν οὖν βασιλεῦσαι τοῦ σύμπαντος κόσμου, τὸν δὲ τῆς Κρήτης καὶ δέκα παῖδας γεννῆσαι τοὺς ὀνομασθέντας Κουρῆτας. δείκνυσθαι δὲ αὐτοῦ φασιν εἰσέτι νῦν τάφον ἐν Κρήτῃ.

But Cronus, surpassing all in arrogance and impiety, married his sister Rhea, and of her begat Zeus. There had been also another Zeus, the brother of Uranus and king of Crete, far inferior in fame to the one who was born after him. This latter then became king of the whole world; but the other became king of Crete, and begat ten sons who were called Curetes: and his sepulchre, they say, is still shown in Crete.

Greg. Naz.Arm. 5.32.15–19 [p. 202] = PG 35.705.18: Դարձեալ ամենայն լինի յաղագս վաւաշոտութեան եւ անմաքրութեան Արամազդ, աստուածոց պետ եւ իշխան եւ միայն հանդերձ ամենեքումբք էիւքն ի վեր ձգէ զաս­ տուածսն, բայց ինքն յամենեցունց ոչ ի վայր քարշի. դարձեալ Արա­ մազդայ գերեզմանն ի Կրետէ ցուցանի: 25

πάλιν τὰ πάντα γίνεται δι᾽ ἀσέλγειαν καὶ ἀκαθαρσίαν ὁ Ζεὺς, ὁ τῶν θεῶν μήστωρ καὶ ὕπατος, καὶ μόνος μὲν πάντας σὺν πᾶσι τοῖς οὖσιν ἀνέλκων θεοὺς, αὐτὸς δὲ ὑπὸ πάντων οὐ καθελκόμενος. Πάλιν τοῦ Διὸς τάφος ἐν τῇ Κρήτῃ δείκνυται.

Cf. Hom. Il. 8.18–27, where Zeus praises his strength.

Again out of lasciviousness and impurity, Aramazd (Gr. Zeus), master (Gr. mentor) and sovereign of the gods, turns himself into all sorts of things; and though drawing up all the gods together with all living things, is himself drawn down by none;25 again, Aramazd’s (Gr. Zeus’) tomb is shown in Crete.

49

Zeus ’ Tomb in Crete

NonnusArm. 4.24 [p. 73] = Nonnus 5.25: Ասի Զևս ի Կրետէ սնա­ նիլ և անդ մեռանիլ և ի շիրմի դնանիլ, յորոյ վերայ գրեալ է, թէ «Աստ է աստուածն Արամազդ եդեալ», քանզի յանդի­ մանի, թէ մարդ էր և մահկանացու, և կայ ի Կրետէ:

Λέγεται ὁ Ζεὺς ἐκεῖ τραφῆναι ἐν τῇ Κρήτῃ καὶ ἀποθανεῖν, καὶ εἶναι τάφον ἐν ᾧ ἐπιγέγραπται κεῖσθαι ἐκεῖσε τὸν Δία … ἐλέγχονται γὰρ ὅτι ἄνθρωπος ἦν καὶ τέθνηκε καὶ κεῖται ἐν τῇ Κρήτῃ.

Zeus is said to have been brought up in Crete and died there and put in a grave on which it is written: “Here lies the god (Gr. om.) Aramazd (Gr. Zeus),” for he is reprehended that he was human and mortal and lies in Crete.

Michael the Syrian I [p. 57]: Ի տասն և իններորդ ամի Սամփսոնի մեռաւ Զեւս, և թաղեցաւ ի Կրետէս. զոր ասեն կեցեալ ամս ութ հարիւր ութսուն. և վասն շատակեցութեան Զեւս կոչեաց յանուն աստեղն, զի ի ծնողացն Դիայ կոչէր:

In the nineteenth year of Sampson, Zeus died and was buried in Kretēs (Crete). He is said to have lived for 880 years, and for his longevity he was called Zeus, in the name of a star, for his parents called him Dia.

Michael the Syrian II [pp. 38–39]: Յիննևտասներորդ ամին Սամփսոնի մեռաւ Զեւս և թաղեցաւ ի Կրիտիս` կեցեալ ամս ութ հարիւր ութսուն. և վասն բազմակեցութեանն Զեւս կոչեցաւ յանուն աստեղն, որ նախ Դիոս կոչէր ի ծնողացն:

In the nineteenth year of Sampson Zeus died and was buried in Kritis (Crete), having lived for 880 years, and the one called by parents Dios for his longevity he was called Zeus in the name of a star.

Vardan, Univ. Hist. X [p. 22]: Յաւուրս սորա [Սամփսոնի] մեռաւ Զևս և թաղեցաւ ի Կրետէ, զոր ասեն կեցեալ ամս ութհարիւր և յիսուն, զի յաղագս բազմակեցութեանն Զևս կոչեցաւ, որ ի ծննդենէ Դիա ասիւր:

In his [Sampson’s] days, Zeus died and was buried in Crete; they say he lived for 850 years. He was named Zeus because of his longevity; but he was called Dia from birth.

50

Atlas

Vardan, Sermons 312: Մեռանէր Զեւս` ի կղզիս արգելեալ:

Zeus died locked up in the island.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 36: Մեռաւ Զևս, որ է Արամազդ, ի Կրիտէ Zeus, who is Aramazd, died in Kritē 880 ամաց: (Crete) at the age of 880.

7

Atlas

Iapetos26 and Oceanus’ daughter Asia had sons: Atlas, who holds the sky, and prudent Prometheus (Hes. Theog. 509–510, 517–519, Apollod. 1.2.3 [1.8]). Eusebius calls Atlas an astrologer (ἀστρόλογος) (Eus. Praep. Evang. 2.2.46.4). Euseb. Chron. II [p. 52] = Afric. apud Sync. 175.4–6: Ատղաս Պրոմիթեայ եղբայր աստեղագէտ ճարտար երևէր և վասն իմաստութեան զերկինս կրել համբաւէր: Իսկ Եւրիպիդէս լեառն ի վերոյ քան զամպս ասէր լինել զԱտղասայ:

26

27

Ἄτλας ὁ Προμηθέως ἀδελφὸς ἄριστος ἀστρολόγος διέλαμπεν, ὡς ἐπιστήμης ἕνεκεν τὸν οὐρανὸν αὐτὸν φέρειν πεφήμισται. Εὐριπίδης δὲ τὸν Ἄτλαντα ὄρος εἶναί φησιν ὑπερνεφές.

Prometheus’ brother, Atlas, seemed (Gr. distinguished himself as) a skilled astrologer and for his knowledge was known to be carrying the sky. But Euripides says that Atlas is a mountain higher than the clouds.27

Iapetos was one of the Titans born by Uranus and Gea (see episode 1). He is mentioned by Xorenac‘i (Movsēs Xorenac‘i I 6). ի Բերոսեանն Սիբիլլայ. «Յառաջ քան զբուրգն, ասէ, և զբազմաբարբառն լինել ձայն ազգի մարդկան, և զկնի նաւարկութեանն Քսիսութրեայ ի Հայս` Զրուանն և Տիտանն և Յապետոսթէ լինէին իշխանք երկրի». The source of this passage is Sibyl. 3.105–110. αὐτὰρ ἐπεὶ πύργος τ’ ἔπεσεν γλῶσσαί τ’ ἀνθρώπων παντοδαπαῖς φωναῖσι διέστρεφον, αὐτὰρ ἅπασα γαῖα βροτῶν πληροῦτο μεριζομένων βασιλεῶν, καὶ τότε δὴ δεκάτη γενεὴ μερόπων ἀνθρώπων, ἐξ οὗ περ κατακλυσμὸς ἐπὶ προτέρους γένετ’ ἄνδραος. καὶ βασίλευσε Κρόνος καὶ Τιτὰν Ἰαπετός τε – “But when the tower fell and the human tongues were distorted by various languages, as well as the whole land of the mortals was filled with divided kingdoms, this was the time of the tenth generation of articulate humans, after which the flood happened to the first humans, and Cronus, Titan and Iapetus reigned.” In the form Յապետոսթէ used by Xorenac‘i, confusedly the name Յապետոս and the postpositive conjunction τε (“and”) are joined. There is no such episode in Euripides’ extant writings.

51

Centaurs

T‘ovma Arcruni I.4 [p. 77]: Պրոմիթէս այր իմաստուն երևեցաւ … առ սովաւ Ատղաս աստեղագէտ երևեցաւ:

8

… appeared Prometheus, a wise man … In his time appeared Atlas, an astrologer.28

Centaurs

The now lost epic poem Titanomachy related that Cronus copulated with Philyra, an Oceanid, in the guise of a horse, and the Centaur Chiron was born, who was half-horse (cited in Sch. Apoll. Rhod. Argon. 1.554 [48.1–2], see also Apollod. 1.2.4 [1.9]). The idea of half-horses-half-humans probably arose when the Greeks encountered horsemen for the first time. In the Iliad horses only pull chariots (Boruxovič, 149). TheonArm. 106 = Theon 96.7–8: Պարիկք կարծեցան յառաջ ի վերայ ձիոց հեծեալք:

9

Κένταυροι μὲν ὑπελήφθησαν οἱ πρῶτοι ἐπὶ ἵπποις ὀχούμενοι ὀφθέντες.

The first horsemen were thought to be Centaurs.

Mythical Musicians

The Muse Calliope had two sons, Linus, who taught Heracles to play the lyre and sing (Apollod. 2.4.9 [2.63]), but later was killed by him, and Orpheus, who played the lyre and with his songs moved stones and trees (Apollod. 1.3.2 [1.14]) and enchanted animals (Eur. Ba. 561–562, Apoll. Rhod. Argon. 1.26–27, Diod. Sic. 4.25.2, Eratosth. Catast. 24, Conon 45 apud Phot. Bibl. 186.140a20-31, Hor. Carm. 1.12.7–12, Sen. Her. Oet. 1036–1060, Her. Fur. 572–576 etc.). Apollonius, Horace, and Seneca add that he changed the course of rivers or stopped them (Apoll. Rhod. Argon. 1.27). Apollodorus mentions a flute-player named Eumolpus (Apollod. E3.24). His son (Sch. Arist. Ran. 1033, Diog. 1.3.4) Musaeus was considered as the author of various poetic writings, especially those related to Demeter’s Eleusinian mysteries (Diod. Sic. 4.25).

28

Thomson, Thomas Artsruni, p. 96.

52

Mythical Musicians

Euseb. Chron. II [p. 70] = Sync. 190.25: Ղինոս վարդապետ Հերակլի ճանաչէր:

Λίνος διδάσκαλος Ἡρακλέους ἐγνωρίζετο.

Heracles’ teacher Linus was well-known.

Michael the Syrian I [p. 55]: Յաւուրս Գեդէովնի Որփիւս թրա­ կացին, և Ղինոս վարդապետն Հերակլի երևէին, Թամիրոս Փիլամոնեայ.29

Under Gideon, Orpheus the Thracian, Heracles’ teacher Linus and Philammon’s son T‘amiros (Thamyris) appeared.

Euseb. Chron. II [p. 70] = Sync. 183.24: Որփևս Թրակացի ճանաչէր. որոյ աշակերտ Մուսէոս Եւմողպայ էր:

Ὀρφεὺς Θρᾲξ ἐγνωρίζετο. τούτου μαθητὴς Μουσαῖος ὁ Εὐμόλπου υἱός.

Orpheus the Thracian was well-known, whose pupil was Eumolpus’ son Musaeus.

P‘ilon Tirakac‘i 934: Որփէս Թրակացի, որ աշակերտ Մուսոյ Եւսեպայ էր …

Orpheus the Thracian, whose pupil was Eusepus’ (Eumolpus’) son Musoy (Musaeus) …

Greg. Naz.Arm. 4.115.12–13 [p. 141] = PG 35.653.13–15: Որփևս մերձ լիցի հան­ դերձ քնարաւն եւ որ զամե­ նեսեան ձգէր երգովն:

29

Ὀρφεὺς παρίτω μετὰ τῆς κιθάρας καὶ τῆς πάντα ἐλκούσης ᾦδῆς.

Let Orpheus be (Gr. come) near with his harp and song that attracts all.

In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “Linus from Thebes, Zethus and Amphion were known as musicians” (Chronique de Michel le Syrien, ed. et traduite en français par I.-B. Chabot, t. premier, Paris 1899 [Bruxelles, 19632], livre III, chapitre VIII, p. 45). On Philammon’s son Thamyris see episode 10.

53

Mythical Musicians

NonnusArm. 3.70 [p. 57] = Nonnus 4.77.1–3: Որփևս երաժիշտ ոմն եղև ազգաւ թրակացի. ասի, եթէ կանխաւ այնպէս երգէր, որպէս զի հետևել երգոյն զծառս կաղնիս և զանբան կենդանիս և զքարինս և զգետս:

Ὀρφεὺς γέγονε μουσικός, Θρᾷξ τὸ γένος, ὃς λέγεται ὅτι οὕτω προσηνῶς ᾖδεν ὥστε ἐπακολουθεῖν τῇ ᾦδῇ αὐτοῦ τὰς δρῦς καὶ τῶν ζῷων τὰ ἄλογα, καὶ τοὺς λίθους, καὶ τοὺς ποταμούς.

There was a musician, Orpheus, of Thracian origin; he is said to have sung before (Gr. so gently) so that oak trees and irrational animals and stones and rivers followed his song.

David Def. XVII [p. 132.22–24]. = David Prol. 63.26–27: … զԵրաժշտականն` թրակացիք, վասն զի անտի էր Որփևս, զորմէ ասեն նախ գտանել զերաժշտականն:

Τὴν δὲ μουσικὴν οἱ Θρᾷκεςˑ ἐκεῖθεν γὰρ ἦν ὁ Ὀρφεύς, ὅστις λέγεται εὑρηκέναι τὴν μουσικήν.

Music [was invented by] the Thracians, because Orpheus was from there, and he is said to have been the first (Gr. om.) to invent music.

Grigor Magistros 14 (75).7 [p. 45]: Գիտեմք եւ զձկունս զկնի Որփեայ շրջեալ:

We also know that fish followed Orpheus.

Grigor Magistros 30 (51).11 [p. 301]: Եւ սակս երաժշտացն է բանս այնոցիկ, որք մերկ երգով զձկունսն խանծացուցանէին եւ զծառս կաղնիս, ուր եւ կամէին փոփոխէին:

And my story is about those musicians who with mere song attracted fish and moved oak trees wherever they wished.

Michael the Syrian I [p. 55]: Յերեսուն երեք ամին Գեդէովնի … թագաւորէ ի Թեբայիս Ապողոն երաժիշտ. որ (ասեն) նուագօքն շարժէր զքարինսն:

In the thirty third year of Gideon … in Thebais the musician Apollo ascended the throne, who, they say, moved stones by playing [music].

54

Musician Thamyris

Michael the Syrian II [p. 36]: Յերեսուն և յերեք ամին Գեդէովնի … թագաւորեաց ի Թաբայիմ Ապողոն երաժիշտ, որ ասեն, թէ շարժէր զքարինսն նուագօք գեղեցկօք:

In the thirty third year of Gideon … in Thebais, the musician Apollo ascended the throne, who, they say, moved stones by beautiful playing.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 35: Թագաւորեաց ի Թեբայիդ Ապողոն երաժիշտ, որ յերգելն շարժէր քա­­րինս:

In Thebais, the musician Apollo ascended the throne, who moved stones by singing.

Kafa by Xač‘atur Keč‘aṙec‘i (in Alexander Romance I [pp. 162–163]): Այս է Որփևսըն Թրակացի, / Որ նըկարեալ կայր ի վիմի, / Որ ի զարնուլն երաժըշտի, / Խայտան գազանքն յանտառի: / Որփիւր, հընչեցեալ ասեմ, / ըզքընար ըզքո խաւսեցո՛, / Զգազանդ յանտառից խայտմամբ / արուեստիւըդ քո խաղացո՛, /Զերաժշտական տաւիղդ / հանապազ ասեմ յարգեցո՛, / Ձայնէ՛ բառ-բանիւըդ քո, / հաւասար զերկիր բերկրեցո՛:

This is Orpheus the Thracian / who was depicted on a stone, / whose playing music / makes beasts of the forest frolic. / Orp‘iwr (Orpheus), I say, / make your lyre play and speak, / make the beasts of the forest cavort in ecstasy with your art. / Constantly respect your musical harp, / Utter sounds with your mouth, / delight the whole earth.

Commentary on David’s Definitions, 17.21: Որփևս գուսան, որ զամենայն ազգի հաւի և կենդանոյ ձայն ածէր, և հայնց քաղցր ձայն ածէր, որ ամենայն վայրիք ի նորա քաղցր ձայնն գային:

10

Songster Orpheus, who uttered the sounds of all species of birds and animals, and uttered such sweet sounds that all beasts came to his sweet voice.

Musician Thamyris

The Thracian citharist Thamyris, son of Apollo’s son Philammon and the nymph Antiope, competed with the Muses in music; the Muses won and deprived him of both eyes and of the gift of playing and singing. This story is

Punishment of Hera, Hephaestus ’ Disabling, Aphrodite & Ares

55

known from Homer’s Iliad (Hom. Il. 2.594–600) and many other sources (e.g. Apollod. 1.3.3 [1.16]). Euseb. Chron. II [p. 72] = Sync. 191.4: Թամիրիս Փիղամոնեայ ընդ այն ժամանակս էր:

Θάμυρις ὁ Φιλάμμωνος ἤκμαζε.

Thamyris son of Philammon was (Gr. flourished) at that time.

Philo, Prov. 74: Արդ արդեօք ո՞չ արդարագոյն էր թրակացւոյն Թամիւրայ, զի ո՞չ ընդ երաժիշտս յաղագս երգոց հակառակեաց` կուրանալ …

Wasn’t the case of the Thracian Thamyris quite fair? Wasn’t he blinded for challenging musicians (the Muses) in singing?

Yovhan Orotnec‘i, On Philo 246: Իսկ զԹրակացին [Թամիրայ] կուրացուցին, զոր ոչ ինչ հա­ կառակ երգեաց:

The Thracian Thamyris was blinded, since he sang nothing in response.

Michael the Syrian I [p. 55]: Յաւուրս Գեդէովնի Որփիւս թրա­ կացին, և Ղինոս վարդապետն Հերակլի երևէին, Թամիրոս Փիլա­մոնեայ:

11

In the days of Gideon, Orpheus the Thracian, son of Heracles’ teacher Linus and Philammon’s son Thamyris appeared.

Punishment of Hera, Hephaestus’ Disabling, Aphrodite and Ares

According to Homer (Hom. Il. 15.18–28), Zeus hung Hera from Mt. Olympus, tying slabs to her feet, for sending a storm against Heracles who was at sea after plundering Troy.30 Zeus also threw Hephaestus down from the sky for helping Hera (Hom. Il. 1.589–593). According to another tradition, Hephaestus was cast 30

Not the Trojan war is meant, but an earlier event, Heracles’ expedition against Troy (episode 56). The cause was the following: he had rescued Hesione, the daughter of the king of Troy, Laomedon from a sea monster, but the king refused to give him the promised, wonderful mares which Zeus had given to him (Laomedon) for kidnapping Ganymedes.

56

Punishment of Hera, Hephaestus ’ Disabling, Aphrodite & Ares

down by Hera, being ashamed of his lameness, and this god “shrivelled of foot” was saved by Thetis (Hom. Il. 18.394–399). Hephaestus’ smithy was believed to be located on Lemnos, because it had active volcanoes. Hephaestus’ wife Aphrodite was not faithful to him; she loved Ares, and the husband caught the two lovers in an iron net (Hom. Od. 8.266–358). Greg. Naz.Arm. 4.116.14–17 [p. 143] = PG 35.656.4–8: Զիա՞րդ և նոյն ինքն ըստ ձեզ Հերա, մեծին Արամազդայ քոյր եւ կին, երբեմն յաւդսդ եւ յամպսդ կախեալ, երկաթի սայլիւք31 ի վայր ձգեալ, եւ ոսկեղինաւք պատուեալ շղթայիւք:

Πῶς δὲ ἡ αὐτὴ καθ᾽ ὑμᾶς Ἥρα, ἡ τοῦ μεγάλου Διὸς ἀδελφὴ καὶ ὁμόζυγος, νῦν μὲν ἐν αἰθέρι καὶ νεφέλαις κρεμαμένη, καὶ σιδηροῖς ἄκμοσι καθελκομένη, καὶ χρυσαῖς τιμωμένη χειροπέδαις.

How is the same Hera, according to you, sister and wife of the supreme Aramazd (Gr. Zeus), once suspended in the air and in the clouds, and pulled down by iron anvils and honoured by golden chains (Gr. handcuffs).

NonnusArm. 3.75 [pp. 59–60] = Nonnus 4.82.1–10: Հերաս, որպէս բազում անգամ գիտացաք, նախանձայոյզ էր Հերակղեայ: Արդ սորա դառնալով ի Տրովադա, յորժամ հանդերձ Տե­ղամոնիւ աւերեաց զնա` խառնակեաց և նաւակոծութիւն արար ի ծովու, իսկ ի հողմոյ հրամայելով խռովեցուցանել և զնաւն Հերակղի, և զքունն յորդո­ րելով մատչել առ Զևս և ննջեցուցանել զնա, զի մի հսկուն գոլով` աւգնեսցէ Հերակղի:

31

Ἡ Ἥρα, ὡς πολλάκις ἴσμεν, ἐζηλοτύπει τὸν Ἡρακλέα. τοῦτον οὖν αὐτὸν μετὰ τὸ ὑποστρέφειν ἐκ τῆς Τροίας, ὅταν μετὰ Τελαμῶνος ἐπόρθησεν αὐτήν, διετάραξε καὶ ἐχείμασεν ἐν τῇ θαλάσσῃ, τοῖς μὲν ἀνέμοις προστάξασα ταράξαι τὸ σκάφος τοῦ Ἡρακλέους, τῷ δὲ Ὕπνῳ παρακελευσαμένη προσελθεῖν τῷ Διὶ καὶ ἐφυπνῶσαι αὐτόν, ἵνα μὴ ἐγρηγορὼς βοηθήσῃ χειμαζομένῳ τῷ Ἡρακλεῖ.

Hera, as we have known for a long time, was jealous of Heracles. Thus when he returned from Troad (Gr. Troy), when he had destroyed it with Telamon, she made confusion and a shipwreck in the sea, commanding the wind (Gr. winds) to disturb Heracles’ ship, and ordering the Sleep (Gr. Hypnos) to approach Zeus and lull him to sleep, lest being awake he help Heracles (Gr. + being in a storm).

Instead of սալ “anvil” the Armenian erroneously reads սայլ “cart.”

Punishment of Hera, Hephaestus ’ Disabling, Aphrodite & Ares Իսկ իմացեալ յետ քնոյն Արամազդայ զհնարսն Հերայ պատուհասէ զնա այսպէս. երկուս շանթս կապեալ զոտից նորա, և զձեռսն կապեալ անլոյծ կապանաւք, կախեալ զերկնից` այնպէս պատու­ հասակոծ արար զնա:

Μαθὼν δὲ μετὰ τὸν ὕπνον ὁ Ζεὺς τὸ κατασκεύασμα τῆς Ἥρας, τιμωρεῖται αὐτὴν οὕτωˑ δύο ἄκμονας δήσας αὐτῇ περὶ τοὺς πόδας, περὶ δὲ τὰς χεῖρας πέδας ἀδιαλύτους, ἐκρέμασεν αὐτὴν ἀπὸ τοῦ οὐρανοῦ, τιμωρούμενος αὐτήν.

57

Aramazd (Gr. Zeus), learning after his sleep of Hera’s designs, punishes her as follows: tying two lightnings (Gr. anvils) to her feet, and indissolvable bonds on her hands, hanging her from the sky, punished her in that way.

Greg. Naz.Arm. 4.116.28–32 [p. 144] = PG 35.656.21–26: Զի՞նչ … Արէս … ոսկեղի­նին Աստղկան անհանճարաբար սե­ ղեխն, եւ շնացող առանց զգուշանալոյ և երկոքումբք ոտիւք կաղին ըմբռնելն, եւ զտեսարան աստուածոցն ի վերայ նոցա անամաւթութեանն հաւաքել եւ փոքր ձևով թողուլ:

Τίς … Ἄρης … τῆς χρυσῆς Ἀφροδίτης ἀφυὴς ἐραστὴς, καὶ μοιχὸς περίσκεπτος καὶ τῷ Ἀμφιγυήεντι κρατούμενος, καὶ θέατρον τῶν θεῶν ἐφ᾽ ἑαυτῷ συλλέγων ἀσχημονοῦντι, καὶ μικροῖς χρήμασιν ἀφιέμενος;

What (Gr. who) is Ares … that awkward lover of the Golden Astłik (Gr. Aphrodite), and the careless adulterer, and caught by the god lame in both feet and assembling together a whole theatre full of gods to witness their (Gr. his) dishonour, and their being released in a small form (Gr. at a small price)?32

NonnusArm. 3.79 [p. 61] = Nonnus 4.86: Ափրոդիտէս կին էր Եփեստոսի, յոր տռփացեալ Արեսի` շնացաւ ընդ նմա: Այլ Եփեստոս իմացեալ, որ էր դարբին արուեստիւ` որոգայթս եդ Արեսի, և անկեալ յորոգայթն ըմ­ բռնեցաւ, յանդիմանեալ

32

Ἀφροδίτη γυνὴ ἦν τοῦ Ἡφαίστου. ταύτης ἠράσθη ὁ Ἄρης, καὶ ἐμοίχευσεν αὐτήν. ὁ δὲ Ἥφαιστος μαθὼν τοῦτο, καὶ χαλκεὺς ὢν τὴν τέχνην, πάγας τίθησι τῷ Ἄρει ἐρχομένῳ ἐπὶ τῇ μοιχείᾳ τῆς

Probably instead of χρήμασιν, the translator read σχήμασιν.

Aphrodite was Hephaestus’ wife; desiring her, Ares committed adultery with her. Finding out about this, Hephaestus, who was a blacksmith by profession, set a snare for Ares (Gr. + who was going to commit

58

Punishment of Hera, Hephaestus ’ Disabling, Aphrodite & Ares

ի շնութեանն Ափրոդի­ տեայ, և ոչ ելոյծ զնա Հեփեստոս, մինչև կոչեաց զաստուածսն և հրապարակեաց զնոսա:

Ἀφροδίτης. καὶ ἐμπίπτει εἰς τὰς πάγας καὶ κατέχεται, καὶ φωρᾶται μοιχεύων τὴν Ἀφροδίτην. καὶ οὐκ ἔλυσεν αὐτοὺς ὁ Ἥφαιστος ἕως οὗ ἐκάλεσε τοὺς θεοὺς καὶ ἐδημοσίευσεν αὐτούς.

Իսկ աստուածոցն եկեալ և տեսեալ` ծիծաղելով ծիծաղեցան ի վերայ նոցա: Յայնժամ փոքր ինչ փրկանս տուեալ Արեսի` լուծեալ լինի: Այլ անդամալոյծ կոչի Հեփեստոս, քանզի կաղ էր:

καὶ τότε οἱ θεοὶ ἐλθόντες καὶ ἰδόντες, πολὺν ἐγέλασαν ἐπ’ αὐτοῖς γέλωτα. καὶ τότε λύεται ὁ Ἄρης, μικρά τινα λύτρα δούς. Ἀμφιγύην δὲ τὸν Ἥφαιστον καλεῖ ὡς χωλόν.

adultery with Aphrodite), and he fell into the snare and was caught, having been discovered in the adultery with Aphrodite. And Hephaestus did not release him, until he called the gods and unmasked them.33 Having come and having seen [them], the gods laughed a great laughter at them. Then, giving a small ransom, Ares was set free. And Hephaestus is called (Gr. [Gregory] calls Hephaestus) an invalid (Gr. lame in both feet), since he was lame.

Greg. Naz.Arm. 5.32. 8–9, 11–13 [p. 202] = PG 35.705. 4–5, 7–11: Երկոքումբք ոտիւք կաղ Հեփեստոս, այլ արագա­ գոյն ի շնացողացն գիւտ … Դարձեալ կապեալ Արէս յաղագս շնութեանն հանդերձ երկիւղիւն եւ ահիւն եւ դողմամբքն եւ վիրաւք վասն յանդգ­ նութեանն. դարձեալ Աստղիկ բոզ գարշելի եւ խառնակութեանց գարշելեաց սպասաւոր …

33

The adulterers.

ἀμφιγυήεις Ἥφαιστος, ἀλλὰ ταχὺς εἰς μοιχῶν εὕρεσιν … πάλιν δεσμώτης Ἄρης διὰ μοιχείαν μετὰ τοῦ δείμου, καὶ τοῦ φόβου, καὶ τῶν κυδοιμῶν, καὶ τραυματίας διὰ θρασύτητα, πάλιν Ἀφροδίτη πόρνη γενομένη τε αἰσχρῶς, καὶ γάμων αἰσχρῶν ὑπηρέτις.

Hephaestus, lame in both feet, though quick to catch adulterers … again Ares being bound for adultery, with all his fears, and frights, and shudders, and wounds for audacity; again Astłik is (Gr. Aphrodite is shamefully) a filthy (Gr. om.) prostitute, and the attendant of filthy (Gr. shameful) copulations.

Punishment of Hera, Hephaestus ’ Disabling, Aphrodite & Ares

59

NonnusArm. 4.20–21 [p. 72] = Nonnus 5.21: Կաղ էր Հեփեստոս, վասն որոյ և ամփիւգիէս կոչիւր, և փիւգ բարձքն ասի: Այլ էր արուեստիւ դարբին, որ և գտեալ զշնութիւն կնոջ իւրոյ Ափրոդիտեայ` կազմէր հնարիւք որո­ գայթ Արեսի:

Χωλὸς ἦν ὁ Ἥφαιστος, διὸ καὶ ἀμφιγυής ἦν δὲ χαλκεὺς τὴν τέχνην. τούτου γυνὴ ἦν ἡ Ἀφροδίτη, καὶ αὐτὴν ἐμοιχεύετο ὁ Ἄρης. εὑρίσκει οὖν ὁ Ἥφαιστος τὴν μοιχείαν γενομένην, στήσας πάγας.

Այլ աստուած մրաթաթաւ կոչէ զնա և ծխառեալ, քանզի և մուրն տեսակ ինչ է ծխոյ թանձրագունի. այլ կարծրարուեստ կո­չեն զնա քերդողքն, քանզի փառաւոր ունէր զարուեստն զդարբնական …

θεὸν δὲ αὐτὸν λέγει κατῃθαλωμένον καὶ κεκαπνισμένον, αἰθάλη γὰρ εἶδος καπνοῦ παχυτέρου. ἐκεκάπνιστο δέ, ὡς χαλκεύς. κλυτοτέχνην δὲ αὐτὸν καλοῦσιν οἱ ποιηταί, ἐπειδὴ ἔνδοξον εἶχε τέχνην ταύτην τὴν χαλκευτικήν …

Այլ կապանաւոր Արէս վասն շնութեանն ի դոյն յարէ պատմութիւնն, զի շնալով Արէս ընդ Ափրոդիտեայ` կապե­ ցաւ որոգայթիւք ի Հե­փես­տեայ:

Τὸ δὲ Δεσμώτης Ἄρης διὰ μοιχείαν τῆς αὐτῆς ἐξήρτηται ἱστορίας. μοιχεύων γὰρ ὁ Ἄρης τὴν Ἀφροδίτην ἐδέθη ταῖς πάγαις ὑπὸ τοῦ Ἡφαίστου.

34 35

Hephaestus was lame, for which he was called amphigyes, phyg meaning “hip” (Gr. om. phyg, “hip”). By profession he was a blacksmith. Finding out the adultery of his wife Aphrodite, he craftily made a snare for Ares.34 And [Gregory] calls him “a god grimed with soot” and “smoke-blackened,” since soot is a kind of thick smoke (Gr. + and he was smokeblackened, being a blacksmith). And poets call him “famous for his art,”35 since he possessed the famous art of smithery … And “Ares the prisoner” is added to this story for the adultery, since Ares, having committed adultery with Aphrodite, was tied by Hephaestus by snares.

The Greek reads: “His wife was Aphrodite, and Ares committed adultery with her. Hephaestus finds out that adultery has taken place, putting a snare.” It seems that the original reading կարծարուեստ (a possible calque of κλυτοτέχνης, the Homeric epithet of Hephaestus, see Il. 1.571, 18.149) has been corrupted into կարծրարուեստ (lit. “of hard art”) which makes no sense.

60

Punishment of Hera, Hephaestus ’ Disabling, Aphrodite & Ares

Philo, Prov. 73: Եւ Հոմերոնի սակայն զկատա­ րելագոյն ծայրիցն քեր­­թողա­ կանութեան պարգևէին վասն որո՞յ. զի զՀեփեստոս կաղ պատմեաց, և ի բաց ձգեալ զո­ տանէն` յաստուածային սե­ մոցն … զԱրամազդ` իբր զքոյր, միանգամայն և զկին, երկուս մեծամեծս ածեալ յանլոյծ խշտի, ոչ յամեաց իբր զխեղդանէ կախեալ … Իբր զի կարի յոյժ կարացեալ ինչ վճարել, պանծալի իմն պատմէ, ասելով. «Թէ ոչ յիշես, յորժամ կախելով էիր ի բարձու զոտանէ, / և սալս երկուս արկի զոտիցդ, և ի ձեռս կապանս արկի, / ոսկիս առանց հատանելոյ. իսկ դու յարփին և յամպս / կախեալ կայիր, և աղաչէին աստուածք յերկայնն յՈլիւմպոսի, / և լուծանել ոչ կարէ­ին»:36

For what did they grant the summit of perfection in poetry to Homer? Because he related that Hephaestus was lame and, being held by his legs, he was cast out from the divine threshold … Aramazd (Zeus) did not delay in hanging his sister and at the same time his wife by a rope, having pushed the two great [women] into an unbreakable bedstead … As if he had managed to do something praiseworthy, he relates (it), saying: “Do you not remember when you were hung from on high, and from the feet / I suspended two anvils, and about your wrists cast a band / of gold that might not be broken? And in the air amid the clouds / you hung, and the gods supplicated (Gr. were indignated) throughout high Olympus; / but they could not loose [you].”37

T‘ovma Arcruni I.3 [pp. 74–75]. Եւ մեք զայլս ի բանիցն առասպելականաց … առ ի յեղ­ ծումն առցուք, զոր աւանդեցին խաւարայած արեւելականք`

36 37

We shall take up other [tales] from these fables … in order to refute them, which the benighted Easterners hand down to their believers in

Cf. Hom. Il. 15.18–23. ἦ οὐ μέμνῃ ὅτε τ᾽ ἐκρέμω ὑψόθεν, ἐκ δὲ ποδοῖιν / ἄκμονας ἧκα δύω, περὶ χερσὶ δὲ δεσμὸν ἴηλα / χρύσεον ἄρρηκτον; σὺ δ᾽ ἐν αἰθέρι καὶ νεφέλῃσιν / ἐκρέμωˑ ἠλάστεον δὲ θεοὶ κατὰ μακρὸν Ὄλυμπον, / λῦσαι δ᾽ οὐκ ἐδύναντο … Homer, Iliad, Books 13–24, translated by A.T. Murray, Cambridge-Massachusetts – London, 1999 (Loeb Classical Library), pp. 107–109.

61

The Birth of Athena Զրադաշտ և Մանիթոպ իւրեանց հաւանելոցն, որք ասեն զՀեփեստեայ գողանալ զհուրն յաստուծոյ, մասն ինչ մարդկան շնորհեալ և զյոլովն ինքեան ունել, եւ զՀեփեստոս ասեն կաղ յերկոցունց ոտիցն, եւ կայծակնավարս ունի ի ձեռնն աքցանս եւ կռանս, եւ նստեալ դարբնէ մարդկան: Արդ եթէ զկէսն Որմզդի գողացաւ կաղն, եւ նա ոչ գիտաց, զիա՞րդ իցէ աստուած կիսակտուրն եւ ի կաղէն գողացեալն: Դարձեալ՝ զի երկրպագէ հրոյ, ոչ արեգական, որ է Հեփեստոս, մասն աստուծոյ ասելով, զիա՞րդ իցէ, զի գողն եւ ապիկարն իբրեւ զաստուած երկրպագիցի:

Zradasht and Manit‘op.38 They say that Hephaistos stole fire from god,39 granted part of it to mankind and kept most of it for himself. And they say that Hephaistos was lame in both feet and has in his hand lightning-hurling tongs40 and hammers, and sits, forging men. Now if this lame one stole Ormizd’s half without his knowing, how could the divided half stolen by the lame one be god? Furthermore, since he worships fire and the sun, which is Hephaistos, saying it is part of a god, how is it that the thief and the weak one is worshipped like a god?

Grigor Magistros 1.915 [p. 179]: զՀեփեստոս գտակ հրոյ, զիւր խեղ անդամն ի դարբնոցին …

12

Hephaestus, the inventor of fire, his crippled limbs in the smithy …

The Birth of Athena

According to Hesiod (Hes. Theog. 886–900), before marrying Hera, Zeus had a wife, Metys, the daughter of Oceanus. When she was about to give birth to 38

39 40

“Zradasht” is the regular Armenian form for Zoroaster, but in T‘ovma’s narrative (following Movsēs Xorenac‘i I 17) he is “governor of Babylon and Khuzhastan and all Eastern Persia,” whereas “Manit‘op” probably is a corrupt form of the name Manetho (3rd c. BC author of the Aegyptiaca), mentioned in the Armenian version of Eusebius’ Chronicle (I p. 97) and in Movsēs Xorenac‘i’s History of Armenia (II 13). In T‘ovma’s narrative (earlier in this chapter) he is called “king of the Hephthalites.” The fire for men was stolen from the gods by Prometheus, see episode 21. Thomson, Thomas Artsruni (p. 93) translates “has glowing embers in his hand [and] tongs.”

62

The Birth of Athena

Athena, Zeus swallowed her, since his mother Gea had foretold that he would beget a son who would become ruler of the sky. When it was time for the child to be born, Zeus had an headache, and Prometheus (Eur. Ion 454–457) or Hephaestus (Pind. Ol. 7.35–38) cracked his head open with an axe, and Athena, fully armed, sprang out of it near the Triton river. She bore the epithet “Tritogenia”41 (Hom. Il. 4.515, Hes. Theog. 895). Euseb. Chron. II [p. 44]: Առ Տրիտոնիդէ լճիւ երևեցաւ կոյս մի, զոր հելլենք Աթենայ անուանեցին:

Near lake Tritonis a virgin appeared whom the Hellenes called Athena.

Cf. Sync. 146.23–24: Τριτώνιδι λίμνῃ Ἀθηνᾶ παρ᾽ Ἕλλησιν ὠνομάσθη.

Near lake Tritonis Athena was called so by the Hellenes (or heathens).

David Def. XIV [pp. 112.26-27-114.9–10] = David Prol. 53.18–23: Եւթն թիւդ կոյս լսի, որպէս Աթենայ և ժամանակ … Արդ այսպէս և Աթենայ կոյս լսի, վասն զի ասեն արտաքինքն զԱթենայէ, թէ ի գլխոյն Արամազդայ ծնաւ:

41

42

ὁ δὲ ἑπτὰ ἀριθμὸς λέγεται καὶ καιρὸς καὶ Ἀθηνᾶ … Ἀθηνᾶ δὲ λέγεται, ἐπειδὴ ὥσπερ μυθεύουσιν τὴν Ἀθηνᾶν παρθένον εἶναι καὶ ἀμήτορα. ἐκ τῆς κεφαλῆς γὰρ τοῦ Διός, ὡς μυθεύουσιν, ἐξῆλθε.

The number seven is called virginal, like Athena and time … Athena is also called virginal, for the heathens say that Athena was born from the head of Aramazd.42

According to the myth (see Apollod. 3.12.3 [3.144]), after being born from Zeus’ head, Athena was brought up by Triton, who was the god of the River Triton in Libya; this explains her title, “which is very ancient, and probably of quite different origin” (Apollodorus, The Library of Greek Mythology, translated with an introduction and notes by Robin Hard, Oxford, 1997, p. 235, note to “Triton”). Different ancient authors derive the title from River Triton in Beotia, lake Tritonis in Libya, etc. The Greek reads (instead of “Athena is also called … Aramazd”): “and she is called Athena, because, as they tell, Athena is virgin and unmothered; for, as they tell, she came out of Zeus’ head.”

63

The Birth of Athena

NonnusArm. 1.4 [p. 7] = Nonnus 39.4.37–41: Արդ ասասցուք, թէ յոր­ ժամ եղև գլուխ նորա երկնի. յորժամ ունէր ի նմա զԱթենա, քանզի ասի թէ Աթենա ի գլխոյն Արամազդայ ծնաւ. վասն զի անդ ունէր զնա յղացեալ, և առեալ ի Հեփեստոսէ տապար` եհերձ զգլուխն և ծնաւ Աթենա:

ποτὲ οὖν γέγονεν ἡ κεφαλὴ αὐτοῦ κεφαλὴ ὠδίνων, ὅτε ἐν αὐτῇ εἶχε τὴν Ἀθηνᾶν. λέγεται γὰρ ὅτι ἡ Ἀθηνᾶ ἐκ τῆς κεφαλῆς τοῦ Διός ἐγεννήθη. ἐκεῖ γὰρ αὐτὴν ὤδινεν ὁ Ζεύς καὶ λαβὼν παρὰ τοῦ Ἡφαίστου μετὰ ἀξίνης κατὰ τῆς κεφαλῆς ὁ Ζεύς ἔτεκεν ἐξ αὐτῆς τὴν Ἀθηνᾶν.

Now let us say (Gr. om.), when his head happened to be in labor; this was when it had Athena inside it, for Athena is said to be born from the head of Aramazd (Gr. Zeus). For he had her there conceived (Gr. Zeus was in labor for her) and taking an axe from Hephaestus, he cracked his head open and bore (Gr. + from it) Athena.

NonnusArm. 4.22 [pp. 72–73] = Nonnus 5.22.1–7: Զևս կամեցեալ յուղղոցն իւրմէ բացածնանիլ զԱթենա` կարաւտանայ գործակցի ումեմն, զի հատանելով և գանելով զգլուխն` բացածնուսցէ: Արդ` բան յառաջաբերեալ լինի յաղագս այսորիկ Հեփեստեայ. և նա ոչ այլազգ յանձն առնու հերձուլ զգլուխն Արա­ մազդայ. եթէ ոչ զծնեալ կոյսն արասցէ արամբի. և Զևս այսոցիկ ներէ. և առեալ Հեփեստեայ զարջառահատ տապարն, հերձեալ հատանէր զգլուխն Արամազդայ, և արտաքս ելանէ Աթենա:

Ὁ Ζεὺς βουλόμενος ἀποκυῆσαι ἐκ τοῦ ἐγκεφάλου αὐτοῦ τὴν Ἀθηνᾶν, ἐδεῖτο συνεργοῦ τοῦ λαβόντος καὶ πλήξαντος τὴν κεφαλὴν ἵνα ἀποκυηθείη. καὶ λόγους προσφέρει τῷ Ἡφαίστῳ περὶ τούτου. ὁ δὲ Ἥφαιστος οὐκ ἄλλως εἵλετο σχίσαι τὴν κεφαλὴν τοῦ Διός, εἰ μὴ τὴν γεννωμένην ἀποπαρθενεύσῃˑ καὶ ἠνέσχετο ὁ Ζεύς. Λαβὼν οὖν ὁ Ἥφαιστος τὸν βουπλῆγα, τέμνει τὴν κεφαλὴν τοῦ Διός. καὶ ἐξέρχεται ἡ Ἀθηνᾶ.

Zeus, wishing to bring forth Athena from his brain, needed a co-operator, who hacking (Gr. taking) and hitting him in the head could make him bring [her] forth. So he spoke about this to Hephaestus. But he (Gr. Hephaestus) did not undertake to crack Aramazd’s (Gr. Zeus’) head open, unless he deflowered the new-born virgin. And Zeus allowed this. Hephaestus took an axe [used] for felling oxen, cracked Aramazd’s (Gr. Zeus’) head open, and Athena came out.

64

The Birth of Athena

Ethopeia by Xač‘atur Keč‘aṙec‘i (in Alexander Romance I [p. 355]): Թէ զանձն իւր զրկեալ և տառապեալ որպէս ողբայր Ոլոմպիադա մայրն Աղեքսանդրի … այժմ պիտոյ է ինձ տապարն Հեփեստոսի` առ ի հերձանել զգլուխ ծնաւղիս Աթենայ:

How Alexander’s mother Olympias lamented her frustrated and suffering soul … Now I need the axe of Hephaestus, to crack the head of the one gives birth to Athena.

Grigor Magistros 12. (58).11 [p. 243]: Եաւթնեակն Աթենայ կուսածին յուղղոյն Արամազդայ Պիկկոսին, պատանի գոլով, ոչ ծնեալ և ոչ ծնիցեալ …

Athena, the number seven, being born a virgin from the brain of Aramazd (Zeus) Picus, being young, neither giving birth nor being born …

Grigor Magistros, Grammar VI.101 [pp. 419–420]: Քանզի թիւս այս եւթնեակ ասի կոյս, եւ ծնեալ զսա ասեն յուղղոյն Արամազդայ, զոր եւ ոմանք Աթենա անուանեն, եւ ի բազմաց պատուեալ եղեւ ի հեթանոսականացն կոյսս:

Since this number seven is called virgin and is said to be born from Aramazd’s brain, which some call Athena, and this virgin is venerated by many pagans.

Yovhannēs Erznkac‘i, Grammar, 165: Քանզի թիւս այս եւթնեակ ասի կոյս, եւ ծնեալ զսա ասեն յուղղոյն Արամազդայ, զոր եւ ոմանք զԱթենայ անուանեն, եւ ի բազմաց պատուեալ եղեւ ի հեթանոսականացն կոյս:

Since this number seven is called virgin and some say that it was born from Aramazd’s brain, and some call it Athena, and this virgin was venerated by many pagans.

Aṙak‘el, In Dav. Def. 587–588: Հ[արցումն.] Զի՞նչ է որ ասէ` թէ եօթն թիւն կոյս է և ժամանակ ասի: Պ[ատասխանի.] Արդ` երկու անուն ունի, այսինքն կոյս և ժամանակ.

Question: What is “The number seven is virgin and is called time”? Answer: It has two names, virgin and time, like Athena, for pagans

65

Founding Eleusis and Attica որպէս Աթենայ, զի արտաքինքն ասէին թէ Աթենա կոյս էր. զի ոչ ունէր հայր և մայր, այլ յԱրամազդայ գլխոյն ծնաւ:

said that Athena was a virgin, for she had no father and mother, but was born from Aramazd’s head.

David in Cat.Arm. IX [p. 220] = David in Cat. 126: Տռիտածնի:

13

Τριτογενής.

Trito-born.

Founding Eleusis and Attica

Pausanias says that the city of Eleusis received its name from Eleusis whose father was Ogygus (Paus. 1.38.7). Under Cecrops, the first king of Attica, the region previously called Acte was renamed Cecropia (Apollod. 3.14.1 [3.177]). Euseb. Chron. II [p. 44]: Ովգիգէս յԱտտիկէ զԵղևսինէ շինեաց, որ յառաջն կոչիւր Ակտէ, որպէս և զայլ բազում քաղաքս:

Ogygus built Eleusis in Attica which was previously called Acte, and also many other cities.

Cf. Sync. 71.4–5: Ὤγυγος αὐτόχθων πρῶτος βασιλεὺς Ἀκτῆς τῆς νῦν Ἀττικῆς …

Ogygus autochthon, the first king of Acte which is now Attica.

Cf. Sync. 71.17: ἐπὶ Ὤγυγον, ὃς ἔκτισεν Ἐλευσῖνα …

Against Ogygus who founded Eleusis.

Cf. Sync. 146.23–24: Ὤγυγος ἐν Ἀκτῇ…

Ogygus in Acte …

Vardan, Univ. Hist. VIII [p. 18]: Ովգեգիս շինեաց զԵլևսինեա յԱտտիկէ:

Ovgegis (Ogygus) built Eleusis in Attica.

66

Leto and Tityos

14

Leto and Tityos

Zeus’ son Tityos saw the goddess Leto, who had come to Pytho,43 became impassionate and drew her towards himself. She called on her children Apollo and Artemis for help; they shot Tityos (Apollod. 1.4.1 [1.23]). According to Homer, when Odysseus descended to the underworld, he saw Tityos lying on the ground and taking up a distance of nine plethra,44 two vultures pecking his liver (Hom. Od. 11.576–581). Euseb. Chron. II [p. 66] = Sync. 189.18–20: Տիտիոսի ժամանակակից էր Տանտաղ … Առ Տի­տեաւ Ղետով կին. յորմէ և Ապողովն, որ և ընդ Հերակղի Ադմէտեայ ծառայեաց:

Τιτυὸς συνεχρόνισε Ταντάλῳ. κατὰ δὲ Τιτυὸν Λητώ, ἀφ᾽ ἧς Ἀπόλλων, ὃς καὶ σὺν Ἡρακλεῖ τῷ Ἀδμήτῳ ἐδούλευσε.

Tityos’s contemporary was Tantalus … During Tityos’ [reign] there was the woman (Gr. om.) Leto, from whom [is] Apollo, who together with Heracles served Admetus.45

TheonArm. 106 = Theon 95.23–27: Տինա և Եփորոս վարի չորրորդումն իմն այնու յեղանակաւ, զի Տիտքոս էր Պենոպեայ ճոխ` ար­տօրէն և բռնաւոր և Պի­թոն գազանաձև զբնու­ թիւն ունէր, և վիշապ և կոչէին:

43 44 45

καὶ μέντοι καὶ Ἔφορος ἐν τῇ τετάρτῃ χρῆται τούτῳ τῷ τρόπῳ, ὅτι ἄρα Τιτυὸς μὲν ἦν Πανοπέως δυνάστης, ἀνὴρ παράνομος καὶ βίαιος, Πύθων δὲ θηριώδης τὴν φύσιν, δράκων ἐπικαλούμενος.

Here Ephorus also uses this manner of speaking in his fourth [book], saying that Titk‘os (Gr. Tityos), a lawless and violent man, was the master of Penopeus (Gr. Panopeus), and because Python was bestial by nature, he was called dragon.

Another name of Delphi. 1 plethron = 30.83 m; 9 plethra is about 280 m. Apollo had killed the Cyclopes who had made lightnings for Zeus, and was punished for that, serving a mortal man, Admetus, king of Pherae (Sch. Eur. Alc. 1, Apollod. 3.10.4 [3.122]). Heraclers did not take part in those events, but he did Admetus another service; Apollo had demanded the Moirae to release Admetus from death if somebody undertook to die instead of him. When it was time, Admetus’ father and mother did not agree, while his young wife Alcestis died instead of him, but Heracles fought with Hades and returned Alcestis to Admetus (Apollod. 1.9.15 [1.106]). In Euripides’ tragedy Alcestis Heracles wrestles not with Hades, but with Thanatus, god of death.

67

Apollo and Daphne

Greg. Naz.Arm. 5.38.6 [p. 212] = PG 35.713.30: … Տիտիւոս … … Τιτυός … … Tityos … NonnusArm. 4.32 [p. 76–77] = Nonnus 5.32.10–14: Տիտիւոս ցանկացաւ Ղետայ, և տռփեալ` բուռն եհար զգլխապինդ վարշամակէն: Ապա Արտեմիս և Ապողոն մանկունք գոլով Ղետոսի` նետիւք վիրաւորեցին զնա, և սպանին, և այժմ է ի դժոխս և ունի զնետսն կառուցեալսն ի նա, և այսոքիւք պատուհասեալ լինի:

15

Τιτυὸς ἠράσθη τῆς Λητοῦς καὶ ἐρασθεὶς ἐκράτησεν αὐτὴν ἀπὸ τοῦ κρηδέμνου. Εἶτα Ἄρτεμις καὶ Ἀπόλλων, παῖδες ὄντες τῆς Λητοῦς, κατετόξευσαν αὐτὸν καὶ ἀνεῖλον. καὶ νῦν, φησίν, ἐν τῷ Ἅιδῃ ἔχει τὰ βέλη ἐμπεπαρμένα καὶ κολάζεται ἐκ τούτου.

Tityos desired Leto and lusting [for her], he grasped her by her head-band. Then Artemis and Apollo, being Łetos’ (Leto’s) children, wounded him with arrows (Gr. shot him) and killed. And now in hell he has arrows stuck into him and is punished by them.

Apollo and Daphne

Daphne was a nymph of fountains; Apollo fell in love and pursued her. The ground opened, accepted Daphne, and a laurel tree grew instead of her (Rhetorica anonyma, Περὶ τῶν ὀκτὼ μερῶν τοῦ ῥητορικοῦ λόγου 3.591.17–22, Hyg. Fab. 2). Greg. Naz.Arm. 5.32.5 [p. 202] = PG 35.704.47: Դարձեալ Սարդենի տունկ է առասպելեաւ ողբացեալ:

Πάλιν ἡ Δάφνη φυτόν ἐστιν Again, Daphne is a plant μύθῳ θρηνούμενον. bewailed in myth.

NonnusArm. 4.18 [p. 71] = Nonnus 5.18: Դափնէ աղջիկ էր ի Ղա­տոն գետոյ և յերկրէ զծնունդն բարեբախտեալ. նա ասէ գեղեցիկ գոլով տեսակաւ` ի տռփանս շարժեաց զԱպողովն:

Δάφνη, φησί, κόρη ὑπῆρχεν ἐκ Λάδωνος τοῦ ποταμοῦ καὶ Γῆς τὴν γένεσιν εὐτυχήσασα. αὕτη, φησί, περικαλλής τε οὖσα τῷ εἴδει καὶ ὡραϊζομένη

Daphne (Gr. + [Gregory] says) was a girl, who had luck to be born from the Ladon river and the earth (Gr. Gea). She, he says, being

68

Apollo and Daphne

Այլ Ապողոն շարժեցեալ ի տռփանսն` զհետ լինէր Դափնեայ շաղաշարիլ ընդ նմա:

Իսկ աղջիկն զկուսութիւնն պահել կամելով, առ մայրն ըղձացեալ աւգնել կոչէր. և երկրի բացեալ զգիրկս իւր` ընդունէր զաղջիկն, և զբաղեցուցանել կամելով զաստուածն` տունկ ելու­զանէր համանուն աղջկանն. զոր առեալ Ապողոնի` նովաւ առ եռոտանեաւն պսակի, զբաղնլով տռփականաւն ինքեան Դափնեաւ:

ταῖς ὄψεσιν, εἰς ἔρωτα ἐκίνησε τὸν Ἀπόλλωνα. ὁ δὲ Ἀπόλλων, φησί, κινούμενος ἐκ τοῦ ἔρωτος, ἐπεδίωκε τὴν Δάφνην, εἴ πως ἰσχύσει συγγενέσθαι τῇ κόρῃ. ἡ οὖν κόρη, τὴν παρθενίαν ἐθέλουσα φυλάξαι, τῇ οἰκείᾳ μητρὶ τῇ Γῇ προσηύξατο βοηθῆσαι αὐτῇ. ἡ δὲ Γῆ διανοίξασα τοὺς ἑαυτῆς κόλπους ἐδέξατο τὴν παῖδαˑ καὶ ψυχαγωγῆσαι θέλουσα τὸν θεόν, φυτὸν ἀνῆκεν ὁμώνυμον τῇ κόρῃ, ὃ λαβὼν ὁ Ἀπόλλων στέφεται παρὰ τὸν τρίποδα, ψυχαγωγούμενος ὑπὲρ τῆς ἐρωμένης αὐτῷ Δάφνης.

beautiful in appearance (Gr. + with blooming face) stirred Apollo’s lust. (G + He says that) Apollo, stirred by lust, pursued Daphne to have intercourse with her. While the girl, wishing to keep her virginity, prayed to her mother (Gr. + Gea) for help. And the earth, opening her bosom, accepted her daughter, and wishing to delight the god, she produced a tree having the same name as the girl. Taking it, Apollo crowns himself with it at the tripod, delighting himself by his Daphne whom he lusted.

Grigor Magistros, Grammar V.2 [p. 410]: Հագներգութիւն ըստ հոռոմին լսի գաւազաներգութիւն, վասն զի սարդենի գաւազանաւ, զոր փոխանակ սուզելոյ կուսին, որպէս ասեն, բուսոյց երկիր, պար գոլով Ապողոնի երգեն զհոմերական քերդածսն.46 վասն խնդրելոյ շնորհին, որ ի Հոմերոնէ ասացեալ քերդածացն, որ զանխլացեալ յաղագս միայարութեանն. բաժա­ նումն գործեցաւ յաղագս դիւր ուսման մանկանց յերկուս գիրս` յԻղիակոն եւ յՈդիսիակոն ի քսան և չորս ճառս: 46

Rhapsody in Greek means “rodsong,” for with a laurel rod, which (is) in the place of the sunken virgin. As they say, “the earth sprouted, when Apollo dances they sing Homer’s poems.” In order to seek for the benefit of Homeron’s (Homer’s) poems, which is obscure because of the continuousness, it was divided in two books, Iłiakon (Iliad) and Odisiakon (Odyssey), into twentyfour chapters, so that children may learn them easily.

Cf. Dion. Thrax, Grammar 4.7–10: Եւ ոգեալ է հագներգութիւն ի հագնելոյ կարկատուն բանս, և կամ ի սարդենի մահակէ պար գոլով երգել զհոմերական քերդածսն = Ars

grammatica 1.1.8.4–6. Εἴρηται δὲ ῥαψῳδία οἱονεὶ ῥαβδῳδία τις οὖσα, ἀπὸ τοῦ δαφνίνῃ ῥάβδῳ περιερχομένους ᾄδειν τὰ Ὁμήρου ποιήματα – “And it is called rhapsody for stitching together

69

Apollo and Daphne

Yovhannēs Erznkac‘i, Sermons 2, p. 56: Սարդէ և Տաֆնի [ձաւնէին] Ապողոնի:

They devoted the laurel and Tafni (Daphne) to Apollo.

Vardan, Grammar 83–84: Իսկ հագներգութիւնն «կա­ տակերգութիւն» առ մեզ ասի ի մեր բառս, իսկ ի յունաց ի բառն` «գաւազաներգութիւն», որ է առասպելաբանութիւն, որ­պէս ասեն յառասպելն` զԱպո­ղոն աստուածն ողորմեալ երի­տասարդին` որ վասն կու­ սին էր տխրեալ, եւ ետ նմա սարդենի մահակ, այսինքն` գոր­ ծիք ծնծղայից եւ կամ այլ ինչ ի հնչողականաց եւ զՀոմերոնի զքերթածսն երկու գիրս, որ են ԻԴ ճառս դրուատած: Եւ ասաց նմա` ձայնի՛ւ մխիթարիլ ի վշտացն, զոր վասն կուսին ունէր: Եւ այսու պատճառաւս զերծոյց զկուսութիւն աղջկանն:

Rhapsody is called “comedy” in our language, while in the Greek language it is called “rod-song,” which is mythology. As they say in the myth, god Apollo, showing mercy to the young man who was sad because of a maiden, gave him a laurel club, that is a cymbal or some other tinkling instrument, and Homer’s two poems, which are eulogies in twenty four chapters. And he told him to be consoled with those sounds from the affliction he had because of the maiden. And through this, he saved the girl’s virginity.

Aṙak‘el Siwnec‘i, Grammar 97–98: Հագներգութիւն ըստ հոռոմին

«գաւազաներգութիւն» ասէ, այսինքն` որ հագնի ծառոյն գա­ւազան շինեալ, զայն ի ձեռն առնուին եւ զհոմերական տաղն երգէին ուրախութեամբ: «Սարդենի մահակաւն», այսինքն` զի ասեն,

In Greek (lit. according to the Romans) rhapsody is called “rodsong,” that is making a rod from a chaste-tree, they held it with their hands and merrily sang Homer’s poems. “With a laurel rod,” that means, they say, that god Apollo

patched words (Gr. as ‘rod-song’) for dancing (Gr. going around) with a laurel rod singing Homer’s poems.” In fact, in his commentary Grigor cites Dionysius’ explanation “rapsody as ‘rod-song’,” which can be found in the Greek original but is not reflected in the Armenian version.

70

Apollo and Daphne

թէ Ապոլլոն աստուածն հետ կուսի միոյ էած, որ շնայր եւ իւր կին առնէր զնա: Իսկ կոյսն այն փախեաւ, եւ այլ աստուածքն խղճացին կուսին եւ զերկիր բացին, եւ կոյսն յերկիր մտաւ եւ զերծաւ: Եւ յայն պատռուածոյն այս անուշահոտ ծառս բուսաւ` սարդենիս, զոր «հագնի» ասէին: Այս բուսաւ ի յիշատակ կուսին` որպէս կուսութիւն միշտ կանաչ է եւ ոչ թառամի, և սրբութիւնն անուշահոտ է, այսպէս եւ ծառն այն միշտ կանաչ է եւ անուշահոտ: Եւ յայն ծառէն գաւազան զուգեցին, վասն այն յամենայն տարի զայն գաւազանն ի ձեռն առնուին, եւ զայս երգս երգէին, եւ ի մէկ մէկի յուս ելանէին եւ զայս երգս երգէին: Եւ զայս երգս ի ԻԴ ճառ արարին եւ յերկու գիրք բաժանեցին` ԺԲ ճառ ի մին գլուխ եւ ԺԲ ի մին գլուխ, որ զանխուլ եւ թաքուն եւ յերկար չերեւէր եւ տղայքն յուսահատէին եւ չկարդային:

Մի գրոցն անունն է Ելիակոն, եւ միւսոյն` Յաւդիսակոն: Եւ այս էր նոցա հագներգութիւնն, զի պարէին հագնելով, այսինքն` զհագագն շնչին եւ զոտս փոփոխելով, ի պարն հագնի մահակաւն երգէին եւ տաւնէին Ապողինայ եւ յիշատակ կուսին:

47

pursued a maiden to ravish her and make his wife. But the maiden fled, and the other gods had mercy on the maiden and opened the earth, and the maiden entered the earth and was saved. And from that opening this fragrant tree grew, the laurel, which they called “chaste-tree.” It grew in the memory of the virgin, since virginity is always green and does not fade, and sanctity is fragrant, likewise that tree is always green and fragrant. And they made a rod from that tree and every year they took the rod and sang these songs, and they climbed on each other’s shoulders and sang these songs. They made twenty-four chapters of these songs and divided [them] into two books, twelve chapters in one book, and twelve chapters in the other, so that they did not seem hidden, obscure and long, and children would not despair and give up reading. One of the books is called Ełiakon (Iliad), the other, Yōdisakon (Odyssey). And their rhapsody was of the kind that they danced stitching,47 that is, shifting the breath and the feet; while dancing, they sang with the chaste-tree club and celebrated the memory of Apollo and the maiden.

Both this meaning and the later one, “putting on,” does not make much sense. There is a play on the phonetic similarity of the words հագներգութիւն (“rhapsody”), հագնեմ (“stitch” or “put on”), հագագ (“breath, aspiration”) and հագնի (“chaste-tree”).

71

The Court of Areopagus

16

The Court of Areopagus

Pausanias says (Paus. 1.28.5) that the Areopagus (the “hill of Ares”) in Athens was called so because first Ares was judged there. He was sued by Poseidon for killing his son Hallirrhothius (Apollod. 3.14.2 [3.180]). Euseb. Chron. II [p. 58]: Արիոս պագոս շինեցաւ:

Areopagus was built.

Cf. Sync. 179.27: Ἀρειος πάγος ἐκλήθη καὶ δικαστήριον κατέστη.

Areopagus received its name and a court was established.

Michael the Syrian I [p. 49]: Ի սոյն ժամանակս Աւրոպագոս (2 Mss Արիսպագոս)48 կոչեցաւ դատարանն:

At that time the court was called Areopagus.

Michael the Syrian II [p. 32]: Աստ շինեցաւ տաճարն Ապողոնի յԱթէնս, և կոչեցաւ Արիսպագոս` որ է տուն դատաստանի:

17

Here in Athens, Apollo’s temple was built, and it was called Areopagus, which means house of judgement.

Orion

The giant hunter Orion, who walked over the sea, was killed for having invited Artemis to throw the discus (Apollod. 1.4.5 [1.27]). Zeus turned Orion and the scorpion which stung him, into constellations (Eratosth. Catast. 32). 48

It is interesting to note that the name of Pseudo-Dionysius the Areopagite, whose corpus was translated into Armenian in the second decade of the eighth century (The Armenian Version of the Works Attributed to Dionysius the Areopagite, ed. by R.W. Thomson, CSCO, vol. 448 [Scriptores Armeniaci, t. 17], Lovanii, 1987, p. xiii), because of the confusion of the letters ո and ս, usually figures as Դիոնիսիոս Արիսպագացի, even in modern scholarly publications.

72

Orion

Job 38:31: Խելամո՞ւտ իցես կարգի բազմաստեղաց. և քո բացեա՞լ իցէ զպատրուակ Հայկին:

συνῆκας δὲ δεσμὸν Πλειάδος καὶ φραγμὸν Ὠρίωνος ἤνοιξας;

And dost thou understand the chains (Gr. band) of Pleias, and hast thou opened the barrier of Hayk (Gr. Orion)?49

οἱ γὰρ ἀστέρες τοῦ οὐρανοῦ καὶ ὁ Ὠρίων καὶ πᾶς ὁ κόσμος τοῦ οὐρανοῦ τὸ φῶς οὐ δώσουσιν καὶ σκοτισθήσεται τοῦ ἡλίου ἀνατέλλοντος, καὶ ἡ σελήνη οὐ δώσει τὸ φῶς αὐτῆς.

For the stars of heaven, together with Hayk (Gr. and Orion), and all the host of heaven,50 shall not give their light; and it shall be dark at sunrise, and the moon shall not give her light.51

Isaiah 13:10–11: Զի աստեղք երկնից Հայկիւն հանդերձ, և ամենայն զարդուն երկնից լոյս մի տացեն. և խաւարեսցի արեգակն ի ծագել իւրում, և լուսին մի տացէ զլոյս իւր:

Greg. Naz. in Bas.Arm. 7 [p. 166] = Greg. Naz. in Bas. 8.2.1–2: Բայց դու ինձ ասա զեղջիւրասպանսն, զՈրիովնաս և զԱքտէ­ ովնաս զչարադևս որսորդս:

Σὺ δέ μοι λέγε τὰς ἐλαφηβόλους σου καὶ τοὺς Ὠρίωνας καὶ τοὺς Ἀκταίωνας, τοὺς κακοδαίμονας θηρευτάς.

Tell about your deer-shooting [goddesses], and Orions, and Actaeons,52 those ill-fated hunters.

NonnusArm. 2.6 [p. 17] = Nonnus 43.2.11–17: Այլ Ովրիոն ասի ի պատահման աստուածոցն առ մորթով արջառոյն, զոր եզեն Իւրեփս` թագա-

49 50 51 52

Καὶ ὁ Ὠρίων δὲ οὗτός ἐστιν ὁ καταστηριχθείς. ἔστι δὲ οὗτος ὁ ἐκ τοῦ οὐρῆσαι τοὺς θεοὺς ἐν τῇ βύρσῃ τοῦ βοὸς τοῦ

Orion is mentioned on the occasion of the gods coming across the hide of the ox killed by Iwrep‘s (Gr. Hyrieus), king of the Thebans, during the

See Brenton Septuagint Translation. For “all the hosts of heaven,” the Armenian reads “and of all the ornaments of heaven,” very similar to the Greek, where “the ornament” (ὁ κόσμος) is in the nominative singular. See Brenton Septuagint Translation. On Actaeon see episode 74.

Demeter, Persephone and Triptolemus ւոր թեբէացւոց առ ի հիւրընկալութիւն աստուածոցն. քանզի յայնժամ էր ծնեալ և լեալ: Այս Ովրիոն եղև սպա­ նանող գազանաց, այլ և տռփեալ Արտեմիդեայ, վասն որոյ բարկացեալ աստուածուհին` յարոյց կարիճ ընդդէմ նորա, ուստի ընկալեալ հար­ ուածս` մեռաւ, վասն որոյ և յերկինս նկարեալ եղև առ կարճին:

18

σφαγέντος ὑπὸ τοῦ Ὑριέως, τοῦ Θηβῶν βασιλέως, ἐπὶ τῇ φιλοξενίᾳ τῶν θεῶν γεννηθείς. γενόμενος δὲ οὗτος ὁ Ὠρίων καὶ ὧν θηρολέτης ἠράσθη τῆς Ἀρτέμιδος. Εἶτα ἡ θεὸς ὀργισθεῖσα ἀνῆκε σκορπίον κατ᾽ αὐτοῦ. καὶ κρουσθεὶς ἀπέθανε, διό ἐστιν ἐν τῷ οὐρανῷ μετὰ τοῦ Σκορπίου.

73 feast hosted by the gods, since he was born at that time.53 This Orion was a slayer of beasts and he desired Artemis, on account of which the goddess, getting angry, sent a scorpion against him; he was stung by it and died. On account of this he was (Gr. is) depicted in the sky with the Scorpio.

Demeter, Persephone and Triptolemus

Pluto fell in love with the daughter of Zeus and Demeter, Core-Persephone, and secretly abducted her with the help of Zeus. Her mother searched for her throughout the earth and came to Eleusis the king of which was Celeus. Demeter made a chariot driven by winged dragons for his elder son Triptolemus and gave him wheat. Going through the sky he sowed it all over the world (Apollod. 5.1–2 [29–32]). The main source of this story is the Homeric Hymn to Demeter (HH Dem.). Pausanias wrote about Triptolemus (Paus. 1.38.7). Euseb. Chron. II [p. 644] = Sync. 185.23–26: Եղևսինեայ Կէղէոս թա­ գաւորեաց, մինչ Տրիպ­ տղոմէոսն էր. զորմէ ասէn Փիղոքորոս, երկայն նաւու շրջել, և ցորեան բաշխել.

53

Ἐλευσῖνος πόλεως Κελεὸς ἐβασίλευσε, καθ᾽ ὃν Τριπτόλεμος ἦν, ὅν φησιν ὁ Φιλόχορος μακρῷ πλοίῳ προσβαλόντα ταῖς πόλεσι

Celeus reigned over (Gr. + the city of) Eleusis; Triptolemus was in his time. Philochorus says about him that he traveled (Gr. put in cities) in a

The beginning of this story in the Greek original differs: “This Orion was made a star. He was born during the regalement of the gods from the gods’ urinating on the hide of the ox killed by Hyrieus, king of the Thebans,” cf. Hyg. Fab. 195, Astron. 2.34, Ov. Fasti 5.495ff., Serv. Verg. Aen. 10.763 ff.

74

Demeter, Persephone and Triptolemus

և կարծել թէ թռչուն oձ իցէ τὸν σῖτον διδόναι, ὑπονοεῖնաւն, քանզի ձևն այնպիսի σθαι δὲ πτερωτὸν ὄφιν իմն էր: εἶναι τὴν ναῦνˑ ἔχειν δέ τι

καὶ τοῦ σχήματος.

long ship and distributed wheat; the ship seems to be a flying (Gr. winged) snake, for it had such a shape.

Greg. Naz.Arm. 5.31.16–17 [p. 201] = PG 35.704.34–36: Կործանեա՛ զՏրիպտո­ ղեմոսս քո եւ զԿեղէոսս եւ զխորհրդականս վիշապս:

Κατάβαλε τοὺς Τριπτολέμους σου, καὶ τοὺς Κελεοὺς, καὶ τοὺς μυστικοὺς δράκοντας.

Overthrow your (Gr. om.) Triptolemi and Celei and the mystical dragons.

NonnusArm. 3.60 [pp. 49–50] = Nonnus 4.67.1–14: Դեմետեր ունէր դուստր զՊերսիփովնէ. զնա յափշտակեաց Պղուտոն: Եւ շրջելով Դեմետրի և խնդրելով զդուստրն` եկն յԱտտիկէ և իջավանի առ Տրիպտողոմոսի ումեմն ի գեաւղն, որ կոչի Եղևսինէ:

Արդ` իմացեալ առ ի Տրիպտողոմոսէ, թէ Պղուտովն յափշտակեաց զՊերսեփովնէ` յաղագս երախտեացն ետ Տրիպ­տողոմէոսի զսերմանիս ցորենոյ և գարւոյ, պատուէր տուեալ ոչ մախալ, այլ շրջել և ցրուել զսերմանսն ամենայն մարդկան, զի ուսցին զսերմանելն և զերկրագործել և ուտել զպտուղս ընտանիս.

Ἡ Δημήτηρ εἶχε θυγατέρα τὴν Περσεφόνην. ταύτην ἥρπασεν ὁ Πλούτων. Περιϊοῦσα δὲ ἡ Δημήτηρ καὶ ζητοῦσα τὴν θυγατέρα, ἦλθεν εἰς τὴν Ἀττικήν, καὶ καταλύει παρὰ Τριπτολέμῳ τινὶ ἐν κώμῃ Ἐλευσῖνι οὕτω καλουμένῃ. Μανθάνει οὖν αὕτη παρὰ τοῦ Τριπτολέμου ὅτι ὁ Πλούτων ἥρπασε τὴν Περσεφόνην. καὶ ὑπὲρ ταύτης τῆς εὐεργεσίας δίδωσι τῷ Τριπτολέμῳ τὰ σπέρματα, λέγω δὴ σῖτον καὶ κριθήν, ἐντειλαμένη μὴ φθονῆσαι, ἀλλὰ περιελθεῖν καὶ σκορπίσαι τὰ σπέρματα πᾶσιν ἀνθρώποις. ἵνα μάθωσι τὸ σπείρειν καὶ γεωργεῖν καὶ ἐσθίειν τοὺς ἡμέρους καρπούς.

Demeter had a daughter, Persephone. Pluto abducted her. Roaming about and searching for her daughter, Demeter came to Attica and lodged with a certain Triptołomos (Gr. Triptolemus), in a village called Eleusis. Now having learned from Triptolemus that Pluto had abducted Persephone, for that service she gave Triptolemus wheat and barley seeds, commanding him not to begrudge (them), but to roam about and spread the seeds to all people, so that they would learn to sow and till the ground and eat cultivated fruits.

Demeter, Persephone and Triptolemus քանզի յառաջագոյն ուտէին կաղինս վայրենիս ի տնկոց անտի. վասն որոյ, քանզի կաղնոյն յունարէն փիգոս ասեն` ուտելոյն ասացաւ փա­ գին: Այլ ասի թէ Տրիպ­ տողոմէոս առեալ կառս վիշապաց թևաւորս և ընդ նմին առեալ և զԿեղ­ ղէոս` այնպէս յածեալ լինէր, զսերմանսն պատ­ ուասիրութեամբ բաշխելով:

πάλαι γὰρ ἤσθιον τοὺς βαλάνους ἐκ τῶν φηγῶνˑ ἔνθεν ἀπὸ τῆς φηγοῦ τὸ φαγεῖν εἴρηται. Λέγεται δὲ ὅτι ὁ Τριπτόλεμος, λαβὼν ἅρμα δρακόντων πτερωτῶν, συμπαραλαβὼν καὶ τὸν Κελεόν, οὕτως ἐπλανᾶτο φιλοτιμούμενος τὰ σπέρματα.

75 For previously, they ate wild acorns from the trees (Gr. oaks). That is why since oak in Greek (Gr. om.) is called phigos, eating was called phagin. It is also said that Triptolemus, taking the dragon-drawn winged chariot (Gr. a chariot with winged dragons), also took Celeus. He wandered about in this manner, generously distributing the seeds.

Greg. Naz.Arm. Mss M2600, 11v–12r, M946, 5v = PG 36.337.23–30 (or. 39 On the Holy Lights): Եւ ոչ աղջիկ ոք մեզ յափշտակի և Դէմետր յածի, և Կեղէասս ոմանս ի ներքս ածէ, և Տրիպտլոմէոս և վիշապս, և է ինչ զորս առնէ և այլ զոր կրէ, քանզի ամաչեն տըւնջեան տալ զգիշերոյ ձաւնեալն և առնել զանամաւթութիւնն խորհուրդ: Գիտէ և Եղևսիս զայսոսիկ, և լռեցելոցն, և լռեցուցչացն արժանեացն տեսաւղք:

Οὐδὲ Κόρη τις ἡμῖν ἁρπάζεται καὶ Δημήτηρ πλανᾶται καὶ Κελεούς τινας ἐπεισάγει καὶ Τριπτολέμους, καὶ δράκοντας, καὶ τὰ μὲν ποιεῖ τὰ δὲ πάσχει. Αἰσχύνομαι γὰρ ἡμέρᾳ δοῦναι τὴν νυκτὸς τελετὴν καὶ ποιεῖν τὴν ἀσχημοσύνην μυστήριον. Οἶδεν Ἐλευσὶς ταῦτα καὶ τῶν σιωπωμένων, καὶ σιωπῆς ὄντως ἀξίων ἐπόπται.

Nor have we any abducting of the girl (Gr. Core), nor wandering of Demeter, nor her introducing Celei and Triptolemi and Dragons; nor whatever she does and suffers. For they are (Gr. I am) ashamed to bring into daylight that ceremony of the night and make a mystery of obscenity. Eleusis knows these things, and so do the eyewitnesses of what there is guarded by silence, and of what is worthy of those imposing silence (Gr. of silence).

76

Demeter, Persephone and Triptolemus

NonnusArm. 1.3 [pp. 4–5] = Nonnus 39.3.1–18: Դեմետեր, աստուած գոլով ծնաւ դուստր յԱրամազդայ, զոր կոչէին Աղջիկ և Պերսեփոնէ. սմա տռփեալ Պղուտոն` յափշտակեաց և էջ ի դժոխս: Արդ` Դեմետեր շրջելով խնդրէր զԱղջիկն, և բազում յածեալ` եկն յԱտտիկէ:

Իսկ զտեղին, յոր եկն` կոչեաց Եղևսինէ, որ նշանակէ զգալն անդանաւր. այլ ուսաւ առ ի Կեղէոսէ և ի Տրիպտողոմէոսէ, թէ Աղջիկն յափշտակեալ առ ի Պղուտովնոսէ, և է ի դժոխս: Արդ իմացեալ զայս աստ­ուածուհին` դադարեաց ի յածմանէն, և փոխա­ րինելով զարսն՝ յաղագս շնորհիս այսորիկ ետ նոցա սերմանիս ցո­րենոյ և գարւոյ և այլոց հնդից, քանզի ասի սերմանական պտղոց գոլ վերատեսուչ Դեմետեր:

54

Ἡ Δημήτηρ θεὸς εἶναι λεγομένη τίκτει θυγατέρα ἀπὸ τοῦ Διός, ἥντινα ἐκάλουν καὶ Κόρην καὶ Περσεφόνην. ταύτης ἐράσθη ὁ Πλούτων, καὶ ἐρασθεὶς ἥρπασε, καὶ κατῆλθεν ἐν τῷ Ἅιδῃ. ἡ οὖν Δημήτηρ περίει ζητοῦσα τὴν Κόρην, καὶ πολλὰ πλανηθεῖσα ἦλθεν ἐν τῇ Ἀττικῇ. ἐλθοῦσα δὲ τὸν μὲν τόπον ἐν ᾧ ἦλθεν ἐκάλεσεν Ἐλευσῖνα παρὰ τὸ ἐληλυθέναι, ἔμαθε δὲ παρὰ τοῦ Κελεοῦ καὶ τοῦ Τριπτολέμου ὅτι ἡ Κόρη ἡρπάγη παρὰ τοῦ Πλούτωνος καὶ ἔστιν ἐν τῇ Ἅιδῃ. μαθοῦσα οὖν ἡ θεὸς ταῦτα, ἔληξε τῆς πλάνης. ἀμειβομένη δὲ τοὺς ἄνδρας ὑπὲρ τῆς χάριτος ταύτης, δέδωκεν αὐτοῖς τὰ σπέρματα, τὸν σῖτον καὶ τὴν κριθὴν καὶ τὰ ὄσπρεα. Λέγεται γὰρ τῶν σπερματικῶν καρπῶν εἶναι ἔφορος ἡ Δημήτηρ.

Demeter being god[dess] gave birth to a daughter by Aramazd (Gr. Zeus), whom they called Girl (Gr. Core) and Persephone. Pluto, desi­ ring her, abducted her and descended into hell (Hades). So Demeter roamed about, searching for the Girl (Gr. Core), and having wandered a lot, came to Attica. And she called the place where she arrived at Eleusis, which means “coming there,”54 while she learned from Celeus and Triptolemus that Girl (Gr. Core) was abducted by Pluto and is in Hades. Learning those things, the goddess stopped wandering, and repaying the men for that favour, gave them seeds of wheat, barley and other (Gr. om.) legumes. For Demeter is said to be the overseer of sowable fruits.

The form Ἐλευσῖνα resembles ἐλεύσομαι, the future form of the verb “to come” (ἔρχομαι). The form ἐληλυθέναι in the Greek text is the perfect infinitive of the same verb.

Zeus and Persephone-Pherephatte Այլ տուեալ զսերմանիսն` ետ և վիշապս և կառս թևաւորս առ ի շրջել և բաշխել ամենեցուն զցորեանն և զգարին, զի ոչ ևս գիտէին մարդիկ ուտել հաց կամ վարել ցորենով, այլ ճարակական կենցաղով կէին. սակայն ոչ միայն զցո­ րեանն, այլ և զամե­նայն սերմանական պտուղսն ետ, և զմիստե­ռիոնս կատարեաց և ուսոյց նոցա, թէ որպէս պարտ է կատարել և կատարեալ լինել …

δοῦσα δὲ τὰ σπέρματα, δέδωκε καὶ δράκοντας καὶ ἅρματα πτερωτὰ πρὸς τὸ περιελθεῖν καὶ δοῦναι πᾶσι τὸν σῖτον καὶ τὴν κριθήν. οὔπω γὰρ ᾔδεισαν οἱ ἄνθρωποι ἐσθίειν ἄρτον ἢ χρῆσθαι σίτῳ, ἀλλὰ νομαδικὸν βίον ἔζων. οὐ μόνον δὲ τὸν σῖτον ἀλλὰ καὶ πάντας τοὺς σπερματικοὺς καρποὺς δέδωκε, καὶ τὰ μυστήρια ἐτέλεσεν αὐτούς, καὶ ἔδειξε πῶς δεῖ τελεῖν καὶ τελεῖσθαι …

77 Having given the seeds, she also gave dragons and winged chariots, for wandering about and distributing the wheat and barley to everybody, since people did not yet know how to eat bread or to use wheat, but they lived a scavenging (Gr. nomadic) life. But she gave not only wheat, but also all the sowable fruits, and held mysteries and taught them how to perform initiation and to be initiated …

Plat. Leg.Arm. 218 = Plat. Leg. 782.b.3–6: Զիա՞րդ հաւատամք որթոց իսկ յայտնել երբեք` յառաջագոյն ոչ գոլով. սապէս և ձի­ թենիք, և զԴեմետռայ իսկ և զաղջկանն ձիր, զՏրիփտո[ղ]եմոս ոմն այսպիսեացս լինել պաշտօնեայ …

19

Τί οὖν; πιστεύομεν ἀμπέλους τε φανῆναί πού ποτε πρότερον οὐκ οὔσας; ὡσαύτως δὲ καὶ ἐλάας καὶ τὰ Δήμητρός τε καὶ Κόρης δῶρα; Τριπτόλεμόν τέ τινα τῶν τοιούτων γενέσθαι διάκονον;

Are we to believe, then, that vines, not having previously existed, appeared at a certain stage; and olives likewise, and the gifts of Demeter and the Girl (Gr. Core)? And that a certain Triptolemus was the minister of such [fruits]?

Zeus and Persephone-Pherephatte

Persephone by Zeus gave birth to Dionysus-Iacchus, Zagreus or Sabazius (Hesych. s.v. Zagreus, Sch. Eur. Or. 952, Aristoph. Ran. 326, Diod. Sic. 4.4.1, Arrian. Alex. 2.16.3).

78

Revolt of the Giants against Zeus

NonnusArm. 4.30 [p. 75] = Nonnus 5.30.2–3: Պերսեփովնէ ծնաւ Զագրէոս Περσεφόνη γεννᾷ τὸν [ի]55 Դիովնւսոս յԱրամազդայ Zαγρέα Διόνυσον, ἐκ τοῦ յղացեալ զնա … Διός συλλαβοῦσα αὐτόν.

Persephone gave birth to Zagreus-Dionysus, having conceived him by Aramazd (Gr. Zeus).

Grigor Magistros 36 (70).6 [p. 308]: Ոչ թողից չասել եւ զխարդաւա­ նական երկպառակութիւն մո­­ լութեանն, որ առ Փերափտեայ ի ձեռն հաւրն գործիւր:

I will not give up speaking about the wicked duality of depravity which P‘erap‘tē (Pherephatte) suffered from her father.

Cf. Clem. Alex. Protr. 2.16.1–2 = Eus. Praep. Evang. 2.3.19–20: κυεῖ μὲν ἡ Δημήτηρ, ἀνατρέφεται δὲ ἡ Κόρη, μίγνυται δ’ αὖθις ὁ γεννήσας οὑτοσὶ Ζεὺς τῇ Φερεφάττῃ τῇ ἰδίᾳ θυγατρὶ μετὰ τὴν μητέρα τὴν Δηώ, ἐκλαθόμενος τοῦ προτέρου μύσους, καὶ μίγνυται δράκων γενόμενος.

20

Demeter becomes a mother, Core is brought up. And later he who begot her, this same Zeus, has intercourse with his own daughter Pherephatte after her mother Demeter, forgetting his former wickedness, and he has intercourse in the shape of a dragon.

Revolt of the Giants against Zeus

Children of Gea and Uranus, the huge and powerful Giants, born in Phlegra or Pallene, revolted against the gods (the main source of this myth was the lost epic poem Titanomachy). They threw stones and burning oak trees up into the sky. Apollo, Dionysus, Hecate, Hephaestus, Athena and Artemis took part in the battle. Zeus struck the Giants with his thunderbolt, and Heracles killed them with arrows (Apollod. 1.6.1–2 [1.34–38]).

55

The preposition ի with the accusative (?) makes no sense here and must be expunged.

79

Revolt of the Giants against Zeus

Euseb. Chron. I [pp. 39–40]: Եւ թագաւորք տիտանացւոց ճանաչէին ի ժամանակին. յորոց մի էր Ովգիգոս արքայ: Եւ յետ սակաւ բանից զնովիմբ ածեալ` ասէ, թէ սկայք դիմեցին ի վերայ դից և սատակեցան, զօրավիգն օգնականութեան դիցն լեալ Հերակլի և Դիոնիսի, որ էին ի տիտանացն:

And the Titans’ kings were known during their time; one of them was king Ogygus. After saying some words about him, he says that the Giants attacked the gods and were killed, and the gods were aided by Heracles and Dionysus who belonged to the Titans.56

Philo, Gen. 2.82 [pp. 165–166]: … զՆեբրովթ` սկայ որսորդ լինել ընդդէմ Աստուծոյ … զօրէն հսկայի զերկրայինսս յարգելով և պատուելով քան զերկնայինսն, զայն որ ի վերայ հսկայիցն և տիտանեանցն առասպելն է` ճշմարիտ առնեն …

That Nimrod the giant hunter was against God … like a Giant, he had more respect and honour for earthly than for heavenly things; they consider the myth about the Giants and Titans as true …

TheonArm. 106 = Theon 95.27–96.1: Եւ զվայրօքն որ ի վաղնջուցն Փիլագ­րա, բայց այժմ Պաղ­­ղանէ ան­ուա­նեալ` բնակեալ էին մարդակերպք,57 որ կոչէին Հայկք,

56 57

οἱ δὲ περὶ τὴν πάλαι μὲν Φλέγραν, νῦν δὲ Παλλήνην ὀνομαζομένην κατοικοῦντες ἦσαν ἄνθρωποι ὠμοὶ καὶ ἱερόσυλοι

And the places which in old times were called Phlegra and now Pallene, were inhabited by those with human form

The last words, “who belonged to the Titans,” are the result of a mistake. Corrig. մարդակերք? (ἀνθρωποφάγοι).

80

Revolt of the Giants against Zeus

զորս Հերակլէս ասի ըմբռնել զՏիւրիա առնլովն. և վասն յաղթելոյ այնց, որ ընդ Հերակլեայն էին իբրև զի սակաւ էին` Հայկիցն բազմացն և ամբարշտելոցն, աստ­ ուածոց գոյժ58 ամենեցուն թուէր լինել իրք կռուին:

καὶ ἀνθρωποφάγοι, οἱ καλούμενοι Γίγαντες, οὓς Ἡρακλῆς λέγεται χειρώσασθαι τὴν Τροίαν ἑλών, καὶ διὰ τὸ κρατῆσαι τοὺς περὶ τὸν Ἡρακλέα ὀλίγους ὄντας τῶν Γιγάντων πολλῶν ὄντων καὶ ἀσεβῶν θεῶν ἔργον ἅπασιν ἐδόκει γεγονέναι τὸ περὶ τὴν μάχην.

(Gr. cannibals) called Hayks (Gr. Giants),59 whom Heracles is said to have seized when conquering Tiwria (Gr. Troy).60 And since Heracles’ party, [while] being few, prevailed over the Hayks (Gr. Giants), who were numerous and impious, the events of the battle seemed to be the work of the gods.

Greg. Naz.Arm. 5.32.26–28 [p. 203] = PG 35.705.26–28: Ծաղր առնեմ … որք ի մոլութենէն կրճատեալքն են եւ կամ յաւշատեալքն աստուածք:

Γελῶ … τοὺς ὑπὸ μανίας περικεκομμένους ἢ διεσπασμένους θεούς.

I mock … the gods mutilated and (Gr. or) torn into pieces through madness.61

NonnusArm. 4.30 [pp. 75–76] = Nonnus 5.30.10–13: … բայց որ յաղագս հսկայիցն. քանզի սոցա կամելով մարտնչել ընդ աստուածսն, և նոքա ճակատեալ` յաղթեցին և խոցոտեցին զսոսա. և յետոյ Արամազդ շանդահարութեամբ եկէզ զսոսա:

58 59 60 61

ἡ περὶ τῶν Γιγάντων. οὗτοι γὰρ πολεμεῖν ἐθέλοντες τοῖς θεοῖς, οἱ θεοὶ ἀντιστρατευσάμενοι ἐπολέμησαν καὶ κατέκοψαν αὐτούς, ὕστερον δὲ τοῦ Διὸς καὶ τὸν κεραυνὸν ἐπιπέμψαντος αὐτοῖς καὶ καταφλέξαντος αὐτούς.

… But the [story] about the Giants: for they wished to fight against the gods, and they, while they (Gr. the gods) were gathering up an army, won (Gr. fought) and wounded them severely (Gr. cut them into pieces), and then Aramazd (Gr. Zeus) burned them, striking them with his lightning.

Corrig. գործ? (ἔργον). Cf. Pil. Gen. 1.92 հայկաչափաց (Aucher: Haicum [ut primum Herculem] imitantium), ի հայկից ծնունդ (Aucher: pro generatione Haicorum [gigantium]), Agat‘angełos 106 [1670]. հայկաբար – γιγαντιαίως (Agath. 124.16). Cf. episode 56. See episode 76.

Prometheus and Hephaestus

81

NonnusArm. 3.80 [pp. 61–62] = Nonnus 4.87: Իսկ Աթենա և Հերա, հոգալով յաղագս եղղե­ նացւոցն` մարտնչէին ընդ Ափրոդիտեայ և ընդ Արեսի, որք հոգային յաղագս տրովացւոցն. ասասցես արդևք մարտ լեալ առ հսկայիցն ընդ աստուածսն և տիտա­ նացն` ընդ Դիոնիւսեայ:

21

Ἀθηνᾶ μὲν καὶ Ἥρα φροντίζουσαι τῶν Ἑλλήνων ἐπολέμουν πρὸς Ἀφροδίτην καὶ Ἄρεα φροντίζοντας τῶν Τρώων. εἴποις δὲ πολέμους καὶ τοὺς ἀπὸ τῶν Γιγάντων πρὸς τοὺς θεοὺς καὶ τοὺς ἀπὸ τῶν Τιτάνων πρὸς τὸν Διόνυσον.

But Athena and Hera, caring about the Greeks, fought against Aphrodite and Ares, who cared about the Trojans. You could also mention the battle of the Giants against the gods and that of the Titans against Dionysus.

Prometheus and Hephaestus

According to Hesiod, Zeus deprived humans of fire, for he was angry at Prometheus for his fraud: he had covered a bull’s flesh separated from the bones with its skin and stomach, while he covered the bones with fat and challenged Zeus to choose his share. Zeus chose the second one and became angry (Hes. Theog. 537–551). He ordered to chain Prometheus to Mount Caucasus, and until Heracles freed Prometheus, every day an eagle came and pecked his liver, and during the night it regenerated. He gave humans fire against the will of Zeus (Hes. Theog. 563–569, Apollod. 1.7.1 [1.45]). Hephaestus too was related to fire; in the Iliad, the inner parts of a victim were pierced with spits and held over the flame of Hephaestus (Hom. Il. 2.426). The Greeks identified Hephaestus with the Egyptian god Ptah,62 who according to the tradition, was the first among the gods and semi-gods who preceded the Egyptian kings. According to Apollodorus, as well as some other sources (Paus. 10.4.4; Lucian, Dial. Deorum I.1) written after the fourth century AD, Prometheus first moulded men from earth and water, while in older sources he is not the creator of the human race, but merely its benefactor.

62

See Encyclopaedia Britannica Deluxe Edition, 2004 CD-ROM, s.v. “Ptah.” According to the new etymology of Hephaestus’ name, it is the related to Ptah, see V. Blažek, “Hephaistos vs. Ptah,” New Perspectives on Myth: Proceedings of the Second Annual Conference of the International Association for Comparative Mythology, Ravenstein (the Netherlands), 19–21 August, 2008, eds. Wim M.J. van Binsbergen & Eric Venbrux, Haarlem (the Netherlands): Papers in Intercultural Philosophy and Transcontinental Comparative Studies (PIP-TraCS), №. 5, 2010, pp. 243–252.

82

Prometheus and Hephaestus

Euseb. Chron. I [p. 97]: Առաջին մարդ առ ի յեգիպտացւոց` Հեփեստոս, որ և հրոյ գտակ լինէր նոցա:

Hephaestus was the first man among the Egyptians; he was their inventor of fire.

Cf. Sync. 19.2: Αἰγυπτίων α´ ἐβαίλευσεν Ἥφαιστος.

Hephaestus was the first to rule over the Egyptians.

David Def. II [pp. 22.31–24.4] = David Prol. 9.33–10.2: Զայսոսիկ ասեն` զբա­ ժանումն պարգևեալ մեզ ի ձեռն Պռիմիթեայ երևելական հրոյ: Եւ պարտ է գիտել, եթէ որք առասպելաբանեն` ասեն, թէ Պռիմիթևս գողացաւ երբեմն յաստուածոցն հուր և շնորհեաց մարդկան, որ է այլաբանութիւն:

ταῦτά φησι, τὴν διαιρετικὴν δεδωρῆσθαι ἡμῖν διὰ Προμηθέως σὺν φανοτάτῳ πυρίˑ ἰστέον γὰρ ὅτι μυθεύοντες λέγουσιν ὅτι ὁ Προμηθεὺς ἔκλεψεν ἐκ τῶν θεῶν τὸ πῦρ καὶ ἐδωρήσατο τοῖς ἀνθρώποιςˑ τοῦτο γὰρ ἀλληγορεῖται.

It is said [by Plato] that we were given the gift of division through Prometheus’ bright fire (Gr. through Prometheus, with bright fire). The mythologists63 say that Prometheus once stole fire from the gods and gave it as a gift to men. But this is but an allegory.

Movsēs Xorenac‘i I.7 [pp. 27.13–16]: Զի առաջին ասեն իւրեանց մարդ լեալ զՀեփեստոս և գտակ հրոյ: (Եւ ընդէ՞ր սա գտակ հրոյ, և կամ Պրոմեթէոս գողացեալ առ ի յաստուածոցն զհուր և շնորհեալ մարդկան, որ է այլաբանութիւն):

For they [the Egyptians] say that Hephaestus was their first man and the inventor of fire. Why (was) he the inventor of fire, or is Prometheus said to have stolen fire from the gods and given it to mankind? It is an allegory.

Grigor Magistros 47 (49).3 [p. 325]: … զհուր Հեփեստեաւ հանդերձ պատուեալ, կամ եթէ Պռոմիդեայ գողացեալ զնա: 63

Plat. Phileb. 16c.

… worshipping the fire together with Hephaestus, or that Prometheus has stolen it.

83

Prometheus and Hephaestus

Grigor Magistros 16 (74).5 [p. 252] = Clem. Alex. Protr. 2.18.1 = Eus. Praep. Evang. 2.3.25.5: … ի շամբուրս հարեալ ի վերայ Հեփեստեայ:

ὀβελίσκοις περιπείραντες “ὑπείρεχον Ἡφαιστοίο.”64

… fixing them on spits, “held them over the flame of Hephaestus.”

Grigor Magistros 21 (2).28 [p. 270]: … կայծակն հրափայլութեան վեհագոյն քան զՊռոմեդեայն և զՀեփեստոսին ցածուցեալ:

… lowering the spark of glare, which surpassed that of Prometheus and Hephaestus.

Grigor Magistros 26 (71).18 [p. 290]. … ի Հեփեստեայ հրացեալ …

… being set on fire by Hephaestus …

Grigor Magistros 34 (79).5 [p. 305]: … կենդանւոյն ի վերայ եդեալ Հեփեստեայ:

… putting [it] alive on Hephaestus …

Grigor Magistros 80 (29).7 [p. 371]: Սա մինչ տակաւին մանուկ տղայն էր, պատրանաւք խաբմամբ խաղուց խաբեցին Տիտանքն, եւ զենեալ յաւշմամբ, ի սան ամանեալ, եդին ի վերայ Հեփեստեայ, իսկ յանդամոցն ի շամփուրս հարեալ, ի վերայ ունելով հրատին:

64

As long as he was still a small child, the Titans deceived him with fraudulent games and slaughtering him by tearing (him) into pieces, sinking him into a cauldron, put (him) on a fire (lit. Hephaestus), while they skewered some of his members and held (them) above the fire.

This is a citation from Homer: σπλάγχνα δ’ ἄρ’ ἀμπείραντες ὑπείρεχον Ἡφαιστοίο (Hom. Il. 2.426).

84

Prometheus and Hephaestus

Aṙak‘el, In Dav. Def. 237: Իսկ զբաժանումն ասէ Պղատոն, զայսոսիկ ասեմ զբաժանումն պարգևեալ մեզ ի ձեռն Պռիմիդեայ երևելական հրոյն. այսինքն Պռիմիդեա մարդ է և արուեստիւ դարբին, և ետես յիւր արուեստէն, զի հուրն զամենայն ինչ տրոհէր, և բաժանէր յիրերաց զհոմասեռս և զայլասեռս, և ի հրոյն ուսաւ զբաժանողական հնարս, և ի նմանէ եղև սկիզբն բաժանողական. վասն որոյ ասէ Պղատոն առ Սոփեստրոս աշակերտն իւր. «զայսոսիկ ասեմք բաժանումն պարգևեալ ի ձեռն Պռիմիդեայ երևելական հրոյն». այսինքն Պռիմիդաս ի հրոյն ուսաւ և պարգևեաց մեզ:

And about the division, Plato says the following: “I say this, that we were given the gift of division through Prometheus’ bright fire”; that is, Prometheus is a man, a blacksmith by profession, and thanks to his art he saw that fire divided everything and separated the homogeneous and heterogeneous things from each other. And he learned the methods of division from the fire, and hence the beginning of the [art of] division commenced. That is why Plato says to his disciple sophist:65 “We say that we were given the gift of division through Prometheus’ bright fire,” that is, Prometheus learned it from the fire and granted it to us.

Euseb. Chron. II [p. 50] = Sync. 174.22–23: Զայսու ժամանակաւ էր ըստ ոմանց Պռոմեթևս, յորմէ զմարդիկ կազ­ մեալս յիշատակեն, իբր զի իմաստուն էր, զանասնաբարոյս և զյոյժ անզգամս ի մարդկութիւն և ի գիտութիւն փոխակեր­պէր:

65

Τούτοις τοῖς χρόνοις, ὡς φασι, Προμηθεὺς ἦν, ὃς ἐμυθεύετο πλάττειν ἀνθρώπους ἐξ ἀπαιδευσίας καὶ ἀλογίας εἰς παίδευσιν μετάγων.

Prometheus, by whom, as it is (Gr. + fabulously) told, humans were made, was, according to some, at that time; since he was wise (Gr. om. since he was wise), he transformed those brutal and very foolish [creatures] (Gr. them from uneducatedness and irrationality) to humanity (Gr. om.) and learning.

This passage of Aṙak‘el is his commentary on the above cited words of David the Invincible, where they are preceded by the mention of Plato’s Sophistes, see Dav. Def. II [22.25].

85

Prometheus and Hephaestus

Michael the Syrian I [p. 44]: Զայսու ժամանակաւ էր Պրամիթևս իմաստասէր` որ ստեղծանել ասեն զմարդիկ, զի իմաստութեամբ ի գիտութիւն ածէր զտգէտսն:66

At that time was the philosopher Prometheus, who, they say, created humans, for through his wisdom he led the ignorant to knowledge.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 34: Իսկ Պրամիւթէս զդար և զկոճատ եգիտ:

Prometheus invented the even and odd [numbers].

Greg. Naz.Arm. 5.38.11–12 [p. 213] = PG 35.713.37: … ոչ հաւուք լեարդն ծախեալ …

… οὐδὲ ὄρνισι τὸ ἧπαρ κειρόμενος …

… nor torn by vultures in his liver …

NonnusArm. 4.33 [p. 77] = Nonnus 5.33.1–7: Պռովմիւթևսս այս ասի, թէ գողացաւ զհուր յաստուածոցն և շնորհեաց մարդկան, և եթէ ի միս զոհիցն պատրեաց զԱրամազդ, և ի բարկութիւն շարժեաց զնա կրկին: Զսա կամե­ ցեալ պատուհասել` եդ արծուի ուտել զլեարդ նորա. և ի գիշերի դար­ ձեալ ողջանայր, և միւսանգամ արծուին սկսանէր ուտել ի վաղիւն, մինչև եկեալ Հերակղեայ` նետիւք խոցոտեաց զարծուին: 66

Ὁ Προμηθεὺς οὗτος λέγεται κλέψαι τὸ πῦρ παρὰ τῶν θεῶν, καὶ ἐνεγκεῖν εἰς ἀνθρώπους, καὶ ὅτι περὶ τὰ κρέα τῆς θυσίας ἀπατήσας τὸν Δία, εἰς ὀργὰς ἐκίνησεν αὐτὸν διττάς. τοῦτον θέλων τιμωρήσασθαι, ἐποίησεν ἀετὸν κατεσθίειν αὐτοῦ τὸ ἧπαρ. καὶ τὴν μὲν ἡμέραν κατησθίετο τὸ ἧπαρ, τὴν δὲ νύκτα πάλιν ἀνεπληροῦτο. καὶ πάλιν ἤρχετο ὁ ἀετὸς καὶ ἤσθιεν αὐτό, ἕως οὗ ὁ Ἡρακλῆς ἐλθὼν ἐτόξευσε τὸ ὄρνεον τοῦτο.

This Prometheus is said to have stolen fire from the gods and granted it to humans, and to have deceived Aramazd (Gr. Zeus) by the meat of the victims, and angered him doubly. Wishing to punish him, [Zeus] appointed an eagle to eat his liver (Gr. + and during the day he ate the liver), and during the night it regenerated, and on the next day (Gr. om.) again the eagle started to eat it, until Heracles came and shot the eagle (Gr. that bird) with an arrow.

In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “At that time lived Prometheus who being rich in wisdom, educated humans and made them pass from stupidity to wisdom. One even said about him as a joke that he made humans” (Chronique de Michel le Syrien, livre III, chapitre VI, p. 40).

86

Deucalion and the Flood

T‘ovma Arcruni I.3 [p. 72]: Հեփեստոս եւ Պռոմիթոս, որ է արեգակն և լուսին, գողացան զհուրն յՈրմզդայ եւ մասն ինչ ետուն ի մարդիկ:

22

Hephaistos and Prometheus, who are the sun and the moon, stole the fire from Ormizd67 and gave a part [of it] to mankind.68

Deucalion and the Flood

Prometheus’ son Deucalion married Pyrrha. During his days Zeus poured down heavy rain and flooded all of Greece, separating the mountains of Thessaly from each other. Deucalion and Pyrrha hid in a chest; they were carried by the waters for nine days and nights and were pulled ashore on Parnassus. Zeus allowed Deucalion to ask whatever he wished, and he asked for humans to be born. Zeus bade them to throw stones over their heads. From the stones thrown by Deucalion men came into being, while from those thrown by Pyrrha, women (Apollod. 1.7.2 [1.46–48]). The best source for this myth is the Metamorphoses of Ovid (Ov. Met. 1.253–415). One of the sons of Deucalion and Pyrrha was Amphictyon who ascended the throne in Attica after Cranaus (Apollod. 1.7.2 [1.49]). Plat. Tim.Arm. 83 = Plat. Tim.22.a4–b3: … զրոյց առնել … յաղագս Փաւռոնէոսի և Նէոբայ, որ էին քան զջրհեղեղն յառաջագոյն, և յետ ջրհեղեղին դարձեալ յաղագս Դևկալիոնոսի և Պիւռայի կնոջ սորա, իբրու ասէ առասպելն, և զ’առ ի սոցանէ ծնեալն ազգատոհմել …

67 68 69

… προαγαγεῖν … περὶ Φορωνέως τε τοῦ πρώτου λεχθέντος καὶ Νιόβης, καὶ μετὰ τὸν κατακλυσμὸν αὖ περὶ Δευκαλίωνος καὶ Πύρρας ὡς διεγένοντο μυθολογεῖν, καὶ τοὺς ἐξ αὐτῶν γενεαλογεῖν …

Another name for Aramazd. Thomson, Thomas Artsruni, p. 90. On Phoroneus and his daughter Niobe see episode 63.

… to tell about … Phoroneus and Niobe,69 who were before the flood (Gr. Phoroneus, who was said to be the first, and Niobe), and after the flood, again about Deucalion and his wife (Gr. om. and his wife) Pyrrha, as the myth tells (Gr. telling mythic tales, how they survived), and to represent the genealogy of those born from them …

87

Deucalion and the Flood

Euseb. Chron. I [pp. 128]: Ի Դևկալիոնի ամս զջրհեղեղն եկեալ ասեն ի Թեսաղիա: Որ և առ Փայեթոնիւ հրացան բարկութիւնն եթւովպացւոց աշխարհին:

In the years of Deucalion, they say, there was a flood in Thessaly, while in the time of Phaethon, fire in the country of the Ethiopians.

Euseb. Chron. II [p. 56] = Sync. 184.10–12, 179.22: Առ Դևկալիոնիւ ջրհեղեղն ի Թեսաղիա. և առ Փայեթոնիւ յԵթւովպիա հրայ­րեացք. և բազումք ապականութիւնք գործեցան ի տեղիս տեղիս. որպէս Պղատոն պատմէ … Դևկալիոն պառնասացւոց կող­մանցն սկիզբն արար թագաւորելոյ:

ὁ ἐπὶ Δευκαλίωνος κατακλυσμὸς ἐν Θεσσαλίᾳ καὶ ὁ ἐπὶ Φαέθοντος ἐμπρησμὸς ἐν Αἰθιοπία. πολλαὶ δὲ καὶ ἄλλαι γεγόνασιν Ἕλλησι τοπικαὶ φθοραί, ὡς Πλάτων ἐν Τιμαίῳ … Δευκαλίων βασιλεύειν τῶν κατὰ Παρνασσὸν ἤρξατο.

In the time of Deucalion, a flood in Thessaly occurred,70 and in the time of Phaethon, a fire in Ethiopia, and many (Gr. + other) disasters (Gr. + to the Greeks) took place in various places, as Plato describes (Gr. in Timaeus)71 … Deucalion started to reign over the regions of Parnassus.

Vardan, Univ. Hist. IX [p. 19]: Եւ աստ ասեն լեալ առ Դև­ կալիոնիւ ջրհեղեղ ի Թեսաղիա, և առ Փայեթոնիւ յԵթէովպիա հրայրեայցք, և այլ բազում ապականութիւնք ի տեղիս տեղիս, որպէս պատմէ Պղատոն: Իսկ Դևկալիոն Պառնասացւոց կողմանցն թագաւորէր:

70 71

Plato Tim. 22a7, Criti. 112a3. Plato Tim. 25b7.

At this point, they say, in the time of Deucalion there occurred a flood in Thessaly, and in the time of Phaethon, fires in Ethiopia, and many other disasters in various places, as Plato describes. Deucalion reigned over the regions of Parnassus.

88

Graeci and the Origin of the Name of the Hellenes

Michael the Syrian I [p. 45]: Եւ աստ ասեն առ Դեւկաղիոնիւ Եթեսաղիայ եղեալ ջրհեղեղ, և առ Փայիթոնիւ յԵթովպիայ հրայրեացքն. և բազում ապա­ կանութիւնք ի տեղիս տեղիս ըստ Պղատոնի պատմելոյն:72

At this point, they say, in the time of Deucalion occurred a flood in Thessaly. And in the time of Phaethon [there were] fires in Ethiopia and many other disasters in various places, as Plato describes.

Euseb. Chron. II [p. 58]: Այս այն Ամփիկտիոն Դևկաղիոնի որդի է:

This is Amphictyon, Deucalion’s son.

Cf. Sync. 184.14: Ἀθηναίων γ´ ἐβασίλευσεν Ἀμφικτύων ἔτη ι´, υἱὸς Δευκαλίωνος.

23

The third to reign over the Athenians for ten years was Amphictyon, son of Deucalion.

Graeci and the Origin of the Name of the Hellenes

Hellen, the son of Deucalion, called the Graeci (i.e. “Hellenes”) after his own name (Apollod. 1.7.3 [1.49–50]). Aristotle mentions “those who were formerly called Graeci and now Hellenes” (Arist. Mete. 352.b2–3). The Hellenes were a Greek tribe dwelling in southern Thessaly (cf. Hom. Il. 2.683–684, Paus. 3.20.6), while the tribe called Graeci (Γραικοί) lived west of them, in Epirus. According to the Parian Chronicle (Marm. Par. 6, a marble stele found on the island of Paros, on which a Greek chronology is inscribed covering the period of time from 1582 to 299 BC), the Greek people started to be called Hellenes in the year 1520, but this is not regarded as an accurate date. In reality, the ethnonym “Hellene” and the country name “Hellas” came to be used around the eighth century BC (cf. Boruxovič, 133), while the usage “Graeci” passed to other peoples from the Romans. Hellen’s sons were Dorus, Xuthus, and Aeolus. The 72

In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “The flood that took place in Thessaly in the time of Deucalion is located at that time, the conflagration which took place in Ethiopia under Phaethon is located here, as Plato tells” (Chronique de Michel le Syrien, livre III, chapitre IX, p. 47).

Graeci and the Origin of the Name of the Hellenes

89

sons of Xuthus, Achaeus and Ion are the eponyms of the Achaeans and Ionians (Apollod. 1.7.3 [1.49–50]). Aristides 8–10: Հեթանոսք և բարբարոսք ազգահամարին ի Բեեղեայ, ի Կրոոնեայ, յԵերեայ և այլ ի բազում աստուածոց իւրեանց: Իսկ Յոյնք ասեն Զեւս` որ է Դիոս. և ազգահամարին ի Հելենոս, և Քսիւթոս, և մի ըստ միոջէ, Ելլաս, Ինաքոս, և Փորոնէոս, և ևս ի վերջէ` ի Դանայէ եգիպտացւոյ, և ի Կադմոսէ Սիդովնացւոյ, և ի Դևոնիսեայ թեբեացւոց:

The pagans and barbarians trace their genealogy from Belus, Cronus, Hera and many other gods of theirs. Whereas the Greeks say Zeus, who is Dios, and they trace their origin from Hellen, Xuthus and their descendants, Hellas, Inachus and Phoroneus;73 and finally, from Danaus of the Egyptians,74 and from Cadmus of the Sidonians, and from Dionysus of the Thebans.75

Euseb. Chron. II [p. 56]: Յեղենոսէ որդւոյ Դևկաղիոնի և Պիւռեայ Կռէգք եղղէնք ան­ուանեցան, որք են Եղէնացիք. ի նմանէ և Ակտէ` Ատտիկէ կոչեցաւ:

From Hellen, the son of Deucalion and Pyrrha, the Kṙegi (Graeci) were renamed “Hellenes,” who are the Greeks, and Acte was called Attica.

Cf. Sync. 179.25–26: Ἕλλην υἱὸς Δευκαλίωνος ἐγνωρίζετο, ἀφ᾽ οὗ Ἕλληνες οἱ Γραικοὶ μετεκλήθησαν.

Deucalion’s son Hellen was known, from whom the Graeci were renamed “Hellenes.”

Michael the Syrian I [p. 45]: Եւ յԵլեւնոսէ որդւոց Դեւկաղիոնի Եղղադացիք կոչեցան: Գրեկք Եղենքն, և յԱկտէ Ատտիկեցիք:

73 74 75

See episode 36. See episode 38. See episode 40.

From Deucalion’s son Hellen the Hellenes were called thus, the Greeks [were called] Hellenes, and from Acte, the inhabitants of Attice.

90

Ion and the Origin of the Name of the Greeks

Eznik p. 197: Եւ «Հելլէնք» կոչին Յոյնք յառնէ միոջէ, որում Հեղինոս անուն էր յԵլլադացւոց աշխարհին: Բայց այլք ասեն` եթե ի ձիթենւոյն, որ յԱթենս բուսաւ իւրովի, վասն զի «ձիթենի» յունարէն «եղե՛ա» կոչի: Բայց Յոյնք ի Յաւանայ, որ էր մի յառաջնորդաց աշտա­ րակագործութեանն. վասն որոյ «մերովպք» ամենեքին կոչին յաղագս բարբառոյն բաժանելոյ, քանզի «բաժանումն» յունարէն «մերիսմոս» կոչի:

The Greeks are called “Hellenes” after a man whose name in the country of the Helladians was Hellen. Others say that from the olive tree which spontaneously grew in Athens, for the olive tree is called in Greek elaea. But the Ionians are from Javan (Gen. 10:2, 4) who was one of the leaders of the building of the Tower. Hence all are called meropes (“articulates”) because of the dividing of language, since division in Greek is called (i.e., is) merismos.

The source of the above-cited passage is Epiphanius, see Epiph. Panar. 1.164: Ἕλληνες δὲ κέκληνται ἀπὸ Ἕλληνός τινος ἀνδρὸς τῶν ἐν τῇ Ἑλλάδι κατῳκηκότων καὶ τὴν προσωνυμίαν τῇ χώρᾳ παρεχομένου, ὡς δὲ ἕτεροί φασιν ἀπὸ τῆς ἐλαίας τῆς ἐν Ἀθήναις βλαστησάσης. Ἴωνες δὲ τούτων ἀρχηγοὶ γεγόνασιν, ὡς ἔχει ἡ ἀκρίβεια, ἀπὸ τοῦ Ἰωυάν, ἑνὸς ἀνδρὸς τῶν τὸν πύργον οἰκοδομησάντων, ὅτε αἱ γλῶσσαι διεμερίσθησαν τῶν ἀνθρώπων, δι᾽ ἣν αἰτίαν καὶ Μέροπες πάντες κέκληνται διὰ τὴν μεμερισμένην φωνήν. 24

Hellenes are named from Hellen, a man who was one of the settlers of Hellas and gave the country his name. But as others tell it, it is named after the olive that sprang up at Athens. Actually, the Ionians were the first among the Hellenes and were named for Iovan, one of the men who built the tower at the time when people’s languages were divided. Thus they are all called Meropes76 as well, because of the divided speech.

Ion and the Origin of the Name of the Greeks

Strabo relates that Hellen’s grandson Ion conquered Thrace, after which the Athenians made him their king, and after his death Attica was called Ionia (Strabo 8.7.1). 76

The word μέροψ had this meaning already in Homers Iliad and in Hesiod’s Works and Days (Hom. Il. 1.250, 2.285, etc., Hes. Op. 109, 143, 180).

91

Otus and Ephialtes

Euseb. Chron. II [p. 66] = Sync. 190.7: Յովն կացեալ ասպարապետ աթէնացւոց` յիւր անուն զԱթէնացիս յոյնս անուանէր:

Ἴων πολέμαρχος γεγονὼς Ion, becoming general of Ἴωνας τοὺς Ἀθηναίους ἀφ᾽ the Athenians, called the ἑαυτοῦ ὠνόμασε. Athenians after his name, Ionians.77

Michael the Syrian I [p. 54]: Յաւուրս սորա (Բարակայ) Յովն կացեալ սպարապետ Աթենացւոց Յոյնս անուանեաց զԱթենացիս:

In his (Barak’s) days Ion became general of the Athenians, and called the Athenians Ionians.

Vardan, Univ. Hist. 10 [p. 21]: Յաւուրս սորա Յովն կացեալ սպարապետ Աթենացւոցն, Յոյնք անուանեցան և նոքա:

In his days Ion was general of the Athenians; they were called Ionians.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 35: Ի նոյն Յովն սպարապետ Աթենացւոց, յորմէ Յոյնք անուանեցան:

25

At that time Ion was general of the Athenians, and after him, they were called Ionians.

Otus and Ephialtes

Homer tells in Odyssey (Hom. Od. 11.305–320) that the giants Otus and Ephialtes, called Aloadae after their father Aloeus, the son of Poseidon and Iphimedeia, wished to fight against the gods; they piled mount Ossa upon Olympus, and mount Pelion upon Ossa,78 and threatened to scale heaven. According to the 77

78

It is obvious that the Armenian ethnonym yoyn (“Greek”) goes back to the name of the Ionians. In the New Testament յոյն is the equivalent of Ἕλλην (Acts 11:20) and Ἑλληνιστής (Acts 6:1, 9:29). The last word means “one who uses the Greek language,” particularly, “a Greek Jew.” Ossa and Pelion are mountains on the sea shore of region Thessaly in Greece, Ossa is in the north-east, Pelion, in the south-east.

92

Otus and Ephialtes

Iliad, they kidnapped Ares and kept him in a bronze jar for thirteen months, and he was freed by Hermes (Hom. Il. 5.385–391, Apollod. 1.7.4 [p. 1.53–54]). Greg. Naz. in Bas.Arm. 23 [p. 176] = Greg. Naz. in Bas. 22.3.2–5: … և ոչ Մոլիականքն` Հոմերական տախտակին սքանչելիք, զորս հաւա­ սարութիւն թշուա­ռու­ թեանց ծանեաւ, եւ գեղեցկապէս զկառսն վարել` ծանաւթք լեալ ի նմին երասանակս, եւ մտրակս:

… οὐδὲν οἱ Μολιονίδαι, τῆς Ὁμηρικῆς δέλτου τὸ θαῦμα, οὓς κοινωνία συμφορῶν ἐγνώρισε, καὶ τὸ καλῶς ἅρμα ἐλαύνειν μεριζομένους ἐν ταὐτῷ ἡνίας καὶ μάστιγας.

… nor the sons of Molione,79 the wonders of the Homeric tablet, whom their union in misfortune knew (Gr. made known), and their splendid driving of the chariot, as they knew (Gr. shared in) reins and whips.

NonnusArm. 2.16 [p. 21] = Nonnus 43.12.1–12: Մողոն էր կին ոմն բնակեալ առ սահ­մա­ նաւքն թրակաց­ւոց: Սա ունէր որդիս երկուս, առաջնոյն` Ովտոս անուն, և երկ­րորդին` Եփիաղտէս: Սոքա ըստ ամի աճե­ ցեալք լինէին, ըստ եր­կայնութեան` կանգուն մի, և ըստ լայնութեան` թիզ մի. և եղեն թշնամանողք և ամբարտաւանք, և այնչափ ամբար­հաւաճեցին, մինչ զի խորհե­ցան հակառակել ընդ երկնային աստ­ուածոցն:

79

Μολιόνη ἦν τις γυνὴ περὶ τὴν Θρᾴκην οἰκοῦσα. αὕτη ἔσχε δύο υἱούς, τὸν μὲν Ὦτον, τὸν δὲ δεύτερον Ἐφιάλτην. οὗτοι κατ᾽ ἐνιαυτὸν ηὐξάνοντο κατὰ μὲν τὸ μῆκος πῆχυν ἕνα, κατὰ δὲ τὸ πλάτος σπιθαμὴν μίαν. Γεγόνασι δὲ ὑβρισταὶ οὗτοι καὶ ὑπερήφανοι, καὶ τοσοῦτον ἐφύβρισαν ὥστε βουλεύσασθαι ἀντᾶραι τοῖς οὐρανίοις θεοῖς.

Mołon (Molione) was a woman who lived near the border of Thrace. She had two sons, the first, Otus by name (Gr. om.), the second, Ephialtes. From year to year they grew one cubit in length and one span in width. They became violent and arrogant, and grew so presumptuous that they planned to rise against the heavenly gods.

Gregory of Nazianzus and pseudo-Nonnus call Otus and Ephialtes the sons of Molione. According to Apollodorus’ Library (Apollod. 2.7.1 [2.139]), Molione’s sons are Eurytus and Cteatus.

93

Otus and Ephialtes Արդ զՈվս ի վերայ Աթովի խորհեցան դնել և նոքաւք յերկինս ելանել: Եւ են Ովս և Աթովս երկու լերինք ի սահմանս թրակացւոց: Իսկ Զևս բարկացեալ, որոտմունս հանդերձ փայլատակմամբք արձակեալ` եկեզ զնո­ սա, և կորեան: Այլ յառաջագոյն, յաղագս կիզմանն նոցա, հրամա­ նաբանութիւն տուեալ էր մաւրն, թէ վասն ամբար­ տաւանութեանն իւրեանց ամպահար լինելոց են:

τὴν οὖν Ὄσσαν τῷ Ἄθῳ ἐβουλεύσαντο ἐπιθεῖναι, καὶ δι᾽ αὐτῶν ἀνελθεῖν εἰς τὸν οὐρανόν. ἡ δὲ Ὄσσα καὶ ὁ Ἄθως δύο ὄρη εἰσὶ περὶ τὴν Θρᾴκην. ὁ οὖν Ζεὺς ὀργισθεὶς κεραυνὸν ἐπαφεὶς ἐκεραύνωσεν αὐτούςˑ καὶ ἀπώλοντο. ἦν δὲ πρότερον περὶ τῆς κεραυνώσεως αὐτῶν χρησμὸς δοθεὶς τῇ μητρὶ αὐτῶν, ὅτι διὰ τὴν ὑπερηφανίαν αὐτῶν κεραυνωθήσονται.

So they planned to put Ossa upon Athos80 and to climb up them to the sky. Ossa and Athos are two mountains on the territory of the Thracians. Growing angry, Zeus sent thunder (Gr. om.) and lightning; he burnt (Gr. struck with a thunderbolt) them, and they perished. Before this striking, their mother was given an oracle about their burning, that for their arrogance they will be struck by a thunderbolt.

David Def. XVI [p. 124.10–14] = David Prol. 59.3–7: Արդ այսպէս որք յամե­ նեւիմբ նիւթականացն յամենեւիմբ աննիւթականս մատչել, զորս առակելով քերթութիւնն վասն Ոտո­ սի և Եփիալտոսի, որք զՈսայ զլեառն ի վերայ Ոլիմպիոսի յօժարեցան դնել և ի վերայ զՈսայ զտերևաշարժն զԲիլոն, որպէս զի երկին ճեմարան եղիցի:

80 81

οὕτως οὖν οὐ δεῖ ἀπὸ τῶν πάντῃ ἐνύλων εὐθέως ἐπὶ τὰ πάντῃ ἄυλα ἔρχεσθαιˑ οὕτω γὰρ αἰνιττομένη ἡ ποίησις λέγει περὶ Ὤτου καὶ Ἐφιάλτου ταῦταˑ Ὄσσαν ἐπ᾽ Οὐλύμπῳ μέμασαν θέμεν, αὐτὰρ ἐπ᾽ Ὄσσῃ Πήλιον εἰνοσίφυλλον, ἵν᾽ οὐρανὸς ἀμβατὸς εἴη.

The same thing would happen (Gr. it is not due) if a man were to pass from entirely material to entirely non-material. Such are (Gr. + told) allegorized in the poem of Otus and Ephialtes who wished to pile Mount Ossa on the top of Mount Olympus and then the wooded81 Pelion on top of it in order to scale the sky.

Pseudo-Nonnus erroneaouly replaced Homer’s Pelion with Athos. Lit. “with quivering foliage.” In the following passages, in order to avoid the long attribute, the same word, տերևաշարժ, is translated “woody.” Cf. the explanation of the corresponding Greek word (of which the Armenian word is a calque) εἰνοσίφυλλον in LSJ: “with quivering foliage, of wooded mountains.”

94

Otus and Ephialtes

Step‘anos Siwnec‘i, Comm. 563: [Բն.] Քերթութիւն վասն Ոտոսի:82 [ԼԾ.] Ալադացիք էին. կամեցան ի բնաբանականէն յաստուածաբանութիւնն ելանել: Նա հենգնէ քերթողն զնոսա ասելով: [Բն.] զՈսիայ և զտերևաշարժն Բիլոն: [ԼԾ.] Ի վերայ Պոնպիոսի կամեցան տրամադրել: [Բն.] Ի վերայ Ոլաւմպիոսի ոչ յաւժարեցան:

[Lemma] The poem of Otus. [Explanation] They were Aladians (Aloadae), they wished to pass from physical matters to theology, and the poet speaks about them ironically. [Lemma] Ossa and the wooded Bilon (Pelion). [Explanation] They wished to arrange (them) on top of Ponpios. [Lemma] They did not wish on top of Olympus.

Grigor Magistros 21 (2).38 [p. 271]: Տրամախոհի ի վերայ Ոլոմպիոսի դնել զՍեստոս և յայնր յարա­ բարդել զտերեւաշարժն Բիղոն, որպէս զի երկին ճեմարան լիցի նոցա:

It is reasoned that Sestos (Ossa) is piled on the top of Mount Olympus and then the wooded Biłon (Pelion) on the top of it in order to scale the sky.

Grigor Magistros 60 (48).34 [p. 348]: … առակելով քերդութիւնն վասն Ստոսի (v.l. Իստոսի) և Եփիալտոսի եւ զՈսայ ի վերայ Ոլոմպիոսի յաւժարեցան դնել, եւ ի վերայ սորա զտերեւաշարժն Բիւղոն, որպէս զի երկին ճեմարան եղիցի:

… the poem alluding to Stos/Istos (Otus) and Ephialtes and that they wished to pile Mount Ossa on top of Mount Olympus and then the wooded Pelion on top of this in order to scale the sky.

Sarkawag, Comm., 42: Ոչ է այս կարողութիւն յամենեւիմբ նիւթականաց յամենեւին աննիւթն ելանել եւ նմանել քերթութեան առակին եւ արանցն Ոտոսի եւ Եփիալտոսի, որք կամեցան 82

It is impossible to ascend from the entirely material to the entirely nonmaterial and to imitate the allegory of the epic and of the men Otus and Ephialtes who wished to pile the

Ms Ստոսի, corrected according to David Def. XVI.

95

Otus and Ephialtes զլերինս յիրերաց վերայ բարդել եւ յերկինս ելանել. եւ են Զոսայ և Ոլիմպիոս մեծամեծք լերինք յարևմուտս կոյս: Այսպէս եւ Բիլոն այնքան բարձր, մինչեւ ծայր լերինն ի սաստիկ եղեալ բարձրութենէն իբրև զտերեւ շարժի ի հողմոց:

mountains upon each other and to scale the sky: these are great mountains in the west, Zosay (Ossa) and Olympus. Likewise Pelion is so high, that the peak of the mountain is moved by winds like a leaf because of its enormous height.

Karapet Sasnec‘i 13–14: Որպէս զՈստոսն և Փալտոսն` դնելով զՈսիայ ի վերայ Ոլոմպոսի և զԲիլոն տերևաշարժ յանելանելին ելանել` խաւսել դրուատ սակս հոմազնոյն` ո՛ մարդ Աստուծոյ:

Like Ostos (Otus) and P‘altos (Ephialtes) piling Osiay (Ossa) upon Olompos (Olympus), (and) also the wooded Bilon (Pelion), for scaling the unscalable and saying praise about a kinsman, O man of God.

Commentary on David’s Definitions 16.8–10: Զիստոս եւ զԻփալտոս` որ իմաստասէրք էին, զՈսայ լեառն է բարձր, կամեցան ի վերայ Ոլոմպիոսի լերինն դնել. Ա. լեառն այլ կայր` Բիլոն, հայնց բարձր, որ թվէր ծայրն թէ որպէս տերեւ կու շարժի: Ջանացին զայս Գ. լեառս ի վերայ իրուց դնել եւ յերկինս գնալ: Անգէտք էին այն Բ. իմաստասէրքն` Իստոս եւ Իփալիտոս:

Istos (Otus) and Ip‘altos (Ephialtes), who were philosophers, wished to pile the high Mount Ossa upon Olompios (Olympus); there was also a mountain, Bilon (Pelion), so high that its peak seemed to move like a leaf. They strove to pile these three mountains upon each other and to scale the sky. These two philosophers, Istos (Otus) and Ip‘alitos (Ephialtes), were ignorant.

Aṙak‘el, In Dav. Def. 594: Հարց. Վասն է՞ր քերթօղն Հոմերոս` զԻստոս և զՓալտոս յիշէ, որք ասացին զերեք լեառն ի վերայ իրերաց դնել զսոսա. զՈլոմբիոս, և զՏերևաշարժն, Բիլոն. որ այնքան բարձր էր, որ

Question: Why does poet Homer mention Istos (Otus) and P‘altos (Ephialtes), who said to have piled the three mountains upon one another: Olombios (Olympus), the Woody One and Bilon (Pelion) which was so high

96

Otus and Ephialtes

ծայր լերինն որպէս տերև շարժէր ի հողմոց: Պ[ատաս]խ[անի]. Այս երիս լեառնս յարևմտից կողմն է, և այն երկու իմաստասէրքն` Իստոս և Փալտոս ասացին զայն լերինքն ի վերայ իրերաց դնել և յերկինս հանել, և ընդ աստեղաց ճեմել:

that the peak of the mountain was moved by winds like a leaf? Answer: these three mountains are in the west, and those two philosophers, Istos (Otus) and P‘altos (Ephialtes), said to have piled those mountains upon one another and to have reached the sky and to have walked among the stars.

Greg. Naz.Arm. 4.116.28–29 [p. 144] = PG 35.656.21–22: Զի՞նչ եւ խոցեալն Արէս, եւ կամ ի պղնձի սափորն փակեալն:

Τίς δὲ ὁ τιτρωσκόμενος Ἄρης, ἢ χαλκῷ κεράμῳ κατακλειόμενος;

What (Gr. who) is Ares who is wounded or shut in a copper pot?

NonnusArm. 3.78 [p. 61] = Nonnus 4.85.2–10: Այլ կապեցաւ առ ի յՈվտայ և յԵփիաղտայ, և սոքա էին որդիք Աղաւեւսի` բռնաւորք բնութեամբ: Եւ եղև ի Թետալիա` սոքա ընդդիմադարձութիւն խոկացան աստուածոյն: Արդ Արէս առաջին եհաս ի վերայ նոցա: Ապա պարտեալ առ ի նոցանէ` կապեցաւ ի պղնձախեցի. և պղնձախեց` քաղաք է այսպէս կոչեցեալ, և կամ տեսակ ինչ դժուարագոյն և դժուարալոյծ կապա­նաց: Այլ ասին Ովտեանքն և Եփիաղտեանքն, եթէ ինն գիրկք էին երկայնութեամբ և ինն կանգունք` լայնութեամբ:

ἐδέθη δὲ παρὰ τοῦ Ὤτου καὶ τοῦ Ἐφιάλτου. Οὗτοι δὲ ἦσαν υἱοὶ μὲν Ἀλωέως, τύραννοι δὲ τὴν φύσιν. ἐγένοντο δὲ περὶ Θετταλίαν. Οὗτοι ἀνταρσίαν ἐμελέτησαν κατὰ τῶν θεῶν.

But he was bound by Otus and Ephialtes; these were the sons of Aloeus, violent by nature. It happened in Thessaly that they thought to oppose (Gr. rebel against) the god (Gr. gods).

ὁ οὖν Ἄρης πρῶτος ἐπῆλθε κατ᾽ αὐτῶν , εἶτα ἡττηθεὶς ὑπ᾽ αὐτῶν , ἐδέθη ἐν χαλκῷ κεράμῳ. Χαλκὸς δὲ κέραμος ἢ πόλις ἐστὶν οὕτω καλουμένη, ἢ εἶδός ἐστι δεσμοῦ δυσχεροῦς καὶ δυσλύτου.

Ares was first (who) stood up against them, then was defeated by them, he was bound in a copper pot. The “copper pot” is either a city called so, or some sort of annoying and indissoluble bonds.

λέγονται δὲ οἱ περὶ Ὦτον καὶ Ἐφιάλτην ἐννεαέτεις ὄντες εἶναι ἐννεαόργυιοι κατὰ τὸ μῆκος, κατὰ δὲ τὸ πλάτος ἐννεαπήχεις.

The companions of Otus and Ephialtes (Gr. + when they were nine years old) are said to have been nine fathoms in length and nine cubits in width.

The Flight of Phrixus and Helle from Ino

26

97

The Flight of Phrixus and Helle from Ino

Phrixus and Helle, the children of the cloud nymph Nephele and Athamas, the king of Boeotia, were to be sacrificed to Zeus, as a result of the intrigues of their stepmother Ino. Their mother rescued them, and receiving a ram with Golden Fleece83 from Hermes, gave it to them. They mounted it and, flying through the sky, passed seas and countries, but Helle fell off the ram into the sea, which was named Hellespont after her84 (Apollod. 1.9.1 [1.80–82]). Euseb. Chron. II [p. 64] = Sync. 189.8–11: Փրիքսոս առ սոքաւք ըստ ոմանց համարեցաւ հեծանել ի խոյ ոսկիգի­ սակ, և շրջել ընդ օդս հանդերձ Եղղեաւ քերբն իւրով` փախուցեալ ի մօրէն, որ սպանանել կամէր զնա. և դիպեցաւ նաւի, որոյ նշանակ խոյ էր: Իսկ Պաղէփատոս ասէ` թէ դայեակն, որ ապրեցոյց զնա, խոյ կոչէր:

Κατὰ τούτους Φρίξος ἔδοξε τισὶν ὀχεῖσθαι ἐπὶ χρυσομάλλῳ κριῷ ἅμα τῇ ἀδελφῃ Ἕλλῃ φεύγων μητρυιὰν ἐπιβουλεύουσαν. καὶ ηὐτύχησε πλοίου, ᾧ τὸ παράσημον κριὸς ἦν. Παλαίφατος δὲ Κριόν φησι καλεῖσθαι τὸν διασώσαντα αὐτοὺς τροφέα.

In these circumstances, according to some, Phrixus mounted a ram with golden fleece and, with his sister Helle, wandered in the air (Gr. om.), fleeing from his mother (Gr. stepmother)85 who wanted to kill (Gr. plotted against) him. He came across a ship, the emblem of which was a ram. However, Palaephatus says that Ram was the name of the tutor who saved him.

P‘ilon Tirakac‘i 933: Փրիքսոս, ըստ ոմանց, համարեցաւ հեծանել ի խոյ ոսկիգիսակ եւ շրջել ընդ աւդս` հանդերձ Եղղեաւ քերբն իւրով փախուցեալ ի մաւրուէն, որ սպանանել կամէր զնա. եւ դիպե­-

83 84 85

According to some, Phrixus mounted a ram with golden fleece and with his sister Helle wandered in the air, fleeing from his stepmother who wanted to kill him. He came across a ship

It was the ram of which later Jason with the Argonauts sailed to Colchis to fetch the fleece (episode 30). “Sea of Helle,” the strait of Dardanelles, between the Aegean and the sea of Marmara. The reading ի մաւրէն is a result of corruption; the correct reading differing by one letter is preserved in the text below (P‘ilon Tirakac‘i): ի մաւրուէն (“from the stepmother”).

98

The Foundation of Corinth

ցաւ նաւ, որոյ նշանակ խոյ էր. իսկ (Պաղեփատոս ասէ, թէ) դայեակն, որ ապրեցոյց զնա, Խոյ կոչիւր:

27

the emblem of which was a ram. However, (Palaephatus says that) Ram was the name of the tutor who saved him.

The Foundation of Corinth

Aeolus’ son Sisyphus “founded Ephyra which is now called Corinth” (Apollod. 1.9.3 [1.85]). In the Iliad these are two different cities: Ephyra is Sisyphus’ hometown in Argos (Hom. Il. 6.152), while Corinth belongs to Agamemnon (Hom. Il. 2.570). Euseb. Chron. II [p. 58] = Sync. 178.21: Կորնթոս շինեցաւ, որ երբեմն Փիրա կոչէր:

Κόρινθος ἡ πάλαι Ἐφύρα καλουμένη ἐκτίσθη.

Corinth was built, which was once called P‘ira (Ephyra).

Michael the Syrian I [p. 46]: Ի քսան և հինգ ամի աւետեացն Աբրահամու Կորնթոս քաղաք շինեցաւ` որ երբեմն Եփրա կոչէր:86

In the 25th year of the promise to Abraham the city of Corinth was built, which once was called Ep‘ra (Ephyra).

Michael the Syrian II [p. 32]: Եւ աստ շինեցաւ Կորնթոս քաղաք, At that time the city of Corinth was որ նախ Բուրիա կոչէր: built, which once was called Buria

(Ephyra).

86

In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “The city of Corinth was built; formerly it was called Ephyra” (Chronique de Michel le Syrien, livre III, chapitre VI, p. 42).

99

Salmoneus and Tyro

28

Salmoneus and Tyro

Sisyphus’ brother Salmoneus was arrogant. He wanted to be like Zeus and ordered humans to sacrifice not to the god but to himself. He dragged copper kettles and dry hides after his chariot, calling the resultant sound thunder, and flung lighted torches at the sky, and called it lightning. Zeus struck him with a thunderbolt and destroyed the city he had founded and its inhabitants87 (Apollod. 1.9.7 [1.89]). Virgil relates that Aeneas met Salmoneus in the underworld (Verg. Aen. 6.585–594). Salmoneus’ daughter Tyro fell in love with the river Enipeus.88 Poseidon, in the guise of Enipeus, had inercourse with her, and she gave birth to twins, Pelias and Neleus; later Cretheus married her (Hom. Od. 11.235–259, Apollod. 1.9.8 [1.90]). Greg. Naz.Arm. 5.8.29 [p. 170] = PG 35.673.29–30: Սաղմոնեւս լեալ ոմն ի կաշւոյն որոտայր:

Σαλμωνεὺς εἶναί τις βύρσης βροντῶν .

Salmoneus making thunder out of a hide.

NonnusArm. 4.2 [p. 66] = Nonnus 5.2.1–14: Սաղմանևս որդի էր Էողղոսի` թագաւորին թեսաղացւոց: Սա ամպարշտեալ առ աստուածսն` չոր և կարծր արջառակաշեաւք և կատսայիւք թնդիւնս և հնչմունս առնէր, ի ձեռս բերելով լապտերս վառեալս, պարծէր և մեծաբանէր` որոտալ որպէս Զևս, և փայ­87 88

Σαλμωνεὺς Αἰόλου μὲν ἦν υἱός, βασιλεὺς δὲ Θετταλῶν. οὗτος ἀσεβὴς εἰς θεοὺς γενόμενος, προσάπτων ἅρμασι βύρσας χηράς τε καὶ σκληράς, καὶ λέβητάς τινας μετὰ τῶν βυρσῶν κτυπῶν, ἤχους ἀπετέλειˑ μετὰ χειράς τε βαστάζων καιομένας λαμπάδας ἐμεγαλαύχει καθάπερ Ζεὺς βροντᾶν

Salmoneus was the son of Aeolous, of (Gr. om.) the king of the Thessalians. Becoming impious towards gods, he made crashing sounds and noise with dry and hard hides (Gr. attaching dry and hard hides to the chariots and clattering some kettles with the hides). Holding burning torches in his hands, he boasted that he thundered

According to Frazer, this story is “the reminiscence of the line of kings who personated Sky god Zeus and attempted to make rain, thunder and lightning by means of imitative magic” (Frazer I, 81). The ancient Greek mythology also contains other cases of personification of rivers. As the most notable elements of the landscape, rivers in antiquity were personified and entered local genealogies (Apollodorus, The Library of Greek Mythology, translated with an introduction and notes by Robin Hard, p. 196).

100

Soothsayer Melampus

լատակունս առնել, մինչև շանդահար եղեալ` կիզաւ յԱրամազդայ, թողեալ դուստր տա­ րահասակ, որում անուն էր Տիւռաւ. զոր սնոյց հաւրեղբայր իւր Կեփևս: Սա տռփեալ Ենիպևս գետոյ, որ ի գաւառին էր, և այնմ գետոյ նմանեալ Պոսիդոն` փոխանակ Ենիպևսի շաղաշարի ընդ աղջկանն. և յղացեալ զՊեղիա և զՆիւղևս` բերէր յորովայնի: Այլ ամուսնացեալ նորա ընդ Կռիթևսի, և ծնեալ զմանկունսն կարծեցեալ լինէին ի Կռիթեայ գոլ. բայց էին ճշմարտապէս ի Պոսիդոնէ: Իսկ յետոյ և ի Կռիթեայ ծնաւ մանկունս Տիւրաւ:

29

τε καὶ ἀστράπτειν, ἕως ὑπὸ and cast lightnings like Zeus, Διὸς κεραυνωθεὶς ἀνῃρέθη. until he was burnt, being struck with a thunderbolt by Aramazd (Gr. Zeus). He left a daughter of a tender Καὶ κατέλιπε θυγατέρα age whose name was Tyro, ἀφήλικα ὀνόματι Τυρώ. who was brought up by her αὕτη τραφεῖσα ὑπὸ τοῦ paternal uncle Cepheus. She ἰδίου θείου πρὸς πατρὸς Κηφέως, ἠράσθη τοῦ ἐγχω- fell in love with the local river Enipeus. Instead of Enipeus ρίου ποταμοῦ Ἐνιπέως. Poseidon, in the likeness of τούτῳ δὲ τῷ ποταμῷ this river, couplated with the ὁμοιωθεὶς ὁ Ποσειδῶν, girl (Gr. Tyro); she conceived συνεγένετο ἀντὶ Ἐνιπέως Pelias and Neleus and carried τῇ Τυροῖ. καὶ συνέλαβε Πελίαν καὶ Νηλέα, καὶ εἶχε (them) in her womb (Gr. these embryos). τούτους ἐγκύους. When she married Cretheus, ἐγαμήθη δὲ αὕτη ὑπὸ Κρηθέωςˑ καὶ ὕστερον ἔτε- the children born were conκεν ἡ Τυρώ, τῷ μὲν δοκεῖν sidered to be Cretheus’, but in ἐκ Κρηθέως, τῇ δὲ ἀληθείᾳ reality, they were Poseidon’s. ἐκ Ποσειδῶνος. ὕστερον δὲ Later, Tyro had children also καὶ ἐξ αὐτοῦ τοῦ Κρηθέως by Cretheus. ἔσχε παῖδας ἡ Τυρώ.

Soothsayer Melampus

Herodotus tells about Melampus, who introduced the Greeks to Egyptian rites (Herodotus 2.49). Euseb. Chron. II [p. 66] = Sync. 189.26: Մեղամպուս իղձ ճանաչէր:

Μελάμπους μάντις ἐγνωρίζετο.

The prophet Melampus was known.

Greg. Naz.Arm. 4.82.12 [p. 92] = PG 35.609.3: Մեղանպուս թուի թե, կարծեմ ոմն:

Μελάμπους, οἶμαι, τις.

I think, a certain Melampus.

101

The Argonauts

NonnusArm. 3.43 [p. 43] = Nonnus 4.45.6–11: Մեղամպուս, որ ասի սևոտն,89 դիւթ էր և սրբազանիչ: Սա երևեցոյց զԵգիպտական քահանայագործութիւնն եղղենացւոցն, որոց և եղղենացիքն նմանեցին: Այլ և սա ի փոխակեր­ պելոցն էր, որպէս դիւթ. քանզի դիւթքն այնպիսիք՝ այնքան ասէ զաւրութիւնս ունէին, որպէս զի փոխակերպիլ յոր ինչ և կամէին, մինչ զի ոչ լինել ծանուցեալ առ խաւսողացն ընդ նոսա:

30

ὁ Μελάμπους μάντις ἦν καὶ ἱεροφάντης. οὗτος ἐξέφηνε τὰ ἱερὰ τὰ ἐν Αἰγύπτῳ τοῖς Ἕλλησιν, ἅπερ ἐμιμήσαντο Ἕλληνες. καὶ οὗτος δὲ τῶν μεταμορφουμένων ἦν, ὡς μάντις. οἱ γὰρ μάντεις οὗτοι εἶχον τηλικαύτην, φησί, δύναμιν, ὥστε μεταμορφοῦθαι εἰς ὃ ἂν ἐθέλωσιν ὥστε μὴ γινώσκεσθαι παρὰ τῶν προσδιαλεγομένων.

Melampus, whose (name) means “with black feet” (Gr. om.), was a diviner and hierophant. He revealed the Egyptian rites to the Hellenes, and the Hellenes imitated them. He also, as a prophet, was one of those transformed, for [Gregory] says that such prophets had power to be transformed into whatever they wished, so that they would not be recognized by those who talked with them.

The Argonauts

Pelias, the king of Iolcus who had usurped the kingdom from Jason, had received a prophecy that he should beware of a man with one sandal. Jason, the son of Aeson, lost one of his sandals when crossing a river. In order to escape the danger, Pelias gave Jason a difficult task – to bring the Golden Fleece from Colchis (this was the hide of the ram that had saved Phrixus and Helle from being sacrificed, see episode 26). Jason built a ship called Argo90 and, gathering Greek nobles, he sailed. The journey of the “Argonauts” was described by Apollonius of Rhodes (3rd c. BC) in the poem Argonautica; it was mentioned by Homer (Hom. Od. 12.70–72) and in other sources (e.g. Apollod. 1.9.16–26 [1.107–142]). The lists of the Argonauts contain (Apollod. 1.9.16 [1.111], Pind. 89

90

When writing about Homer’s life, Grigor Magistros mainly followed his biographies known from various Greek sources, but the following mistake has crept in: in the long list of Homer’s forefathers, the name of his great grandfather Melanopos was slightly corrupted and replaced his father Maeon. Consequently Grigor called Homer “son of Melampodos, i.e. with black feet” (Grigor Magistros Grammar 388). The influence of pseudo-Nonnus is obvious in this interpretation of the name. The ship was called so either after the name of Argos, son of Phryxus, who made it, or from the rare word ἀργός meaning “swift.”

102

The Argonauts

Pyth. 4.171–182, Apoll. Rhod. Argon. 1.200–233, Hyg. Fab. 14) Heracles and the Dioscuri, Zeus’ sons Castor and Polydeuces among others. The Argonauts first landed on the island of Lemnos, whose only inhabitants were women, with Hipsipyle as their queen. She had two sons by Jason (Apollod. 1.9.17 [1.114–115]). Heracles left the expedition at their following stop, in the land of Doliones, because he was searching for Hylas (Apollod. 9.19 [117–118]). Euseb. Chron. II [p. 70]: Արգիացւոց նաւատորմիղքն:

The fleet of the Argives.

Euseb. Chron. I [pp. 45–46]: Արգոյ նաւաց նաւամարտիկ տորմիղ նաւացն նաւարկեաց ի Փասին գետ, և առ Մենտէ Կողքիաց. և Հերակղէս մոլորէր ի նաւէն վասն ցանկութեան և առ անձուկ Հիւղեայ, և որպէս ասեն, ի Գամիրս կոյս ուրեմն վրիպեաց չոգաւ:

The military fleet of the Argonauts sailed to the river P‘asin (Phasis) and to Colchian Mente [Medea]; Heracles missed the ship because of his lust for Hylas and, as they say, strayed towards Cappadocia.

Euseb. Chron. I [p. 99]: Ասորեստանեաց թագաւորք … Պաննիաս: Առ սովաւ Արգիացւոց տորմիղ նաւացն, և Հերակղէս ճանաչէր:

Kings of the Assyrians … Panyas. In his reign the fleet of the Argonauts and Heracles were known.

Cf. Sync. 196.13–16: κατὰ Πανύαν ἄρχοντα ὁ τῶν Ἀργοναύτῶν στόλος ἔπλευσεν ἐπί τε Φᾶσιν καὶ Μηδείην τὴν Κολχίδα, καὶ Ἡρακλέα πλανηθέντα ἀπὸ τῆς νεὼς διὰ τὸν ἔρωτα τοῦ Ὕλα λέγουσι περὶ τοὺς Καππαδόκας ἀληθῆναι.

In the days of the ruler Panyas, the fleet of the Argonauts sailed to Phasis and to Medea the Colchian, and Heracles is said to have missed the ship because of his lust for Hylas, and he roamed about the Cappadocians.

103

Pelias Killed by Medea

Euseb. Chron. II [p. 70] = Sync. 183.25: Իպսիպիղեայ իրքն:

Τὰ κατὰ Ὑψιπύλην.

The events concerning Hipsipyle.

Euseb. Chron. II [p. 70]: Սփինքսի և Իդիպոսեայ իրքն. և Արգեայ և նաւորդացն Արգեայ, յորս էր Հերակղէս և Դիոսկուրացիքն:

The events concerning Sphinx and Oedipus, also the story of Argo, and the Argonauts among whom were Heracles and the Dioscuri.

Cf. Sync. 183.25–28: Τὰ κατὰ Ὑψιπύλην ἐν Λήμνῳ … καὶ τὰ κατὰ τὴν Ἀργῶ καὶ τοὺς Ἀργοναύτας, ἐν οἷς ἦσαν Ἡρακλῆς καὶ οἱ Διόσκοροι.

31

The events concerning Hipsipyle in Lemnos … the story of Argo and the Argonauts, among whom were Heracles and the Dioscuri.

Pelias Killed by Medea

The Argonauts arrived in Colchis. Jason, escaping many dangers, managed to get the Golden Fleece aided by Medea, the daughter of the local king Aeetes, and returned with her to Iolcus. Here Medea helped Jason to get rid of Pelias who had usurped the throne and become king (Apollod. 1.9.23–27 [1.127–144]). In his lost tragedy The Peliads (“Daughters of Pelias”), Euripides described how Medea killed Pelias by deception. Book of Chreia III.4, “A Refutation of [the story about] Medea,” b [p. 68.16–29]:91 Բայց առաւել որ զՄեդեայս պատմէ, անդր եւ ծայրացեալ սաստկանայ ստաբանութեամբ: 91

But especially [the myth] telling about Medea is extremely false. It says that she sailed from the Scythian land

The 26 of the 54 progymnasmata in the Book of Chreia are imitations of the exercises in his archetype, the rhetorical handbook of Aphthonius. The latter has reached us in an abridged recension, while the archetypes of the majority of the Armenian progymnasmata, written in imitation of these, are preserved in the collection ascribed to Nicholaos of Myra; a few Armenian exercises have no extant archetypes, among them is the text cited. See Introduction, note 17: mention of Nicholaos of Myra.

104

Pelias Killed by Medea

Զի զսէ ասէ ի Սկիւթական գաւառէն նաւել զհետ Յասոնայ ուրումն եւ գալ ի Թետալիա անդ ի գործ զկախարդականն արկանէր արուեստ: Եւ զթագաւորն, որ տիրէր գա­ ւառին, դաւաճանութեամբ մտածէր կորուսանել, եւ զդստերսն հաւանեցուցեալ յաղագս հաւրն զառամութեան, զի ոչ ունի ասէ արու զարմ, որ զհայրենեանն յաջորդեալ ժառանգիցէ իշխանութիւն, «արդ, եթէ կամիք, բայ, կարող եմ ես զնա ըստ հասակի մանկագոյն եւ նորոգապէս ձեզ ցուցանել»: Եւ զայս խաւսելով` անդէն եւ անդ պատմէ տարացուցիւ յայտնել նոցա զգործոյն հանգամանս, եւ առեալ խոյ մի յաւշեալ ամանայր ի սան, եւ զ’առ ի ներքոյն բորբո­ քէր հուր եւ յեռանդանէն ի միջոյ սանին խլրտեալ զխոյն ցուցանէր իբր զկենդանի, եւ այնու պատրեալ` յաւշէր զՊէլիաս, եւ «էր ի սանին» ասէ, եւ աւելի ինչ ոչ:

with a certain Jason, and coming to Thessaly, there she applied her magic art. And she schemed to destroy treacherously the king who reigned over the country, persuading his daughters, since their father was extremely old and had no male descendants to inherit the paternal power, saying: “Now if you wish, I can show him younger of age and renewed.”

Saying this, as [the myth] tells, she manifested them the matter by an example; she took a ram, cut it into pieces, put [them] into a cauldron, and kindled a fire beneath (it), and she showed (them) the ram which was stirring in the cauldron because of the boiling, as if it were alive. And deceiving (them) by this, she cut Pelias into pieces and said: “he was in the cauldron,” and nothing else.

TheonArm. 106 = Theon 96.11–13: Բևդիա ներկանելով զալիսն ի գլուխս մարդկան և սեաւս առնելով` խաբեցաւ զալևորսն ի սան կոտորելով մանկունս առնել:

ἡ δὲ Μήδεια βάπτουσα τὰς ἐπὶ τῆς κεφαλῆς τῶν ἀνθρώπων πολιὰς καὶ μελαίνας ποιοῦσα ἐφημίσθη τοὺς γέροντας εἰς λέβητα κατακόπτουσα νέους ποιεῖν.

Bewdia (Gr. Medea) dying the grey hair on human heads and making it black, gained the false renown of cutting up and putting grey-haired (Gr. om.) men into a cauldron and making them young.

105

Medea Takes Revenge on Jason

Ōjnec‘i, Declamation 23: … զՊեղիայ զթետտաղացւոց գոռոզին ախտանալ, որ զզառամացեալն իւր Մեդիայ առաջի առնէր առ ի յաւշել զմարմինն` որպէս թէ ի մեռելութենէ առ մանկութիւն զծերութիւնն փոփոխել յուսալով …

… what Pelias the tyrant of Thessaly suffered, who, when he was extremely old, placed his body before Medea to be cut into pieces, as if in the hope that dying, he will change his old age to youth …

Grigor Magistros 81 (55).3–4 [pp. 372–3]: Յիշեմ աստանաւր եւ զՊէլոպեան, յորմէ խոյն յաւշեալ խլրտանայր, իսկ Պէլասն արտահանեալ եւ ոչ եւս երևէր … ոչ էր ի սան:

Here I recollect the Pelopian (Medea ?) by whom the ram was cut into pieces and stirred, while Pelas (Pelias) when taken out was no more seen … he was not in the cauldron.

Grigor Magistros 34 (79).3 [p. 304]: Գիտեմ եւ զսանն, որ պատրանաւք զՊէլասն կորուսանէր, յորմէ խոյն խլրտացեալ արտաքս վազէր:

I also know the cauldron that deceitfully destroyed Pelas (Pelias); the ram, stirring itself, sprang out of it.

Grigor Magistros 37 (81).7 [p. 309]: Բայց ուրումն Միդեայ հանդիպեալ քեզ եւ իբրեւ զխոյն ի սանէն խլրտացուցեալ եւ զաւրէն Պէլի­ ասայ տարացուցիւն պատրեալ:

32

But a certain Medea met you and as if making a ram stir in the cauldron, she deceived you by the example like Pelias.

Medea Takes Revenge on Jason

Euripides’ tragedy Medea, written in 431 BC (Eur. Med.), tells us how Medea and Jason moved to Corinth. The king of Corinth, Creon, gave his daughter Glauce to Jason in marriage, and Medea took revenge, killing Creon and Glauce with a poisoned dress, and stabbing her and Jason’s two sons with a sword.

106

Medea Takes Revenge on Jason

TheonArm. 102–104 = Theon 94.13–32: Արդ` եթէ եղծանիցեմք զպատմութիւն յանհա­ ւանականէն, այս­ պէս անցցուք` բանիւ ցուցանելով, զի և դէմքն անհաւանելի է, և գործեցեալն, և տե­ղին` յորում գործ էն. և նմանապէս և ի ժամանակն և պատճառ գործոյն, որզան ի վերայ Մեդէայն զ’ի դիմացն, զի անկարելի է մօր չար առնել որդոց. և ի գործոյն` զի ոչ վայելուչ է փողոտելով. և ի տեղոյն` թէ ոչ սպանանէր ի Կորնթոսի, որ շուրջ էր Յասոն պատանեկացն հայրն. և ի ժամանակէն` անհաւանելի է յայնմ ժա­մանակի, յորում ինքն Մեդէա ի վայր երթեալ էր և ընդ գետին մտեալ յառնէ կին անկեալ տա­րաշխարհիկ.

ἐὰν τοίνυν ἀνασκευάζωμεν τὴν διήγησιν ἐκ τοῦ ἀπιθάνου, οὕτως ἐπεξελευσόμεθα, δεικνύντες ὅτι καὶ τὸ πρόσωπον ἀπίθανόν ἐστι καὶ τὸ πραχθὲν καὶ ὁ τόπος, ἐν ᾧ ἡ πρᾶξις, ὁμοίως δὲ καὶ ὁ χρόνος καὶ ὁ τρόπος καὶ ἡ αἰτία τῆς πράξεως, οἷον ἐπὶ τῆς Μηδείας ἐκ μὲν τοῦ προσώπου, ὅτι ἀπίθανόν ἐστι μητέρα κακῶς ποιῆσαι τέκνα, ἐκ δὲ τῆς πράξεως, ὅτι οὐκ εἰκός ἐστιν ἀποσφάξαιˑ ἐκ δὲ τοῦ τόπου, ὅτι οὐκ ἂν ἀπέκτεινεν ἐν Κορίνθῳ, ὅπου διέτριβεν Ἰάσων ὁ τῶν παίδων πατήρˑ ἐκ δὲ τοῦ χρόνου, ὅτι ἀπίθανόν ἐστιν ἐν τούτῳ τῷ χρόνῳ, ἐν ᾧ αὐτὴ μὲν ἐτεταπείνωτο τοῦ ἀνδρὸς ἐκπεσοῦσα ξένη γυνή,

իսկ Յասոն մեծագոյն ևս առնոյր զօրութիւն` կին արարեալ զԿղաւղկա զԿերմոսի զթագաւորի զտեղեացն զդուստր. և ի յեղանակէն` զի ջա­ նայր զի մի գիտասցէ և ոչ սպանեալ լինէր, այլ դեղով և մանաւանդ զի կախարդ էր. և ի

ὁ δὲ Ἰάσων μείζω δύναμιν προσειλήφει γήμας Γλαύκην τὴν Κρέοντος τοῦ βασιλέως τῶν τόπων θυγατέραˑ ἐκ δὲ τοῦ τρόπου, ὅτι ἐπειράθη ἂν λαθεῖν καὶ οὐκ ἂν ξίφει διεχρήσατο, ἀλλὰ φαρμάκῳ ἄλλως τε καὶ φαρμακὶς οὖσαˑ ἐκ δὲ τῆς

Now if we refute the story from the point of view of unlikelihood, we shall pass with words in the following way, showing that the person, and what he did, and the place where it was done, as well as the time (Gr. + and the fashion), and the reason for of the deed, were all unlikely. As in case of Medea, in respect of the person, since it is impossible (Gr. unlikely) for a mother to do evil to her children; in respect of the deed, it is not decent (Gr. likely) that she cut their throats; in respect of place, that she would not kill in Corinth, where Jason, the father of the boys hovered about (Gr. dwelled); in respect of the time, it is unlikely in the time when Medea (Gr. she) was abased, a captive woman driven out by her husband, while Jason had taken hold of greater power, having married Kławłka (Gr. Glauce), the daughter of Kermos (Gr. Creon), the king of that place. In respect of the mode, since she tried to make it unknown and did not kill (Gr. + with sword), but with poison, moreover, since she was a

107

Medea ’ s Son Medus պատճառէն` զի անհա­ւանելի է առ այրն բարկութեան սպանանել զորդիսն. զի ոչ առանձին Յասոնի, այլ և Միդէա հասարակ լինէր թշուառութիւն, և առաւել թերևս, որ կակղագոյն և գորո­ վագոյն իմն են կանայք առ անցս:

33

αἰτίας, ὅτι ἀπίθανόν ἐστι δι᾽ ὀργὴν τὴν πρὸς τὸν ἄνδρα ἀπεκτονέναι τὰ τέκναˑ οὐ γὰρ ἴδιον τοῦ Ἰάσονος, ἀλλὰ καὶ αὐτῆς κοινὸν ἐγένετο τὸ ἀτύχημα, καὶ μᾶλλον αὐτῆς, ὅσῳ μαλακώτεραί πως αἱ γυναῖκες πρὸς τὰ πάθη.

magician. In respect of the reason, that it is unlikely to kill [one’s] children because of anger at one’s husband, since this would be not only Jason’s unhappiness, but also Medea’s, and (Gr. + in her case) greater, since women are milder and more affectionate (Gr. om.) in case of afflictions (Gr. sufferings).

Medea’s Son Medus

Medea traveled to Athens, where she married king Aegeus and gave birth to Medus. Medus gained power over numerous barbarians and called the whole country under his reign Media (Apollod. 1.9.28 [1.147]). Pausanias connects the name of its inhabitants, “Medes,” with her name. He writes that being driven out of Athens, she went to Aria (Ἀρία) with her son Medus (Paus. 2.3.8). According to Diodorus, Medea went to Asia, married a king there and Medus was born. He succeeded his father on the throne, was admired for his courage, and the people were called after him (Diod. Sic. 4.55.7). Euseb. Chron. I [p. 46]: Իսկ Մէդիա Կողքեցի կին մի իղձ` գնաց յԵկիայ արքայէ, որոյ որդին էր Մէդոս. ուստի Մէդք. այսինքն մարք. և աշխարհն կոչեցաւ Մեդիա, որ է Մարաստան:

Medea, a sorceress from Colchis, left king Aegeus, whose son was Medus, from whom are the Medes, that is the Mars, and the country was called Media, that is Marastan.92

Cf. Sync. 191.15: Μήδεια Κολχὶς ἀνεχώρησεν Αἰγέως, ἧς υἱὸς Μῆδος, ἐξ οὗ Μῆδοι, καὶ ἡ χώρα ἐκλήθη Μήδεια. 92

The Colchian Medea left Aegeus; her son is Medus, from whom are the Medes, and the country was called Media.

Mar and Marastan are the Armenian names for Mede and Media.

108

The First Kings of Sicyon

Geography 2157: Լ. Աշխարհ Ասիոյ է Մարք, զոր ասեն ի Մադեայ որդւոյ Կողքացւոց թագաւորին զաւակին սերեալ են, որոյ քոյր Մադա է. որ Յասոնի տռփեալ զոսկեկիզն մորթին մատնեաց. բայց պատ­ ճառ գալոյն այսր` ոչ ասի:

34

The thirtieth country of Asia is Media whoes inhabitants are said to be descended from Madus (Medus), son of the king of Colchis, whose sister was Mada (Medea), who, inamoured of Jason, betrayed the Golden Fleece; though no one can say by what manner they came to be brought here.93

The First Kings of Sicyon

Oceanus and Tethys had a son, Inachus, after whom a river in Argos is called Inachus. Inachus and Melia, the daughter of Oceanus, had Phoroneus and Aegialeus (Apollod. 2.1.1 [2.1], Paus. 2.15.5). Pausanias writes that the first king of Sicyon was Aegialeus “born from the earth” (αὐτόχθων), and that the part of Peloponnese which is now called Aegialos, is named after him; also that he founded the city Aegialia and that his sons were Europs, Telchis, Apis, and Thelxion (Paus. 2.5.6–7). Later, Epopeus came from Thessaly and became king of Sicyon, since its last king was childless (Paus. 2.6.1). Euseb. Chron. II [p. 66]: Սիկոն` յորմէ սիկոնացիք անուանեցան, որք յառաջագոյն էգիաղացիք էին:

Sicon (Sicyon),94 after which Sicyonians were called so, who formerly were Aegialians.

Cf. Sync. 109.26–28: τούτων πρώτη καὶ πάντων παλαιοτάτη ἀνεγράφη ἡ Σικυωνίων ἀρχή, ἧς πρῶτος ἡγήσατο Αἰγιαλεύς, ἀφ᾽ οὗ καὶ Αἰγιάλεια ἡ νῦν Πελοπόννησος τὸ πρὶν ἐκαλεῖτο. 93 94

Before these and the oldest of all the power of the Sicyonians was recorded, which was first ruled by Aegialeus, after whom the present Peloponnese was formerly called Aegialia.

The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhac‘oyc‘), The Long and the Short Recensions, Introduction, Translation and Commentary by Robert H. Hewsen, Wiesbaden: Dr Ludwig Reichert Verlag, 1992, p. 72. Sicyon was situated in north-eastern Peloponnesus, near the Corinthian strait.

109

The First Kings of Sicyon

Euseb. Chron. I [pp. 120–121] = Sync. 110.14–18: Քան զամենեսին հինք ժամանակօք յունաց գրին մի ըստ միոջէ Սի­ կոնացիք. և թագաւորք` որ ի Սիկոնի կացին, որոց առաջին տիրեաց Եգիաղևս առ Նինեաւ և Բէղաւ լեալ, զորս առաջին ասորեստանեաց թագա­ ւորեալ Ասիայ յիշա­ տակեն. ուստի Եգիաղա նախ անուանէր, որ այժմ Պեղոպոնէսոսն կոչի:

Πάντων μὲν Ἑλλήνων παλαιότατοι τοῖς χρόνοις ἀναγράφονται Σικυώνιοι καὶ βασιλεῖς οἱ Σικυῶνος ἡγησάμενοι, ὧν πρῶτος ἦρξεν Αἰγιαλεὺς κατὰ Βῆλον καὶ Νῖνον γεγονὼς τοὺς πρώτους Ἀσσυρίων βασιλεῦσαι τῆς Ἀσίας μνημονευομένους, ἐξ οὗ Αἰγιάλεια τὸ πρὶν ἡ νῦν Πελοπόννησος ἐκαλεῖτο.

The Sicyonians are recorded one by one (Gr. om.) as the oldest of the Greeks in time, and the kings who were (Gr. ruled) in Sicyon; the first was Aegialeus to rule over them; he was in the time of Ninus and Belus who are said to have initially ruled in Asia over the Assyrians. Hence what is now called Peloponnese was first called Aegialia.

Euseb. Chron. I [p. 122]: Թագաւորք սիկոնացւոց. Առաջին` Եգիաղևս, ամս ԾԲ., ուստի և Եգիաղիա, որ այժմ Պեղոպոնէսոս կոչի: Զսմանէ ասեն առաջին թագաւորեալ սիկոնացւոց ըստ հնգետասաներորդում ամին Բէղայ` առաջնոյ ասորեստանեաց թագաւո­ րութեանն տիրելոյ. զոր Պոսիդոնի և Լիբայ որդի լիեալ բանկարկեն: Երկրորդ` Եւրոփս, ամս ԽԵ., սա առ Նինեաւ որդւով Բէղայ թագաւորէ: Երրորդ` Տեղքին, ամս Ի. սա առ Շամիրամաւ թագաւորէ: Չորրորդ` Ապիս, ամս ԻԵ., յորմէ Ապիա, որ այժմ Պեղոպոնէսոսն, կոչեցաւ: Հինգերորդ` Թեղքսիոն ամս ԾԲ.:

Kings of the Sicyonians: first Aegialeus, fifty-two years, after whom is Aegialia, which is now called Peloponnese. He is said to have reigned over the Sicyonians, in the fifteenth year of Belus, who ruled over the kingdom of the Assyrians, who is fabulously said to be the son of Poseidon and Libya. The second was Europs, forty-five years, he reigned at the time of Ninus, the son of Belus. The third was Telchis, twenty years, he reigned at the time of Semiramis. The forth was Apis, twentyfive years, after whom is Apia which is now called Peloponnese. The fifth is Thelxion, fifty-two years.

110

The First Kings of Sicyon

Samuēl Anec‘i 103: ԶՍիկոնացւոց թագաւորաց արդ ձեռնարկեմ գրել … Ա. Եգիաղևս ամս ԾԲ.: Բ. Եւրոփս ամս ԽԵ …. Գ. Տեղքին ամս Ի.: Դ. Ապիս ամս ԻԵ.: Ե. Թեղքսիոն ամս ԾԲ.:

Now I am going to write about the kings of the Sicyonians … the first, Aegialeus, fifty-two years, the second, Europs, forty-five years … The third was Telchis, twenty years, the forth was Apis, twenty-five years, the fifth Thelxion, fifty-two years.

Michael the Syrian I [p. 54]: Սիկոնացւոց թագաւորեաց Սիկոն, և ի նմանէ Սիկոնացիք անուանեցան` որ նախ կոչէին Եգեղացիք:

Sikon (Sicyon) reigned over the Sicyonians, and after him the Sicyonians were called so, who formerly were called Aegialians.95

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 30: Ի 15 ամին Բէլայ թագաւորեաց Սիկոնացւոց Եղիագեւս, և այլ ևս թագաւորք 26 զամս 958:

In the fifteenth year of Belus Aegialeus and twenty-six other kings reigned over the Sicyonians for nine hundred and eighty-five years.

Euseb. Chron. I [p. 123], cf. Scalig. (from the Anonym and Syncellus), p. 19: (Թագաւորք սիկոնացւոց) Եօթնուտասներորդ Եպոպևս ամս ԼԵ…

Ἑπτακαιδέκατος Ἐποπεὺς ἔτη λε´.

(The kings of the Sicyonians [Gr. om.]) 17th Epopeus, thirty-five years …

Cf. Sync. 144.1: Σικυωνίων ιζ´ ἐβασίλευσεν Ἐποπεὺς ἔτη λβ´.

95

Epopeus was the seventeenth to reign over the Sicyonians, for thirty-two years.

In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “So we have enumerated successively those who have reigned in Sicyon, starting with Aegialeus who reigned the first” (Chronique de Michel le Syrien, livre IV, chap. VII, p. 56).

The First Kings of Argos

35

111

The First Kings of Argos

Aegialeus’ (see the previous episode) brother Phoroneus, taking control over the whole country which was later called the Peloponnese, had a son, Apis, and a daughter, Niobe (Apollod. 2.1.1 [2.1], Paus. 2.15.5). Zeus fathered by Niobe a son, Argos, who inherited the kingdom and called the Peloponnese after himself, Argos.96 His sons were Ecbasus, Piras, Epidaurus and Criasus. The latter succeeded to the kingdom. Then came Phorbas, Triopas, Crotopas, and Sthenelus (Apollod. 2.1.1–2 [2.2–3], Paus. 2.16.1). Pausanias does not mention Criasus, while Apollodorus omits the names from Phorbas to Sthenelus. Euseb. Chron. I [p. 121]: Արգիացւոց առաջին թագաւոր Ինաքոս գրի, քան զսիկոնացւոց իշխանութիւնն յետոյ լեալ ամօք ՄԼԵ. իւք:

It is written that the first king of the Argives was Inachus, who was two hundred and thirty-five years after the rule of the Sicyonians.

Euseb. Chron. II [p. 42]: Առ արգիացիս` առաջին թագաւորեաց Ինաքոս, ամս Ծ.:

Inachus was the first to reign over the Argives for fifty years.

Cf. Sync. 144.5–8. Δευτέρα μετὰ τὴν Σικυωνίων βασιλείαν κατὰ τὴν Εὐρώπην λέγεται γενέσθαι καὶ αὕτη ἀρχαιοτάτη τῶν Ἀργείων χρόνοις ὕστερον ὀνομαζομένων ἀπό τινος Ἄργου βασιλεύσαντος. ταύτης πρῶτος Ἴναχος ἐβασίλευσεν ἔτη ν´.

96

After the kingdom of the Sicyonians, the second oldest in Europe is said to be that of the Argives, who in later times were called after a certain Argos who reigned. Inachus was the first to reign over it for fifty years.

Argolis, with the center Argos, is situated in the eastern part of Peloponnesus. Historical Argos is the oldest city in Europe, the earliest settlement having been founded there in 2000 BC.

112

The First Kings of Argos

Euseb. Chron. II [p. 42] = Sync. 146.5–6: Յինաքայ հաւրէն Ինաքոս գետ առ արգիացիս:

Ἀπὸ Ἰνάχου ποταμὸς Ἴναχος ἐν Ἄργει ὠνομάσθη.

From the father (Gr. om.) Inachus [is] the river (Gr. + was called Inachus) by the Argives (Gr. in Argos).

Euseb. Chron. II [p. 44] = Sync. 75.18–19: Փորոնևս որդի Ինաքայ և Նիոբեայ նախ օրէնս և դատաւորս եդ: Ոմանք սորա դուստր համարին զՆիոբէ:

Φορωνεὺς οὗτος Ἰνάχου καὶ Νιόβης παῖς, ὃς πρῶτος νόμους καὶ κριτήρια ὥρισε, τινὲς δὲ αὐτοῦ Φορωνέως τὴν Νιόβην θυγατήρα φασιν Ἕλληνες.

Phoroneus, the son of Inachus and Niobe, was the first to establish laws and judges (Gr. courts). Some (Gr. the Greeks) consider Niobe his (Gr. Phoroneus’) daughter.

Euseb. Chron. I [pp. 124–125], cf. Scalig. (from the Anonym and Syncellus), p. 24: Առաջին` Ինաքոս, ուստի Ինաքիա աշխարհն կո­չէր, ամս Ծ.: Թագաւորէ առաջին Ինաքոս արգի­ ացւոց … Երկրորդ` Փորոն ամս Կ., առ սովաւ Ովգիգոս զԵղևսինա շինեաց: Երրորդ` Ապիս, յորմէ աշխարհն Ապիա կոչեցաւ … Չորրորդ` Արգոս ոդիոս և Նիոբէս,97 ուստի աշխարհին անուն փոխեցաւ Արգիա, ամս Հ.: Հինգերորդ` Կրիասոս, ամս ԾԴ.: Վեցերորդ

97

Πρῶτος Ἴναχος. ἀφ᾽ οὗ Ἰνάχια χώρα ἐκαλεῖτο, ἔτη ν´. Βασιλεύει δὲ πρῶτος Ἴναχος Ἀργείων … Δεύτερος Φορωνεὺς ἔτη ξ´. Κατὰ τοῦτον Ὠγυγος Ἐλευσῖνα ἔκτισε. Τρίτος Ἄπις ἔτη λε´. Τέταρτος Ἄργος ὁ Διὸς καὶ Νιόβης, ἀφ᾽ οὗ ἡ χώρα μετωνομάσθη Ἀργεία, ἔτη ο´. Πέμπτος Κρίασος ἔτη νδ´. Ἕκτος Φόρβας, ἔτη λε´. Ἕβδομος Τριόπας ἔτη μς´.

First, Inachus, after whom the country was called Inachia, [reigned for] fifty years. Inachus was the first to reign over the Argives … The second was Phoroneus, [who reigned for] sixty years; in his days Ogygus founded Eleusis. The third was Apis (Gr. + 35 years), after whom the country was called Apia … The fourth was Argos, the son of Zeus and Niobe, after whom the country changed its name to Argia, [who reigned for]

A simple transliteration of ὁ Διός (“of Zeus”) and Νιόβης (“of Niobe”).

113

The First Kings of Argos Փորբաս ամս ԼԵ…. Եօթ­ներորդ Տրիոպաս ամս ԽԶ…. Ութերորդ Կրոտոպաս ամս ԻԱ.: Իններորդ Սթենեղոս ամս ԺԱ.:

Ὄγδοος Κροτωπὸς ἔτη κα´. Ἔννατος Σθένελος ἔτη ια´.

seventy years. The fifth was Criasus, [who reigned for] fifty-four years, the sixth was Phorbas, [reigned for] thirtyfive years … The seventh was Triopas, [reigned for] fortysix years. The eighth was Crotopas (Gr. Crotopos), [who reigned for] twenty-one years. The ninth was Sthenelus, [reigned for] eleven years.

Euseb. Chron. II [p. 68]: Արգիացւոց թագաւորք դադա­ րեցին, բաւեալք յամս ՇԽԳ. մինչև ցՊեղոփս, որ թագաւորեաց ամս ԾԹ.: Յետ Ակրիսեայ ի Միկեանս իշխանութեանն արգիացւոց փոխելոյ` թագաւորք կացին այսոքիկ. Պերսևս, Սթենէ­ղոս, Թիէստէս, Ագամէմնոն, Էգիսթոս, Որեստէս, Տիսամէնոս, Պանթևս, և Կոմէտէս, մինչև ցՀերակղեանց ասպատակն:

The kings of the Argives ceased, completing five hundred and fortythree years, up to Pelops who reigned for fifty-nine years. After Acrisius transferred the rule of the Argives to Mycenae, the kings were: Perseus, Sthenelus, Thyestes, Agamemnon, Aegisthus, Orestes, Tisamenus, Pentheus and Cometes, until the invasion of the Heraclides.

Movsēs Xorenac‘i III.15 [p. 273.16]: Ինքնակալ Յուլիանոս, ծնունդ Ինաքայ, Արամազդայ որդի:

98

The emperor Julian, an offspring of Inak‘,98 son of Aramazd.

Inak’ seems to be Inachus; there is no information about this origin of Julian.

114

Zeus and Inachus ’ s Daughter Io

Samuēl Anec‘i 104: Թագաւորք Արգիացւոց սկսեալք ի վեցերորդ ամի Թուրիմաքայ, որոց առաջին՝ Ինաքոս ամս Ժ.: Ուստի Ինաքիայ աշխարհն կոչէր: Բ. Փորոնևս ամս Կ.: Գ. Ապիս ամս ԼԵ.: Դ. Արգոս ամս Հ.: Ուստի աշխարհին անուն փոխեցաւ Արգիայ, Ե. Կրիասոս ամս ԾԴ., Զ. Փորբաս ամս ԼԵ.: Է. Տրիոպաս ամս ԽԷ.: Ը. Կրոտովպոս ամս ԻԱ.: Թ. Սթենեղոս ամս ԺԱ.: Ժ. Դանաւոս ամս Ծ.: ԺԱ. Ղինկևս ամս ԽԱ.: ԺԲ. Աբաս ամս ԻԳ.: Դարգանեայ թագաւորեաց Տրովս, ուստի եւ տրովացիք կոչեցան: ԺԳ. Պրոիտոս ամս ԺԵ.: ԺԴ. Ակրիսիոս ամս ԼԱ.: Արգիացւոց թագաւորք դադարեցին յամս ՇԽԴ.:

36

The kings of the Argives, starting with the first year of Thurimachus: the first, Inachus, ten years, after whom the country was called Inachia; the second, Phoroneus, sixty years; the third, Apis, thirty-five years; the fourth, Argos, after whom the name of the country was changed into Argia, seventy years; the fifth, Criasus, fifty-four years; the sixth, Phorbas, thirty-five years; the seventh, Triopas, fortyseven years; the eighth Crotopus, twenty-one years; the ninth Sthenelus, eleven years; the tenth Danaus, fifty years; the eleventh, Lynceus, fortyone years, the twelfth Abas, twentythree years. Tros reigned in Dargania (Dardania), after whom the Trojans were called so. The thirteenth, Proitus, fifteen years; the fourteenth, Acrisius, thirty-one years. The kings of the Argives ceased in the five hundred and forty-fourth year.

Zeus and Inachus’s Daughter Io

Inachus had a daughter, Io (Herodotus 1.1.14, Ov. Met. 1.583–584, Hyg. Fab. 145.2). Zeus seduced her and turned her into a white cow in order to protect her from Hera’s anger. She fled from the gadfly sent by Hera and crossed the Thracian Straits which were called Bosporus (“cow’s strait”) after her. Io arrived in Egypt, gave birth to a son, Epaphus, and erected a statue of Demeter, whom the Egyptians called Isis (Apollod. 2.1.3 [2.5–9]). According to Herodotus, Isis was depicted in art as Io, a woman with cow’s horns (Herodotus 2.41).

115

Zeus and Inachus ’ s Daughter Io

Euseb. Chron. II [p. 42] = Sync. 146.1–2: Ինաքայ դուստր Յով:

ἡ θυγατὴρ Ἰνάχου Ἰώ.

Inachus’ daughter Io.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 32: Ի սոյնս թագաւորէ Արգիացոցն Ինաքոս, դուստր Ովայ, և այլ 13 թագաւորք զամս 544:

In her (Semiramis’) time, the king of the Argives was Inachus, the daughter of Io,99 and thirteen other kings, five hundred and forty-four years.

Euseb. Chron. II [p. 42]: Ինաքայ դուստր Յով, զոր եգիպտացիք փոփոխմամբ անուանն` Իսիս կարդան և պաշտեն:

Inachus’ daughter Io, whose name the Egyptians have changed to Isis, and they worship her.

Cf. Sync. 146.1–2: Ἡ θυγάτηρ Ἰνάχου Ἰωˑ εἰς Αἴγυπτον ἐλθοῦσα Ἴσις ὠνομάσθη, ἣν Αἰγύπτιοι σέβουσιν Ἴσιν Φαρίαν καλοῦντες.

Inachus’ daughter Io, arriving in Egypt, was called Isis, whom the Egyptians worship, calling her Pharian Isis.

Euseb. Chron. II [p. 56] = Sync. 146.11–13: Ընդ Յովայ դստեր Ինաքայ խառնակեցաւ Զևս, զոր և արջառ իսկ արար, ուստի և Բոսպորոսն կոչեցաւ, որ է արջառ էանց:

Μυθεύονται Ἕλληνες μιγῆναι τὸν αἰσχρότατον Δία καὶ τῇ θυγατρὶ Ἰνάχου, ἣν καὶ βοῦν ἐποίησεν, ἀφ᾽ ἧς ὁ Βόσπορος ἐκλήθη.

99 There is confusion here; Io was Inachus’ daughter. 100 Lit. “an ox crossed.”

(Gr. + The Greeks tell that the filthiest) Zeus had intercourse with Inachus’ daughter Io, whom he turned into an ox, from whom Bosporus got its name, which means “crossed-by-an-ox”100 (Gr. om. which means “crossed-by-an-ox”).

116

Zeus and Inachus ’ s Daughter Io

Euseb. Chron. II [p. 62] = Sync. 185.27–28. Դէմէտրեայ կնոջն ուրումն իրք. զորմէ ասեն` թէ Իսիսն է:

τὰ κατὰ Δήμητραν, ἥν τινες Ἴσίν φασι.

Matters related to a certain woman (Gr. om.), Demeter, whom they (Gr. some) call Isis.

Euseb. Chron. II [p. 58] = Sync. 146.1: Յով յԵգիպտոս չոգաւ ըստ ոմանց պատմելոյ, որ Իսիսն յորջորջեցաւ:

Ἡ θυγάτηρ Ἰνάχου Ἰω εἰς Αἴγυπτον ἐλθοῦσα Ἴσις ὠνομάσθη.

(Gr. + Inachus’ daughter) Io went to Egypt, who, as some say (Gr. om.), was called Isis.

Greg. Naz. Mss M2600, 12v, M946, 7r = PG 36.341.25 (or. 39 On the Holy Lights): Եւ ոչ Իսեա հիքութիւնք …

οὐδὲ Ἴσιδος ἀτυχήματα …

And not the calamities of Isis?

NonnusArm. 1.20 [p. 12] = Nonnus 39.20.1–9: Իսիս կարծի Յոհի աղջկանն յափշտակեցելոյ յԱրամազդայ. քանզի Զևս յափշտակեաց զՅով և երկուցեալ ի Հերայ կնոջէ իւրմէ` փոխարկեաց զՅով յերինջ, երբեմն սպիտակ առնելով զնա, և երբեմն՝ ծիրանագոյն. և այսպէս զհետ նորա յածեալ լինէր: Եկն արդ Արամազդ յԵգիպտոս` յածեալ զհետ Յովայ: Եւ պատուեն եգիպտացիքն զՅով, զոր Իսիս կոչեն, վասն որոյ և ի վերայ գլխոյ պատկերին եղջիւրս արջառոյ նկարեն` նշանակեալ զաղջկանն յերինջ փոխաբերութիւն:

Ἡ Ἴσις ἡ αὐτὴ ἐνομίσθη τῇ Ἰοῖ τῇ ἁρπασθείσῃ ὑπὸ τοῦ Διός. ὁ γὰρ Ζεύς, φησίν, ἥρπασε τὴν Ἰώ, καὶ φοβούμενος τὴν Ἥραν, τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα, μετέβαλε τὴν Ἰὼ εἰς βοῦν, καὶ ποτὲ μὲν εἰς λευκήν, ποτὲ δὲ εἰς μέλαιναν, ποτὲ δὲ ἰάζουσαν. καὶ οὕτως ἐπλανᾶτο μετ᾽ αὐτῆς. ἦλθεν οὖν ὁ Ζεὺς ἐν τῇ Αἰγύπτῳ μετὰ τῆς Ἰοῦς πλανώμενος. καὶ τιμῶσιν Αἰγύπτιοι τὴν Ἰὼ ἤτοι τὴν Ἴσιν. διὸ ἐπὶ τοῦ ἀγάλματος αὐτῆς ἐπὶ τῆς κεφαλῆς κέρατα βοὸς ἐγγλύφουσιν, σημαίνοντες τῆς κόρης τὴν ἐπὶ βοῦν μεταβολήν.

Isis is considered (to be) (Gr. + identical with) Io, the girl (Gr. om.) raped by Aramazd (Gr. Zeus), since Zeus raped Io and, being afraid of his wife Hera, he turned Io into a heifer, now making her white (Gr. + now black), now purple (Gr. green). And so he wandered after (Gr. with) her. Aramazd (Gr. Zeus), wandering after Io, came to Egypt. And the Egyptians worship Io, whom they call Isis. For that reason, they paint (Gr. carve) ox horns on the head of her image (Gr. statue), indicating the girl’s transformation into a heifer.

117

Belus King of Assyria

37

Belus King of Assyria

Libya, the daughter of Epaphus101 had two sons by Poseidon, Belus and Agenor (Apollod. 2.1.4 [2.10], 3.1.1 [3.1]). Euseb. Chron. I [p. 122]: … Բէղայ առաջնոյ ասորեստանեաց … Belus, who ruled over the kingdom թագաւորութեանն տիրելոյ. զոր of the Assyrians. He is fabulously told Պոսիդոնի և Լիբայ որդի լիեալ to be the son of Poseidon and Libya. բանկարկեն: See also Appendix 1.1.2. 38

The Daughters of Danaus and Sons of Egypt

Aeschylus writes in the Suppliants (Aesch. Supp.) that the son of Belus Danaus reigned in Libya and begot fifty daughters, and his brother Egypt reigned in Arabia, gave his name to the country and begot fifty sons. For fear of Egypt’s sons, Danaus fled to Argos. The sons of Egypt went there and proposed marriage to Danaus’ daughters, in order to put an end to the enmity. Danaus distributed his daughters by lot, made a banquet, then gave knives to his daughters, and they killed the bridegrooms while they were asleep, except Hypermnestra, who spared Lynceus (Apollod. 2.1.4–5 [2.11–22]). The Danaïds were punished; Lynceus killed them together with their father (Sch. Eur. Hec. 886.18–19). In Hades they were forced to carry water and fill a bottomless pithos (Ov. Met. 4.462–463, Hyg. Fab. 168.5, Zen. 2.6). Lynceus reigned in Argos. His grandson Acrisius had a great-grandson, Perseus; his son was Sthenelus, the latter’s son Eurystheus, who became king of Mycenae. Euseb. Chron. I [p. 125] = Sync. 144.14: ԶՍթենեղոս Դանաւոս մերժեաց, և կալաւ զԱրգոս:

101 See episode 36.

τὸν δὲ Σθένελον Δαναὸς ἐκβαλὼν ἐκράτησε τοῦ Ἄργους.

Danaus expelled Sthenelus and conquered Argos.

118

The Daughters of Danaus and Sons of Egypt

Euseb. Chron. II [p. 60]: Կաստովր ի ԺԱ. ամի իշխանու­ թեանն արգիացւոց զՍթէնէղոս հալածեալ Դանաւոսի` ասէ, կալաւ զԱրգոս և սորին ծնունդք մինչև ցԵւրիսթևս Սթէնէղայ որդւոյ Պերսեայ. յետ որոյ պեղոպիդեանք պայազատեցին զթագաւորութիւնն:

Castor says that in the eleventh year of the kingdom of the Argives, Danaus drew away Sthenelus and conquered Argos and his [Danaus’] descendants, down to Eurystheus, son of Sthenelus, son of Perseus. After him, the Pelopids succeeded to the throne.

Cf. Sync. 144.14–19: τὸν δὲ Σθένελον Δαναὸς ἐκβαλὼν ἐκράτησε τοῦ Ἄργους, ὡς μαρτυροῦσι πάντες ἱστορικοί, σὺν τοῖς ἀπογόνοις … κατὰ Εὐρυσθέα τὸν Σθενέλου τοῦ Περσέως. Καὶ διεδέξαντο τὴν βασιλείαν οἱ Πελοπίδες.

As all the historians testify, Danaus drew away Sthenelus and conquered Argos, together with his descendants … down to Eurystheus, son of Sthenelus, son of Perseus. And the Pelopids succeeded to the throne.

Euseb. Chron. II [p. 60] = Sync. 178.13–15: Դանաւոս Ծ. դստերօք զԵգիպտեայ զեղբօր իւրոյ Ծ. որդիս կոտորեաց, բաց ի Ղինկեայ` որ յետ նորա թագաւորեաց:

Ὁ αὐτὸς Δαναὸς διὰ τῶν λεγομένων Δαναΐδων (αὗται δὲ ἦσαν αὐτῷ θυγατέρες ν´) τοὺς ν´ υἱοὺς τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ Αἰγύπτου διεχρήσατο χωρὶς ἑνὸς τοῦ Λυγκέως, ὃς καὶ ἐβασίλευσε μετ᾽ οὐτόν.

Danaus slaughtered the fifty sons of his brother Egypt by means of his fifty daughters (Gr. + the so-called Danaids), except (Gr. + one), Lynceus, who reigned after him.

Euseb. Chron. II [p. 60]: Եգիպտոս, որ յառաջագոյն Այերիա կոչէր, յԵգիպտոսէ արքայէ անուանեցաւ:

Egypt, formerly called Aeria, was named after the king, Egypt.

The Daughters of Danaus and Sons of Egypt

119

Cf. Sync. 182.5–7: Ὁ καὶ Αἴγυπτος καλούμενος ἐβασίλευσεν Αἰγύπτου ἔτη ξη´, μετονομάσας τὴν χώραν Αἴγυπτον τῷ ἰδίῳ ὀνόματι, ἥτις πρότερον Μεστραία, παρ᾽ Ἕλλησι δὲ Ἀερία ἐλέγετο.

The one named Egypt reigned over Egypt for sixty-seven years, giving the name Egypt to the country which was formerly called Mestraia, and by the Greeks, Aeria.

Philo, Gen. 2.72 [p. 158] = Philo QuGen 2.72: Քանզի դիւրինն և վաղվաղ­ կոտն` բաւական է, որ դէմ յանդիման և առաջի աչացն է` զայն միայն տեսանէ.102 իսկ իմաստունն զյետոյն, այսինքն է զհանդերձ­եալսն:

Ὁ εὐχερὴς καὶ ἀπερίσκεπτος τὰ ἐπ᾽ εὐθείας καὶ πρὸ ὀφθαλμῶν μόνον ὁρᾷˑ ὁ δὲ φρόνιμος καὶ τὰ κατόπιν, τουτέστι τὰ μέλλοντα.

Քանզի որպէս յետոյքն քան զառաջինսն վերջացեալ են, և հանդերձեալքն քան զներկայսս. որոց տե­սու­ թիւնն աստին և իմաս­տուն անցանէ, զաւրէն Ղինկևսայ առասպելոյն (l.v. Լինկեայ առասպելացելոյն) ամենայն ուստեք աչացեալ:

Ὥσπερ γὰρ τὰ ὁπίσω τῶν ἔμπροσθεν ὑστερίζει, οὕτω καὶ τὰ μέλλοντα τῶν ἐνεστώτων, ὧν τὴν θεωρίαν ὁ ἀστεῖος μέτεισι, Λυγκέως δίκην πάντοθεν ὀμματωθείς.

For an easy (Gr. indifferent) and unthoughtful person is able to (Gr. om.) see only that which is before his eyes, while the sage, that which comes after, that is the future. For as that which is after comes later than that which is before, likewise the future, than the present, and a wise103 man seeks after seeing it, like Lynceus of the myth (Gr. om.) was furnished with eyes on all sides.

Vardan, Univ. Hist. X [p. 20]: Ի վեցերորդի ամին Յեսուայ Դանաւոս եղբայր Եգիպտոսի թագաւորի Եգիպտացւոց յիսուն դստերօք զյիսուն որդիս եղբօր իւրոյ կոտորեաց, և Լինգոս զերծեալ թագաւորեաց, զոր ասեն ամենայն ուստեք աչացեալ, զի իմաստուն էր:

In the sixth year of Joshua, Danaus, brother of Egypt, the king of the Egyptians, slaughtered the fifty sons of his brother by means of his fifty daughters. But Lingos (Lynceus) escaped and became king. They say that he had eyes on every side, since he was wise.

102 This is presented in the edition as v.l. (in brackets), while the main reading is տեսանել. 103 The Greek ὁ ἀστεῖος is rendered by the doublet աստին և իմաստուն; the hapax legomenon աստին seems to be a transliteration of the Greek word.

120

The Daughters of Danaus and Sons of Egypt

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 34: Դանաւոս եղբայր Եգիպտոսի յիսուն դստերօքն կոտորեաց զյիսուն որդիս եղբօրն իւրոյ. միայն մնաց Լինգոս իմաստունն` աչացեալն յամենայն կողմանց:

Danaus, brother of Egypt slaughtered the fifty sons of his brother by means of his fifty daughters. Only Lingos (Lynceus) the sage was left, who had eyes on every side.

Euseb. Chron. I [p. 125], cf. Scalig. (from the Anonym and Syncellus), p. 24: Տասներորդ Դանա­ւոս ամս Ծ.: Մետասա­ ներորդ Ղինկևս ամս ԽԱ.: Երկոտասաներորդ Աբաս ամս ԻԳ.: Երեք­տասանե­ րորդ Պրոիտոս ամս ԷԺ.: Չորեքտասաներորդ Ակրիսիոս ամս ԼԱ.:

Δέκατος Δαναὸς, ἔτη ν´. Ἑνδέκτος Λυγκεὺς ἔτη μα´. Δωδέκατος Ἄβας ἔτη κγ´. Τρισκαιδέκατος Προῖτος, ἔτη ιζ´. Τεσσαρεσκαιδέκατος Ἀκριίσιος ἔτη λα´.

The tenth was Danaus, fifty years, the eleventh was Lynceus, forty-one years, the twelfth was Abas, twenty years, the thirteenth was Proitus, seventeen years, the fourteenth was Acrisius, thirty-one years.

Cf. Sync. 182.13: Ἀργείων ι´ ἐβασίλευσε Δαναὸς ἔτη νη´ … ια´ ἐβασίλευσε Λυγκεὺς ἔτη λε´ … ιβ´ ἐβασίλευσεν Ἄβας ἔτη λζ´ … ιγ´ ἐβασίλευσε Προῖτος ὁ καὶ Περσεὺς ἔτη ιζ´ … ιδ´ ἐβασίλευσεν Ἀκρίσιος ἔτη λα´.

The tenth to reign over the Argives was Danaus, fifty-seven years, the eleventh to reign was Lynceus, thirty-five years, the twelfth to reign was Abas, thirtyseven years, the thirteenth to reign were Proitus and Perseus, seventeen years, the fourteenth to reign was Acrisius, thirty-one years.

Samuēl Anec‘i 104: Դանաւոս` ամս Ծ.: Ղինկեւս` ամս ԽԱ.: Աբաս` ամս ԻԳ.:

Danaus, fifty years, Lynceus, forty-one years, Abas, twenty-three years.

Bellerophontes and Chimera

121

Euseb. Chron. II [p. 62] = Sync. 184.1: ՅԱրգոս քրմացաւ դուստր Դանայեայ:

39

Ἐν Ἄργει ἱεράτευσεν Ὑπερμνήστρα Δαναοῦ.

In Argos, Danaus’ daughter (Gr. Hypermnestra) became priestess.

Bellerophontes and Chimera

Homer, Hesiod and other authors (Hom. Il. 6.183, Hes. Theog. 325, Pind. Ol. 13.90, Hyg. Fab. 57.2) tell that Sisyphus’ son Bellerophontes killed the monstrous Chimera104 with the help of winged Pegasus.105 Euseb. Chron. II [p. 66] = Sync. 190.2–4: Պէգասոսն թերևս ձի ինչ երագ էր ստացուած կնոջ ուրուք: Իսկ Պաղևա­ տոս ասէ` թէ նաւ էր Բեղորո­փոնտի Պէգասոսն:

ὁ Πήγασος, τάχα τις ἵππος ὀξύς, κτῆμα τῆς γυναικόςˑ ὡς δὲ Παλαίφατος, Βελλεροφόντου πλοῖον ἦν ὁ Πήγασος.

Pegasus was probably a swift horse, belonging to a woman. But Palaephatus says that Pegasus was Bellerophontes’ ship.

Alexander Romance I [p. 93] = Alex b 1.13.31: …գեղեցկութեամբ և արագու­ թեամբ առաւել քան զՊեգա­սոս106 …

… κάλλει διαφέροντα τοῦ Πηγάσου …

… excelling Pegasus in beauty and speed (Gr. om.) …

104 She was born from Typhon and Echidna (see episode 1). 105 Pegasus had flown out of Gorgon Medusa’s head when Perseus beheaded her (Apollod. 2.4.2 [2.41]), see episode 41. Bellerophontes received him from Athena (Paus. 2.4.1). 106 The source reads զՊեգասիոս.

122

Bellerophontes and Chimera

P‘ilon Tirakac‘i 933: Առ Սիդովնացւոց թագաւո­ րութեամբն Պէգասոս ձի ինչ էր երագ, ստացուած կնոջ ուրուք: Իսկ Պաղէփատոս ասէ, թե նաւ էր Բաղերեփոնտի Պէսասոսն:

During the reign of the Sidonians there was Pegasus, a swift horse, the possession of a woman. But Palaephatus says that Pēsasos (Pegasus) was Bellerophontes’ ship.

T‘ovma Arcruni I.4 [p. 78]: Ղամրիդէս ամս ԼԲ. առ սովաւ Պիգասոսն երևեցաւ, զոր համբաւեն, թէ ձի թեւաւոր էր:

Łampritēs [reigned] for thirty-two years. In his time Pegasus flourished, who is reported to have been a winged horse.107

Greg. Naz. In Bas.Arm. 22 [p. 176] = Naz. In Bas. 21.3.5: Ասեմ … զարգիացի զՊեգասոսն, որոց ոչ այսքան էր ընդ յաւդսն բերումն, որքան մեզ առ աստուած միմեամբք բերումն եւ հանդերձ իրերաւք:

ἂν λέγοιμι … τὸν Ἀργεῖον Πήγασον, οἷς οὐ τοσοῦτον ἦν τὸ δι᾽ ἀέρος φέρεσθαι ὅσον ἡμῖν τὸ πρὸς Θεὸν αἴρεσθαι δι᾽ ἀλλήλων καὶ σὺν ἀλλήλοις.

… should I speak … of the Argive Pegasus, to whom flight through the air was not of such consequence as our going (Gr. rising) to God was to us, through the help of, and with each other?

NonnusArm. 2.12 [p. 20] = Nonnus 43.8.1–11: Քանզի պատարային քիմեռին վերստին բուսանելով, զոր յիշէ աստուածայինս այս Գրիգորիոս յարձա­ նականսն ի յիսներորդ

Τῆς γὰρ Παταρικῆς Χιμαίρας ἀναφανείσης περὶ ἧς μέμνηται καὶ ὁ θεῖος οὗτος Γρηγόριος ἐν τοῖς Στηλιτευτικοῖς, ἐν ἱστορίᾳ πεντηκοστῇ καὶ λυμαινομένης τὴν χώραν

107 Thomson, Thomas Artsruni, p. 97.

For when Patarian Chimera appeared, whom the divine Gregory mentions in the fiftieth chapter of the Invective, who ruined the country of the Lycians; and when Proitus reigned in Lycia,

Bellerophontes and Chimera պատմութեանն` ապա­ կանէր զգաւառն ղիւկիացւոց. և Պռիւտո­սի թագաւորելով Ղիւկիոյ` հրաման առ Բեղեռովփոնտոս սպանանել զքիմեռն: Եւ էր գազանն, որպէս անդանաւր ասացաք, առաջին կողմն որպէս առեւծ և վերջինն` վիշապ, և ի մէջ նոցա` քիմեռ, ուստ հուր թափէր, և էր գազանն դժուարայաղթ: Արդ զձին Պեգասոս յաստուածուստ գտեալ Բեղեռովփոնտոս, զորմէ ասի թևս ունել, և ի սմբակացն հուր թափէր, և մարտակից ունելով զթռիչսն զերիվարին, քանզի որպէս ասացի թևաւոր էր` սպան զքիմեռն:

123

τῶν Λυκίων, καὶ τοῦ Προίτου βασιλεύοντος τῆς Λυκίας, προσετάχθη ὁ Βελλεροφόντης ἀποκτεῖναι τὴν Χίμαιραν.

Bellerophontes was commanded to kill Chimera.

ἦν δὲ τὸ θηρίον ὡς κἀκεῖσε παρεστήσαμεν, τοιοῦτον. πρόσθε μὲν λέων, ὄπισθε δὲ δράκων, μέση δὲ ἦν χίμαιρα. ἐξ ἧς χιμαίρας πῦρ ἀνεδίδοτο, καὶ ἦν δυσάλωτον τὸ θηρίον. τὸν ἵππον οὖν τὸν Πήγασον ἐκ θεοῦ εὑρὼν ὁ Βελλεροφόντης, ὃς ἐλέγετο ἔχειν πτερὰ καὶ ὕδωρ ἀπὸ τῶν ὀνύχων ἀποστάζειν, ἐλθὼν σύμμαχον ἔχων τὴν πτῆσιν τοῦ ἵππου διὰ τὸ εἶναι πτερωτόν, ὡς εἶπον, καὶ ἀνεῖλε τὴν Χίμαιραν.

The beast was, as we have told there (Gr. + of this kind): the front part was lion, and the rear part dragon, and the middle part was Chimera.108 It dripped fire, and the beast was hard to defeat. So Bellerophontes, having obtained from a god the horse Pegasus, which was said to have wings, and fire [was said] to drip (Gr. water dropping) from its hooves, and having the flight of the horse as an ally, since, as I have said, it was winged, he killed Chimera.

Greg. Naz.Arm. 4.94.6–7 [p. 113] = PG 35.628.1–2: Ոչ զՍողիւմիական զՔիմեռան, զի երիս եւ աննմանս գլուխս, մինչ զի լինել ահաւորագոյն:

οὐδὲ τὴν Παταρικὴν Χίμαιραν, ὅτι τρεῖς καὶ ἀνομοίους, ὥστε εἶναι φοβερωτέραν.

Nor yet the Chimera of Solymi109 (Gr. Patara), because it had three heads (Gr. om.), and those of different kinds, to make it as formidable as possible.

108 Χίμαιρα literally means “she-goat”; the word is not translated, but just transliterated. 109 Chimaera is called “of Solymi,” because the same Iobates who ordered Bellerophontes to kill Chimaera, then sent him to fight the Solymi (Apollod. 2.3.2 [2.32]).

124

Zeus and Danae, the Birth of Perseus

NonnusArm. 3.47 [p. 45] = Nonnus 4.50.1–5: Յաղագս պատրիկեցի քիմեռին: Է լեառն, յորում էր գազան ինչ, որոյ առաջին կողմն էր առիւծու, և վեր­ ջինն` վիշապի, և մէջն էր քւմեռ. յորմէ հուր ելեալ` սատակէր զպատահեալսն: Իսկ յետոյ եկեալ Բևեռով­ փոնտէս, ունելով զերիւարն Պեգասոս` սպան զքիմեռ:

40

κατὰ τὴν Παταρικὴν χίμαιραν. Πάταρα πόλις τῆς Λυκίας. Λέγεται ὅτι ἐν ταῦτῃ ἐστὶν ὄρος, ἐν ᾧ ὄρει ἐστὶ θηρίον, ὃ πρόσθεν μέν ἐστι λέων, ὄπισθεν δὲ δράκων, μέση δὲ ἦν χίμαιραˑ ἐξ ἧς χιμαίρας πῦρ ἀνεδίδοτο, καὶ ἐλυμαίνετο τοὺς παριόντας. ὕστερον δὲ ἐλθὼν ὁ Βελλεροφόντης ἔχων τὸν Πήγασον ἵππον ἀπέκτεινε τὴν Χίμαιραν.

About the Chimera from Patara (Gr. + Patara110 is a city of Lycia. It is said that), there is a mountain there, in which there was a beast whose front part was of a lion, and the rear part of a dragon, and the middle was a Chimera. Fire issued forth from it and killed those who passed by. Later Bellerophontes, who had the horse Pegasus, came and killed the Chimera.

Zeus and Danae, the Birth of Perseus

The oracle told Acrisius111 that his daughter Danae would have a son who would kill him. So Acrisius made a room of brass underground and locked her up. Having turned into gold, Zeus poured through the roof into her lap. So Perseus was born (Apollod. 2.4.1 [2.34–35]). Danae’s hardship has been described in the lost dramas by Sophocles (Danae) and Euripides (Danae and Dictys). Euseb. Chron. II [p. 62] = Sync. 189.27–28: Դանայեայ … յորմէ Պերսևսն էր:

Τὰ περὶ Δανάην, ἐξ ἧς ὁ Περσεύς.

The events concerning Danae, from whom was Perseus.

110 There is volcanic activity near Patara, hence its connection with the fire-breathing monster, see J. Nimmo Smith, A Christian’s Guide to Greek Culture: The Pseudo-Nonnus Commentaries on Sermons 4, 5, 39 and 43 by Gregory of Nazianzus, Liverpool, 2001, p. 36, n. 85. 111 He was the 14th king of Argos (see episodes 35, 38).

Zeus and Danae, the Birth of Perseus

125

Euseb. Chron. I [p. 45] = Sync. 196.11–12: Հասանէր Պերսևս Դանաէս յաշ­խարհն նոցա (ասորեստանեաց)` տարեալ նաւս Ճ., և ի փախուստ դառնայր Պերսևս ի Դիոնիսեայ որդւոյ Սեմեղեայ:

καὶ ἀφικνεῖται Περσεὺς ὁ Δανάης εἰς τὴν χώρην αὐτοῦ, ναῦς ἄγων ρ´. ἔφευγε δὲ Περσεὺς Διόνυσον τὸν Σεμέλης υἱέα.

Danae’s son Perseus arrived in their (the Assyrians’) country, carrying away 100 ships; and Perseus fled from Dionysus son of Semele.

Greg. Naz.Arm. 4.122.2–3 [p. 151] = PG 35.661.16–17: Ամենայն լինելով յաղագս կանանց Արամազդ …

πάντα γινόμενος διὰ τὰς γυναῖκας, ὁ Ζεύς …

Aramazd (Gr. Zeus) that turned himself into everything for the sake of women …

NonnusArm. 3.84 [p. 63] = Nonnus 4.91.4–5: Զևս լեալ ոսկի` ընդ Դանայի խառնակեցաւ:

ὁ Ζεὺς γενόμενος χρυσὸς Δανάῃ συνεγένετο.

Zeus turned into gold and had intercourse with Danae.

Grigor Magistros, Grammar (citation from Step‘anos Siwnec‘i) I.96 [p. 396]: Արդ ըստ պիտակութեանն ամենեւին եւ անպատճառ սուտն, զոր ոչ պիտանի է եւ լսելն, որպէս … զԴինաէ112 պահէր Կրեսոս113 յերկաթի կուսաստանս:

112 Adonc‘ corrected զԴանայէ. 113 Adonc‘ corrected կրիւսոս.

The false and thoroughly groundless lie is even not necessary to listen to, like … Kresos (Acrisius) kept Dinaē (Danae) in an iron gynecaeum.

126

Zeus and Danae, the Birth of Perseus

Yovhannēs Erznkac‘i, Grammar 112: Ըստ պիտակութեան է ամենեւին եւ անպատճառ սուտն, զոր ոչ պիտանի է եւ լսելն, որպէս … «զԴինայէ պահէր [Ա]կրիւ[ս]իոս յերկաթի կուսաստանս»:

The false and thoroughly groundless lie is not even necessary to listen to, like … Kriwsios (Acrisius) kept Dinaē (Danae) in an iron gynecaeum.

Yovhannēs Corcorec‘i, 127: Արդ, ըստ պիտակութեան է ամենեւին անպատճառ սուտն, զոր ոչ պիտանի է լսելն, որպէս … զԴինայէ, պահէր Կրիս[պ]ոս յերկաթի կուսաստանս:

The false and thoroughly groundless lie is not even necessary to listen to, like … Kris[p]os (Acrisius) kept Dinaē (Danae) in an iron gynecaeum.

Esayi Nč‘ec‘i, Grammar 64: Արդ, ըստ պիտակութեան է ամենևին անպատճառ սուտն, զոր ոչ պիտանի է և լսելն, որպէս … զԴինայէ, պահէր Կրեսոս յերկաթի կուսաստանս:

The false and thoroughly groundless lie is not even necessary to listen to, like … Kresos (Acrisius) kept Dinaē (Danae) in an iron gynecaeum.

Aṙak‘el Siwnec‘i, Grammar 80: Դինայ Յակոբայ դուստրն գեղեցիկ յոյժ, Կրիսպոս (v.l. Կրէսպոս) իշխանն բռնաւոր չմիանայր, թէ գեղն չաւերէր եւ յայլոց պահէր յերկաթէ տան ղաֆազի:

The violent prince Krispos (v.l. Krēspos) would not join Jacob’s very beautiful daughter Dinah (cf. Gen. 34), if he did not spoil her beauty and hide her from others in an iron cage.114

114 This episode in Aṙak‘el Siwnec‘i’s version quite differs from those told by other commentators; Danae is identified with Jacob’s daughter Dinah, while Krispos/Krēspos is a result of the further corruption of Acrisius’ name, and he plays the role of Shechem the son of Hamor (Gen. 34:2). An interesting detail: the iron cage is closer to the brazen room of the Greek myth than the “iron gynecaeum” of the other commentators.

127

Perseus and Gorgo Medusa

41

Perseus and Gorgo Medusa

By order of Acrisius, Perseus beheaded the Gorgo Medusa who was the only mortal one of the three Gorgos. They had heads interwoven with the scales of dragons, great tusks like pigs’s, brazen hands, and golden wings, and those who saw them turned into stone (Apollod. 2.4.2 [2.40–41]). Ovid (Ov. Met. 4.791–803) explains why the hair of one sister was interwined with snakes; once Medusa was a beautiful woman, and her hair was the most beautiful part of her. Poseidon raped her in the temple of Athena, who punished Medusa for that crime, turning her hair into terrible snakes. Perseus’ son, Perses, was the founder of the dynasty of Persian kings (Herodotus 7.150, Aesch. Pers. 79–84, Apollod. 2.4.5 [2.49], Tzetz. Sch. Lyc. 1413), and from his son Achaemenus they received the name Achaemenids (Sch. Dion. Per. 1053.8–9). Euseb. Chron. II [p. 66] = Sync. 189.28–190.2: Պերսևս (ի վերայ) պարսից զօրաժողով եղև. զԳորգոնա գլխատեաց. և ինքն այլ կին գեղեցիկ արար. որ ապշեցուցանէր զտեսօղսն գեղով. մինչ քարանալ համարել:

Περσεὺς τὰς στρατείας ἐπετέλει καὶ ἐπὶ Πέρσας ἐστράτευσε, τὴν δὲ Γοργόνα ἐκαρατόμησεν ἑταίραν εὔμορφον διὰ κάλλους ἐξιστῶσαν τοὺς θεατάς, ὡς ἀπολιθοῦσθαι δοκεῖν.

Perseus led an expedition against the Persians, beheaded the Gorgo and made her into a different, beautiful woman (Gr. beheaded Gorgo, the beautiful hetaera),115 who astonished those who saw her with her beauty, so that they seemed to turn to stone.

P‘ilon Tirakac‘i 933: Պերսեւս ի Պարսից վերայ զաւրաժողով եղև, և Գորգոնա(յ) գլխատեաց, եւ ինքն այղ կին արար գեղեցիկ, որ ապշեցուցանէր զտեսաւղսն գեղովն, մինչեւ քարանալ համարել:

Perseus led an expedition against the Persians, beheaded the Gorgo and made her into a different, beautiful woman, who astonished those who saw her with her beauty, so that they seemed to turn to stone.

115 The word ἑταίρα was erroneously interpreted as ἕτερα (“other, different”).

128 42

Eurystheus Reigns over Mycenae

Eurystheus Reigns over Mycenae

Perseus’ grandson Eurystheus became king of Mycenae116 (Apollod. 2.4.5 [2.53]), since after killing his grandfather Acrisius, Perseus was ashamed to return to Argos to claim his inheritance and went to Megapenthes, the king of Tiryns. They exchanged their kingdoms, so Megapenthes reigned over Argos, and Perseus over Tiryns (Apollod. 2.4.4 [2.48]) and founded Mycenae nearby (Paus. 2.16.3). Euseb. Chron. I [p. 125], cf. Scalig. (from the Anonym and Syncellus), p. 24: Յետ որոյ ի Մի­կէնս փոխելոյ իշխանութեանն արգիացւոց` յետ Ակրիսի­ ոսի թագաւորեաց Եւրիս­թևս ամս ԽԵ.:

Εἰς Μυκήνας μετατιθείσης τῆς Ἀργείων ἀρχῆς, μετὰ Ἀκρίσιον ἐβασίλευσεν Εὐρυσθεὺς ἔτη με´.

After that (Gr. om.), the kingdom of the Argives was transferred to Mycenae, after Acrisius Eurystheus had reigned for forty-five years.

Cf. Sync. 144.22–24: μετατεθείσης τῆς ἀρχῆς εἰς Μυκήνας μετὰ Ἀκρίσιον ἐπὶ Εὐρυσθέως, ὃν οἱ μὲν πρὸ Πέλοπος ἔτη φασὶ βασιλεῦσαι πγ´, οἱ δὲ μετὰ Πέλοπα ἔτη με´.

When the kingdom was transferred to Mycenae, … after Acrisius to Eurystheus, who, as some say, had reigned before Pelops for eighty-three years, and others say after Pelops for forty-five years.

Euseb. Chron. II [p. 70] = Sync. 209.2: Միկենացւոց թագաւորեաց Եւրիսթևս:

Λακεδαιμονίων α´ ἐβασίλευσεν Εὐρυσθεύς.

116 Mycenae is in Peloponnese, south of Argos.

Eurystheus reigned (Gr. was the first to reign) over the Mycenaean’s (Gr. Lacedaemonians).

129

The Birth of Heracles

43

The Birth of Heracles

Perseus’ grandson Amphitryon was absent from Thebes. Zeus came at night to his wife Alcmene, prolonged one night threefold, and in the likeness of Amphitryon had intercourse with her; Heracles was born (Apollod. 2.4.8 [2.61]). Euseb. Chron. I [p. 279]: Հերակղեայ` Աղկմենեայ և Արամազդայ որդւոյ:

Of Heracles, the son of Alcmene and Aramazd.

Alexander Romance I [p. 172] = Alex. α 1.46a8.16–18: Այս Հերակլայ մեհեանն էր, բայց նախկին Անփի(տ)րիոնայ տուն էր: Սա ննջեաց117 երի(ս) գիշերիս Արամազդ ի մի թուեցեալ:

τοῦ θ᾽ Ἡρακλῆος τέμενος ἦν, τὸ μὲν πρῶτον / Ἀμφιτρύωνος οἶκοςˑ ὧδ᾽ ἐκοιμήθη / τρεῖς νύκτας ὁ Ζεὺς εἰς μίαν ἀριθμήσας.

This was the temple (Gr. precinct) of Heracles, but previously the house of Amphitryon. Here Aramazd (Gr. Zeus) slept for three nights which seemed (Gr. counted) as one.

NonnusArm. 2.5 [pp. 16–17] = Nonnus 43.1.70–73: …Հերակղէս: Սա ասի որդի գոլ Արա­մազդայ. Քանզի Զևս նմանեալ Ամփիտ­ րիոնի` շաղաշարի ընդ Աղկմէովնեայ, և ծնանի ի նմանէ զՀերակղէս, որ և զմեծագոյն մրցմունսն զայնոսիկ կատարեաց:

Ἡρακλῆς οὗτος λέγεται υἱὸς γεγονέναι τοῦ Διός. ὁ γὰρ Ζεὺς ὁμοιωθεὶς τῷ Ἀμφιτρύωνι συνεγένετο τῇ Ἀλκμήνῃ. Καὶ ἐγεννήθη ὁ Ἡρακλῆς, ὃ καὶ τοὺς μεγάλους ἐκείνους ἄθλους διήνυσεν.

117 The edition has a corrupt reading: տրտնջաց (“complained”).

Heracles … He is said to be the son of Aramazd (Gr. Zeus), since Zeus, assuming the likeness with Amphitryon, had intercourse with Alcmene, and Heracles (Gen. om.) who accomplished those greatest labors, was born by him.

130

Heracles and the Fifty Daughters of Thespius

Greg. Naz.Arm. 4.77.10–12 [p. 86] = PG 35.604.4–6: Զերեքկին երեկորնեայն, զի առաւել եւս նոցա շնորհիցեմք, եւ զծնանելն մեծավայել չապէս …

Τριέσπερον, ἵνα καὶ μᾶλλον αὐτοῖς χαρισώμεθαˑ τὸν καὶ γεννώμενον οὕτω, καὶ γεννῶντα μεγαλοπρεπῶς …

“A child of three nights,” in order the more to gratify them; and begetting (Gr. and him that was so begotten and beget) respectably …

NonnusArm. 3.40 [p. 42] = Nonnus 4.42.1–2: Ասի Հերակղէս յերիս երեկունս յղացեալ լինել և ծնեալ:

Λέγεται ὁ Ἡρακλῆς διὰ τριῶν ἑσπερῶν κυηθῆναι καὶ τεχθῆναι.

It is said that Heracles was conceived and born within three evenings.

Alexander Romance I [p. 171] = Alex. α 1.46a4: Հերակլէս` յԱրամազդայ և յԱղկմենայ սերմանեցաւ:

Ἡρακλῆς παρὰ Διός τε καὶ Ἀλκμήνης κατεσπάρη.

Heracles was conceived by Aramazd (Gr. Zeus) and Alcmene.

P‘ilon Tirakac‘i 915: Երակղէս` որդի Զեւսայ, ի յԱղկմենայ ծնեալ:

Heracles, the son of Zeus born by Alcmene.

T‘ovma Arcruni I.4 [p. 78]: Սովսարմոս ամս ԺԵ., ի սորա Ը. ամին Հերակղեայ նահատակութիւնքն եղեն:

44

Sovsarmos [reigned] for fifiteen years. In his eighth year took place the labours of Hercules.118

Heracles and the Fifty Daughters of Thespius

While young Heracles was a cowherd, he killed the lion of Cithaeron that harried the cattle of Thespius, the king of Thespiae. Thespius entertained Heracles for fifty days and every night the king sent to his bed one of his fifty daughters; 118 Thomson, Thomas Artsruni, p. 97.

Heracles and the Fifty Daughters of Thespius

131

he wished that all have children by Heracles, who had intercourse with them all, thinking that they were always the same girl. Then he killed the lion and wore its skin as a helmet (Apollod. 2.4.10 [2.66]). Another version of the king’s name is Thestius (Paus. 9.27.6–7, Athen. 13.4.6). TheonArm. 20 = Theon 67.8–11: Առ Եփորոսի յառաջ­նումն զյաղագս յիսնիցն Թեսպեայ դստերացն, զորս յոլովս կոյսս ելով, ասեն, համանգամայն գիտանալ զՀերակլէս:

παρὰ Ἠφόρῳ ἐν τῇ πρώτῃ τὸ περὶ τῶν πεντήκοντα Θεσπίου θυγατέρων, αἷς ἁπάσαις παρθένοις οὔσαις φασὶν ἅμα μιγῆναι τὸν Ἡρακλέα.

They say that in the first [book] by Ephorus [it is said] about the fifty daughters of Thespius, with all of whom, while they were virgins, Heracles had intercourse at one time.

Greg. Naz.Arm. 4.122.6 [p. 152] = PG 35.661.20–21: … յիսուն Թեստեայ դստերսն նահատա­կեալ Հերակղէս ի միում գիշերի:

… ταῖς πεντήκοντα Θεστίου θυγατράσιν ἐναθλεύων Ἡρακλῆς ἐν μιᾷ νυκτί.

… the feat of the fifty daughters of Thestius in one night.

NonnusArm. 3.40 [p. 42] = Nonnus 4.42.2–6: Ասի … Հերակղէս ընդ ամենայն դստերսն Թեստիոսի խառնակեցաւ, և յամենեցունց մանկունս ծնեալ իբր թէ վասն այսորիկ աստուածարեցին զնա, և զայս` երեքտասա­ ներորդ նահատակութիւն նմա անուանեցին:

λέγουσιν … τὸν Ἡρακλέα ἐν μιᾷ νυκτὶ πάσαις ταῖς Θεστίου θυγατράσι μιγῆναι, καὶ παιδοποιῆσαι ἐξ αὐτοῦ πάσας, ὥστε καὶ διὰ ταῦτα καὶ θεοποιῆσαι αὐτὸν καὶ τοῦτο τὸ τρισκαιδέκατον ἆθλον αὐτοῦ ὀνομάσαι.

It is said that.. Heracles (Gr. + in one night) had intercourse with all the daughters of Thestius and by all he (Gr. all by him) fathered children, that is why they deified him and called this his thirteenth labor.

132

Heracles ’ Madness

T‘ovma Arcruni I.2 [p. 67]: Որպէս եւ Յոյնք երբեմն համբա­ ւեցին` Հերակղէս աստուած յիսուն կոյս ի միում գիշերի ապականէր:

45

Just as the Greeks once reported that the god Heracles deflowered fifty virgins in one night.119

Heracles’ Madness

Euripides, in his tragedy Heracles tells how Hera drove Heracles mad through jealousy,120 and he shot his wife Megara, the daughter of King Creon of Thebes, and their two sons with arrows (Eur. Her. 967–1000); according to Apollodorus, he flung his sons and the two children of his brother Iphicles into the fire (Apollod. 2.4.12 [2.72]). Alexander Romance I [p. 172] = Alex. α 1.46a8.24–25: Աստ Հերակլէս մոլեգ­ նոտեցաւ, աստուստ և Հերակլէս ելեալ մոլորութեամբ սպան զՄեգարա զկինն և զմանկունսն խոցոտեաց նետիւք ի վայր:

ὧδ᾽ Ἡρακλῆς μέμηνενˑ ἔνθεν οἰστρηθείς Μεγάραν ἀνεῖλε τὴν γυναῖκα τοξεύσας.

Here [in Thebes] Heracles fell mad and infuriated by this, he killed his wife Megara and his children (Gr. om.) with arrows.

Greg. Naz.Arm. 5.32.14–15 [p. 202] = PG 35.705.12–13: Դարձեալ Հերակղէս մոլի, մանաւանդ ի մոլելոյն դադարէ:

πάλιν Ἡρακλῆς μαίνεται, μᾶλλον δὲ μαινόμενος πέπαυται.

119 Thomson, Thomas Artsruni, p. 84. 120 For being Zeus’ son from another woman.

Again Heracles is mad, or rather ceased to be mad.

Heracles and the Nemean Lion

133

NonnusArm. 4.23 [p. 73] = Nonnus 5.23.1–5: Մեգարէ կոչեցեալն դուստր Կրէովնտոսի` բիւթենացւոց թագաւորի, ամուսնացեալ ընդ Հերակղեայ` մանկունս ծնաւ ի նմանէ: Այլ Հերա թշնամութիւն ունելով ընդ Աքիւղղեայ վասն բազում պատճառանաց հասուցանէ նմա մոլութիւն. և նա մոլեալ` սպան զզաւակսն ծնեալս ի Մեգարեայ:

46

Μεγάρη οὕτω καλουμένη, Κρέοντος τοῦ Θηβῶν βασιλέως θυγάτηρ, ἐγαμήθη τῷ Ἡρακλεῖ. καὶ ἐπαιδοποίησεν ἐξ αὐτῆς. ἡ δὲ Ἥρα, ἀπεχθῶς ἔχουσα πρὸς τὸν Ἡρακλέα διὰ πολλά, ἐνέβαλεν αὐτῷ μανίαν. καὶ μανεὶς ἀπέκτεινε τὰ ἑαυτοῦ τέκνα τὰ ἐκ τῆς Μεγάρης.

The Biwtenians’ (Gr. Thebans’) king Creon’s daughter called Megara, who married Heracles, had children by him. But Hera, being hostile towards Achilles (Gr. Heracles) for many reasons, drove him mad. And maddened, he killed his children born (Gr. om.) of Megara.

Heracles and the Nemean Lion

Heracles’ first labor accomplished by order of Eurystheus,121 was killing the Nemean lion, the son of Typhon and Echidna, an invincible beast. When the arrow did not hurt it, Heracles caught it and strangled it (Apollod. 2.5.1 [2.74]). Eratosthenes notes that the Nemean lion turned into a constellation (Eratosth. Catast. 1.12). Greg. Naz.Arm. 5.5.10–11 [p. 166] = PG 35.669.35: Եւ զԱռիւծն, եւ զայլսն զորս ի վերայ այսորիկ չարի ճանաչես, կամ աստուածս եւ կամ աստեղս առնելով:

καὶ τὸν Λέοντα, ἄλλους τε ὅσους ἐπὶ τῷ κακῷ γνωρίσας, ἢ θεοὺς ἢ ἀστέρας ἐποίησας.

… and the Lion, or all the rest that you are acquainted with for a bad end or made them into gods or constellations.

121 Eurystheus was king of Mycenae (episode 38, 42); Heracles was condemned to fulfill Eurystheus’ orders, as a punishment for killing his children (episode 45).

134

Heracles and the Lernean Hydra

NonnusArm. 4.1 [pp. 65–66] = Nonnus 5.1.30–37: Իսկ առևծն ոմն վայրենի ի գաւառին Նեեմիոյ, որ է մասն ինչ Պեղղովպոնի, վնասէր գաւառականացն. այլ Թեսևս թագաւոր գոլով միւկենացւոց, ոխացեալ ընդ Հերակղի` արձակէ զնա սպանանել զառևծն.

λέων ζῷον ἄγριον ἦν ἐν τῇ Νεμέᾳ (χώρα δὲ αὕτη τῆς Πελοποννήσου). οὗτος οὖν ὁ λέων ἐλυμαίνετο τοὺς ἐν τῇ χώρᾳ. Θησεὺς οὖν βασιλεύων τῶν Μυκηνῶν καὶ μηνιῶν τῷ Ἡρακλεῖ, πέμπει τὸν Ἡρακλέα ἐπ᾽ ἀναιρέσει τοῦ λέοντος.

և եկեալ Հերակղէս` սպան զնա, և աստուածքն կամե­ ցեալ փառաւորել զջանն Հերակղի` ի ձեռն աստեղաց կենդանագրեցին յերկինս զառևծն, և այժմ է ընդ աստեղս:

καὶ ἐλθὼν ὁ Ἡρακλῆς ἀνεῖλεν αὐτόν. καὶ οἱ θεοὶ βουλόμενοι ἐπίδοξον ποιῆσαι τὸν ἀγῶνα τοῦ Ἡρακλέους δι᾽ ἄστρων ἐζωγράφησαν ἐν τῷ οὐρανῷ τὸν λέοντα. καὶ νῦν ἐστιν ὁ Λέων ἐν ἄστροις.

47

A wild (Gr. + beast, a) lion in the land of Nemea, which is a part of Peloponnese, caused ruin to the inhabitants of the country. Theseus122 being the king of the Mycenaeans, nurturing wrath against Heracles, sent him to kill the lion. Heracles came and killed it; the gods, wishing to glorify Heracles’ labor, portrayed the lion in the sky by means of stars. And now it (Gr. the lion) is among the stars.

Heracles and the Lernean Hydra

Heracles’ second labor was killing the Lernean Hydra ravaging the country;123 it was a giant dragon with nine heads, the middle one of which was immortal. When Heracles smashed a head with his club, two others grew in its place. Heracles was aided by his nephew Iolaus, who, setting fire to a part of the neighboring forest and burning the roots of the heads with firebrands, prevented them from growing back again. Heracles cut the immortal head, buried it and put a rock on it (Apollod. 2.5.2 [2.77–80]).

122 Instead of Eurystheus; this mistake is already in the Greek original. 123 Argolis with the center in Argos, where the monster’s den was in the swamp of Lerna.

135

Heracles and the Lernean Hydra

Euseb. Chron. II [p. 72]: Զհիդրայ կնոջէ ումեմնէ պատմէ Պղատոն, թէ անհնարին սոփեստէս էր:

Plato tells about a woman Hydra that was an invincible sophist.

Cf. Sync. 191.13–14: Τὴν δὲ Ὕδραν τὸ μυθευόμενον ζῷον ὁ Πλάτων σοφίστριαν λέγει.

Plato says that the mythic animal Hydra was a female sophist.124

P‘ilon Tirakac‘i 933: Եւ զՀիդրեայ` զկնոջէ ումեմնէ Պղատովն պատմէ, թէ անհնարին սոփիստէս էր…:

Plato tells about a woman Hydra that was an invincible sophist.

Michael the Syrian I [pp. 55–56]: Եւ աստ երևեցաւ կինն Հեդրաս անհնարին Սոփեստէսն զոր ասէ Պղատոն:

Then appeared a woman Hedras (Hydra), an invincible sophist, as Plato says.

Greg. Naz.Arm. 4.94.4–6 [p. 113] = PG 35.625.44–628.1: ԶՀիւդրասն ոչ ոք երբէք ասաց ընտանեգոյն, զի ինն գլուխս փոխանակ միոյն բուսուցանէր, եթէ ինչ առասպելին հաւատալի է:

Τὴν ὕδραν δὲ οὐδεὶς πώποτε εἶπεν ἥμερον, ὅτι ἐννέα κεφαλὰς ἀντὶ μιᾶς προὐβάλλετο, εἴ τι τῷ μύθῳ πειστέον.

And yet no one ever thought the Hydra gentle because it raised aloft nine heads instead of a single one, if it be right to believe the fable.

124 Plat. Euthydemus 297b.10-c.4. Ἡρακλέους, ὃς οὐχ οἷός τε ἦν τῇ τε ὕδρᾳ διαμάχεσθαι, σοφιστρίᾳ οὖσῃ καὶ διὰ τὴν σοφίαν ἀνιείσῃ, εἰ μίαν κεφαλὴν τοῦ λόγου τις ἀποτέμοι, πολλὰς ἀντὶ τῆς μιᾶς – “Heracles could not fight against the Hydra, who was a she-Sophist, and had the wit to shoot up many new heads when one of them was cut off.”

136

The Mares of Diomedes

NonnusArm. 3.46 [p. 45] = Nonnus 4.49.1–7: Առասպելեալ եղև գա­զան ինչ գոլ ի Լեռնէ` յիսնագլխի, և այլք ասեն` իննագլխի, զգլուխսն աւձից ունելով. զոր եկեալ Հերակղէս հանդերձ Հիւ­ ղոսաւ մանկամբ իւրով` սպան: Այլ առասպելաբանի և այս, թէ ի հատանել միոյ գլխոյն` ի տեղւոջ անդ երկու գլուխք բուսանէին, որպէս զի լինել գազանին հարիւրագլխի: Այլ Հիւղ­ ղոս իմացեալ այսպի­սի ինչ, հուր բերեալ և զհատեալ գլխոցն տեղիս այնու այրեալ` այնպէս կարացին սպանել զնա:

48

Θηρίον μυθεύεται περὶ τὴν Λέρνην πεντηκοντακέφαλον, οἱ δὲ ἐννεακέφαλονˑ τὰς δὲ κεφαλὰς εἶναι ὁφέων. ὃ θηρίον ἐλθὼν ὁ Ἡρακλῆς μετὰ Ὕλλου τοῦ θεράποντος αὐτοῦ ἀπέκτεινε. μυθεύεται δὲ καὶ τοῦτο, ὅτι, τεμνομένης μιᾶς κεφαλῆς αὐτοῦ, δύο παρεφύοντο, ὥστε γίνεσθαι ἑκατὸν κεφαλάς. ὁ δὲ Ὕλλος μαθὼν τοῦτο, πῦρ ἔφερε, καὶ τὴν τεμνομένην κεφαλὴν ἐνεπίμπρα. καὶ οὕτως ἴσχυσαν πάσας ἀποκτεῖναι.

It is fabulously related that there is a beast in Lerna with fifty heads; others say, with nine heads, having the heads of snakes. Heracles came with his servant (Gr. companion in arms) Hyllus and killed it (Gr. that beast). It is also fabulously narrated that when a head was cut off, two heads grew in that place, so that the beast became hundred-headed. When Hyllus noticed this, he brought fire and cauterised the location of the cut heads with it; thus they managed to kill it (Gr. all).

The Mares of Diomedes

Heracles’ eighth labor was to bring the man-eating mares of Diomedes the Thracian, the son of Ares, to Mycenae (Apollod. 2.5.8 [2.97]). Diodorus relates (Diod. Sic. 4.15.3–4) that Heracles fed Diomedes to the mares. TheonArm. 106 = Theon 96.8–10: Դիոմիդէս Թրակացի ի ձիաբուծութեան ծախեալ ասացաւ յիւրոց ձիոցն կորնչել:

Διομήδης δὲ Θρᾷξ ἐς ἱπποτροφίαν ἐξαναλωθεὶς ἐλέχθη ὑπὸ τῶν αὐτοῦ ἵππων ἀπολωλέναι.

Diomedes the Thracian, who spent all his money on horse-breeding, was said to have been killed by his horses.

137

The Amazons

49

The Amazons

The Amazons were a tribe dwelling near the river Thermodon; they were women with manly behaviour and distinguished in war. When having children, they kept only the girls, burning out their right breast, so that it did not prevent them from hurling the javelin, keeping the left breast so that they might suckle (Apollod. 2.5.9 [2.98]). According to another tradition, they burnt the right breasts out, and their name was explained by the negative particle α + μαζός “breast” (Diod. Sic. 2.45.3, 3.53.3). According to the earliest Greek tradition, this tribe lives on the western shore of Asia Minor, in Troad and to the south of it (Strabo 12.321–24 13.4, 6, 14.1–4, with a reference to Ephorus). A later tradition localized them on the bank of the river Thermodon in the city of Themiscyra (Hom. Il. 3.189, Herodotus 4.100, Eur. Her. 408–415, Apoll. Rhod. Argon. 2.990–993, Plut. Thes. 26–27, Strabo 1.3.7, 2.4.21).125 The Amazons marched against Athens (because Theseus had participated in Heracles’ expedition against them and had carried off some of them), took up a position about the Areopagus, but were defeated by the Athenians (Apollod. E1.16). The Amazon Penthesilia took part in the Trojan war as an ally of Troy (Apollod. E 5.1, Quint. Smyrn. 18–857). Euseb. Chron. II [p. 72] = Sync. 201.15: Ամազոնաց ի վերայ Աթէնաց զօրաժողովն:

Ἀμαζόνες κατὰ Ἀθηναίων ἐστράτευσαν.

The Amazons’ campaign (Gr. The Amazons campaigned) against Athens.

125 A. Hakobian, Албания-Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках (Albania-Ałuank‘ in Greco-Latin and Old Armenian Sources), Erevan, 1987, p. 61.

138

The Amazons

Alexander Romance I [pp. 320–321]126 = Alex. α 3.25.5–10: Ամազունեա(յ)ք քաջք և առաջինք զաւրու, հզաւր թագաւորիդ Աղեքսանդրոս` խնդալ: Գրեցաք քեզ, զի գիտասցես յառաջ քան զմտանելն քո ի տեղիս, զի մի գուցէ անփառաւոր դարձցիս անդրէն: Ի ձեռն այսր թղթոյ հաւաս­տի գիտուն առնեմք զքեզ իմանալ զիրս աշխարհիս մերոյ և զմեզ: Զի եմք քաջք և առաքինիք, քանզի եմք ամազոնական գետոյն այլ յայնկոյս և բնակեալ եմք ի կղզոջ. և շրջաչափութիւն իւր տարոյ գնաց, և շուրջ զիւրեաւ գետ է, որ ոչ ունի սկիզբն, և է մի մուտ:

Ἀμαζόνων αἱ κράτισται καὶ ἡγούμεναι, Ἀλεξάνδρῳ βασιλεῖ χαίρειν. γεγράφαμέν σοι, ὅπως εἰδῇς πρὸ τοῦ σε ἐπιβάλλειν ἐπὶ τοὺς τόπους, ἵνα μὴ ἀδόξως ἀναλύσῃςˑ διὰ τῆς ἐπιστολῆς διασαφοῦμέν σοι τὰ κατὰ τὴν χώραν ἡμῶν καὶ ἡμᾶς οὖσας σπουδαίας. ἐσμὲν γὰρ τοῦ Ἀμαζονικοῦ ποταμοῦ πέρανˑ οἰκοῦμεν δὲ ἐν νήσῳˑ ἔστι δὲ τὸ περίμετρον αὐτῆς ἐνιαυτοῦ πορεία. κύκλῳ δὲ ποταμὸς οὐκ ἔχων ἀρχήνˑ ἔστι δὲ μία πρόσοδος.

Եւ եմք բնակեալքս` կոյս բիւրք քսան զինուորք, որ զարանց փորձ ոչ գիտեմք, և արու առ մեզ ոչ գոյ: Եւ արքն մեր յայնկոյս գե­­տոյն բնակեալ են, զաշ­խարհին վիճակ ընդ որ կալեալ ի վայել չութիւն: Եւ մեք տարոյ-տարոյ առնեմք

ἐσμὲν δὲ αἱ κατοικοῦσαι παρθένοι ἔνοπλοι μυριάδες κ´ˑ ἄρσεν δὲ παρ᾽ ἡμῶν οὐδὲν ὑπάρχειˑ οἱ δὲ ἄνδρες πέραν τοῦ ποταμοῦ κατοικοῦσι τὴν χώραν νεμόμενοι. ἡμεῖς δὲ κατ᾽ ἐνιαυτὸν ἄγομεν πανήγυριν, ἱπποφονίαν θύουσαι

From the valiant Amazons, leaders of toops (Gr. om.), to the powerful king Alexander hail! We have written to you so that you know, before entering these places, and do not return ingloriously. By this letter we inform you about the circumstances of our country and ourselves, since we are valiant and good (Gr. om.). We are across the Amazonian river and we dwell on an island. Its perimeter is a year’s journey, and around it there is a river which has no beginning, and there is one entrance (Gr. approach). We, the inhabitants, are 200 000 armed virgins inexperienced in men (Gr. om. inexperienced in men), and there are no men among us. Our men dwell across the river, possessing that land for pleasure. Every year we celebrate

126 Cf. also Alexander Romance II [pp. 436–437]. The texts of recensions A and B do not differ much, they are nearly identical. H. Simonyan who edited the texts, opines that recension B is older and is the translation proper. But scholars argued against this thesis; a detailed analysis of the texts has led them to the conclusion that recension A is closer to the Greek original, although kafas by Xač‘atur Keč‘aṙec‘i, Zak‘aria Gnunec‘i and Grigoris Ałt‘amarc‘i are inserted into it, and B is a revised and abridged version of A. The opinions of G. Traina and P. Cowe are presented in: Aram Topchyan, “The Alexander Romance in Medieval Armenian Historiography,” L’historiographie médiévale d’Alexandre le Grand, ed. C. Gaullier-Bougassas, Brepols, 2011, pp. 88–89.

139

The Amazons կացուրդքս, տաւնս ամէնաժողովս, ձիաս­ պանութիւնս առնելով զենմունս Արամազդայ և Պոսիդոնի և Հեփեստեայ, աւուրս երեսուն: Եւ այս­ պէս անցանեմք ընդ գետն յայնկոյս առ արսն, և նոքա առնեն առ մեզ ամուսնութիւն մերձաւորութեան աւուրս երեսուն: Եւ ոյք կամին ապականել զոմանս ի մէնջ, անցանեն, մնան անդրէն առ արսն: Եւ զէգն, որքան միանգամ ծնանին, եղեալ եաւթնամեայս, անցուցանեն առ մեզ: Իսկ յորժամ թշնամի զաւր ի մերոյ աշխարհիս եկեսցէ, ելանեմք ընդդէմ նոցա հեծելս աւելի քան զբիւր երկոտասան, և այլք զկղզինն պահեն, և գամք ընդ յառաջ ի սահմանս, և արքն կազմեալ զկնի մեր գան:

τῷ Διὶ καὶ Ποσειδῶνι καὶ Ἡφαίστῳ ἐπὶ ἡμέρας λ´ …

a feast, killing horses for thirty days, as a sacrifice to Aramazd (Gr. Zeus), Poseidon, and Hephaestus. So, we cross the river toward the men, and for thirty days they have conjugal intercourse with us (Gr. om. the whole sentence).

… ὅσοι δὲ βούλονται διακορεῦσαί τινας ἐξ ἡμῶν, καταμένουσι πρὸς αὐτὰςˑ καὶ τὰ θηλυκά, ὅσα ἂν τίκτωσι, γενόμενα ἑπτέτη διαβιβάζουσι πρὸς ἡμᾶς. ὅταν δὲ πολέμιοι ἐπιστρατεύωσι πρὸς ἡμᾶς, ἐκπορευόμεθα ἐφ᾽ ἵππων αἱ πλεῖσται μυριάδες κ´ˑ αἱ δὲ λοιπαὶ τὴν νῆσον φυλάττουσιν. καὶ ἐρχόμεθα εἰς συνάντησιν ἐπὶ τὰ ὅριαˑ οἱ δὲ ἄνδρες ὄπισθεν παρατεταγμένοι ἀκολουθοῦσιν.

And whoever wants to seduce (Gr. deflower) some of us,127 cross (and) stay once more with them.128 And the female [children] to whom they give birth, when they are seven years old, they pass them all to us. And when hostile armies come to our country,129 we rise against them with more than twelve130 myriad horsemen. The others guard the island. And we go to encounter them, towards the border. And men follow us in line.

127 In the Greek recension α (presented here) “whoever” (ὅσοι) is masculine, while in the recension β the same pronoun is feminine; “some” (τινας) is absent and the verb “deflower” is in passive form. So it reads: “Whoever of us wants to be deflowered.” 128 In recension α “them” is feminine (αὐτὰς), in β it is masculine. Therefore, in α men stay with women, while in β, women stay with men, which is more logical and is relevant to the story. Cf. Alexander Romance II 437: Եւ որք կամին ապականիլ ի մէնջ, նոքա մնան առ արսն մեր (“And whoever of us wishes to be seduced, they stay with our men”). The reading of Alexander Romance I is confused: “And whoever wants to seduce some of us, they stay with our men.” 129 Cf. Alex. β 3.25.26: ἐπὶ τὴν ἡμετέραν χώραν, while α reads πρὸς ἡμᾶς (“to us”). 130 Cf. Alex. β 3.25.27: μυριάδες δώδεκα (= 120 000), which coincides with the Armenian, while α reads μυριάδες κ´ (200 000).

140

The Amazons

Եւ եթե ոյք ի պատերազմին վիրաւոր լիցի, կերակրեալ լինին ի նուիրական սեղա­ նոյն Արամազդայ, և ամենեքեան նմա երկիր պագանեն երկիցս յաւուրն և ազգայնոցն պսակ յարայիշելի: Եւ որ ոք անկ­ցի ի պատերազմին պաշտպանելով յաշխարհիս, մերձաւորք նորա ինչս առ­նուն ոչ սակաւ: Եւ եթէ ածցէ ոք [մարմին] ի թշնամեացն ի կղզիս, կա առաջի յաղթութեան նշանակ ունելով արծաթիս և ոսկեղէն ոչ սակաւ և ռո­ճիկ կերակրոց մինչև ի կեանս իւր, մինչ զի մեզ ամենեցուն նահատակել վասն մերոյ աշխարհիս: Իսկ եթէ թշնամեացն յաղ­ թեսցուք կամ փախիցեն, ամաւթ նոցա կա և մնա, զհետ նոցա երթալով յամե­ նայն ժամանակս: Եւ եթէ մեզ յաղթեսցեն, եղիցի կանաց ամազուհեաց (sic !) յաղթեալ:

καὶ εἴ τις ἂν ἐν τῷ πολέμῳ τραυματίας γένηται … προσκυνεῖται διὰ τῆς ἡμέρας ἐπίετε φρέκετε … συγγενείαις στέφανος ἀείμνηστος ὑπάρχει. εἴ τις δ᾽ ἂν πέσῃ ἐν τῷ πολέμῳ ὑπερμαχοῦσα, αἱ ἔγγιστα αὐτῆς χρήματα λαμβάνουσιν οὐκ ὀλίγα. ἐὰν δέ τις σῶμα ἀναγάγῃ τῶν ἐναντίων, πρόκειται ἆθλον χρυσοῦ καὶ ἀργύρου πλῆθος καὶ σίτησις διὰ βίου. ὥστε ἡμᾶς ἀγωνίζεσθαι ὑπὲρ τῆς ἰδίας δόξης. κἂν πολεμίων κρατήσωμεν ἢ φύγωσιν, αἰσχρὸν αὐτοῖς καταλείπεται εἰς ἅπαντα τὸν χρόνονˑ ἐὰν δὲ ἡμᾶς νικήσωσιν, ἔσονται γυναῖκας νενικηκότες.

If one is wounded in battle, she feeds from the table of Aramazd (Gr. om. feeds … Aramazd), everybody worships her twice a day (Gr. during the whole day),131 and her relations obtain an ever-remembered crown. If one falls in battle, fighting for our country, those close to her receive considerable property. And if one brings a body132 from the enemies to the island (Gr. om.133), a prize is appointed for her, much gold and silver and a life pension for sustenance. So we all are ready to fight for our country (Gr. glory). And if we defeat the enemies or they flee, shame follows them forever. And if they defeat us, they will be defeaters by Amazon (Gr. om.) women.

Alexander Romance I [pp. 325–326]134 = Alex. α 3.27.6–8: Գնացաք և եկաք135 ի Պա­րասանգաս, յաւուրս եաւթն, որ կոչի Թերմադոն գետ, որ

131 132 133 134 135 136

ἐβαδίζομεν δὲ ἀνὰ παρασάγγας δι᾽ ἡμερῶν ε´ καὶ ἤλθομεν ἐν ἡμέραις

We marched towards Parasangas (Gr. five parasangs a day),136 for seven

The following words in α (ἐπίετε φρέκετε …) are incomprehensible. “Body” is lacking in the Armenian text; restored on the base of the Greek original. Cf. Alex. β 3.25.32: εἰς τὴν νῆσον. Cf. also Alexander Romance II [p. 439]. The edition has a corrupt reading: գացաք. The translator erroneously interpreted “parasanges” (παρασάγγης) as a proper name.

141

The Amazons ելանէ և մտանէ ի Պաւտոս (F Պոնտոս), վայր դաշտա­ յին ունելով զիւր գնացսն և բարեբախտիկ:

ζ´ ἐπὶ τὸν καλούμενον Θερμώδοντα ποταμόν, ὃς ἐξερεύγεται … χώραν πεδινὴν καὶ εὐδαίμονα.

Եւ բնակեալ էին աստ ամազունացիքն` կա­­նայք մեծութեամբ և գե­ղեցկութեամբ գե­րա­ զանցեալք առաւե­լութեամբ քան զամենայն կանայսն, բարելաւք137 և առաքինիք: Եւ հանդերձս ունէին ծաղ­կեայս139 և զինուք վարէին արծաթի տապարաւք. երկաթ և պղինձ ոչ գոյր անդ: Հանճարովք և իմաստութեամբք զարդարեալք էին:

ὧδε δὲ ᾤκουν Ἀμαζονίδες γυναῖκες τῷ μεγέθει καὶ κάλλει ὑπερέχουσαι καθ᾽ ὑπερβολὴν τῶν λοιπῶν γυναικῶν καὶ κάλλιπποι.

days, to the river called Thermodon, which flows into the Pontus (Gr. om.) and has a plain and rich land around it. Here dwelt the Amazon women, who by stature and beauty excelled all (Gr. the rest) women and were good and virtuous.138

ἐσθῆτα δὲ φοροῦσιν ἀνθινήνˑ ὅπλοις δὲ ἐχρῶντο ἀργυραῖς ἀξίναιςˑ σίδηρος δὲ καὶ χαλκὸς οὐκ ἦν παρ᾽ αὐταῖς. συνέσει δὲ ἦσαν καὶ ἀγχινοίᾳ κεκοσμέναι.

And they had varicolored clothes, and as weapons they used silver axes. They had neither iron nor copper. They were ornate with sagacity and wisdom.

Geography 36 [p. 2160]: ԼԱ. Աշխարհ Տապռաբանիա է մեծ կղզի հնդկաց … Իսկ ի հարաւ կոյս դաշտք են փղուց ճարակք. եւ ասեն թէ մին ազգն էգք են բնակիչք աշխարհին, եւ ի փղաց կուսէ ժամանակ ինչ ի տարւոջն շունք անցանին, եւ խառնակին ընդ կանայսն, եւ յղացեալ ծնանին երկուորիս, զմիւսն կորիւն եւ զմիւսն աղջիկ. եւ կորիւնք անցա­ նեն ընդ գետն առ հարսն. եւ աղջկաց մնալով առ մարսն. բայց ես այլաբանութիւն կարծեմ.

The thirty-sixth country, Taprobane,140 is a large island of India … In the south the plains are used for pasturing elephants. They say that one nation which dwells in this country is made up of women and that at certain time of the year dogs come among the elephants, and have intercourse with the women, who conceive and141 give birth to twins, one [male] puppy and the other a [human] girl. The sons cross the river to their fathers, while the girls remain with their mothers.

137 The edition reads բարելեաւք. 138 Recention α reads instead of “good and virtuous,” “and having beautiful horses” (κάλλιπποι), while the reading of β (3.27.12) is “excellent in strength” (εὐρωστίᾳ σπουδαῖαι). 139 The edition reads ծաղկայս. 140 The island of Ceylon. 141 Hewsen omits “concieve and. ”

142 որպէս վասն Ամազոնացն պատ­ մի յԱղեքսանդրի գիրսն, զոր Թւրասլաց ազգ են այլաբանեալ:

The Amazons

But I believe this is just an allegory, for they say the same about the Amazons in the book of Alexander [the Great]. The allegory means that they are a quick-turning people.142

Movsēs Kałankatuac‘i I.1 [p. 34]: Իսկ ի խառնակել լեզուացն` ելին ի Յաբեթէ ազգք հնգետասան ի Մարաց մինչև ցՍպարիովն, որ ձգի ցովկիանոս եւ հայի ընդ հիւսիսի: Այս է երկիր նոցա Ատրպատական, Աղուանք, Ամազոնիա, Հայք Մեծ և Փոքր …

At the time of the confusion of tongues there arouse from [the family of] Japheth fifteen races, from Media to Sparion (Hesperia),143 which extends to Oceanus and faces the north. This is their territory: Atrpatakan, Albania, Amazonia, Armenia Major and Minor …

Uxtanēs I 10 [p. 460]: Սահմանք Յաբեթի. Ի Մարայ մինչեւ ցԳադիրոն, ի կողմն հիւսիսոյ. և անուանք աշ­ խարհացն` Ատրպատականք, Աղուանք, Ամազոնիայ, Հայք Մեծ և Փոքունք, Վիրք …

The boundaries of Japheth: to the north of Media as far as Gadiron (Cadiz). The names of the lands are: Atropatene, Albania, Amazonia, Armenia Major and Minor, Iberia.

The source of the two above passages is Hippol. Chron. 79, 83–84: Ταῦτα δὲ τὰ τοῦ Ἰάφεθ ἔθνη ἀπὸ Μηδίας ἕως τοῦ ἑσπερίου κατέσπαρται ὠκεανοῦ βλέποντα πρὸς βορρᾶν … Ἔστι δὲ τὰ ὅρια αὐτῶν ἀπὸ Μηδίας ἕως Γαδείρων τὰ πρὸς βορρᾶν … Αἱ δὲ χῶραί εἰσιν αὕταιˑ Μηδία Ἀλβανία Ἀμαζονίς Ἀρμενία μικρὰ καὶ μεγάλη.

These are the nations of Japheth, scattered from Media as far as the Western Ocean, facing the north … These are their boundaries to the north from Media as far as Cadiz … These are the lands: Media, Albania, Amazonia, Armenia Minor and Major.

142 The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhac‘oyc‘), The Long and the Short Recensions, p. 76. The “quick-turning people” is the translation of T‘wrasils. Hewsen just comments: “This passage appears to be corrupt” (p. 240, n. 112). Could this unknown word be related to the Greek adjective θρασύς – “brave”? 143 In the Greek source, Hippolytus’ Chronicle, ἑσπέριον is an adjective, the attribute of “Oceanus,” and means “western.”

143

The Amazons

Michael the Syrian I [pp. 24–25] (chapter 2): Ամազունք, որ և կին էր թագաւոր … Յայսմ ժամանակի եղեն Ամազունիքն, որ է զօրութիւն կանանց պատերազմողաց այսպիսի պատճառաւ. զի կին մնաց թագակալ թագաւորութեանն Թորգոմայ հատեալ արու զաւակացն, և ոչ կամեցաւ առն լինիլ, և էր քաջասիրտ և քաջազն. և ելանէր ծանր զօրու, և աւերէր և գերէր զաշխարհս բազումս մեծաւ յաղթութեամբ. և աջողէր նմա. և ոչ ոք կարէր ի դիմի հարկանել նմա: Եւ եղև դաւ ինչ և նենգութեան խորհուրդ ի զօրսն. զի առցեն զթագաւորութիւն ի նմանէ: Իսկ նորա նախագէտ եղեալ` կոտորեաց առ սակաւ սակաւ զամենայն արուական զօրսն, և արար իւր զօր կանացի: Եւ նոյնպէս յաջողէր յաղթութիւն ի ձեռս նորա, և ստացաւ աշխարհս բազումս, և զատոյց զարուս աշխարհաւ. և միանգամ յամին խառնէին ընդ նոսա և դարձեալ մեկնէին. և զծնեալ արուսն, էր զի սպանանէին և էր զի տային յայրսն, և եդ իւր հզօր իշխանութիւն, և քաղաք ամուր ստացաւ իւր ի կողմանս հիւսիսոյ Ալիօն անուն: Եւ նեղեցան ձանձրացան ի նմանէ ամենայն թագաւորք երկրի, և ժողովեցան ի միասին մետասան թագաւորութիւնք և գնացին ի վերայ նորա. և առին զամրոց թագաւորութեան նորա. և բարձին զանարգութիւն յաշխարհէն, և արքն առին զթագաւորութիւնն բունք ազգին` օրինօք ամենայն երկրի:

Amazons whose king (sic!) was a woman … At that time there were the Amazons; this was a dominion of martial women for the following reason. A woman remained on the throne of T‘orgom, since there were no more male children. She did not want to marry; she was stout-hearted and noble. She went out with mighty forces and ravaged many countries and took captives, with great victories. She was victorious and none could oppose her. There was a plot and a perfidious plan in the army, to take the kingdom away from her. And she, learning of that beforehand, killed little by little all the male troops and created a female army for herself. And she was also successful in victory and conquered many countries and separated out the men in the whole country. Once a year they copulated with them and separated again. Of the boys that were born they killed some and some they gave to the men. She established her mighty power and conquered a fortified city in the north called Alion (Ilium). And all the kings in the world were sick and tired of her, and eleven kingdoms united and went against her. And they conquered the citadel of her kingdom and exterminated the indignity from the country, and the men of that nation took the power, according to the rule of the whole world.

144

The Amazons

Michael the Syrian II [pp. 17–18]: Յայնմ ժամանակի երևեցան Ամա­ զունքն յազգէն Թորգոմայ այսպի­սի պատճառաւ: Եղեւ զի կին մի մնաց ժառանգ թագաւորութեանն Թորգոմայ, և ոչ կամեցաւ այր առնուլ. և էր յաղթող, և ելանէր աւերէր զբազում աշխարհս: Եւ եղեւ նենգութիւն ինչ ի զօրաց նորա, և զայրացեալ կոտորեաց զարուական զօրս իւր, և արար զօր կանացի. և միանգամ յամին առ սակաւ սակաւ երթային խառնէին ընդ արս յայլ աշխարհ. և զծնեալ էգսն ապրեցուցանէին և զարուսն սպանանէին: Եւ զայն տեսեալ` ժողովեցան յամենայն աշխարհէ մետասան թագաւորութիւնք, և աւերեցին զամրոց թագաւորութեան նորա զԱլիուն քաղաք ի կողմն հիւսիսի, և ապա բարձաւ անկար­ գութիւնն, և արքն առին զիշ­ խանութիւնն որք ծնեալ էին ի կանանց անտի, օրինաւք ամենայն երկրի, և ապրէին արուքն և լցաւ աշխարհն:

At that time the Amazons from the race of T‘orgom appeared for the following reason. It happened that a woman inherited the kingdom of T‘orgom, and she did not want to marry. She was victorious and ravaged many countries. And there was a plot by her forces, and she became angry and killed her male troops and created a female army. And once a year they gradually went to the other country and had intercourse with the men. They kept the girls that were born and killed the boys. Seeing this, eleven kingdoms united from all the countries and destroyed the citadel of her kingdom, the city of Aliun (Ilium) in the north, and the impropriety was exterminated and the men who were borne by those women lawfully took the power over the whole country and the males were saved and the country prospered.

Vardan, Univ. Hist. VI [pp. 13–14]: Յայնմ ժամանակի ասեն լեալ զԱմազոնս, որ է կանանց զինուորութիւն. քանզի զկին ոմն ասեն յազգէն Թորգոմայ ժառանգ մնացեալ թագաւորութեանն ազգին, հատեալ զարու զաւակացն, և էր քաջասիրտ և արի, և աւերէր զազգս բազումս, և եղև գժտութիւն ի զօրացն, և կոտորեաց զնոսա,

At that time they say the Amazons existed, which is an army of women. For they say a certain woman from the race of T‘orgom, having inherited the kingdom of the nation, exterminated the male offspring. She was valiant and brave and despoiled many nations. There was a dispute caused by the soldiers, so she slew

145

Geryon and the Pillars of Heracles և ստացաւ զօրս ի կանանց, և նոյնպէս առնէր եդեալ զաթոռ թագաւորութեան յԱլիօն քաղաքի:

them and established an army of women. In such fashion she established the throne of her kingdom in the city of Alion (Ilium).

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 30–31: Յայսմ ժամանակի յայտնեցան Ամազունքն, որ է կանանց զինուորութիւնք յազգէ Թորգոմայ, (որոյ) գտեալ գժտութիւն ի զաւրս` սպան զամենայն արու և արար զօրս ի կանանց, և եդ զաթոռն յԱլիաւն քաղաքի` և աւերէր զաշխարհ:

At that time the Amazuns (Amazons) appeared, which is an army of women from the race of T‘orgom, who found a dispute in the army. She (their leader) killed all the males and made an army of women, and she established her throne in the city of Alion (Ilium) and despoiled the country.

T‘ovma Mecop‘ec‘i 31 [p. 110]: Թամուր … Այլ և հնազանդեցոյց զամենայն աշխարհն Ամազօնից, որ է կանանց երկիրն:

50

Temur … also subdued the whole land of the Amazons, which is the country of women.

Geryon and the Pillars of Heracles

Heracles, while performing his tenth labor of bringing the red cattle of Geryon from Gadeira,144 went west, passed through Europe, killed many wild beasts, entered Libya, and in memory of his journey erected two pillars on the border between Europe and Libya (Apollod. 2.5.10 [2.106–112]). According to Diodorus (Diod. Sic. 4.18.5), Heracles lessened the width of the straits, to prevent seamonsters to enter the Mediterranean from the Ocean. For Pindar, “Heracles’ pillars” metaphorically means the outer limits of human achievements, passing beyond that which is impossible (Pind. Ol. 3.43–45, Nem. 3.19–26, Isth. 4.11–13).

144 Gadeira is modern Cadiz in Spain, on the Atlantic shore.

146

Geryon and the Pillars of Heracles

Greg. Naz.Arm. 5.42.1–2 [p. 217] = PG 35 720.1–2: Այս քեզ ի մէնջ արձան, քան զՀերակղեայ զարձանսն բարձրա­ գոյն եւ երեւելագոյն:

Αὕτη σοι παρ᾽ ἡμῶν στήλη, τῶν Ἡρακλείων στηλῶν ὑψηλοτέρα τε καὶ περιφανεστέρα.

Here is a pillar for you, more lofty and more conspicuous than the pillars of Heracles.

NonnusArm. 4.35 [p. 78] = Nonnus 5.35.1–7: Հերակղէս ի կողմանս Գադիրոնի գնացեալ` ոչ ևս կարաց ի խորագոյնս երթալ. քանզի ոչ զաւ­ րեաց անցանել ընդ Ովկիանոս: Եւ Գադիրա է, որպէս ասէ Եսիովդոս, յովկիանոսէ մինչև ցա­րևմտեայ ծովն. ուր հասեալ Հերակղեայ` արձանս կանգնէ ի տե­ղիսն, իբր թէ ցայն վայր գնալի է երկիր և ծով, և ներքսագոյն` ոչ ևս. ուստի և անուանեցան տեղիքն` արձանք Հերակղեայ:

Τοῦ Ἡρακλέους περὶ τὰ Γάδειρα ἐλθόντος, καὶ μηκέτι ἰσχύσαντος περαιτέρω ἀπελθεῖν, οὔτε γὰρ περάσαι ἴσχυσε τὸν Ὠκεανόνˑ τὰ γὰρ Γάδειρά ἐστιν ὥσπερ εἴσοδος ἀπὸ τοῦ Ὠκεανοῦ ἐπὶ τὴν δυτικὴν θάλασσανˑ ἄχρι τῶν Γαδείρων γενόμενος, στήλας ἔλαβε παρὰ τῶν ἐνοικούντων τὸν τόπον, ὡς μέχρι τῶν ἐκεῖσε βατῆς οὔσης τῆς θαλάσσης καὶ τῆς γῆς, καὶ τὰ ἐπέκεινα οὐκέτι. Καὶ ἀκούει ὁ τόπος Ἡρακλέους στῆλαι.

When Heracles went to the region of Gadeira, he could not go deeper (Gr. further), for he could not cross the Ocean. Gadeira is, as Hesiod says (Gr. as it were, an entrance)145 from the Ocean to the western sea. Heracles raised pillars in the place he had reached (Gr. coming till Gadeira, took pillars from the inhabitants of the place), as if the land and the sea are passable as far as that place, and not beyond. Hence (Gr. om.) the place was called the pillars of Heracles.

Yovhan Orotnec‘i, Sermons 147: Իսկ Եւրոպիէ է, որոյ սահմանքն այս են՝ արձանքն Հերակլեա և խորքն Պոնտոսի. ի մուտս արևու` նեղ պարանոց ինչ բացեալ, ուր Հերակլ զարձանքն երկոտասան կանգնեաց:

And Europe is, which has the following borders: Heracles’ pillars and the abyss of Pontus; in the west a narrow isthmus is open, where Heracles raised the twelve pillars.

145 The Greek εἴσοδος (“entrance”) is erroneously interpreted as Ἡσίοδος.

Heracles ’ Single Combat with Antaeus

147

Philo, Prov. 101: Իսկ յարդգողիդ ծիր յո՞յր սակս եղև … ոմանք կարծեն գոլ լուսոյ աղամողումն, զոր աստեղքն փայլատակեն … և ոմանք Գերի­ ոնայ զանդւոցն ճանապարհ, ընդ որ Երակլէս ած:

But what was the Milky Way made of? … Some think that it is a dissipation of light, which is the sparkle of stars … and some, that it is the road of the cattle of Geryon, through which Heracles drove them.

Anania Širakac‘i 733–4 = 757:146 զԿաթին ծիր (Կաթին) … ոմանք ասացին զդմանէ թէ ճանապարհ է հին … Այլք ի նոցանէ ասեն` թէ Հերակլէս զանդէն Գերոնեա (Հերակղէս ասեն` զանդէս Գերիոնի) ընդ այդ (om.) շաւիղ վարեաց:

51

The Milky Way … some have said that it is an old road … others, that Heracles drove the cattle of Geryon through that path.

Heracles’ Single Combat with Antaeus

When accomplishing his eleventh labor, Heracles was passing through Libya in order to bring the golden apples of the Hesperides. Antaeus, the son of Poseidon ruled there; he forced strangers to wrestle with him and thus killed them. Heracles took him into his arms, lifted him up, broke his back and killed him. Since Anteus became stronger when he touched the ground, some said that he was the son of Gea (Apollod. 2.5.11 [2.113–115]).

146 Pages of the longer and shorter recensions of the same writing; these passages are nearly identical. The different readings of the shorter are in brackets.

148

Heracles ’ Single Combat with Antaeus

Euseb. Chron. II [p. 72] = Sync. 191.8: Ἡρακλῆς τοὺς ἄθλους ἐτέλει καὶ Ἀνταῖον ἐν Λιβύῃ καταπαλαίσας ἀναιρεῖ τὸν λεγόμενον γηγενῆ διὰ τὸ ἐπιστήμονα εἶναι τὸν λεγόμενον παρὰ τοῖς παλαισταῖς τρόπον χαμαί, ὡς ἀπὸ τῆς μητρὸς γῆς βοηθεῖσθαι δοκεῖν.

Հերակղէս զնահատա­ կութիւնս կատարէր, և զԱնտէոս սպանանէ … Ասի թէ երկրածին էր Անտէոսն. քանզի միայն յանուանելոցն կռուողաց ի գետնի` հմուտ էր կռուոցն. մինչև կարծել յերկրէ մօրէն իւրմէ օգնականութիւն գտանել:

Heracles performed his labors and (Gr. + when wrestling in Libya) killed Antaeus … Antaeus is said to have been born from the earth, because he (Gr. the abovementioned) was more skilful on the ground than the abovementioned (Gr. om.) fighters, so it seemed that he received aid from the mother earth.

Euseb. Chron. II [p. 74]: Հերակղէս ի Լիբէաստանի զԱնտէոս սպանանէ:

Heracles killed Antaeus in Libya.

Michael the Syrian I [p. 56]: Եւ Հերակլէս … զԱնդէոս սպանանէր զոր երկրածին ասէին:

And Heracles killed Antaeus whom they said to have been born from the earth.

Vardan, Univ. Hist. X [p. 21]: Եւ Հերակլէս ասեն … սպանանելով զԱնտէոս, զոր երկրածին համարէին:

They say Heracles … killing Antaeus, whom they considered to have been born from the earth.

Plat. Leg.Arm. 234 = Plat. Leg. 796.a.1–4: Եւ արդ զայնոքիկ որ ըստ մարտին են` զոմանս Ան­տէոս կամ Կեռկէոն`

καὶ δὴ τά γε κατὰ πάλην ἃ μὲν Ἀνταῖoς ἢ Κερκύων ἐν τέχναις ἑαυτῶν

As to the devices introduced by Antaeus or Cercyon147 in the art of

147 The hero of Athens Theseus, when passing to Athens from his birthplace Troezen, performed six labors, exterminating dangerous human beings and creatures. The sixth was in Elis where he fought with Cercyon. The latter forced passers-by to wrestle with him

149

Heracles and Busiris ներարհեստիւքն իւրեանց բաղկացուցին ջանիւք ի սակս դժպրհութեան, և կամ մրցանաց` Եւպիոս կամ Ամիւկոս, ոչ ինչ պիտանացու առ պա­ տերազմի հաղորդութիւն գոլով` որք ոչ են արժանի բանիւ զարդարիլ:

52

συνεστήσαντο φιλονικίας ἀχρήστου χάριν, ἢ πυγμῆς Ἐπειὸς ἢ Ἄμυκος, οὐδὲν χρήσιμα ἐπὶ πολέμου κοινωνίαν ὄντα, οὐκ ἄξια λόγῳ κοσμεῖν.

fighting (Gr. wrestling) because of anger (Gr. for empty glory), or in boxing by Epeius148 or Amycus;149 having no relation to the business of war, they merit no eulogy.

Heracles and Busiris

After Libya Heracles passed through Egypt whose king was Busiris, the son of Poseidon. According to a prophecy, he sacrificed strangers at the altar of Zeus, in order to save Egypt from barrenness.150 Heracles too was seized and carried to the altar, but he broke the fetters and killed Busiris and his son (Apollod. 2.5.11 [2.117]). Euseb. Chron. II [p. 60] = Sync. 178.24–25: Բուսիրոս առ կողմամբքն Նիղոս գետոյ բռնանայր, և զանցաւորս զօտարս կողոպտէր:

Βούσιρις Ποσειδῶνος καὶ Λιβύης τῆς Ἐπάφου παῖς τῶν κατὰ τὸν Νεῖλον τόπων ἐτυράννει καὶ τοὺς παροδεύοντας κατέθυε ξένους.

Busiris (Gr. + the son of Poseidon and Libya, the daughter of Epaphus) tyrannized the places near the river Nile and ravaged (Gr. sacrificed) strangers that passed by.

and killed them. Theseus lifted him into the air and killed by throwing him to the ground (Apollod. E. 1.3, Diod. Sic. 4.59.5, Plut. Thes. 11.1, Paus. 1.39.3, Sch. Luc. 21.21.24–28, Ov. Met. 7.439, Hyg. Fab. 38.5). 148 Epeius was a Greek soldier in the Trojan war; he made the wooden horse (Apollod. E. 5.14). In the Iliad he took part in the games in honour of the fallen Patroclus (see episode 138, app. 2.1) and defeated Euryalus in boxing (Hom. Il. 23.665–699). 149 During their journey, the Argonauts (see episodes 30–31) visited the country of the Bebrics ruled by the son of Poseidon Amycus; he forced the arriving strangers to box with him and killed them. But Polydeuces boxed with him and killed him (Ap. Rhod. Argon. 2.1–7, 94–100, Apollod. 1.9.20 [1.119]). 150 Already the ancients noticed that the myth of Heracles and Busiris symbolizes the inhospitality of the Egyptians and that the Greeks were courageous and well-trained (Diod. Sic. 1.67.11, Strabo 17.1.19). Herodotus, without mentioning Busiris, refutes this story, reasoning that human sacrifices are thoroughly non-characteristic of the Egyptian religion (Herodot. 2.45).

150

The Adventures of Theseus and Pirithous

TheonArm. 20 = Theon 67.6–8: Ելլենացիքն առասպել­ աբանեն, որպէս եգիպ­ տացիքն զՀերակլէս եկեալ անդր զոհ մատու­ ցանել` ձեռ­նարկէին Արամազ­դայ, իսկ սա բազում բիւրս ի նոցանէ կոտորեաց:

Ἕλληνες μυθεύουσιν, ὡς Αἰγύπτιοι μὲν Ἡρακλέα ἐπιδημήσαντα θύειν ἐπεχείρουν τῷ Διῒ, ὁ δὲ πολλὰς μυριάδας αὐτῶν κατεφόνευσε.

The Greeks fabulously relate that the Egyptians attempted to sacrifice Heracles, who had come here, to Aramazd (Gr. Zeus), but he slaughtered many myriads of them.

TheonArm. 100 = Theon 93.16–22: Երկրորդ` յանկարէն ձեռնարկեսցուք, ցուցա­ նելով, զի անկար է այսպիսի լինել իրս … որզան առ որս ասեն` թէ Հերակլէս սպան զԲուրսիս. քանզի ըստ Եսիոդայ երիցագոյն է քան զՀերակլէս Բուրսիս մետասան դարուք:

53

δεύτερον δὲ ἀπὸ τοῦ ἀδυνάτου ἐπιχειρήσομεν, δεικνύντες ὅτι ἀδύνατον τὸ πρᾶγμα οὕτω γενέσθαι … οἷον πρὸς τοὺς λέγοντας, ὅτι Ἡρακλῆς ἀπέκτεινε Βούσιρινˑ κατὰ γὰρ Ἡσίοδον πρεσβύτερος Ἡρακλέους ἐστὶν ὁ Βούσιρις ἕνδεκα γενεαῖς.

Secondly, let us start from the impossible, showing that it is impossible for such events to take place … as to those that say that Heracles killed Busiris, since according to Hesiod, Busiris is eleven ages (Gr. generations) older than Heracles.

The Adventures of Theseus and Pirithous

When accomplishing his twelfth labor, bringing Cerberus, Heracles went to the kingdom of Hades (Apollod. 2.5.12 [2.124]). In another version of the myth he went to the king of the Molossians, Aedoneus; Cerberus was his dog and it had to prevent Theseus and Pirithous to abduct his daughter Core.151 Pirithous was killed by the dog, while Theseus was seized for a long time, until Heracles rescued him (Plut. Thes. 31.4, Ael. Var. Hist. 4.5, Paus. 1.17.4, 1.18.4, 2.22.6, 3.18.5).

151 In the first version of the myth Theseus and Pirithous were going to abduct CorePersephone who was the wife of Hades, not the daughter of Aedoneus, see episode 126.

The Adventures of Theseus and Pirithous

151

Euseb. Chron. II [pp. 64] = Sync. 185.17–22: Աղջկան յափշտա­ կութեան իրք յԱյդոնեայ մողոսացւոց արքայէ. որոյ էր շուն մի յաղթանդամ Կերբերոս, զոր Պերինթոս յետոյ սպան` եկեալ ի կնոջն առևանգութիւն Թեսեաւ հանդերձ, և զԹեսևս ապրեցոյց` որ մերձ էր յապականել` պատահեալ Հերակղի. իսկ վասն յայտնի վտանգին ի դժոխոց ելեալ կարծէր: Եւ պատմէ Փիղոքորոս յերկրորդում Ատթիտիոջն:

Κόρης ἁρπαγὴ Περσεφόνης ὑπὸ Αἰδωνέως τοῦ Μολοσσῶν βασιλέως, ὃς εἶχε κύνα παμμεγέθη τὸν λεγόμενον Κέρβερον, ᾧ τὸν Πειρίθουν ὕστερον διεχρήσατο παραγενόμενον ἐφ᾽ ἁρπαγῇ τῆς γυναικὸς ἅμα Θησεῖ. Θησέα δὲ παρατυχὼν Ἡρακλῆς ἐρρύσατο μέλλοντα συνδιαφθείρεσθαι τῷ Πειρίθῳ. διὰ δὲ τὸ τοῦ κινδύνου προῦπτον ἐξ Ἅιδου νομίζεται Θησεὺς ἀνεληλυθέναι, ὡς Φιλόχορος ἱστορεῖ ἐν Ἀτθίδος δευτέρῳ.

The abduction of the Girl (Gr. Core Persephone) from the king of the Molossians, Aedoneus, who had a gigantic dog, (Gr. + called) Cerberus, whom Perinthos later killed (Gr. + by whom Pirithous was later killed) when he came with Theseus for the abduction of the woman, while Heracles, happening, to be near, saved Theseus who (Gr. + together with Pirithous) was going to be killed. Because of the manifest danger he (Gr. Theseus) was considered to have come up from the Hades. And (Gr. as) Philochorus tells this in the second [book] of Atthis.152

P‘ilon Tirakac‘i 934: Աթենացւոց թագաւորաւն աղջկանն յափշտակութեան իրք յԱւգունեայ Մողոսացւոց թագաւորի, որոյ էր շուն մի յաղթանդամ Կերպերոս, որ Պերիթուս սպան, եկեալ ի կնոջն առեւանկութիւն` Թեսեաւ հանդերձ, և զԹեսեւս ապրեցոյց, որ մերձն էր յապականել` պատահեալ Հերակղի: Իսկ վասն յայտնի վտանգին` ի դժոխոց ելեալ կարծէր: Եւ պատմէ զայս Փիղոքորոս յերկրորդում Ատթիդիոջն:

The abduction of the Girl with the king of the Athenians from the king of the Molossians Awguneal (Aedoneus), who had a gigantic dog, Cerberus, who killed Pirithous when he came with Theseus for the abduction of the woman, and Heracles, happening to be near, saved Theseus, who was going to be killed. Because of the manifest danger, he was considered to have come up from Hades. And Philochorus tells this in the second [book] of Atthis.

152 The Atthis extant only in fragments was the local history of Attica and Athens, written by historian Philochorus (3rd c. BC). The land was called Attica by the name of Attis, the daughter of Cranaus, the second mythic king of Athens; she died as a virgin, see episode 107.

152 54

Cerberus and Heracles

Cerberus and Heracles

The terrible dog Cerberus, guarding the entrance to Hades, was born by Typhon and Echidna. Different numbers of Cerberus’ heads are mentioned: according to Hesiod, they were fifty (Hes. Theog. 311–312), according to Pindar, one hundred (Pind. Fr. Dith. 249b1), many others mention three (e.g. Soph. Trach. 1098, Eur. Herc. 24, 1277, Paus. 3.25.6, Hor. Carm. 2.19.29–32, 3.11.17–20, Verg. Ge. 4.483, Aen. 6.417–418, Ov. Met. 4.450–451, Hyg. Fab. 151.1, Sen. Her. Fur. 783–788). On vessels, the dog was depicted with two heads. Heracles managed to catch Cerberus and take him to Eurystheus (Apollod. 2.5.12 [2.126]). Greg. Naz.Arm. 4.94.7–8 [p. 113] = PG 35.628.3: … ի դժոխս զԿերբերոսն …

… τὸν ἐν ᾅδου Κέρβερον …

Cerberus … who was in Hades …

NonnusArm. 3.48 [p. 45] = Nonnus 4.51.1–6: Առասպելեալ լինի, թէ է ինչ շուն, որ ունի գլուխս երիս, որ և կոչի` եռանկ: Սա ասեն պահէ զդրունս դժոխոց, և զիջեալսն ի դժոխս ողոքելով` շողոմէ. իսկ զելեալսն խածանէ և ոչ թողացուցանէ ելա­նել: Արդ ասի, թէ Հերակղէս, յորժամ էջ յափշտակել զՊերինթոս և զՊերսեփոնէ, ելանելով` սատակեաց զԿերբերոս:

Μυθεύεται ὅτι ἐστί τις κύων ἔχων τρεῖς κεφαλὰς ὃς καλεῖται Τρίκρανος. καὶ οὗτος, φησί, φυλάττει τὰς πύλας τοῦ Ἅιδου. καὶ τοὺς μὲν καταβαίνοντας σαίνει καὶ κολακεύει, τοὺς δὲ ἀνιόντας δάκνει καὶ οὐκ ἐᾷ ἀνελθεῖν. φησὶν οὖν ὅτι ὁ Ἡρακλῆς, ὅτε κατῆλθε συναρπάσαι τῷ Πειρίθῳ τὴν Περσεφόνην, ἀνιὼν ἀπεκτεινε τὸν Κερβερον.

It is told in myth that there is a certain dog which has three heads and his called three-headed.153 They say that it guards the doors of Hades and fawns on and flatters those who descend, while he bites those who ascend and does not let them go up. So they say that when Heracles descended to abduct Pirithous and (Gr. with Pirithous) Persephone, when ascending, he killed Cerberus.

153 This is the meaning of Τρίκρανος while the second component of եռանկ is probably յանգ/յանկ which means “end,” “extremity.”

153

Cercopes and Heracles

55

Cercopes and Heracles

Ovid (Ov. Met. 14.91–100) describes the man-monkey Cercopes who robbed passers-by. Apollodorus tells that Heracles caught them (Apollod. 2.6.3 [2.132]). Greg. Naz.Arm. 4.77.1–3 [pp. 84–85] = PG 35.601.34–36: … ոչ է իսկ փոխադրել ուրեք ի ծիծաղելիսն … զսեւամարմինսն …

… οὐδὲ γάρ ἐστιν εἰς ὅ τι μεταθείμεν ἂν ἄλλο γελοιότερον … τοὺς μελαμπύγους …

… one could not change them into any other [name that is] more ridiculous … black-bodied (Gr. black-buttocked) …

NonnusArm. 3.37 [p. 41] = Nonnus 4.39.6–21: Իսկ յաղագս սևայատա­ կացն է այսպէս. եր­­կուք ոմանք եղբարք ընդ ամենայն երկիր ցու­­ցանելով ապի­րա­տու­ թիւնս` ան­ուանէին Կեկ­րոպեանք, ի զկծե­ ցուցանելոյ գործոցն ընկալեալք զմակա­նունութիւնն: Եւ մին ի սոցանէ ան­­ ուանէր Պասաղոս և միւսն Աղկեմոն` որպէս ասէ Եսիովդոս յի­շատա­ կագիր: Այլ զսոսա մայրն իւրեանց, որ անուն էր Մեմնովնիս` տեսանելով բազում չարիս գործեալ` ասէր եթէ դեռ ոչ էք հանդիպեալ սևայա­տակին:

Ἡ δὲ κατὰ τοὺς μελαμπύγους ἐστὶν αὕτη. δύο τινὲς ἀδελφοὶ κατὰ γῆν πᾶσαν ἀδικίαν ἐνδεικνύμενοι ἐλέγοντο Κέρκωπες, ἐκ τῆς τῶν ἔργων δριμύτητος τὴν ἐπωνυμίαν λαχόντες.

The [story] about the blackbuttocked is as follows. Certain two brothers, demonstrating wickedness all over the earth, were called Kekropians (Gr. Cercopes), having received this nickname for the fierceness of their deeds.154

ὁ μὲν γὰρ αὐτῶν ἐκαλεῖτο Πάσσαλος, ὁ δὲ ἕτερος Ἀκλήμων, ὡς φησι Διὸς ὁ ὑπομνηματιστής. Τούτους δὲ ἡ μήτηρ, Μέμνωνις τῷ ὀνόματι, ἑωρακυῖα κατὰ γῆν πολλὰ δεινὰ ἐργαζομένους, εἶπεν αὐτοῖς, Μὴ περιτυχεῖν μελαμπύγῳ.

One of them was called Passalos, the other, Alcemon, as the commentator Hesiod (Gr. Dios)155 says. Their mother, named Memnonis, seeing that they make many disasters (Gr. + all over the earth), told them not to meet the black-buttocked one.

154 The word Κέρκωψ (“man-donkey,” “a race of dwarfs”) is related to κέρκος (“tail”). 155 A Greek grammarian whose date is unknown, see RE, Bd V 1 (1903), Col. 1080, s.v. “Dios 12.”

154

Heracles Destroys Troy

Եւ երբեմն Հերակղեայ ընդ ծառով ննջելով և նորուն զինուցն զտնկոյս կախելով` խորհեցան նոքա ի զէնսն ձեռն ար­կանել. և վաղվաղակի իմացեալ Հերակղեայ ըմբռնեաց զնոսա և գլխիվայր կապեալ ի փայտի բառնայր: Եւ յայնժամ նոքա զպատուիրան մաւրն իւրեանց յիշէին. քան­ զի տեսանէին ի կախ գոլով զյատակսն Հերակղեայ սևացեալ ի թաւութենէ մազիցն, և առ միմեանս զնոյնս տրամաբանելով` առնէին յոյժ ծիծաղել Հերակղեայ, և վաղվաղակի ի կապա­ նացն ելոյծ զնոսա:

56

καί ποτε τοῦ Ἡρακλέους ὑπὸ δένδρον κοιμωμένου καὶ τῶν αὐτοῦ ὅπλων ἐπικεκλιμένων τῷ φυτῷ, πλησιάσαντες οὗτοι τοῖς ὅπλοις ἐπιχειρῆσαι ἠβουλήθησαν. εὐθὺς δὲ ὁ Ἡρακλῆς αἰσθόμενος, λαβὼν αὐτούς, καὶ κατακέφαλα ἐπὶ ξύλῳ δεσμεύσας ἐβάστασεν. καὶ τότε ἐκεῖνοι τῆς ἐντολῆς τῆς ἑαυτῶν μητρὸς ἐμνήσθησαν, ἑωρακότες κρεμάμενοι τοῦ Ἡρακλέους τὴν πυγὴν μέλαιναν ἐκ τῆς τῶν τριχῶν δασύτητος. καὶ πρὸς ἀλλήλους αὐτὸ τοῦτο διαλεγόμενοι, γέλωτα πολὺν προσῆψαν τῷ Ἡρακλεῖ. καὶ εὐθὺς αὐτοὺς τῶν δεσμῶν ἐλυτρώσατο καὶ ἀπέλυσεν.

And once, when Heracles was sleeping under a tree and his weapons were hanging on (Gr. bent towards) the tree; (Gr. + approaching) they wished to lay their hands on the weapons. And Heracles immediately noticed, seized them and, tying (them) head-down to a stick, carried them off. And then they remembered their mother’s instruction, since while hanging they saw Heracles’ buttocks black with the thickness of hair. And discussing this with each other they made Heracles laugh a lot, and he immediately freed them from their bonds (Gr. + and let them go).

Heracles Destroys Troy

Heracles took up arms against Troy and destroyed it (Hom. Il. 5.640–643, 5.648– 651, Pind. Isth. 6.26–31, Diod. Sic. 4.32, Ov. Met. 11.213–217, 13.22, Hyg. Fab. 89.4, Apollod. 2.6.4 [2.134–136]), because he had rescued Hesione, the daughter of the king of Troy, Laomedon, but Laomedon refused to give him the promised mares, which had been given to him by Zeus as a recompense for the abduction of Ganymede (Apollod. 2.5.9 [2.104]). Euseb. Chron. II [p. 72] = Sync. 191.14: Հերակղէս … զԻղիոն աւար ὁ αὐτὸς Ἡρακλῆς τὸ հարկանէ: Ἴλιον ἐπόρθησε.

(Gr. + The same) Heracles put Ilium to plunder.

Heracles and Auge, the Birth of Telephus

155

Asołik I 4 [p. 653]: Իլիոն քաղաքն առաւ:

The city of Ilium was conquered.

Michael the Syrian I [p. 56]: Եւ Հերակլէս զԻղիոն աւար հարկանէր:

And Heracles put Ilium to plunder.

Vardan, Univ. Hist. X [p. 21]: Եւ Հերակլէս ասեն զԻլիոն աւար հարկանէր:

They say Heracles put Ilium to plunder.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 35. Հերակլէս զԼիոն աւարէ:

57

Heracles destroyed Lion (Ilium).

Heracles and Auge, the Birth of Telephus

The myth of Heracles’ seduction of Auge and the birth of Telephus is the plot of tragedies by both Sophocles and Euripides, both preserved in fragments. Apollodorus tells it together with other details: Heracles seduced Auge, the daughter of Aleus; she conceived, secretly gave birth and left the child in the precinct of Athena. The country was ravaged by pestilence,156 Aleus investigated the precinct and saw them. The child was exposed on Mount Parthenion, a doe suckled him, shepherds took him and named Telephus:157 Teuthras, the prince of Teuthrania, married Auge (Apollod. 2.7.4 [2.146–147]).

156 The cause of the pestilence was the profanation of the precinct by Auge. 157 In Apollodorus’ story, Telephus’ name is connected with the words θήλη (“nipple”) and ἔλαφος (“deer”). In reality it is an abridged from of the name Telephanes which means “farseen” (see RE Bd VA 1, S. 362, s.v. “Telephos”), and according to the restored subject-matter of Euripides’ tragedy Auge, to which ultimately the Armenian story cited below goes back, it contains a hint to the deer’s nipples, “which is an etymology typical of Euripides” (RE Bd II 2, S. 2303, s.v. “Auge”).

156

Heracles and Auge, the Birth of Telephus

Book of Chreia III.3, “Refutation of [the story about] Heracles,” b [p. 65.18–31]:158 Բայց առաւել որ ի մեծն տաւնի զԵրակլեայն համբաւեն` ի բազմախումբ գիշերոջն զտարաւրէնութեանցն առնել խարդաւանս, անդր եւ ի վեր քան զբոլորն ասացեալ է ստութիւն … ՅԱրկադիա ուրեմն քաղաքի կացուրդ եղանել Աթենայ, եւ զնորին քրմուհի զոմն Աւգէ` զԱլեայ դուստր, պար անցանելով ի գիշերապաշտամանն, բայ, Երակլէս բռնադատէր եւ ի գիտութիւն ապականութեանն մատանի առ նմա թողեալ, ասէ, անցեալ գնայր: Եւ զնէ, յղացեալ Աւգեայ ծնանելով զՏեղեփոս` առ յիւրն կրից ընկալեալ զանունն: Եւ հաւրն զգացեալ զա­ պականութիւնն բարկանայր յոյժ: Եւ զՏեղեփոսն գրեն ընկեցիկ առնել յանապատ, եւ անդ նմա եղին ստին ընծայել: Եւ զԱւգէ կամեցեալ անդնդասոյզ կորստեամբ բառնալ: Ընդ որ ճանապարհորդեալ Երակլէս յայնժամ, գրէ թէ և ի մատանւոյն ծանուցեալ առ ի յինքենէ գոլ զապա­ կանութիւնն գործեալ. և յայնմանէ ապա զյիւրմէն ծնեալ համբակ ի վեր բառնայր և զնէ ապրեցուցանէր ի մահուանէ վտանգիցն: Եւ համբա­ ւեն ևս դարձեալ, ըստ հմայից Ապո­ ղոնեայ Տևթրաս ի նմանէ զԱւգէ կին առնուլ և զՏեղեփոսն` որդի:

But especially what is told about Heracles, how during a great feast at night, in a great assembly of people, he committed a wicked crime, surpasses all false stories … In the city of Arcadia there was a festival of Athena, and her priestess, a certain Auge, the daughter of Aleus, dancing a choral dance in the night feast, [as the myth] relates, was raped by Heracles, and as a token of the pollution, he left a ring by her and went away. And Auge conceived and bore Telephus, who received this name as a result of what she had endured. Her father, learning about the pollution, got very angry. They write that Telephus was abandoned in a desert, where a doe gave him suck, and they wanted to kill Auge by casting her into the abyss. At that time Heracles was travelling by, through the ring he recognized that the pollution was made by himself, he lifted up the child born by him and saved her from the mortal danger. Besides, they tell that by Apollo’s sorcery, Teuthras took Auge from him as a wife and made Telephus his son.

158 This progymnasma of the Book of Chreia was undoubtedly written in imitation of an archetype by Aphthonius, but this archetype is not extant.

157

Heracles and the Oxen of Thiodamas

58

Heracles and the Oxen of Thiodamas

Heracles was passing through the land of the Dryopes and got hungry. He came across Thiodamas who was driving oxen. He slaughtered one of them and ate it (Apollod. 2.7.7 [2.153]). Apollonius of Rhodes writes that Heracles took the ox in order to have a pretext to begin a war against the Dryopes (Apoll. Rhod. Argon. 1.1212–1213). Greg. Naz.Arm. 4.122.14–16 [p. 152] = PG 35.661.30–34: … որ զեզն եզեն զերկրագործն բռնադատելով եւ զարաւրաձիգ զեզնն ի բաց եհան եւ զկոչումն եառ ի գործոյն…

ὁ Βουθοίνας, τὸν γεωργὸν τυραννήσας, καὶ τὸν ἀρότην βοῦν λαφύξας, καὶ τὴν κλῆσιν λαβὼν ἐκ τῆς πράξεως …

… the one who killed a bull (Gr. the “ox-eater”) that had violated the ploughman and took away (Gr. gulped down) his ploughing bull, and got his title from this deed …

Greg. Naz.Arm. 4.77.9–10 [pp. 85–86] = PG 35.604.2–3: Եւ եթէ ախորժեն, զանդունդսն թողումք նոցա …

εἰ βούλοιτο δὲ, καὶ τὸν Βουθοίναν παρήσαμεν αὐτοῖς…

If they wish, we shall let them [have their] abysses.159

NonnusArm. 3.39 [p. 42] = Nonnus 4.41.2–12: Անցանէր ընդ երկիրն Դրովպիդեան Հերակղէս, բերէր և զորդի իւր Հիւղ­ ղոս: Ապա քաղցելով Հիղղոսի և կերակուր խնդրելով, յարտավարէ ումեմնէ, որ Թէովդամաս անուանէր, հայցեաց Հերակղէս հաց.

τὴν Δρυόπιδα γῆν παρῄει ὁ Ἡρακλῆς, βαστάζων καὶ τὸν υἱὸν αὐτοῦ Ὕλλον. εἶτα πεπεινακότος τοῦ Ὕλλου καὶ αἰτοῦντος τροφήν, ἀροτριῶντά τινα Θειοδάμαντα λεγόμενον ᾔτησεν ὁ Ἡρακλῆς ἄρτον.

Heracles was passing through the Dryopian land, taking with him his son Hyllus. Then, when Hyllus became hungry and asked for food, Heracles asked bread from a certain ploughman named Thēodamas.

159 The Greek is different: “we shall also let them the ox-eater.” A. Sirinian, the editor of the Armenian version, has noticed that instead of Βουθοίναν the translator read βύθον (abyss).

158

Heracles and Deianeira. Heracles ’ Death

և իբրև ոչ ետ, այլ և անարգեաց զնա, առ­եալ Հերակղեայ զմի յամոլոց եզանցն` եզեն և ճաշակեաց և ինքն և որդին իւր, և կոչեցաւ վասն այսր պատճառի Բիւթենաս, որ թարգմանի` եզնաճաշակ. քանզի բոլոր եզամբն ճաշեաց: Աստուստ եղև Հերակ­ղի մարտն ընդ Դրի­ ովպացիսն, զի Թէով­ դամանտոսի ելանելով ի քաղաքն և ասելով, իբր թէ թշնամի եկն ի գաւառն` ելին ի վերայ նորա. և նա յաղթեաց ամենեցունց:

59

ὁ δὲ οὐ δέδωκεν, ἀλλὰ καὶ ὕβρισεν. εἶτα ὁ Ἡρακλῆς ἕνα τῶν ἀροτριώντων βοῶν λαβὼν ἔσφαξε, καὶ ἐθοινήθη καὶ αὐτὸς καὶ ὁ υἱὸς αὐτοῦ. καὶ ἐκλήθη διὰ τὴν αἰτίαν ταύτην Βουθοίνας, ἐπειδὴ ὅλον ἐθοινήθη τὸν βοῦν.

When he did not give it and also insulted him, Heracles took one of the ploughing oxen, slaughtered and ate it, both he himself and his son. For this he was called Biwt‘enas which is translated as “ox-eater,” because he dined on a whole bull.

ἔνθεν τῷ Ἡρακλεῖ γέγονεν ὁ πρὸς τοὺς Δρύοπας πόλεμος. τοῦ γὰρ Θειοδάμαντος ἀνελθόντος εἰς τὴν πόλιν, καὶ εἰπόντος ὡς Πολέμιος ἦλθεν ἐν τῇ χώρᾳ (λέγων περὶ τοῦ Ἡρακλέους), ἐξῆλθον κατ᾽ αὐτοῦ. καὶ νενίκηκε πάντας ὁ Ἡρακλῆς.

For this reason, Heracles’ war against the Dryopes took place, for when Thiodamas went to the city and told that an enemy had entered their land (Gr. + he meant Heracles), they came out against him, and he (Gr. Heracles) defeated all.

Heracles and Deianeira. Heracles’ Death

In order to marry Deianeira, Heracles wrestled with the river Achelous, who had assumed the likeness of a bull, and broke one of his horns (Apollod. 2.7.5 [2.148]). They married and came to the river Evenus, where the Centaur Nessus ferried passengers across. Heracles crossed the river himself, and entrusted Deianeira to Nessus to carry her over for hire. Nessus attempted to violate the woman, Deianeira screamed, and Heracles shot Nessus in the heart with an arrow dipped into the Hydra’s poison. Before dying, he deceived Deianeira, telling her to keep the blood from his wound, as a love charm for Heracles (Apollod. 2.7.5 [2.151–152]). They had the son Hyllus. When Deianeira learned that Heracles had captured Iole, she became jealous and spread Nessus’ blood on Heracles’ tunic. Heracles put it on, and the Hydra’s poison started to erode his skin. Learning that, Deianeira hung herself (Apollod. 2.7.7 [2.157–159]). Heracles asked Philoctetes to kindle a pyre and ascended it (Soph. Trach. 1191–1284, Diod. Sic. 4.38.3–8, Ov. Met. 9.229–265, Sen. Her. Fur. 1483–1757). When the poison started to burn Heracles’ body, he cast himself into a river

159

Heracles and Deianeira. Heracles ’ Death

and drowned, and the hot spring Thermopylae came into being (Tzetz. Sch. Lyc. 50.27–30). Alexander Romance I [p. 172], cf. Alex. α 1.46a8.28–29: … յորս և Հերակլէս պատ­մուճան յԱրկա­դայ կարելով160 մաղա­ղացաւ ձեռաւք Փիլոքտետեայ …

… ἔνθ᾽ Ἡρακλῆς χιτῶνι σάρκα δαρδάπτων / κατῃθαλώθη χερσὶ ταῖς Φιλοκτήτου …

… where Heracles, when the tunic sewn by Arcas (Gr. devoured his body), was burnt by the hands of Philoctetes …

Porph.Arm. 134, David in Porph.Arm. 11.7 [pp. 138–139] = Porph. 2.2–3, David in Porph. 127.26–27: ԶՀիւլոն ի Հերակլեայ

(ասեմք ունել զսեռն):

“Ὕλλον δὲ ἀφ᾽ Ἡρακλέους (φαμὲν ἔχειν τὸ γένος)”.

We say that Hyllus got his des­­cent (lit. genus) from Heracles.

NonnusArm. 2.5 [p. 17] = Nonnus 43.1.73–76: Բազումք եղեն ի Հերակղեայ, որոց առաջինն և կարծրագոյն Հիւղէս էր, յորմէ և լակեդեմովնացւոց թագաւորքն ծնան, ուստի և Հերակղեանք ամենիքեան ասին:

πολλοὶ οὖν γεγόνασιν ἀπὸ Ἡρακλέους, ὧν πρῶτος καὶ ἔνδοξος ὁ Ὕλλος. ἐξ οὗ καὶ οἱ τῶν Λακεδαιμονίων βασιλεῖς. Πάντες οὖν οἱ βασιλεῖς τῶν Λακεδαιμονίων Ἡρακλεῖδαι ἐλέγοντο.

Many (sons) were born of Heracles, the first and the sturdiest161 (Gr. most famous) of whom was Hyllus, by whom also the kings of the Lacedaemonians were begotten. Hence all (Gr. + the kings of the Lacedaemonians) are (Gr. were) called Heraclids.

160 յԱրկադայ կարելով (“being sewn by Arcas”) is nonsense; it may be a result of an erroneous interpretation of σάρκα δαρδάπτων as σ) άρκαδα (ρδ) άπτων. 161 The reading կարծրագոյն may be a result of a corruption of *կարծագոյն, a neologism invented for rendering ἔνδοξος, cf. the adjective կարծական (“conjectural, speculative, hypothetical”).

160

Heracles and Deianeira. Heracles ’ Death

Euseb. Chron. II [p. 74]: Հերակլէս ի սրածութեան խօթութիւն անկեալ` ի կրակ դիմեաց, և այնպէս ի մարդկանէ վճարեցաւ, կեցեալ ամս ԾԲ., բայց ոմանք յառաջ քան զԼ. ամ պատմեն լինել նմա:

Heracles, falling mortally sick, cast himself into fire and so finished his human life, having lived for fifty-two years, but some tell that this happened before he was 30 years old.

Vardan, Univ. Hist. X [p. 21]: Հերակլէս խոցեալ` ընկեաց զինքն ի հուր:

Heracles, wounded, cast himself into fire.

Michael the Syrian I [p. 57]: Հերակլէս խոցեալ սրով, այրեաց զանձն հրով:162

Heracles, wounded by a sword, burnt himself with fire.

Greg. Naz.Arm. 4.70.1–2 [pp. 73–74] = PG 35.589.39–40: … որ ընդ Հերակղեայ խարոյկն սքանչա­ նաս ի թշուառու­ թենէն եւ ի կանանց անիրաւութեանցն …

… ὁ τὴν Ἡρακλέους θαυμάζων πυρὰν τὴν ἐξ ἀτυχήματος καὶ τῶν περὶ γυναῖκας ἀδικημάτων …

… you that admire the pyre of Heracles, the result of his misfortunes and evil doings for the sake of women …

NonnusArm. 3.3 [pp. 26–27] = Nonnus 4.3.1–26: Ուժգին ճառ հրատարակեալ լինի զՀերակղեայ. իբր թէ որդի է Արամազդայ և Աղկմենեայ, և դիւցազն գոլով` զերկոտասան նահատակութիւնսն

Πολὺς μὲν ὁ λόγος θρυλεῖ τὸν Ἡρακλέα, ὅτι υἱὸς ὢν τοῦ Διὸς καὶ Ἀλκμήνης, ἥρως τε ὤν, τοὺς δώδεκα ἄθλους ἐξήνυσεν. ἡ δὲ νῦν ἐν τούτῳ τῷ χωρίῳ περὶ τῆς

A strong story is promulgated (Gr. current) about Heracles: as if he is the son of Aramazd (Gr. Zeus) and Alcmene, and being a hero, has performed twelve labors. Now let us

162 In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “At that time Heracles died in fire” (Chronique de Michel le Syrien, livre IV, chap. VIII, p. 58).

161

Heracles and Deianeira. Heracles ’ Death կատարեաց: Այլ այժ­միկ, յայսմ վայրի, յաղագս խարուկին ասասցուք: Հերակղէս կին ունէր, որում անուն էր Դէիանիրա, զոր էր առեալ ի յՈւնէոսէ, հակատռփող գոլով Աքեղաւոս գետոյ, յորմէ կնոջէ ծնաւ զՀիւղղոս: Արդ` համանգամայն յառնուլն զԴէիհանիրա և տանել ի գաւառ իւր, տեսեալ Նեսոսի, որ մին էր կենտաւրոսացն` տռփեցաւ կնոջն, և առ գետաւ ուրեմն կամեցաւ շաղաշարիլ ընդ նմա: Այլ Հերակղէս իմացեալ` նետահարէ զՆեսոս. և մեռանելով սորա` տայ յարենէ իւրմէ ցԴէի­ հանիրա, ասացեալ պատրելով եթէ. «Իցէ քեզ արիւն այս առ ի սիրելութիւն Հերակղեայ. և փոխարկեսցես զնա ի փափագանս քո. արդ` եթէ իմասցիս – ասէ – թէ այլոյ ումեմն կնոջ տռփեալ իցէ` աւծցես արեամբս այսու զհանդերձսն Հերակղեայ»:

πυρᾶς ἱστορία ἐστὶν αὕτη. Οὗτος ὁ Ἡρακλῆς εἶχε γυναῖκα ὀνόματι Δηϊάνειραν, ἣν ἔλαβεν ἐξ Οἰνέως, ἀντεραστὴς γενόμενος Ἀχελώῳ τῷ ποταμῷ, ἐξ ἧς ἔτεκε καὶ τὸν Ὕλλον. ταύτην τοίνυν τὴν Δηϊάνειραν ἅμα τῷ λαβεῖν καὶ ἀποφέρειν ἐν τῇ οἰκείᾳ πατρίδι ἰδὼν ὁ Νέσσος, εἷς τῶν Κενταύρων, ἠράσθη καὶ κατά τινα ποταμὸν ἠβουλήθη αὐτῇ συγγενέσθαι.

speak about the pyre. (Gr. + This) Heracles had a wife Deianeira by name, whom he had taken from Oeneus, after competing for her love with the river Achelous, and by this wife he procreated Hyllus. When he had taken this Deianeira and was carrying her to his land, Nessus, one of the Centaurs, saw the woman and desired her and wished to copulate with her near a river.

ὁ Ἡρακλῆς μαθὼν κατατοξεύει τὸν Νέσσον. ἀποθνήσκων δὲ ὁ Νέσσος τοῦ αἵματος τοῦ ἑαυτοῦ δίδωσι τῇ Δηϊανείρᾳ, ὑπειπών τε καὶ ἀπατήσας ὅτι Ἔσται σοι τοῦτο τὸ αἷμα πρὸς φίλτρον τοῦ Ἡρακλέους, ἵνα, φησίν, ἐὰν μάθῃς ὅτι ἄλλης ἐρᾷ, χρίσῃς ἐκ τοῦ αἵματος τούτου τὸ ἔνδυμα τοῦ Ἡρακλέους, καὶ μεθιστᾷς αὐτὸν εἰς τὸν ἑαυτῆς πόθον.

Heracles, learning this, shot Nessus with an arrow. When dying, he (Gr. Nessus) gave some of his blood to Deianeira and said, lying: “Let this blood serve you as a love-charm for Heracles, and you will move him to desire you.163 If you learn,” he said, “that he desires another woman, smear Heracles’ clothes with it.”

163 In the Greek this clause is at the end of Nessus’ speech, which is more logical.

162

The Apotheosis of Heracles

Եւ յաղագս այսորիկ ունէր զարիւնն զայն Դէիհանիրա: Այլ յորժամ Հերակղէս` տռփեալ Յաւղղեայ դստերն Եւրիւտեայ և առեալ զնա` ի ձեռն Ղիւքասայ արձակեաց իբր զգերեալ առ Դէի­ հանիրա` զմտաւ ած և ի նախանձ շարժեցաւ: Կամեցեալ զսէրն յինքն դարձուցանել` զպատմուճանն Հերակ­ լեայ աւծանէ արեամբն Նեսոսի, և տայ նմա զգենուլ: Այլ արիւնն այն այ­րասպան. քանզի յորժամ զգեցաւ Հերակլէս, վառեալ պատմուճանն այն` եկէզ զնա: Իսկ նա, մինչդեռ այրէր` ընկեց զինքն ի գետն, որ մերձն էր, և ջերմացոյց զջուրսն, յորմէ և եղեն ջերմաջրութիւնք ի մէջ թեսաղացւոցն և Փովկիսոյ:

60

τοῦτο οὖν τὸ αἷμα εἶχεν ἡ Δηϊάνειρα. τοῦ οὖν Ἡρακλέους τῆς Ἰόλης τῆς τοῦ Εὐρύτου θυγατρὸς ἐρασθέντος καὶ λαβόντος καὶ διὰ τοῦ Λίχα πέμψαντος αὐτὴν ὡς αἰχμάλωτον πρὸς τὴν Δηϊάνειραν, εἰς ἔννοιαν καὶ εἰς ζηλοτυπίαν ἐκινήθη ἡ Δηϊάνειρα, καὶ βουληθεῖσα τὸν ἔρωτα μεταστῆσαι εἰς ἑαυτήν, τὸν χιτῶνα τοῦ Ἡρακλέους χρίει τῷ αἵματι τοῦ Νέσσου, καὶ δίδωσιν ἐνδύσασθαι τῷ Ἡρακλεῖ.

That is why Deianeira kept this blood. And when Heracles lusted for Iole, the daughter of Eurytus, and taking her sent her with help of Lichas as a captive to Deianeira, this made her (Gr. Deianeira) thoughtful and jealous. Wishing to return his love, she smeared Heracles’ tunic with the blood of Nessus and gave it to him (Gr. Heracles) to put on.

τὸ δὲ ἦν ἀνδροφόνον τὸ αἷμα. ἐνδυσαμένου δὲ τοῦ Ἡρακλέους, ὑφῆψεν ὁ χιτὼν καὶ κατέφλεξε τὸν Ἡρακλέα. οὗτος δὲ καιόμενος καὶ ῥίψας ἑαυτὸν ἐν τῷ πλησίον ποταμῷ, θερμὸν τὸ ὕδωρ ἐποίησεν. ἐξ οὗ λοιπὸν γεγόνασιν αἱ Θερμοπύλαι, μεταξὺ Θετταλίας καὶ Φωκίδος.

But that blood was manslaying. For when Heracles put it on, the tunic inflamed and burnt him. While burning, he threw himself into the nearby river and heated the water, and as a result of this, warm waters (Gr. Thermopylae) came into being between Thessaly and Phocis.

The Apotheosis of Heracles

While Heracles’ pyre was burning, a cloud passed under him and took him to heaven, where he obtained immortality (Apollod. 2.7.7 [2.160]).

The Return of the Heraclids to Peloponnese

163

Alexander Romance I [p. 332] = Alex. α 3.30.16.1–3: Դիոնէսիոս … ընդ չաստուածսն համարեալ եղև. նոյնպէս և Հերակլէս …

Διόνυσος … μετὰ τῶν θεῶν ἐστίν, ὡσαύτως καὶ ὁ Ἡρακλῆς.

Dionysus … ranked among the false gods (Gr. gods), likewise Heracles …

T‘ovma Arcruni I.2 [p. 66]: Նեբրոդ … յոյժ ուժգնագոյն … Հերակլի որ յետուստ` մոլի բռնաւոր, որ եւ զՏրովական դժուարամարտիկ իրս քաջապէս եւ կարողաբար վանեալ` աստուած ի նոցանէ ասացաւ:

61

Nebrot (Nimrod) … much more powerful … than the later Heracles the raving tyrant who [for] his warlike deeds at Troy and his valiant and powerful victories was named god by them.164

The Return of the Heraclids to Peloponnese, Aristodemus Stricken by a Thunderbolt

Zeus decided to make Heracles the ruler of Mycenae, Argos and Lacedaemon in the Peloponnese, but as a result of Hera’s intrigues, the king of Mycenae, Eurystheus, reigned there. Three generations of Heracles’ descendants, the Heraclids, fought to conquer those cities back. Before the decisive “Dorian invasion,” Aristodemus, one of the three sons of Heracles’ great grandson Aristomachus was killed by a thunderbolt (Apollod. 2.8.2 [2.173]). Euseb. Chron. I [pp. 148–149] = Sync. 209.15–30: Յետ զայս բարւոք ընտ­ րելոյ` զկորնթացւոց և սիկոնացւոց թագաւո­ րութենէ դիպող է ասել, թէ որպէս ի դովրիացւոցն բնակեցան. զի պեղոպո-

Τούτων ἡμῖν διευκρινημένων λείπεται περὶ τῆς Κορινθίας καὶ Σικυωνίας εἰπεῖν ὃν τρόπον ὑπὸ Δωριέων κατῳκίσθησαν. τὰ γὰρ κατὰ τὴν Πελοπόννησον

164 Thomson, Thomas Artsruni, p. 84.

After these things being carefully arranged, it is proper (Gr. there remains) to speak about the kingdoms of the Corinthians and Sicyonians, how they were inhabited by the Dorians. For it befell

164 նէսացւոց ազգին գրեթէ ամե­նայն իրաց (բաց) յարկադացւոցն եհաս խախտել` ի հե­­րակղիդացւոց ասպատակին: Քանզի հերակղեանքն ի բաժանելն` ընտիր և լավ համարեցան զԿորնթոս և շուրջ զնովաւ աշխարհն, յղեցին առ Աղէտէս` մատնեալ նմա զյառաջագոյն յիշատակեալ աշ­ խարհն: Ոմն այր երևելի դիպեալ, և զԿորնթոս մեծացուցեալ` թագաւորեաց ամս ԼԸ.: Յետ որոյ վախճանելոյ` նախծին որդին ևեթ ցանգ ի ծնողաց թագաւորէր, մինչև ցԿիփսեղեայ բռնակալութիւնն. որ քան զհերակղիդացւոց ասպատակն յետնի ամաւք ՆԽ. և եօթամբք: Եւ նախ ի նմանէ յաջորդեաց զթագա­ ւորութիւնն Իքսիոն ամս ԼԸ.: Յետ որոյ տիրեաց Ագեղաս ամս ԼԷ.: Յետ որոյ Պրիմնիս ամս ԼԵ.: Եւ Բակքիս նոյնպէս կշիռ զնոյն ժամանակս` եղև երևելի քան զիւր առաջինսն. և յետ նոցա թագաւորացն նմին իրի իսկ ոչ ևս հերակ­­ղեանս,

The Return of the Heraclids to Peloponnese

ἔθνη σχεδὸν πάντα, πλὴν Ἀρκάδων, ἀνάστατα συνέβη γενέσθαι κατὰ τὴν κάθοδον τῶν Ἡρακλειδῶν.

nearly each of the tribes of Peloponnese, except the Arcadians, to be transplanted at the time of the incursion (Gr. return) of the Heraclids.

Οἱ τοίνυν Ἡρακλεῖδαι κατὰ τὴν διαίρεσιν ἐξαίρετον ποιησάμενοι τὴν Κορινθίαν καὶ τὴν ταύτης πλησιόχωρον διεπέμψαντο πρὸς τὸν Ἀλήτην, παραδιδόντες αὐτῷ τὴν προειρημένην χώραν. ἐπιφανὴς δὲ ἀνὴρ γενόμενος καὶ τὴν Κόρινθον αὐξήσας ἐβασίλευσεν ἔτη ληˈ.

Because during the distribution, the Heraclids considered Corinth and the adjacent land as chosen and good, they sent for Aletes, giving him the abovementioned land. Becoming a prominent man, he expanded Corinth and reigned for thirty-eight years.

μετὰ δὲ τὴν τούτου τελευτὴν ὁ πρεσβύτατος ἀεὶ τῶν ἐκγόνων ἐβασίλευσε μέχρι τῆς Κυψέλου τυραννίδος, ἥτις τῆς καθόδου τῶν Ἡρακλειδῶν ὑστερεῖ ἔτεσι υμζˈ.

After his death, his oldest son reigned after his parents (Gr. om.) until the tyranny of Cypselus, which came 447 years after the incursion (Gr. return) of the Heraclids.

καὶ πρῶτος μὲν παρ’ αὐτοῖς διεδέξατο τὴν βασιλείαν Ἰξίων ἔτη ληˈ, μεθ’ ὃν ἦρξεν Ἀγέλας ἔτη λζˈ, μετὰ δὲ τούτους Πρύμνης ἔτη λεˈ, καὶ Βάκχις ὁμοίως τὸν ἴσον χρόνον γενόμενος ἐπιφανέστατος τῶν πρὸ αὐτοῦ. διὸ καὶ συνέβη τοὺς μετὰ ταῦτα βασι­ λεύσαντας οὐκέτι

After him, the first to reign was Ixion, for thirty-seven years, after whom Agelas, for thirty-seven years, after whom Prymnes, for thirty-five years. And Bacchis, in the same period of time, became more prominent than those before him; it happened that the kings after him were called not Heraclids, but Bacchids. After him Agelas reigned, for

165

The Return of the Heraclids to Peloponnese այղ բակքիդեանս լինէր անուանեալ: Յետ որոյ տիրեաց Ագեղաս ամս Լ.: Եւդամոն ամս ԻԵ.: Արիստոմէդէս Ե. ընդ երեսնիւք:

Ἡρακλείδας, ἀλλὰ Βακχίδας προσαγoρεύεσθαι. μετὰ τοῦτον Ἀγέλας μὲν ἔτη λˈ, Εὔδημος δὲ ἔτη κεˈ, Ἀριστομήδης εˈ καὶ λˈ.

thirty years, Eudamon (Gr. Eudemus), for twenty-five years, and Aristomedes, for thirty-five years.

TheonArm. 20 = Theon 67.11–12: … զյաղագս Արիստոդիմոսի թէ վախճանեցաւ շանդահար եղեալ …

… περὶ τοῦ Ἀριστοδήμου, ὡς ἐτελεύτησε κεραυνόβλητος γενόμενος.

… about Aristomedes who died, killed by a thunderbolt …

Plat. Leg.Arm. 90 = Plat. Leg. 685.b.7-e.3: Ո՞չ ապաքէն զի զմտաւ ածէին իսկ այնոքիկ յայնժամ` զպատրաստութիւնս և զկազմութիւնս զայս` ոչ Պելոպոնոսոյ միայն բաւական oգնական լինել, գրեթէ յայտ է, այլ և ելլենացւոցն ամենեցուն, եթէ ոք ի բարբարոսաց անիրաւեսցէ զսոսա … Առ սովաւ իսկ ամենայն բանակին բազմութիւնն` բաժանելով յերիս քա­ղաքս միով կազմութ­ եամբ` ի ձեռն թագա­ ւորաց եղբարց, մանկանց Հերակլէի …

Οὐκοῦν ὅτι μὲν διενοοῦντό γε οἱ τότε τὴν κατασκευὴν ταύτην οὐ Πελοποννήσῳ μόνον ἔσεσθαι βοηθὸν ἱκανήν, σχεδὸν δῆλον, ἀλλὰ καὶ τοῖς Ἕλλησιν πᾶσιν, εἴ τις τῶν βαρβάρων αὐτοὺς ἀδικοῖ …

It is evident that the men of that age intended this organization to become an adequate protection not only for the Peloponnese, but for all the Hellenes as well, in case any of the barbarians should harm them …

πρὸς δὴ ταῦτ’ ἦν πάντα ἡ τοῦ στρατοπέδου τοῦ τότε διανεμηθεῖσα εἰς τρεῖς πόλεις κατασκευὴ μία ὑπὸ βασιλέων ἀδελφῶν, παίδων Ἡρακλέους …

It was in view of all this that the army was at that time organized and distributed amongst three cities under brother kings, the sons of Heracles165 …

165 They were not his sons, but more remote descendants.

166 զի նախ քան զհե­ ռակլիդեանքն` պելոպի­ դեանցն վեհագոյնս վարկանէին իշխանաց իշխան առնել. և ապա զբանակն զայս քան զայն, որ հասեալ էր ի վերայ Տրովադայ` տարբերիլ առաքինութեամբ. քանզի յաղթահարեալ սոցա, և պարտիլ ի ձեռն սոցա այնոցիկ աքեացիք գոլով ի ձեռն դովրացւոց …

The Return of the Heraclids to Peloponnese

πρῶτον μὲν γὰρ τοὺς Ἡρακλείδας τῶν Πελοπιδῶν ἀμείνους ἡγοῦντο ἀρχόντων ἄρχοντας ἔχειν, ἔπειτ’ αὖ τὸ στρατόπεδον τοῦτο τοῦ ἐπὶ Τροίαν ἀφικομένου διαφέρειν πρὸς ἀρετήν. Νενικηκέναι γὰρ τούτους, ἡττᾶσθαι δ’ ὑπὸ τούτων ἐκείνους, Ἀχαιοὺς ὄντας ὑπὸ Δωριῶν.

For men reckoned, first, that in the sons of Heracles they had better chiefs than the Pelopids,166 and further, that this army was superior in valour to the army which went to Troy, since the latter, which was Achaean, was worsted by the former, which was Dorian.

Plat. Leg.Arm. 85 = Plat. Leg. 682.d.2-e.4: … Եւ տասնամեայ ժամանակք կալով և մնալով` աքեացիք զՏրովադայ վերջնա­ նահանջ առնէին … Ո՞չ ապաքէն յայնմիկ ժամանակի տասնամեայ գոլով Իլովն պաշարի[ւ]ր,167 և պաշա­ րողացն իւրաքանչիւրոց` առ տունսն բազում ինչ դժուարինս պա­ տահէին լինել` առ ի հակառակութենէն համբակացն, որք և

Δέκα δ’ ἔτη που μείναντες Ἀχαιοὶ τὴν Τροίαν ἀνάστατον ἐποίησαν …

And after a stay of ten years the Achaeans ruined Troy …

Οὐκοῦν ἐν τούτῳ τῷ χρόνῳ ὄντι δεκέτει, ὃν τὸ Ἴλιον ἐπολιορκεῖτο, τὰ τῶν πολιορκούντων ἑκάστων οἴκοι κακὰ πολλὰ συνέβαινεν γιγνόμενα περὶ τὰς στάσεις τῶν νέων,

Now during this period of ten years, while Ilov (Ilium) was besieged, the affairs of each of the besiegers at home suffered much owing to the opposition of the young men.

166 That is Agamemnon and Menelaos, the descendants of Pelops, who leaded the war against Troy. 167 The text reads պաշարիր which does not make sense.

Distribution of the Towns of Peloponnese among the Heraclids հասանելով զզինուորքն ի քա­ղաքք իւեանց և ի տունքն ոչ բարեաւք և ոչ արդարութեամբ ընդունէին, այլ իբրու մահք և սպանմունք, և փախուստք ամենևին յոյժ լինել, որք և դարձեալ արտաքս անկեալ չոգան ի ստորինս փոխարկելով զանուն` դովրացիք կոչեցեալք աքէացւոցն փոխանակք. վասն զի այնոքիկ որ յայնժամ զփախուցեալսն հաւաքէր` դովրացի էր:

62

167

οἳ καὶ ἀφικομένους τοὺς στρατιώτας εἰς τὰς αὑτῶν πόλεις τε καὶ οἰκίας οὐ καλῶς οὐδ’ ἐν δίκῃ ὑπεδέξαντο, ἀλλ’ ὥστε θανάτους τε καὶ σφαγὰς καὶ φυγὰς γενέσθαι παμπόλλας.

For when the soldiers returned to their own cities and homes, they did not receive them kindly and justly, but in such a way that there ensued a vast number of cases of death, murder, and exile.168

οἳ πάλιν ἐκπεσόντες κατῆλθον μεταβαλόντες ὄνομα, Δωριῆς ἀντ’ Ἀχαιῶν κληθέντες διὰ τὸ τὸν συλλέξαντα εἶναι τὰς τότε φυγὰς Δωριᾶ.

So they, being again driven out, returned, changing their names, being called “Dorians” instead of “Achaeans,” because the man who then banded the exiles together was Dorieus.169

Distribution of the Towns of Peloponnese among the Heraclids

When the Heraclids conquered Peloponnese, they cast lots, and the sons of Aristomachus Temenus and Cresphontes, also the sons of his son Aristodemus killed by a thunderbolt, Procles and Eurysthenes accrued the three main cities (Apollod. 2.8.4–5 [2.178]).

168 In Ithaca many suitors wanted to marry Penelope, and Odysseus killed them when he returned home (Hom. Od.); when Agamemnon returned to Argos, he was killed by his wife Clytemnestra and her lover Aigisthus (Aesch. Agam.); Achilles’ son Neoptolemus was killed in his house (Eur. And.). 169 Arm. “the Dorian.” The Dorians were either the descendants of Dorus, the son of Hellen (episode 23) (Apollod. 1.7.3 [1.50]), or of Dorieus, the son of Neoptolemus (Sch. Eur. Andr. 24).

168

The Birth of Cadmus, Phoenician Letters Introduced to Greece

Euseb. Chron. I [pp. 125–126] = Sync. 144.17–20, 145.1: Յետ Ակրիսիոսի ի Մի­ կէնս փոխելոյ պետու­ թեանն արգիացւոց առ Եւրիսթեաւ Սթենեղայ, պեղոպիդեանք առին զիշ­խանութիւնն: Եւ թա­ գաւորէ նախ Պեղոփս, որ ի Պեղոպոնէսեայ … և ապա Պեղոպիդեանք … մինչև ցՀերակղիտացւոց ասպատակն, յորժամ զՊեղոպոնիսոն առին:

Μετὰ δὲ Ἀκρίσιον … εἰς Μυκήνας μετετέθη ἡ βασιλεία τῶν Ἀργείων κατὰ Εὐρυσθέα τὸν Σθενέλου … Καὶ διεδέξαντο τὴν βασιλείαν οἱ Πελοπίδες. ὧν πρῶτος ἐβασίλευσε Πέλοψ ἀφ’ οὗ καὶ ἡ χώρα Πελοπόννησος … εἶτα Πελοπίδες… Ἡρακλειδῶν κάθοδος, οἳ Πελοπόννησον λαβόντες ἐκράτησαν.

After Acrisius, the kingdom of the Argives moved to Mycenae, in the days of Eurystheus, the son of Sthenelus, and the Pelopids seized the power. First to reign was Pelops, who is from Peloponnese (Gr. after whom the Peloponnese is) … then the Pelopids … until the Heraclids’ invasion (Gr. return), when they conquered Peloponnese.

Michael the Syrian II [pp. 35–36]: Պալոմպիս կալաւ զթագաւո­ րութիւն Արգիացւոցն, որ նախ Մուկենացիք կոչէին մինչև յիջանելն առ նոսա յորդւոցն Հերակլեայ:

Palompis (Pelops) took the kingdom of the Argives who before were called Mycenaeans, till the sons of Heracles descended to them.

Plat. Leg.Arm. 87 = Plat. Leg. 683.d.6–8: Եւ թագաւոր իսկ արգի­ ացւոց լինէր Տեմենոս և Մեսենայ` Կրեսփոնտէս, և Լակեդոմոնոյ` Պրոկլէս և Իւռիւսթենէս:

63

Καὶ βασιλεὺς μὲν Ἄργους Τήμενος ἐγίγνετο, Μεσσήνης δὲ Κρεσφόντης, Λακεδαίμονος δὲ Προκλῆς καὶ Εὐρυσθένης.

And Temenus became King of Argos, Cresphontes, of Messene, and Procles and Eurysthenes, of Lacedaemon.

The Birth of Cadmus, Phoenician Letters Introduced to Greece

Apollodorus tells about Cadmus, Phoenix and Cilix, the sons of Agenor and Telephassa, and their daughter Europa, born in Phoenicia (Apollod. 3.1.1 [3.2]). Cadmus founded the city of Thebes in Boeotia (Apollod. 3.4.1 [3.22]); Diodorus writes that he was by origin from Thebes in Egypt (Diod. Sic. 1.23.4). Herodotus relates that Cadmus the Phoenician gave the Greeks the Phoenician letters,

The Birth of Cadmus, Phoenician Letters Introduced to Greece

169

and they adapted them to their language (Herodotus 5.58–59). The myth about Hayk’s grandson Cadmus invented by Movsēs Xorenac‘i is more widespread among Armenian authors (see Appendix 6). Euseb. Chron. I [p. 3]: Ընդ երկար ժամանակս մինչև ցԿադմեայ ազգն` ամենևին գրով ինչ ոչ վարէին. քանզի Կադմոս ասեն նախ եբեր նոցա գիր ի փիւնիկեցւոց աշխարհէն:

For a long time before the race of Cadmus, [the Greeks] did not use writing at all; for they say, Cadmus was the first to bring them writing from the land of the Phoenicians.

T‘ovma Arcruni I.1 [p. 56]: Յունաց հուսկ երբեմն յետոյ գտաւ գիր ի Կադմեա յումեմնէ Փիւնիկեցւոյ:

The Greek script was invented later by Cadmus, a Phoenician.170

Euseb. Chron. II [p. 60] = Sync. 178.22–23: Փինիքս և Կադմոս ի թեբայեցւոց եգիպտաց­ ւոցն յԱսորիս եկեալ` Տիւրոսի և Սիդոնի թագաւորեցին:

Φοῖνιξ καὶ Κάδμος ἀπὸ Θηβῶν τῶν κατ᾽ Αἴγυπτον ἐξελθόντες εἰς τὴν Συρίαν Τύρου καὶ Σιδῶνος ἐβασίλευσαν.

Phoenix and Cadmus, coming from Egyptian Thebes to Syria, reigned over Tyre and Sidon.

Michael the Syrian I [p. 52]: Ի տասն և ութերրորդ ամին Յեսուայ Փիւնիկս և Կադմոս ի Թեբացւոց Եգիպտոսէ յԱսորիս եկեալ` թա­ գաւորեցին Տիւրոսի և Սիդոնի. և անուամբ նոցա կոչեցաւ երկիրն Փիւնիկէ և տուն Կադմեայ:

In the eighteenth year of Joshua, Phoenix and Cadmus came to Syria from Thebes in Egypt and ruled over Tyre and Sidon, and after them the land was called Phoenicia and the house of Cadmus.171

170 Thomson, Thomas Artsruni, p. 71. 171 In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “Cadmus and Agenor came from Sidon to Athens and brought those sixteen letters” (Chronique de Michel le Syrien, livre V, chapitre I, p. 108). Agenor of the Syriac original, who was Cadmus’ father, in the Armenian version is replaced by his brother Phoenix, probably under the influence of Eusebius’ text.

170

The Birth of Cadmus, Phoenician Letters Introduced to Greece

Michael the Syrian II [p. 35]: Ի յԱւոդայ երեքտասաներորդ ամին եկին Կադմոս և Փիւնիկոս ի Թեբեացւոցն յԱսորիս, և թագաւորեցին Սրոյ և Սայդոյ: Եւ ասեն ոմանք` թէ Կադմոս արար գիր Յունաց յեգիպտացի գրոյն:

In the thirteenth year of Aod, Cadmus and Phoenix came from Thebes to Syria and ruled over Sur (Tyre) and Said (Sidon). And some say that Cadmus created the letters of the Greeks from the Egyptian letters.

Vardan, Univ. Hist. X [p. 20]: Յութևտասն ամին Յեսուայ Փիւնիկս և Կադմոս ի Թեբացւոց յԱսորիս եկեալ թագաւորեցին, և աշխարհն կոչեցաւ Փիւնիկէ, և տուն Կադմեայ:

In the eighteenth year of Joshua, Phoenix and Cadmus from Thebes came to Syria and ruled. So the land was called Phoenicia and the house of Cadmus.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 34: Փիւնիկս և Կադմոս եկեալ ի Փիւնիկէ արարին գիր Յունաց. ի սոցանէ գտաւ թուականութիւնն, զի վաճառականք էին:

Phoenix and Cadmus came to Phoenicia and created the letters of the Greeks; arithmetic was invented by them, since they were merchants.

Yovhannēs Erznkac‘i, Grammar 91–92: Ի ԺԸ ամին Յեսուայ` Փիւնիկս եւ Կադմոս ի թեբայեցւոցն յԱսորիս եկեալ` թագաւորեցին ի Տիրոս եւ ի Սիդոն, եւ անուամբ նորա կոչեցաւ երկիրն Փիւնիկէ, եւ տուն Կադմեայ: Եւ զկնի այնորիկ եբեր իմաստութիւն յաշխարհն յունաց:

172 Literally “brought” (active form).

In the 18th year of Joshua, Phoenix and Cadmus from Thebes came to Syria and ruled in Tyre and Sidon. So after them the land was called Phoenicia and the house of Cadmus. And after that, wisdom was brought172 to the land of the Greeks.

The Birth of Cadmus, Phoenician Letters Introduced to Greece

171

Yovhannēs Corcorec‘i, Grammar 114–115: Յութուտասն ամին Յեսուայ` որդւոյ Նաւեայ, Փիւնիկս եւ Կադմոս յԱսորիս եկեալ յեգիպտացւոց, որք զքաղդէ­ ացւոցն գիտէին զդպրութիւն` յԱնէսայ և յԱմրէսայ վարժեալ, թագաւորեցին ի Տիւրոս եւ ի Սիդոն, եւ անուամբ նոցա կոչեցաւ երկիրն Փիւնիկէ եւ տուն Կադմեայ, եւ զկնի այնորիկ բերաւ իմաստութիւնն յաշխարհն այն:

In the 18th year of Joshua, son of Nave (Nun), Phoenix and Cadmus came to Syria from Egypt and, knowing the wisdom of the Chaldeans, having been taught by Jannes and Jambres,173 ruled in Tyre and Sidon. So after them, the land was called Phoenicia and the house of Cadmus. And after that, wisdom was brought to the land of the Greeks.

Esayi Nč‘ec‘i, Grammar 57: Հելլենացիք, զոր ասեն, թէ ի յութուտասն ամին Յեսուայ՝ որդւոյ Նաւեայ, Փիւնիկս և Կադմոս ի Թեբայեցւոց յԱսորիս եկեալ` թագաւորեցին ի Տիւրոս և ի Սիդոն, և անուամբ նորա կոչեցաւ երկիրն Փիւնիկէ և տուն Կադմեայ, որով բերաւ իմաստութիւնն յաշխարհն այն:

The Greeks who say that in the eighteenth year of Joshua, the son of Nave (Nun), Phoenix and Cadmus came from Egypt to Syria and ruled in Tyre and Sidon. And the land was called Phoenicia and the house of Cadmus after them, thanks to which wisdom was brought to that land.

173 See 2 Tim. 3:8 “Just as Jannes and Jambres opposed Moses, so these men also oppose the truth, men corrupted in mind and disqualified regarding the faith” (a hint to Exod. 7:11 “Then Pharaoh summoned the wise men and the sorcerers, and they, the magicians of Egypt, also did the same by their secret arts”). Cf. Eus. Praep. Evang. 9.8.1.3–2.1 Ἰαννῆς καὶ Ἰαμβρῆς Αἰγύπτιοι ἱερογραμματεῖς, ἄνδρες οὐδενὸς ἥττους μαγεῦσαι κριθέντες εἶναι, ἐπὶ Ἰουδαίων ἐξελαυνομένων ἐξ Αἰγύπτου  – “And next in order came Jannes and Jambres, Egyptian sacred scribes, men judged to have no superiors in the practice of magic, at the time when the Jews were being driven out of Egypt.”

172

The Birth of Cadmus, Phoenician Letters Introduced to Greece

Aṙak‘el Siwnec‘i, Grammar 70: Յութուտասն ամին Յեսուայ, որդւոյն Նաւեայ, Փիւնիկս եւ Կադմոս եկեալ յԱսորիս յԵգիպտացւոցն, յԱնէսայ եւ յԱմրէսայ վարժեալք, արարին գիր, եւ կոչեցաւ երկիրն անուամբ նոցա Փիւնիկէ եւ տունն` Կադմեայ, եւ յետոյ սոքաւք վարժեցան քաղդէացիքն:

In the 18th year of Joshua, the son of Nave (Nun), Phoenix and Cadmus came from Egypt to Syria, having been taught by Jannes and Jambres, they made letters, and the land was called Phoenicia and the house of Cadmus after them. And then all the Chaldeans were taught by them.

David Zeyt‘unc‘i 64: Հարց. Եւ ո՞րք են աթենացւոց քերթողքն: Պատասխանի. Նախ Փիւնիկս և Կադմէս, որ վարժեալ էինն յԱնէսէ և յԱմրէսէ քաղդէացւոց դպրութեամբ, և սերմանեցին ի յասորիս և ի յոյնս:

Question: who are the poets of the Athenians? Answer: first Phoenix and Kadmēs (Cadmus), who were taught the Chaldean wisdom by Jannes and Jambres, they disseminated it among Syrians and Greeks.

Movsēs Kałankatuac‘i I.2 [p. 34]: Եւ Թեբեացւոց174 սիդոնացիք ելին պանդխտեցան, որ են ի Կադմեայ որդւոյ Ագենովրայ. և Կարգեդովնացիք են եկք ի Տիւրոսէ:

And the Thebans, the Sidonians who are descended from Cadmus, son of Agenor, emigrated, and the Carthagenians175 are immigrants from Tyre.

Cf. Hippol. Chron. 76.1–77.2: καὶ τὰς Θήβας, οἱ Σιδωνίων ἄποικοί εἰσιν ἐκ Κάδμου Ἀγήνορος, καὶ οἱ Χαλκηδόνιοι δὲ τῶν Τυρρηνίων εἰσὶν ἄποικοι.

And the Thebans, who are colonists of the Sidonians who are of Cadmus the son of Agenor, and the Chalcedonians, who are colonists of the Tyrrhenians.

174 In the edition these words belong to the previous sentence and are followed by a full stop. 175 The Armenian form for “Carthagenian” does not derive from the usual toponym Քաղկեդոն (which is in the Greek source), but is related to Καρχηδών, the Greek name of Carthago.

173

Europa and Zeus

64

Europa and Zeus

Zeus fell in love with Europa, the daughter of Agenor, turned into a tamed bull, put her on his back and took her by sea to Crete. There she bore three sons: Minos, Sarpedon, and Rhadamanthus (Apollod. 3.1.1 [3.2–3]). Euseb. Chron. II [p. 68] = Sync. 190.11–12: Եւրոպէ ի կրէտացւոց հափափեցաւ, և նաւին նշան ցուլ էր:

Εὐρώπη Ἀγήνορος ὑπὸ Κρητῶν ἡρπάγη ἐμπόρων, ὥς φησιν Ἡρόδοτοςˑ τοῦ δὲ πλοίου παράσημον ἦν ταῦρος.

(Gr. + the daughter of Agenor) Europa was abducted by the Cretans (Gr. Cretan merchants, as Herodotus says), and the ensign of the ship was a bull.

Euseb. Chron. II [p. 68]: Եւրոպէ Ագէնովրայ առևանգեցաւ, որպէս ըստ այլոց պատմելոյ:

Europa, the daughter of Agenor, was abducted, as others tell.

Euseb. Chron. II [p. 62] = Sync. 185.12: Եւրոպայ յափշտա­կութիւնն …

Εὐρώπης ἁρπαγή …

Europa’s abduction …

Euseb. Chron. II [p. 62]: Ընդ Եւրոպայ փիւնիկեցւոյ խառնակեցաւ Զևս. զոր յետ այնորիկ առ կնութեան Կերիոս արքայ կրէտացւոց. յորմէ լինին Մինովս և Հռամանիթոս և Սարպեդոն:

Zeus copulated with Phoenician Europa whom after that Kerios (Asterius), the king of the Cretans, took as a wife; from her, Minos, Hṙamanit‘os (Rhadamanthus) and Sarpedon were born.

174

Sarpedon in Lycia

Cf. Sync. 179.2–5: Εὐρώπῃ τῇ Φοίνικος μυθεύεται Ζεὺς μιγῆναι. ὁ δ᾽ ἦν τεθνεώς, ὡς ἐν Κρήτῃ μαρτυρεῖ αὐτοῦ ὁ τάφος. αὐτὴ δ᾽ ἦν Ἀστερίου τοῦ Κρητῶν βασιλέως γαμετή, ἐξ ἧς ἔσχε τρεῖς υἱοὺς, Μίνωα καὶ Ῥαδάμανθυν καὶ Σαρπηδώνα. 65

Zeus is fabulously told to have copulated with Europa, the daughter of Phoenix. (And he is dead, as his grave at Crete witnesses). She was the wife of Asterius who had three sons by her, Minos, Rhadamanthus, and Sarpedon.

Sarpedon in Lycia

Sarpedon went to Asia and conquered Lycia (Diod. Sic. 5.79.3, Apollod. 3.1.2 [3.6]); the land had received its name from Lycus, the son of Pandion, who had been expelled from Athens (Herodot. 1.173). Euseb. Chron. II [p. 62] = Sync. 185.9: Հռադամանթևս և Սարպեդոն Ղևկիացւոց տիրէին:

66

Ῥαδάμανθυς καὶ Σαρπηδὼν Λυκίων ἦρχον.

Rhadamanthus and Sarpedon ruled over the Lycians.

Minos and Rhadamanthus as Judges

According to Homer, Minos is a judge in Hades, continuing there his earthly work (Hom. Od. 11.568–671), while Rhadamanthus eternally lives on earth in the Elysian field (Hom. Od. 4.563–565). In later legends, he departed from the world and acted as a judge in Hades with Minos. Minos, too, during his life wrote laws for the Cretans (Apollod. 3.1.2 [3.6–7]). Diodorus mentions the islands and the seaside regions of Asia where Rhadamanthus, being the most just man in the world, separates good men from wicked ones (Diod. Sic. 5.79.1–2). Plat., Apol.Arm. 72 = Plat. Apol. 40.e.7–41.a.7: Քանզի եթէ հասանելով ոք ի դժոխս ի բաց փոխեալ յայսցանէ, որ ասեն դատա­ւորք գոլ, գտանիցէ զճշմարտապէս դատա­-

εἰ γάρ τις ἀφικόμενος εἰς Ἅιδου, ἀπαλλαγεὶς τουτωνὶ τῶν φασκόντων δικαστῶν εἶναι, εὑρήσει τοὺς ὡς ἀληθῶς δικαστάς,

For if one arriving in Hades is delivered by those who call themselves judges, he will find the true judges who, people say, judge there, Minos and

Minos and Rhadamanthus as Judges ւորսն, որք ասեն դատել անդանաւր, Մինոս իսկ և Ռադամանթիւս, և Էագոս և Տրիփտողեմոս, և այլք որչափ ի կիսաստ­ուածոցն արդարք եղեն առ յիւրեանց կենցաղոյն …

οἵπερ καὶ λέγονται ἐκεῖ δικάζειν, Μίνως τε καὶ Ῥαδάμανθυς καὶ Αἰακὸς καὶ Τριπτόλεμος καὶ ἄλλοι ὅσοι τῶν ἡμιθέων δίκαιοι ἐγένοντο ἐν τῷ ἑαυτῶν βίῳ …

175 Rhadamanthus and Aeacus,176 Triptolemus177 and all the other demigods who had been just during their life …

Plat. Min.Arm. 472 = Plat. Min. 318.d.6–10: Հ. Գիտե՞ս արդ թէ ո՛վ ոմանք սոցունց բարի178 թագաւորք էին, Մինովս և Ռադամանթիւս` Արա­մազդայ և Եւրոպէ մանկունքն, որոց այս իսկ աւրէնքս են: Պ. ԶՌադամանթիւսէ իսկ ասեն, ո՛վ Սոկրատէս, թէ այր արդար էր, և զՄինովսէ թէ վայրենի ոմն և դժուարին և ապիրատ:

ΣΩ. Οἶσθα οὖν τίνες τούτων ἀγαθοὶ βασιλῆς ἦσαν; Μίνως καὶ Ῥαδάμανθυς, οἱ Διὸς καὶ Εὐρώπης παῖδες, ὧν οἵδε εἰσὶν οἱ νόμοι. ΕΤ. Ῥαδάμανθύν γέ φασιν, ὦ Σώκρατες, δίκαιον ἄνδρα, τὸν δὲ Μίνων ἄγριόν τινα καὶ χαλεπὸν καὶ ἄδικον.

Question (Gr. Socrates): Do you know, that some (Gr. who) were their good kings: Minos and Rhadamanthus, the children of Aramazd (Gr. Zeus) and Europa, to whom these laws belong? Answer (Gr. Friend): About Rhadamanthus they say, O Socrates, that he was a just man, while about Minos, that he was fierce, harsh and wicked.

Euseb. Chron. II [p. 70] = Sync. 191.1–5: Մինովս ծովակալէր. և աւրէնս դատաստանի դնէր իբրև յԱրամազդայ. զոր յանդիմանէ Պղատոն:

Μίνως ἐθαλασσοκράτει καὶ Κρησὶν ὡς παρὰ Διὸς ἐνομοθέτει … ὅπερ ὁ Πλάτων ἐν τοῖς Νόμοις ἐλέγχει.

Minos was master of the sea and was legislating (Gr. + for the Cretans) as if on behalf of Armazd (Gr. Zeus), which fact Plato exposes (Gr. + in the Laws).

176 On Aeacus see episode 98; according to a myth, he too after his death became one of the judges in Hades (Ov. Met. 13.25, Hor. Carm. 2.13.22). 177 On Triptolemus see episode 18. 178 The edition reads բանի.

176

Minos and Rhadamanthus as Judges

Euseb. Chron. II [p. 64] = Sync. 185.8: Մինովս Եւրոպայ կրէտացւոց թագաւորէր:

Μίνως Κρήτης ἐβασίλευσεν ὁ Εὐρώπης.

Minos, the son of Europa, ruled over the Cretans (Gr. Crete).

Greg. Naz. In Bas.Arm. 24 [pp. 177–78] = Naz. In Bas. 23.6.6–23.7.4: Աղճատանք առնն հմուտ եղելոյ, որով Մինովս այն և Հռադամանթիւս, զորս ասփոդելովն խաղծիցն և Ելիսինա դաշտացն արժանաւորս արարին հելլենացիքն:

Λῆρος τοῖς τοῦ ἀνδρὸς πεπειραμένοις ὁ Μίνως ἐκεῖνος καὶ ὁ Ῥαδάμανθυς οὓς ἀσφοδελῶν λειμώνων καὶ Ἡλυσίων πεδίων ἠξίωσαν Ἕλληνες.

To those who have had experience of him,179 Minos and Rhadamanthus were mere trifles, whom the Greeks thought worthy of the meadows of asphodel and the Elysian plains.

NonnusArm. 2.11 [p. 22] = Nonnus 43.14.1–11: Մինովս և Հռադամանթոս ասին գոլ որդիք Արա­ մազդայ, յորոց մին Մինովս էր աւրինադիր, ի հաւրէն ընկալեալ զաւ­րինադրականն, իսկ Հռադամանթէս արդար դատաւոր էր, իբր առ ի հաւրէ իւրմէ ուսեալ զարդարութիւն: Արդ` ասեն յաղագս նոցա քերթողքն և նոյն ինքն Պղատոն, թէ սոքա մեռեալք ոչ ընդունակ լինին խաւարի, այլ երանելեացն կղզիքն և Եղևսինայ դաշտն ընկալաւ զնոսա,

179 Basil of Caesarea.

Μίνως καὶ Ῥαδάμανθυς λέγονται υἱοὶ εἶναι τοῦ Διὸς, ὧν ὁ μὲν Μίνως ἦν νομοθέτης, παρὰ τοῦ πατρὸς δεξάμενος τὴν νομοθετικήν, ὁ δὲ Ῥαδάμανθυς δικαστὴς δίκαιος, ὡς παρὰ τοῦ πατρὸς τὴν δικαιοσύνην μαθών. λέγουσιν οὖν περὶ τούτων οἱ ποιηταὶ καὶ Πλάτων δὲ αὐτός, ὅτι τούτους ἀποθανόντας οὐχὶ δέχεται σκότος ἀλλ’ αἱ Μακάρων νῆσοι καὶ τὸ Ἡλύσιον πεδίον.

Minos and Rhadamanthus are said to be the sons of Aramazd (Gr. Zeus). One of these, Minos, was law-giver, having received the legislation from his father, and Rhadamanthus was a fair judge, having learnt justice from his father. So, poets and Plato himself say about these, that when they died, they were accepted not to the kingdom of darkness, but to the islands of the blessed and the Elysian plain.

177

Pasiphae and the Bull, the Birth of Minotaur որ է անուն տեղւոյ Եղևսինայդ, իբր թէ ընդարձակ և ի տանջանաց ազատ: Արդ` ասեն թէ ի նոսա յեղղենացւոցն արդարք յետ մահուանն իւրեանց բնակին: Ասփոդեղոսն տնկոյ անուն է, զհոտն անոյշ ունելով, և զծաղիկն` հրճուելի:

67

ὄνομα δὲ τόπου τὸ Ἡλύσιον, οἱονεὶ ἀλύσιον καὶ ἀπολύσιον, οὐ κολάσεως. φησὶν οὖν ἐν τούτοις οἱ παρ’ αὐτῶν δικαίοι μετὰ θάνατον αὐλισθήσονται. τὸ τοῦ δὲ ἀσφοδέλου ὄνομα, φυτοῦ ἐστιν ὄνομα, ἔχοντος ὀσμὴν οὐ φαύλην καὶ τὸ ἄνθος ἐπιτερπές.

The place is called Elysian, because it is spacious (Gr. “delivering”180) and free from punishment. Now they say that the just among the Greeks (Gr. them) will dwell in them after their death. Asphodel is the name of a plant with a sweet smell and delightful flowers.

Pasiphae and the Bull, the Birth of Minotaur

Minos, the ruler of Crete, prayed to Poseidon that a bull appear from the sea, promising to sacrifice it. Poseidon sent a fine bull, but Minos kept it and sacrificed another one to him. Poseidon, in fury, made the animal savage, and filled Minos’ wife Pasiphae with passion for it. The architect Daedalus made a wooden cow and introduced the woman into it. The bull copulated with Pasiphae, and she gave birth to Minotaur. Minos shut him up in the Labyrinth built by Daedalus (Apollod. 3.1.3–4 [3.8–11]). When the Athenians killed Androgeus, the son of Minos, out of envy for winning the Panathenian games, Minos besieged Athens and struck by famine, the Athenians offered him compensation. By Minos’ order, seven boys and seven girls were sent every ninth year as food for Minotaur. Theseus was enlisted among the second group, went to Crete and killed the monster (Plut. Thes. 15.1, Diod. Sic. 4.61.3, Apollod. 3.15.8 [3.209–213], Apollod. E 7–1.9). Euseb. Chron. II [p. 72] = Sync. 190.25: Անդրոգէոս նենգաւ սպանաւ յԱթէնս:

Ἀνδρόγεως ἐδολοφονήθη ἐν Ἀθήναις.

Androgeus was killed in Athens by fraud.

180 There is play on words in Greek: the adjectives ἀλύσιον (an unknown word, resembling an adjective deriving from the noun ἄλυσις – “chain, captivity” but the sense is unclear) and ἀπολύσιον (“delivering”) phonetically resemble the name Ἡλύσιον.

178

Pasiphae and the Bull, the Birth of Minotaur

Euseb. Chron. II [p. 72]: Մինոտորոսի իրքն, զոր Փիղոք­ տորոս պատմէ յերկրորդում Ատթիդին, եթէ Մինովայ Տորոս անուն ոմն զօրավարէ անագորոյն և խիստ բարոյիւք: Քանզի Մինոս ի կռիւ ագոնին ի վերայ Անդրոգեայ դիմէր` զոր սպանին աթէնացիքն, և ընդ կռուոյն յաղթելոյ պարգև զորդիսն տայր զատտիկեցիս. ուժգին էր Մինոտորոսն, և ամե­ նեցուն յաղթէր, մինչև Թեսեայ ի մարտ գրգռեալ, և յաղթեալ Մինոտորոսին, խոստացաւ զոր­ դիսն ապրեցուցանել ի պարտ բաշխից: Սոցին իրաց վկայ լինել և կնովսացւոց:

The story of Minotaur, which Philochorus tells in the second [book] of Atthis: Minos had a general named Taurus, with ferocious and severe conduct. Since Minos had organized games in memory of Androgeus whom the Athenians had killed, as a reward for winning a fight he was given Attic children. Minotaur was mighty and defeated all, until Theseus entered a fight and defeated Minotaur, promised to save the children from becoming tribute. Cnossians too are witness to this.

Cf. Sync. 191.19–27: Τὰ περὶ τὸν Μινώταυρον, ὡς μὲν ὁ μῦθος, ὅτι δὴ ἐκ ταύρου τοῦ ζώου καὶ Πασιφάης μιξόθηρ ἐγένετο καὶ τὸν παρ᾽ Ἀθηναίων δασμὸν κομιζόμενος ἐθοινᾶτο τοὺς παῖδας. αὐτοὶ δὲ οἱ Κνώσιοι λέγουσιν εἶναι τοῦ Μίνωος στρατηγόν, ὃς ὠνομάζετο μὲν Ταῦρος, τὴν δὲ φύσιν ὠμὸς καὶ ἀνήμερος ἦν. ἐπεὶ δὲ Μίνως ἀγῶνα ἐπ᾽ Ἀνδρογέῳ ἐτίθει, ὃν ἀπέκτειναν Ἀθηναῖοι, τοὺς Ἀττικοὺς δὲ παῖδας ἔπαθλον ἐδίδου, ἰσχυρὸς ὢν ὁ Ταῦρος πάντων κατεκράτει. ὡς δὲ καὶ τῷ Θησεῖ τοῦ ἀγῶνος μετεδόθη καὶ τὸν Ταῦρον κατεπάλαισε, συνέβη καὶ τοὺς παῖδας διασωθῆναι καὶ τὴν πόλιν ἀφεθῆναι τοῦ δασμοῦ, ὡς Φιλόχορος ἱστόρησεν ἐν δευτέρᾳ Ἀτθίδος.

The story about Minotaur, as the myth [tells it]: from a bull, an animal, and Pasiphae, a half-beast was born, and taking tribute from the Athenians, he dined on the children. The Cnossians said him to be the general of Minos, who was called Taurus, with ferocious and severe conduct. Since Minos had organized games in memory of Androgeus whom the Athenians had killed, he was given Attic children as a prize. Taurus was mighty and prevailed over all. When Theseus started a fight and defeated Taurus in wrestling, it happened that the children were saved and the city was delivered from the tribute, as Philochorus narrated in the second [book] of Atthis.

179

Pasiphae and the Bull, the Birth of Minotaur

P‘ilon Tirakac‘i 934: Մինոտաւրոսի իրքն, զոր Փիղոքորոսն պատմէ յերկրորդում Ատթիդին, թե Մինոտաւրոս անուն զաւրավար ոմն էր` անագորոյն եւ խիստ բարոյիւք. զի Մինոս ի կռուի ագոնեաւ ի վերայ Անտրոգէ դիմէր. զոր սպանին Աթենացիքն. եւ ընդ կռուոյն յաղթելոյ` պարգեւ զորդիսն տայր զԱ[ն]տրիկէցիսն: Ուժգին էր Տաւրոս, եւ ամենեցուն (յաղթէր մինչեւ Թեսեայ ի մարտ գրգռել եւ յաղթել Տաւրոսին) եւ զխոստացեալ որդիսն ապ­ րեցուցանել ի պատերազմին ամբոխելոյ: Եւ վասն սոցին իրաց վկայ լինել Անոսացւոցն: Աթենացիքն սկսանին եւ չորս գիրս ի կիր արկանել, քանզի յառաջ ԺԶ գրով վարէին:

The story of Minotaur, which Philochorus tells in the second [book] of Atthis: there was a general called Minotaur, of ferocious and severe conduct. Since Minos had organized games in memory of Androgeus whom the Athenians had killed, in reward for winning a fight he was giving Antric (Attic) children. Taurus was mighty and defeated all, until Theseus entered a fight and defeated Taurus, promising to save the children from the confusion of war. The Anossians (Cnossians) are witness to this. The Athenians started to use four more letters, since before they had used sixteen letters.

Greg. Naz. In Bas.Arm. 24 [p. 177] = Greg. Naz. In Bas. 23.4.8: … մինչ զդիւրագոյն լինել ընդ լաբիւրինթոս անցանել …

… ὡς ῥᾷον εἶναι τοὺς λαβυρίνθους διεξελθεῖν …

… so that it is easier to escape from the Labyrinth …

NonnusArm. 2.17 (22) = Nonnus 43.13: Յաղագս ղաբիւրինթին: Ի կղզւոջ Կրետէ լեառն ոմն է, յորում է այր ինչ դժուարին և քարանձաւ, յոր իջանելն և ելանելն ի

περὶ τοῦ λαβυρίνθου. ἐν τῇ Κρήτῃ τῇ νήσῳ ἐστὶν ὄρος ἐν ᾧ σπήλαιον ἀντρώδες καὶ δύσκολον περὶ τὴν κάθοδον καὶ δυσχερὲς περὶ τὴν

181 The Armenian version seems here corrupt.

About the Labyrinth. There is a mountain on the island Crete, in which there is a difficult grotto and a cavern181 (Gr. a cavernous

180 վեր ոչ և միոյ ումեք է դիւրին, յոր ասի թէ ածաւ Մինոտաւրոս:

Արդ` քանզի դժուարին էր ելանելն ի ղաբիւրինթէն, այժմիկ աստուածայինն Գրիգորիոս բուռն եհար զնմանէ առ ի յապացոյց անճողոպրելեաց բանիցն, յորոց ոչ զաւրէր ոք զեր­ ծանիլ, այլ ըմբռնեալ լինէր:

Pasiphae and the Bull, the Birth of Minotaur

ἄνοδον, ἐν ᾧ λέγεται ὁ Μινώταυρος ἐμβληθῆναι.

grotto), into which is not easy for anyone to descend, and [it is] (Gr. troublesome to descend and difficult) to come out, where Minotaur is said to have been cast. ἐπεὶ οὖν δυσχερὲς τὸ ἐκβῆSo since it was difficult to ναι τοῦ λαβυρίνθου, νῦν ὁ come out of the Labyrinth, θεῖος Γρηγόριος ἔλαβεν αὐτὸ now divine Gregory has ἐπὶ τῶν λόγων τῶν ἀφύκτων, taken it as an example of ὧν οὐδεὶς ἠδύνατο ἐκφυγεῖν, inevitable words, from ἀλλ’ ἡλίσκετο. which no one could escape, but was seized.

Plat. Leg.Arm. 119 = Plat. Leg. 706.a.8-b.2: Զի Մինովս երբեք զբնա­ կեալսն յԱտտիկէ յանդիման կացոյց ի դժուարին ոմն բերումն հարկի, զoրութիւն բազում ստացեալ առ ծով …

Μίνως γὰρ δή ποτε τοὺς οἰκοῦντας τὴν Ἀττικὴν παρεστήσατο εἰς χαλεπήν τινα φορὰν δασμοῦ, δύναμιν πολλὴν κατὰ θάλατταν κεκτημένος …

When once Minos forced the inhabitants of Attica to an onerous payment of tribute, when he was very powerful by sea …

Plat. Euthph.Arm. 34 = Plat. Euthph. 15.b.9–10: Դու գոլով յոյժ իսկ արհեստականագոյն քան զԴեդաղոս …

αὐτὸς ὢν πολύ γε τεχνικώτερος τοῦ Δαιδάλου.

Since you are (lit. you being) much more skilful than Daedalus.

Philo, Anim. 158–9: Որպէս բան ունի զՊասիփայէ զՄինովայ դուստրն կրէտացւոց հարեալ ի ցլու` ծնանել խառնա­ գազան իմն` Մինովայ ցուլ:182

According to the story, Pasiphae, the daughter of the Cretan Minos, falling in love with a bull, brought forth a half-beast, the Minotaur.

182 It is possible to reconstruct the lost original: *ὡς λόγος ἔχει τὴν Πασιφάην τὴν Μίνω Κρητῶν ταῦρου ἐρασθεῖσαν ἀποτεκεῖν μιξόθηρά τινα τὸν Μινώταυρον (cf. Phil. Spec. 3.44.1: ταῦρου ἐρασθεῖσαν, 44.8–9: ἀποτεκεῖν μιξόθηρά τὸν ἐπικαλοῦμενον Μινώταυρον); τὴν Πασιφάην τὴν Μίνω

Pasiphae and the Bull, the Birth of Minotaur

181

Movsēs Xorenac‘i I.37 [p. 162.1–3]: Կին ոմն յազգէ Արշակունեաց, անձամբ հարստի և խոշորագեղ, վարար, զոր ոչ ոք դիմագրաւեաց առնուլ կնութեան, ծնանի եր­կուս մանկունս յանկարգ խառնա­ կութենէ, որպէս Պասիփայէ զՄինոտովրոս:

A certain woman of the Arsacid family, fat of body, horribly ugly, and libidinous, whom no one could bear to marry, gave birth to two children after an illicit intercourse, as Pasiphae [bore] Minotaur.

Ełiša 1014: Պասիփայ դուստրն Արեգականն` յանասնախառնակմունս: Քանզի ասէին ի Պասիփայ ոմն անուն կին էր, ասէ, Մենովայ թագաւորին փիւնիկեցւոց. ի ցլու, ասէ, հարայ, և յայտնեաց, ասէ, զախաչութեացն Դեղեղ [Դեդաղ] առն հիւսան ճարտարի, և նա արուեստիւ հնարեաց յանարժան կամս կնոջ կատարեաց, ուստի և որդի եւս ասեն նմա:

Pasiphae, the daughter of the Sun [gave herself up to] bestiality, for people said that a certain woman named Pasiphae was the wife of Minos, the king of the Phoenicians. She said: “I have fallen in love with a bull,” and she begged the skilful carpenter Dełeł [Daedalus], and, thanks to his art, he contrived and fulfilled the disreputable wish of the woman, whence, they say, she had a son.

Grigor Magistros, Grammar (citation from the commentary by Stepanos Siwnec‘i) I.96 [p. 396]: Արդ ըստ պիտակութեանն ամենեւին եւ անպատճառ սուտն, զոր ոչ պիտանի է եւ լսելն, որպէս Պասիփա արեգական դուստրն ցլու տռփիլ:

Now [there is] by all means an improper and unreasonable falsehood which is useless even to listen to, as, for example, the Sun’s daughter Pasiphae’s desire for a bull.

is Pasiphae the wife of Minos, but the translator has rendered the genitive of the name in its common patronymic sense. Մինովայ ցուլ literally is “Minos’ bull.”

182

Foundation of Thebes

Yovhannēs Erznkac‘i, Grammar 112: Ըստ պիտակութեան է ամենեւին եւ անպատճառ սուտն, զոր ոչ պիտանի է եւ լսելն, որպէս` «Պասիփա արեգական դուստրն ցլու տռփիլ»:

[There is] by all means an improper and unreasonable falsehood which is useless even to listen to, as, for example, “the Sun’s daughter Pasiphae’s desire for a bull.”

Yovhannēs Corcorec‘i, Grammar 127 Արդ ըստ պիտակութեան է ամենեւին անպատճառ սուտն, զոր ոչ պիտանի է լսելն, որպէս Պասիփայ արեգական դուստրն ցլու տռփիլ:

Now by all means there is an improper and unreasonable falsehood which is useless even to listen to, as, for example, the Sun’s daughter Pasiphae’s desire for a bull.

Esayi Nč‘ec‘i, Grammar 64. Արդ ըստ պիտակութեան է ամենևին անպատճառ սուտն, զոր ոչ պիտանի է և լսելն, որպէս Փասիփայն (v.l. Պասիփա) արեգական դուստրն, ցլու տռփիլ:

Now by all means there is an improper and unreasonable falsehood which is useless even to listen to, as, for example, the Sun’s daughter Pasiphae’s desire for a bull.

Aṙak‘el Siwnec‘i, Grammar 80: Արդ` պիտակականն է ան­ պատճառ սուտ, որ եւ լսելն անաւգուտ է, որպէս ասեն հեթանոսք, թէ Պասիփայ աստ­ ուածոց դուստր գեղեցիկ, այսինքն` Արեգական դուստր ցանկացաւ ցլոյ միոյ, եւ արար կով փայտէ եւ եմուտ ի ներքս եւ խառնակեցաւ ընդ ցուլն:

68

Now there is an improper and unreasonable falsehood which is useless even to listen to, as when the heathens say that the beautiful daughter of gods Pasiphae, that is the daughter of the Sun, desired a bull, made a wooden cow and entered it and copulated with the bull.

Foundation of Thebes

Apollo’s oracle tells Cadmus to go after a cow and to found a city wherever she falls down from weariness. He followed a cow; when passing through

183

Cadmus and the Sparti

Boeotia, it lay down where now Thebes is. Cadmus sent for water from the spring of Ares. The spring was guarded by a dragon who was a descendant of Ares, and it killed many people. Cadmus became angry and killed the dragon (Apollod. 3.4.1 [3.21–23]). Alexander Romance I [p. 171] = Alex. α 1.46a8.8–9: Զհիմունս զայս և զմեծամեծս շինուածս աշտարակաբար շինեաց Կադմոս:

τὰ θεμέλια ταῦτα καὶ τὸ πλούσιον δῶμα πύργωσε Κάδμος.

Cadmus built in a manner of towers (Gr. fenced with towers) these foundations and magnificent buildings.

Alexander Romance I [p. 172]: … Յարեան վիշապին183 այսոքիկ են ամբիծ184 անարատին բանք աստուածաբարբառք:

These are the divine oracles of the spotless and immaculate (Phoebus)185 concerning the dragon of Ares.

Cf. Alex. α 1.46a8.30–31: ταύτ᾽ ἐστι Φοίβου λογία.

These are Phoebus’ oracles.

Cf. Alex. Rec. Byz. poet. 2332: τοῦ Ἀρείου δράκοντος ταῦτα φοιβολογία. 69

These are Phoebus’ oracles186 concerning the dragon of Ares.

Cadmus and the Sparti

Cadmus sowed the teeth of the killed dragon, then armed men rose from the ground called Sparti (lit. “being sown”). Seeing them, Cadmus flung stones at them; being confused, they killed each other (Apollod. 3.4.1 [3.23–24]). Athena made Cadmus king, and Zeus gave him as wife Harmonia, who was the daughter of Aphrodite and Ares (Apollod. 3.4.2 [3.25]).

183 184 185 186

In the edition here the sentence ends. The edition reads ամբիծք. Cf. φοῖβος “pure, bright, radiant.” There is no entry φοιβολογία in dictionaries; it could derive from Φοίβου λογία of recension α.

184

Cadmus and the Sparti

Euseb. Chron. II [p. 68]: Սպարտացւոց իրքն. զորոց Պա­ղէփատոս ասէ` թէ արուար­ ձանեայքն էին, որ ի վերայ Կադմոսի անկան: Զորս վասն յանկարծակին և յամենայն կողմանց գումարելոյն` սպարտս անուանել. որ է` ցան ժողովածոյք:

The events related to the Spartans (Sparti): Palaephatus says about them that they were a frontier [people] who attacked Cadmus; for unexpectedly assembling from everywhere, they were called “Sparti,” which means “scattered and collected.”

Cf. Sync. 190.14–18: τοὺς δὲ πλησιοχώρους αἰφνιδίως ἐπανελθόντας αὐτῷ διὰ τὸ πανταχόθεν ὡς ἀπὸ τῆς γῆς συῤῥεῖν κατ᾽ αὐτοῦ Σπαρτοὺς ὠνόμασεν, ὡς Παλαίφατος ἐν πρῶτῳ φησί.

He called “Sparti” those frontier [people] who unexpectedly arose, for assembling from everywhere, as from the ground, as Palaephatus says in the first [book].

Greg. Naz. In Bas.Arm. 27 [p. 180] = Greg. Naz. In Bas. 26.3.6–8: Բայց նախաթոռ187 գտանի դիւրաւ՝ ոչ ինչ աշխատեալ, առժամայն յարժանաւորութենէ, միանգամայն սերմանեալ եւ համանգամայն ի վեր բուսեալ, որպէս առասպելն առնէ զհսկայսն:

ὁ δὲ πρόεδρος εὑρίσκεται ῥᾳδίως μὴ πονηθείς, καὶ πρόσφατος τὴν ἀξίαν, ὁμοῦ τε σπαρεὶς καὶ ἀναδοθείς, ὡς ὁ μῦθος ποιεῖ τοὺς Γίγαντας.

But a president is easily found, without laborious efforts, with a reputation of recent date, being sown and springing up in a moment, as the myth makes the giants do.

NonnusArm. 2.21 [p. 23] = Nonnus 43.17.1: Ի Թեբաս բիովտացւոց ասի թէ Կադմոս և կամ այլ ոմն առեալ զԱդելփիւնոս վիշապին զատամունսն` սերմանեաց յերկիր, և

Ἐν Θήβαις ταῖς τῆς Βοιωτίας λέγεται ὅτι Κάδμος ἢ ἄλλος τις λαβὼν τοὺς τοῦ Δελφινίου δράκοντος ὀδόντας ἔσπειρεν εἰς

187 The edition reads նախ աթոռ.

It is said that in Thebes of Boeotia, Cadmus or somebody else, taking the teeth of the dragon Adelphynus (Gr. Delphinian) sowed them

185

Cadmus and the Sparti վերաբուսեալք եղեն արք սպառազինեալք. այլ եղեն վերաբուսեալք ի բարձիցն մինչև ի վեր, և այնպէս կալով մարտնչէին ընդ միմեանս և ընդ այլս:

τὴν γῆν. καὶ ἀνεδόθησαν ἔνοπλοι ἄνδρες. ἀνεδόθησαν δὲ ἀπὸ μηρῶν ἄχρι ἄνω, καὶ οὕτως ἱστάμενοι ἐπολέμουν ἀλλήλους καὶ τοὺς ἄλλους.

in the earth. And armed men grew up, they grew up from the thighs upwards, and standing so, they fought with each other and with the others.

Plat. Leg.Arm. 59 = Plat. Leg. 663.e.5–9: Պղատոն. Իցէ. սիդոնացոյն իսկ առասպելաբանու­ թիւնն`դիւրին եղև առ ի հաւանեցուցանել` այնպէս գոլ անհաւան, և այլ յո­գունս: Կղինիաս. Ո՞րք: Պղատոն. Սերմանելոց երբեմն ատամանց` զինուորք ի սոցանէ բուսուցանելով …

{ΑΘ.} Εἶεν. τὸ μὲν τοῦ Σιδωνίου μυθoλόγημα ῥᾴδιον ἐγένετο πείθειν, οὕτως ἀπίθανον ὄν, καὶ ἄλλα μυρία; {ΚΛ.} Ποῖα; {ΑΘ.} Τὸ σπαρέντων ποτὲ ὀδόντων ὁπλίτας ἐξ αὐτῶν φῦναι.

Plato (Gr. Athenian): Be it so; yet it proved easy to persuade men of the Sidonian fairy-tale, incredible though it was, and of numberless others. Clinias: What tales? Plato (Gr. Athenian): The tale of the teeth that were sown, and how armed men grew of them.

Michael the Syrian I [p. 54]: Սպարտացւոց իրքն, որ ասեն թէ վասն ամենայն կողմանց գումարելոյ թշնամեացն Սպար­ տայ անուանեցաւ, որ է ցան ժողովածոյ:

The events related to the Spartans (Sparti): they say that for the unexpected assembling of the enemies from everywhere, they were called “Sparta,” which means “scattered and collected.”

Euseb. Chron. II [p. 68] = Sync. 185.3: Ըստ ոմանց` Թեբա­յեցւոց թագաւորեաց Կադմոս:

Κάδμος Θηβαίων ἐβασίλευσεν.

According to some (Gr. om.), Cadmus ruled over the Thebans.

186

Zeus and Semele, the Birth of Dionysus

Alexander Romance I [p. 171] = Alex. α 1.46a8.9–11. Կադմոս աստ առնու հարսն զԱրմոնիաս, զոր ծնաւ փրփրածինն Կիպրոս ընդ կշտագողին թրէկիացոց խառնակեալ:

70

Κάδμος. ὧδε λαμβάνει νύμφην / τὴν Ἁρμονίαν, ἣν ἔτεκεν ἀφρογενὴς Κύπρις / τῷ κλεψικοίτῃ Θρῃκίῳ συνελθοῦσα.

Here [in Thebes] Cadmus marries Harmonia who was born by the foam-born Cyprus (Gr. Cypris), who copulated with the Thracian adulterer.188

Zeus and Semele, the Birth of Dionysus

Zeus fell in love with the daughter of Cadmus, Semele, and had intercourse with her in secret from Hera. He had promised her to do whatever she wished, so Semele, deceived by jealous Hera, asked him to visit her in the same way as when he was Hera’s suitor. Zeus came to her chamber with lightnings. Semele died of fright, Zeus snatched the six-month premature child from the fire and sewed it into his thigh. At the proper time he gave birth to Dionysus (Apollod. 3.4.2–3 [3.26–28]). Euseb. Chron. II [p. 62] = Sync. 185.3–7: Կադմոս թեբայեցւոց թագաւորեաց. որոյ դստերն իւրոյ Սէմէղեայ լինի որդի Դիոնիսոս. ուստի Ղինոս և Ամփիոն և Զէթոս թեբայեցիք, որք գուսանական գործեացն ճարտարապետք ճանա­չէին:

Κάδμος Θηβαίων ἐβασίλευσεν, οὗ τῆς θυγατρὸς Σεμέλης υἱὸς ὁ Διόνυσος ἐκ μοιχείας, ὃν Ἕλληνες Διός φασι μυθικῶς. Κατὰ τούτους Λίνος καὶ Ἀμφίων καὶ Ζῆθος λυρικοὶ Θηβαῖοι καὶ μουσουργοὶ ἐγνωρίζοντο.

Cadmus ruled over the Thebans; by his daughter Semele (Gr. + as a result of adultery) a son, Dionysus was born (Gr. + whom the Greeks fabulously call the son of Zeus). At that time the masters of musical instruments, (Gr. musicians) Linus189 and the Thebans, Zethus and Amphion190 were known.

188 Aphrodite’s lover Ares. 189 Linus, the son of the Muse Calliope and the brother of Orpheus, Heracles’ teacher of music, see episodes 9, 45. 190 See episodes 80, 81.

187

Zeus and Semele, the Birth of Dionysus

Euseb. Chron. II [p. 64] = Sync. 186.3: Դիոնիսիոսի ծնունդ ի Սէմէղայ:

Διονύσου γένεσις ἐκ Σεμέλης.

The birth of Dionysus by Semele.

Alexander Romance I [pp. 171–172] = Alex. α 1.46a4.2, 8.19–23: Արամազդայ և Սեմելեայ հրադիզ Դիոնեսիոս ծնեալ եղև … Տեսանե՞ս զայս շրջանակի բոցակիզեալ տունսն, որ տակաւին ի վայր կաթեն զերկնի զէնն: Անդ զփափագելին, որում տրփեալն էր, հարկանէր զՍեմելէ երբեմն Արամազդ: Ահա զհրոյս ի մէջ զհռափիովտացին ծնաւ զԴիոնեսիոս հնծանեան:

Διός τε καὶ Σεμέλης πυριλοχευτὸς Διόνυσος ἐν Θήβαις ἐτέχθη… ὁρᾷς ἐκείνους τοὺς πεφλεγμένους οἴκους / ἀκμὴν ἔτ᾽ ἐκστάζοντας οὐρανοῦ μῆνιν; / ἐκεῖ κεραυνῷ τὴν ποθουμένην βάλλει / Σεμέλην ποθ᾽ ὁ Ζεύςˑ ὧδε μέσσον τοῦ πυρός / τὸν Εἰραφιώτην ἀπεκύησε Ληναῖον.

From Aramazd (Gr. Zeus) and Semele (Gr. + in Thebes) the fire-heaping (Gr. fire-born) Dionysus was born … Do you see these houses burning in a circle (Gr. om.), which still drop down heavenly weapons (Gr. anger). There, Aramazd (Gr. Zeus) once stuck (Gr. with a lightning) Semele, whom he desired. There, the god of the wine-press Dionysus Eiraphiotes191 was born in the midst of a fire.

Greg. Naz.Arm. 5.32.8 [p. 202] = PG 35.705.4: Սեմեղղէ շանթեաւ հարկանի:

Σεμέλη κεραυνῷ βάλλεται.

Semele is struck with lightning.

Greg. Naz. Mss M2600, 12r, M946, 5v–6r = PG 36.337.30–34 (or. 39 On the Holy Lights): Ո՞չ Դիոնիսիոս այսոքիկ, և բարձ երկնելով զան­ կատար ծնունդն, և աստուած այրակին և

Οὐδὲ Διόνυσος ταῦτα, καὶ μηρὸς ὠδίνων ἀτελὲς κύημα, ὥσπερ ἄλλο τι κεφαλὴ πρότερον. καὶ

Nor is Dionysus, and the thigh that travailed with an incomplete embryo (Gr. + as before a head had travailed with

191 An epithet of Dionysus (cf. Hymni Homerici 34: Fragmenta Hymni in Bacchum 2, 17, 20). According to one of the alleged etymologies, it is connected with ῥάπτω “to sew” (cf. Aelius Herodianus, Περὶ ὀρθογραφίας, 3.2 [Grammatici Graeci 3.2], ed. Lentz, Teubner, 1868, p. 502.6–7).

188 պար արբեցելոց, և զաւր լքեալ, և թեբէացւոցն անմտութիւն զնոյն պատուելով, և Սեմեղեա շանդիքն երկրպագեալ:

Zeus and Semele, the Birth of Dionysus

θεὸς ἀνδρόγυνος, καὶ χορὸς μεθυόντων, καὶ στρατὸς ἔκλυτος, καὶ Θηβαίων ἄνοια τοῦτον τιμῶσα, καὶ Σεμέλης κεραυνὸς προσκυνούμενος.

another),192 nor the hermaphrodite god,193 nor a chorus of the drunken and unbridled host; and the folly of the Thebans who honour him; nor the thunderbolt of Semele which they adore.

NonnusArm. 1.4 [pp. 5–6] = Nonnus 39.4: Սեմեղի դուստր էր Կադմոսի թեբացւոց արքային. սմա տռփեալ Արամազդայ` շաղաշարեցաւ ընդ նմա և ի նախանձ շարժեաց զՀերա զկինն իւր, և նախանձայոյզ լեալ Հերայ երթայ առ Սեմեղի և ասէ ցնա թէ «Պատրեալ լինիս ամենևին, քանզի, որ մերձենայ առ քեզ` Զևս ոչ է. քանզի առ իս գալով` հանդերձ փայլատակմամբք և որոտմամբք շաղա­ շարեալ լինի: Արդ` եթէ եկեսցէ առ քեզ Զևս` ասա ցնա, թէ որպէս ընդ Հերայ շաղաշարիս` այնպէս եկ առ իս, և եթէ մերձենայ առ քեզ փայլատակմամբք և որոտմամբ` ճշմարտա­ պէս Զևս մտանէ առ քեզ, ապա թէ այլպէս` Զևս ոչ է»:

Σεμέλη θυγάτηρ γέγονε Κάδμου τοῦ Θηβῶν βασιλέως. ταύτης ἠράσθη ὁ Ζεὺς καὶ συνεγένετο αὐτῇ, καὶ εἰς ζῆλον καὶ φθόνον ἐκίνησεν Ἥραν τὴν γυναῖκα αὐτοῦ. Ζηλοτυπήσασα οὖν ἡ Ἥρα ἀπέρχεται πρὸς τὴν Σεμέλην καὶ λέγει αὐτῇ ὅτι Ἠπάτησαι τὸ ὅλον, οὐδὲ γὰρ ὁ Ζεύς ἐστιν ὁ συγγινόμενός σοι. ἐμοὶ γάρ, φησίν, ὅτε συγγίνεται, μετὰ ἀστραπῶν καὶ κεραυνῶν συγγίνεται. ἐὰν οὖν ἔλθῃ πρός σε ὁ Ζεύς, εἶπε αὐτῷ ὅτι Ὡς συγγίνῃ τῇ Ἥρᾳ, οὕτως σύνελθέ μοι. καὶ εἰ μὲν συγγίνεταί σοι μετὰ βροντῶν καὶ κεραυνῶν, τῷ ὄντι ὁ Ζεύς σοι συγγίνεταιˑ εἰ δὲ ἄλλως πως, οὐκ ἔστιν ὁ Ζεύς.

192 A hint to the birth of Athena, see episode 12. 193 See the following episode.

Semele was the daughter of Cadmus, the king of the Thebans. Desiring her, Aramazd (Gr. Zeus) had intercourse with her and aroused the jealousy of his wife Hera. Filled with jealousy, Hera went to Semele and said to her: “You are completely deceived, since the one who has intercourse with you is not Zeus, because when he comes to me, he has intercourse with me with lightning and thunder. Now if Zeus comes to you, say to him: ‘Have intercourse with me as you have it with Hera.’ And if he has intercourse with you with lightning and thunder, indeed it is Zeus who comes to you, but if otherwise, it is not Zeus.”

189

Dionysus ’ Upbringing Զայսոսիկ այսպէս են­թադրելով Հերայ, յորժամ եկն Զևս առ Սեմեղի` հայցէ առ ի նմանէ շաղաշարիլ ընդ նմա որպէս ընդ Հերայ: Եւ մերձեցեալ որոտմամբ, ոչ հանդուրժեալ Սեմեղեայ բռնութեանն որոտմանցն` մահացաւ: Արդ` Զևս վաղվաղակի զմանուկն, որ էր առ նմա, առեալ` եհերձ զբարձսն իւր և եդ ի ներքս, մինչև լինիցի ամսոց ինունց: Եւ էր նա Դիոնւսոս: Արդ անկատար ծնունդ ասէ զմանուկն, որ արկաւ ի բարձսն, և բարձն երկ­ նեալ ասէ, զի ծնաւ ի բարձիցն Արամազդայ:

ταῦτα ὑποθεμένης τῆς Ἥρας, ἐλθόντος τοῦ Διὸς πρὸς τὴν Σεμέλην, ᾐτήθη παρ᾽ αὐτῆς συγγενέσθαι αὐτῇ ὡς τῇ Ἥρᾳ συγγίνεται. εἶτα, συγγενομένου αὐτῇ μετὰ κεραυνῶν, μὴ ἐνεγκοῦσα ἡ Σεμέλη τοὺς κεραυνοὺς ἀπέθανεν.

When Hera had given these instructions and Zeus came to Semele, she asked him to have intercourse with her as with Hera. And while he had intercourse with thunder (Gr. lightnings), Semele could not endure the violence of the thunder and died.

ὁ οὖν Ζεὺς θᾶττον τὸ ἔμβρυον ὃ ἦν ἐν τῇ Σεμέλῃ λαβών, ἔβαλεν εἰς τὸν μηρὸν καὶ ἔρραψεν ἕως οὗ γένηται τῶν ἐννέα μηνῶν. ἦν δὲ οὗτος ὁ Διόνυσος. ἀτελὲς οὖν κύημα λέγει τὸ ἔμβρυον τοῦτο τὸ βληθὲν εἰς τὸν μηρόν. ὠδίνοντα δὲ μηρὸν λέγει ὅτι ἐκύησεν αὐτὸν ὁ μηρὸς τοῦ Διός.

Then Zeus immediately took the child that was by her (Gr. in Semele), cut his thigh and put it inside (Gr. put into the thigh and sewed), until it was nine months old. This was Dionysus. [Gregory] says that the child cast into the thigh was an incomplete embryo. And he says that the thigh travailed, since he was born from the thigh of Aramazd (Gr. Zeus’ thigh brought him forth).

Grigor Magistros 47 (49).4 [p. 325]: … զԵլլենացւոց զբազմավէպ … the polyhistor myths of the առասպելաբանութիւն … Սեմելայն Greeks … Semele … killed by lightning. … շանթիւք սատակեալ: 71

Dionysus’ Upbringing

Zeus handed new-born Dionysus to Hermes, and he took him to Athamas, king of Boeotia, and his wife Ino, and persuaded them to bring him up like a girl194 (Apollod. 34.3 [3.28]). 194 This was an echo of escaping evil eye (Frazer I, 319). About Athamas, Phrixus, Ino and Melicertes see episodes 26, 30.

190

Dionysus ’ Upbringing

Greg. Naz. Mss M2600, 12r, M946, 5v–6r = PG 36.337.30–34 (or. 39 On the Holy Lights): Դիոնիսիոս … աստ­ուած այրակին …

Διόνυσος … θεὸς ἀνδρόγυνος …

Dionysus … the hermaphrodite god …

NonnusArm. 1.4 [p. 6] = Nonnus 39.4: Աստուած այրակին անուանէ զԴիոնւսոս, իբրու երբեմն զկա­նանց կրեալ և երբեմն զարանց գործեալ:

Θεὸν δὲ ἀνδρόγυνον καλεῖ τὸν Διόνυσον αὐτὸν ὡς ποτὲ μὲν γυναικιζόμενον, ποτὲ δὲ ἀνδριζόμενον.

[Gregory] calls Dionysus hermaphrodite god as one now undergoing women’s [fate] (Gr. playing the woman) and now doing the men’s [business] (Gr. playing the man).

Greg. Naz.Arm. 5.32.5–6 [p. 202] = PG 35.705.1–2: … այրակին Դիոնիսոս եւ պար արբեցելոցն յարմարեալ …

ἀνδρόγυνος ὁ Διόνυσος, καὶ χορὸν μεθυόντων ἐξηρτημένος …

Dionysus is hermaphrodite, and a troop of drunkards adjoining …

NonnusArm. 4.19 [p. 71] = Nonnus 5.19.1–3: ԶԴիովնիսեայ ասեն, թէ և զարանց իրս գործէր և զկանանց կրէր, և զբակսն առ նովաւ մոլեալս խա­ղացուցանէր սա­տիւրո­ սացն և սիւղենոսացն, ելա­նելով ընդ նմա:

Τὸν Διόνυσον … λέγουσι καὶ τὰ ἀνδρῶν ποιεῖν καὶ τὰ γυναικῶν πάσχειν, καὶ τὰς Βάκχας περὶ αὐτὸν μαινάδας γενομένας ἐκβακχεύειν καὶ τοὺς Σατύρους καὶ τοὺς Σειληνοὺς ἐξορχουμένους περὶ αὐτόν.

About Dionysus they say that he both did the business of men, and underwent the [fate] of women, and caused enraged Bacchantes195 to dance around himself, while Satyrs and Silens ran skipping with him.

195 The word բակ is probably a transliteration of Βάκχη. It also means “assembly”; if so, the sense of the Armenian passage is different: “caused an enraged assembly of Satyrs and Silens to dance around himself, who ran skipping with him.”

191

Madness of Athamas and Ino

72

Madness of Athamas and Ino

Angry Hera drove Athamas mad (for bringing up Zeus’ son Dionysus), and he killed his elder son, Learchus, like a deer, while his wife Ino threw their younger son Melicertes into boiling water, then took the dead child and dived with him into the deep. Sisyphus found his body in the Corinthian Isthmus and instituted the Isthmian games in his honour (Apollod. 1.9.2 [1.84], 3.4.3 [3.28–29]). Alexander Romance I [p. 172] = Alex. α 1.46a8.34–37: Աթամաս մոլեալ աս­ տանաւր, զմանուկն զիւր զԼէարքոս նե­տիւ յեղնորթունց տպաւորեալ: Աստանաւր Ինո վա­զեալ անկաւ յանդնդային ալիս հանդերձ Մելիկերտաւ մանկամբն ի կատա­ղւոյն:

Ἀθάμας μανεῖς ἐνταῦθα παίδα Λέαρχον τόξοις ἀνεῖλεν εἰς νεβρὸν τυπωθέντα. / ἐνθένδε Ἰνὼ ἥλατ᾽ εἰς βυθοῦ κῦμα / σὺν τῷ Μελικέρτῃ τῷ νεογνῷ λυσσώδης.

Here Athamas, going mad, taking his son Learchus for a young deer, killed him with an arrow. At that time frenzied Ino jumped and fell with the child (Gr. new-born) Melicertes into the waves of the deep.

Euseb. Chron. II [p. 66] = Sync. 189.26–27: Փրիքսոնեայ և Մէղի­ կէրտեայ իրքն. առ որով Իսթիմին:

73

τὰ κατὰ Φρίξον καὶ Μελικέρτην, ἐφ᾽ οὗ τὰ Ἴσθμια.

The events related to Phrixus and Melicertes, in whose honour, the Isthmian games.

Dionysus and the Tragedy

Dionysus had close relations with goats; Zeus turned him into a kid to save him from Hera’s wrath (Apollod. 3.4.3 [3.29]), and when the gods fled from Typhon to Egypt, Dionysus had become a goat (see Ant. Lib. 28, Ov. Met. 5.325–331). During the rites dedicated to Dionysus as the god of wine, usually goats were sacrificed. Virgil states that dramatic performances were closely related to those sacrifices (see Verg. Ge. 2.380–394). The very word τραγῳδία (“tragedy”) literally means “song (ᾦδη) of the he-goat (τράγως).” The origin of

192

Dionysus and the Tragedy

the comedy was also explained by phallic processions in honour of Dionysus (Herodotus 2.49, Arist. Poet. 1449.a10–14). Euseb. Chron. II [p. 110] = Sync. 286.11–12: Առ այսու ժամանակաւք ագոնարարացն տրա­գոս տուաւ` որ է քօշ. ուստի ասեն զտրա­ գովդեանս կոչել:

Τοῖς ἀγωνιζομένοις παρ᾽ Ἕλλησι τράγος ἐδίδοτο, ἀφ᾽ οὗ καὶ τραγικοὶ ἐκλήθησαν.

At that time (Gr. + among the Greeks) a tragos, which is a he-goat, was given to contenders, so they were called tragedians.

Grigor Magistros, Grammar (citation from the commentary of David the Grammarian). 2.18 [p. 402]: Իսկ ողբերգութիւնն նոխազեր­ գութիւն ասի ըստ յունականին առ ի պաշտաւն առեալ Դիոնիւսեայ ումեմն տուողի որթոյ, որ է պատմութիւն յայտնի:

Tragedy is called “goat-song” according to the Greek [word] for worshipping a certain Dionysus, the inventor of vine,196 which is a well-known story.197

Grigor Magistros, Grammar (citation from the commentary of the Anonymous Grammarian). 2.21 [p. 402]: Քանզի զողբերգութիւնն սակս այնորիկ ասեն նոխազերգութիւն, զի զողբերգութիւնս իւրեանց ի սկսանելն եւ ի կատարելն նո­ խազաւք մեծարեալ լինեին, որք նուիրեին ձաւնեալք Դիոնիւսի` գտողի որթոյ:

Tragedy is called “goat-song,” because when starting and finishing their tragedies, they honoured them with goats which they dedicated to Dionysus, the inventor of vine.

196 See see episode 75. 197 David’s text as it is attested separately in some manuscripts, is slightly different: Ողբերգութիւնն ի հայումս է, իսկ ըստ հոռոմին թարգմանութեան նոխազերգութիւն ասի առ ի պաշտաւն առնել Դիոնեսեայ ումեմն տուողի որթոյ, որ է պատմութիւն յայտնի (“Tragedy is so called in Armenian, but according to the Greek [word] it is called ‘goat-song,’ for worshipping a certain Dionysus, the inventor of vine, which is a wellknown story”), see David Grammar 248.

Dionysus and the Tragedy

193

Yovhannēs Erznkac‘i, Grammar 126: Զի ողբերգութիւն ի հայումս

«նոխազերգութիւն» ասի ըստ յունականին` առ ի պաշտաւն առնելոյ Դիոնիսեայ ումեմն գտողի որթոյ, որ է պատմութիւն յայտնի: Եւ զողբերգութիւն սակս այնորիկ ասեն «նոխազերգութիւն», զի յողբերգութիւնս իւրեանց ի սկսանելն եւ ի կատարելն նո­ խազաւք մեծարեալ լինէին, որք նուիրէին ձաւնեալք Դիոնիսեայ:

Tragedy is called in Armenian “goatsong” according to the Greek [word] for worshipping a certain Dionysus, the inventor of vine, which is a wellknown story. And tragedy is called “goat-song,” because when starting and finishing their tragedies they honoured them with goats, which they dedicated to Dionysus.

Yovhannēs Corcorec‘i, Grammar 140: Իսկ ի յոյնն ողբերգութիւնն «նո­ խազերգութիւն» ասի՝ առ ի պաշտաւն առնեալ Դիոնիսեայ ումեմն տուողի որթոյ, որ է պատ­ մութիւն յայտնի, եւ զսա սակս այնորիկ ասէին «նոխազերգութիւն», զի ի սկսանելն եւ յաւարտելն զձաւն­մունսն ի տաւնին Դիոնիսեայ նոխազաւք մեծարեալ լինէին:

Tragedy is called in Greek “goatsong,” for worshipping a certain Dionysus, the giver vine, which is a well-known story. And they called it “goat-song,” because when starting and finishing their dedications during the feast of Dionysus, they were honoured with goats.

Esayi Nč‘ec‘i, Grammar 41: Իսկ ի հոռոմին ողբերգութիւն «նո­խազերգութիւն» ասի` առ ի պաշտաւն առեալ Դիոնիսեայ ումեմն տուողի որթոյ, որ է պատ­ մութիւն յայտնի: Եւ զսա վասն այնորիկ ասէին «նոխազերգութիւն», զի ի սկսանելն և յաւարտելն զսա նոխազաւք մեծարեալ լինէին:

Tragedy is called in the Roman (i.e. Greek) language “goat-song,” for worshipping a certain Dionysus, the giver of vine, which is a well-known story. And they called it “goat-song,” because when starting and finishing it they, honoured it with goats.

194

Dionysus and the Tragedy

Aṙak‘el Siwnec‘i, Grammar 87: Դարձեալ` «ողբերգութիւն զնո­ խազերգութիւնն» ասէ, այս է. զի ասեն հեթանոսք, թէ Դիոնեսիոս աստուածն զխաղողն եւ զգինին շնորհեաց մեզ, վասն որոյ զնորա տաւնն, որ ձաւնմունք առնէին յառաջնումն եւ ի վախճան տաւնին այծ եւ քաւշ մատաղ առնէին: Այլ ուրախութիւն` իմաստասիրական ոճով խրոխտ, եւ ոչ` որպէս շինա­կանք:

Again he says: “tragedy is a goat song,” because the heathens say that god Dionysus granted us grapes and wine, and for this, during his festival, while bringing offerings in the beginning and at the end of the festival, they sacrificed a she-goat and a he-goat. And they rejoiced in philosophic haughty manner,198 but not like rustics.

Greg. Naz. Mss M2600, 12r, M946, 6r = PG 36.337.37–3 (or. 39 On the Holy Lights): Եւ ո՞չ փաղղոսք ոմանք և Οὐδὲ Φαλλοί τινες καὶ ուղղափաղղոսք, գարշելիք Ἰθύφαλλοι, αἰσχροὶ καὶ և ձևովքն և իրաւքն: τοῖς σχήμασι καὶ τοῖς

πράγμασιν.

… Nor phalli and participants of phallic dances, shameful both in form and action.

NonnusArm. 1.6 (7) = Nonnus 39.6: Ի տաւնին Դիոնւսոսի փաղղոսս մորթեղէնս ձևացուցանէին առն պատկառանաց եղղե­ նացիքն, և զոմանս կախէին ի պարանոցս իւրեանց, և զոմանս` ի մէջսն, ի պատիւ աստուծոյ իւրեանց ուղղապէս կախելով,

Ἐν τῇ ἑορτῇ τοῦ Διονύσου φαλλοὺς δερματίνους ἐσχηματισμένους εἰς αἰδοῖα ἀνδρὸς περιετίθεσαν οἱ Ἕλληνες ἑαυτοῖς εἰς τιμὴν τοῦ θεοῦ. καί τινας μὲν τῶν φαλλῶν ἀπήρτων ἀπὸ τοῦ τραχήλου τοῦ ἑαυτῶν , ἄλλους δὲ περὶ τὴν ὀσφῦν ἰθυτενῶς περιεδέσμουν,

At the festival of Dionysus the Greeks made leather phalli in the form of male genitalia, and hung (them) on their necks, and some on their waists, in honour of their god, hanging them erectly,

198 It is not clear why Aṙak‘el characterizes the philosophic style as “haughty.”

195

Actaeon ի նմանութիւն պատկա­ռանաց ուղղորդս առնէին, զորս և ուղղափաղոսս կոչէին, և զմիւսսն` կողմնափաղղոսս: Եւ զայս առնէին, պատ­ ուելով տաւն Դիոնւսի, քանզի սա, նախ քան զհանդիպելն պակշոտութեամբ,199 ընկղմեալ ի ծովն Ղեռ­ նեայ, մեռաւ: Արդ` Դիոնւսոս, մխի­ թարել կամելով զտռփումն պատա­ նեկին,200 թզենի պատկառանս տաշեալ` կախեաց զպարանոցէն, և այսպէս շրջէր. վասն որոյ և պատուելով զԴիո­ նւսոս` և եղղենացիք զփաղղոսսն զինքեամբք առնուն:

74

μιμουμένους αἰδοῖον ὄρθιον, οὓς καὶ ἰθυφάλλους ἐκάλουν, ὡς εἶναι τῶν φαλλῶν, τoὺς μὲν Ἰθυφάλλους, τοὺς δὲ πλαγιοφάλλους. τοῦτο δὲ ἐποίουν τιμῶντες τὸν ἐραστὴν τοῦ Διονύσου. λέγεται γάρ ὅτι ἠράσθη μειράκιον τοῦ Διονύσου, εἶτα τοῦτο πρὶν ἐπιτύχοι τῆς ἀσελγείας ποντισθὲν περὶ τὴν Λέρνην ἀπέθανεν. ὁ οὖν Διόνυσος ἀφοσιώσασθαι βουλόμενος τὸν ἔρωτα τοῦ ἀποθανόντος μειρακίου, σύκινον αἰδοῖον πελεκήσας περιῆψεν εἰς τὸν ἑαυτοῦ τράχηλον, καὶ οὕτως περιῄει. καὶ ἐκ τούτου τιμῶντες τὸν Διόνυσον οἱ Ἕλληνες τοὺς φαλλοὺς περιετίθεσαν ἑαυτοῖς.

imitating an erect penis, and they were called ithyphalli, and the others, plagiophalli. And they did this in honour of the festival of Dionysus (Gr. the lover of Dionysus, for they say a youth fell in love with Dionysus. Then) because he, before the licentiousness could take place, drowned in Lerna and died.

Now Dionysus, wishing to find comfort (Gr. purify himself from) from the desire for the (Gr. + dead) youth, hewed a phallus from fig wood, hung it on his neck and walked so. That is why honouring Dionysus, the Greeks hang phalli around themselves.

Actaeon

The Theban hero Actaeon went hunting; Zeus got angry with him for wooing Hera (Hes. fr. 217a, Paus. 9.2.3); in another version of the myth, the one who became angry was goddess Artemis, for he saw her bathing (Call.Lav. Pall. 107–116). She turned Actaeon into a deer and drove mad his fifty dogs, which did not recognize him and devoured him (Apollod. 3.4.4 [3.30–31]). According to Euripides, Artemis killed Actaeon herself, since he boasted of being a better hunter (Eur. Ba. 337–340).

199 M598 պակշոտութեան աղջկայ միոյ, որ (“of the licensiousness of a girl who”). 200 M598 պատանեակս տռփացողս (“the desiring youth”).

196

Actaeon

Alexander Romance I [p. 173] = Alex. α 1.46a8.55–59: Արտեմիս իջեալ` լուացեալ զմարմինն և սրբեալ պայծառանայր: Սա (ան)սուրբ201 Աքտէոն, զոր ոչ է պարտ և արժան ասել, ետես զլոգարանսն Ղետովայ, յորոց փո­ խեալ եղեն մարմինք ի շանց գիշակերաց` վասն լոգանացն որսացեալ եղև:

εἰς τάσδε λιβάδας Ἄρτεμις κατελθοῦσα / φαίδρυνε χρῶταςˑ ὁ δὲ δύσαγνος Ἀκταίων, / ἃ μὴ θέμις, κατεῖδε λουτρὰ Λητῴας. / Μεταλλαγεὶς δ᾽ ἐς ἔλαφον ἀκλεῶς σῶμα / κυσὶν ὠμοδαίτοις διὰ τὸ λουτρὸν ἠγρεύθη.

Artemis descended, washed, cleaned her body and brightened. But impure Actaeon saw what is unrightful to say (Gr. om.), the bathing of Leto’s daughter. So he was transformed (Gr. + ingloriously into a deer), his body became prey for carnivorous dogs because of the bathing.

TheonArm. 106 = Theon 96.10–11: … և Աքտիոն ի շանցն (կորնչել) …

… καὶ Ἀκταίων ὑπὸ τῶν κυνῶν (ἀπολωλέναι) …

… and Actaeon being killed by dogs …

Greg. Naz. in Bas.Arm. 7 [p. 166] = Greg. Naz. in Bas. 8.2.1–2: Բայց դու ինձ ասա՛ զեղջիւրասպանսն զՈրիովնաս եւ զԱք­ տէովնաս202 զչարա­դեւս որսորդս:

Σὺ δέ μοι λέγε τὰς ἐλαφηβόλους σου καὶ τοὺς Ὠρίωνας καὶ τοὺς Ἀκταίωνας, τοὺς κακοδαίμονας θηρευτάς.

Tell of your deer-shooters, and Orions,203 and Actaeons, those ill-fated hunters.

201 I have corrected the reading սուրբ into անսուրբ, following the Greek. 202 In the forms զՈրիովնաս and զԱքտէովնաս the Greek accusative plural ending is kept: -աս. 203 On Orion see episode 17.

197

Dionysus and the Vine

NonnusArm. 2.6 [p. 17] = Nonnus 43.2: Աքտէովն շամբ որսայր, ետես զԱրտեմիս մերկ, և քանզի անմարթ էր զաստուածուհիսն մերկ տեսանել, մանաւանդ զկուսանսն ի նոցունց` բարկացեալ արդ Ար­ տեմիս` կատաղեցոյց զշունսն Աքտէոնի, որք գտեալ զնա` սպանին. իբրու ասի Աքտէովն առ ի շանց գիշատիլ:

75

Ἀκταίων κυνηγέτης ἦν, καὶ εἶδε τὴν Ἄρτεμιν γυμνήν. ἦν δὲ ἀθέμιτον τοῦτο, τὸ τοὺς θεοὺς ἰδεῖν γυμνούς, καὶ μάλιστα τὰς παρθένους θεάς. Χολωθεῖσα οὖν ἡ Ἄρτεμις μανῆναι ἐποίησε τοὺς κύνας αὐτοῦ τοῦ Ἀκταίωνος, οἵτινες εὑρόντες αὐτὸν ἀνεῖλον οὕτως ὥστε λέγεσθαι τὸν Ἀκταίωνα ὑπὸ κυνῶν συρῆναι.

Actaeon hunted with dogs; he saw Artemis naked, and since it was not allowed to see goddesses (Gr. gods) naked, especially the virgins among them (Gr. virgin goddesses), Artemis got angry and enraged Actaeon’s dogs, which found him and killed him. So Actaeon is said to have been killed by dogs.

Dionysus and the Vine

Dionysus discovered the vine, went to the king of Egypt, Proteus, and marched against Indians (Apollod. 3.5.1 [3.3.33]). Euseb. Chron. II [p. 58] = Sync. 179.26: Որթոյ գիւտ ի Դիոնի­սեայ ծանեաւ, որ ի Սեմէղեայ:

ἀμπελουργία ὑπὸ Διονύσου ἐγνωρίσθη, οὐχὶ τοῦ ἐκ Σεμέλης.

The invention of the vine (Gr. vine-dressing) by Dionysus, who [was born] of Semele (Gr. not by Semele) became known.

Michael the Syrian I [p. 49]: Զգիւտ որթոյ առասպելեան ի Դիոնիսոյ ոչ ի Սելովմացւոյն:204

The invention of the vine according to the myth is by Dionysus, not by the Selomian (Semele).

204 In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “The vine was discovered by Dionysus, but not by the one who was Semele’s son” (Chronique de Michel le Syrien, livre III, chapitre VI, p. 42).

198

Dionysus and the Vine

Grigor Magistros 80(29).2–3 [p. 371]: Մատեանն Կռիտասայ ծերոյ յայտնէ զորթ տնկեալ Դիոնեսեայ: Հետեւին եւ նմա այլք ի ժամա­ նակագրաց աթենացւոց եւ ելլադացւոց եւ բոլոր հեթանո­ սական մատենագիրք:

The book of old Kritas205 relates that the vine was planted by Dionysus. He is followed by other Athenian and Greek chronographers and all the pagan writers.

Yovhannēs Erznkac‘i, Sermons II, p. 55: Նռնենի Դիոնիսեայ էր ձաւնել …: Նմանապէս և զորթ, թէ նա եգիտ ուրախութիւն հիւրոց:

The pomegranate tree was dedicated to Dionysus206… Likewise the vine, for he invented [it as] amusement for guests.

Alexander Romance I [p. 129] = Alex. α 1.32.2: Սա Փարոս կոչի, բայց Պրոտէս ի սմա բնակեցայց, և շիրիմն Պրոտեայ է առ մեզ պաշտաման արժանի եղեալ:

Φάροςˑ Πρωτεὺς δὲ αὐτόθι κατώκησεν, οὗ καὶ τὸ μνῆμα τοῦ Πρωτέως ἐστὶ τὸ παρ᾽ ἡμῖν θρησκευόμενον…

This is called Pharos, but I shall lodge Protēs (Gr. Proteus dwelled) here, and the grave of Proteus is worshipped by us.

Euseb. Chron. II [p. 66] = Sync. 190.8–9: Դիոնիսիոս ի հնդիկս զօրաժողով եղև. և զՆիսա քաղաք շինեաց առ Հնդիկ գետով:

Διόνυσος ἐπὶ Ἰνδοὺς ἐστράτευσε καὶ Νῦσαν πόλιν ἔκτισε πρὸς τῷ Ἰνδῷ ποταμῷ.

Dionysus marched against Indians and built the town Nysa near the river Indus.

Euseb. Chron. II [p. 68] = Sync. 190.16–18: Դիոնիսիոսի գործքն, և ի հնդիկս նորին իրքն:

Διονύσου πράξεις καὶ τὰ περὶ Ἰνδούς.

205 An unknown source. 206 See the following episode.

Dionysus’ deeds and the events related to the Indians.

199

Dionysus Torn Apart by the Titans

T‘ovma Arcruni I.4 [p. 78]: Զովսարէս ամս Ի. առ սովաւ Zosares [ruled] for twenty years. In Դիոնեսեայ զաւրաժողովն ի վերայ his time the expedition of Dionysus Հնդկաց: against India [took place].207

Alexander Romance II [p. 415]: (Պովրոս թագաւոր հնդկաց) …

ոչ միայն մարդկան եմ թագաւոր, այլև աստուածոց: Քանզի յորժամ եկի այսր, կայր աստուած ոմն, անուն նորա Դիոնեսիոս, և ես զնա հալածեցի աստի:

(King of the Indians, Porus) … I am king not only of men, but also of gods. For when I came here, there was a god, his name was Dionysus, and I drove him away from here.

Cf. Alex. α 3.2.2: (Βασιλεὺς Πῶρος Ἰνδῶν) … οὐ μόνον ἀνθρώπων βασιλεὺς ὢν, ἀλλὰ καὶ θεῶν, παρόντα γὰρ ὃν λέγουσι Διόνυσον ἀπήλασαν τῇ ἰδίᾳ δυνάμει οἱ Ἴνδοι.

76

(King of the Indians Porus) … being king not only of men, but also of gods, for when he who is called Dionysus came here, the Indians drove him away themselves.

Dionysus Torn Apart by the Titans

According to a rare myth known from early Christian authors, Dionysus is torn apart by the Titans and dies, and later is revived (Clem. Alex. Protr. 2.18.1–2 = Eus. Praep. Evang. 2.3.25.2–26.5). NonnusArm. 3.59 [p. 56] = Nonnus 4.76.10: … տիտանացն ասի աւշատեալ զԴիովնիսոս:

Τιτᾶνες λέγονται διασπαράξαι τὸν Διόνυσον.

207 Thomson, Thomas Artsruni, p. 90.

The Titans are said to have torn Dionysus apart.

200

Dionysus Torn Apart by the Titans

NonnusArm. 1.19 [p. 12] = Nonnus 39.19.5–7: Այլ որպէս ասեն զԴի­ոնիսոս ի տիտա­նեացն աւշատեալ` որպէս և Ոսիրիս ի Տիփոնոսէ:

ὥσπερ δέ φασι τὸν Διόνυσον ὑπὸ Τιτάνων διασπαραχθῆναι, οὕτως τὸν Ὄσιριν ὑπὸ Τυφῶνος.

As Dionysus is said to be torn apart by the Titans, so was Osiris by Typhon.

Greg. Naz.Arm. 5.32.26–28 [p. 203] = PG 35.705.26–28: Ծաղր առնեմ … որք ի մոլութենէն կրճատեալքն են և կամ յաւշատեալքն աստուածք:

Γελῶ … τοὺς ὑπὸ μανίας περικεκομμένους ἢ διεσπασμένους θεούς.

I mock …… the gods who castrate themselves or tear themselves to pieces in frenzy.

NonnusArm. 4.30 [p. 75] = Nonnus 5.30.5–7: Այլք ասեն, թէ խորհր­դակցութեամբ Հերայ աւշատեցաւ ի տիտա­ նացն Դիո­նւսոս:

ἄλλοι δὲ λέγουσιν ὅτι καθ᾽ ὑπόθεσιν τῆς Ἥρας διεσπάσθη ὑπὸ τῶν Τιτάνων ὁ Διόνυσος.

Others say that on Hera’s advice Dionysus was torn to pieces by the Titans.

Grigor Magistros 34.(79).2 [p. 304]: … զսանսն տիտանեան, յորում զյաւշեալ զանդամսն Դիոնէսիոսի եդին:

… the cauldron of the Titans, in which they put the torn limbs of Dionysus.

Grigor Magistros 80 (29).7–10 [p. 371]: Արդ սա մինչ տակաւին մանուկ տղայն էր, պատրանաւք խաբ­ մամբ խաղուց խաբեցին Տի­ տանքն, եւ զենեալ յաւշմամբ, ի սան ամանեալ, եդին ի վերայ Հեփեստեայ, իսկ յանդամոցն ի շամփուրս հարեալ, ի վերայ ունելով հրատին:

As long as he was still a little child, the Titans deceived him with fraudulent games and slaughtering him by tearing into pieces, submerged (him) in a cauldron, put (it) on the fire (lit. Hephaestus), while they skewered some of his members and held (them) above the fire.

201

Dionysus Torn Apart by the Titans Զոր ի ճենճերաց հոտոյն ազդ եղեալ հաւրն Արամազդայ, շանթիւ զՏիտանսն տանջէր, եւ զանդամսն Դիոնեսեայ ի տապանակի եդեալ, Ապողոնի որդւոյ իւրոյ յանձն առնէր. իսկ նորա առեալ ի Պառնասոս տարեալ, անդ ուրեմն եդեալ: Որոյ դրան տաճարին բուսանէր որթն հրաշատեսիլ, յորոյ միոյ յողկուզէ եռապատիկ իննուց հազարաց ճմլիւր ի միում սանի: Բայց ի մեռանել սորա Դիոնեսեայ ի կաթլաց արենէն կարծեցին բուսանել զնռունսն:

By the odour of burnt grease this was announced to father Aramazd (Zeus); he punished the Titans with his thunderbolt and, putting the members of Dionysus in a box, entrusted it to his son Apollo. He took it, carried (it) to Parnassus and deposited (it) there somewhere. Near the door of his temple grew a wonderful vine, from one cluster of which thrice nine thousand208 was trampled in one cauldron. It was considered that when Dionysus died, pomegranates grew from the drops of his blood.

Cf. Clem. Alex. Protr. 2.17.2 = Eus. Praep. Evang. 2.3.23.6: οὗτοι δὴ οἱ Τιτᾶνες διέσπασαν, ἔτι νηπίαχον ὄντα …

These Titans tore him limb from limb when [he was] but a child …

Clem. Alex. Protr. 2.18.1–2 = Eus. Praep. Evang. 2.3.25.2–26.5: οἱ δὲ Τιτᾶνες, οἱ καὶ διασπάσαντες αὐτόν, λέβητά τινα τρίποδι ἐπιθέντες καὶ τοῦ Διονύσου ἐμβαλόντες τὰ μέλη, καθήψουν πρότερον. ἔπειτα ὀβελίσκοις περιπείραντες “ὑπείρεχον Ἡφαίστοιο.” Ζεὺς δὲ ὕστερον ἐπιφανείς (… τάχα που τῆς κνίσης τῶν ὀπτωμενων κρεῶν μεταλαβών …) κεραυνῷ τοὺς Τιτᾶνας αἰκίζεται καὶ τὰ μέλη τοῦ Διονύσου Ἀπόλλωνι τῷ παιδὶ παρακατατίθεται καταθάψαι. Ὃ δέ, οὐ γὰρ ἠπείθησε Διί, εἰς τὸν Παρνασσὸν φέρων κατατίθεται διεσπασμένον τὸν νεκρόν.

The Titans who had torn him limb from limb, setting a cauldron on a tripod, and throwing into it the members of Dionysus, first boiled them, and then fixing them on spits, ‘held them over the fire’. But Zeus having appeared (… perhaps having smelled the odour of burnt grease), assails the Titans with his thunderbolt, and consigns the members of Dionysus to his son Apollo to be interred. And he (for he did not disobey Zeus) bore the dismembered corpse to Parnassus, and there deposited it.

208 The words “from one cluster of which thrice nine thousand” are one of the mysterious passages of Magistros, for which I have not found any source or explanation.

202

Dionysus Torn Apart by the Titans

Cf. Clem. Alex. Protr. 2.19.3 = Eus. Praep. Evang. 2.3.28.6–7: τοὺς γὰρ ἀποπεπτωκότας χαμαὶ ἐκ τῶν τοῦ Διονύσου αἵματος σταγόνων βεβλαστηκέναι νομίζουσι τὰς ῥοιάς.

Pomegranates are regarded to have sprung from the drops of the blood of Dionysus.

Grigor Magistros 42 (82).2 [p. 316]: Իսկ ի տաւնելն երգէր աւրհնութիւն Դիոնէսեայ եւ անէծս Տիտանեացն, իբրու թէ պատճառ եղեալ նոցա Դիոնէսեայ յաւշման:

When celebrating he sang Dionysus’ blessing and the Titans’ curse, because they were the cause of Dionysus’ being torn into pieces.

Yovhannēs Erznkac‘i, Sermons II, pp. 55–56: Նռնենի Դիոնիսեայ էր ձաւնել, որ­պէս թէ ի նորա արեանն կաթ­ուածոյ է բուսեալ … զնռնենին, որ ի կաթլաց արենէն Դիոնիսեայ ասեն, զայն սրբոյն Ստեփաննոսի նուիրեցին:

The pomegranate tree was dedicated to Dionysus, allegedly because it grew from the drops of his blood … They dedicated the pomegranate which is said to be from the drops of Dionysus’ blood, to St. Step‘annos.

Vardan, Grammar 77–78: [ԲԱՆ] «Զի զողբերգութիւնն դիւ­ ցազնաբար վերծանեսցուք»: [ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ] Դին «աստուած» ասի, եւ դիւցազնաբարն` «աստ­ ուածաբար», որպէս եւ գրեալ էր,

[Citation]:209 “We should read the tragedy heroically.” [Comment]: di means “god” diwc‘aznabar, “divinely,” as it was written that when the Titans killed the divinely-born Dionysus and cut and tore him limb յորժամ որ սպանին տիտանեանքն from limb, as if carrying lambs for զԴիոնեսիոս աստուածազգին եւ անդամ-անդամ կոտորեցին եւ sacrifice and tearing them limb from limb, and were crying with imperiյաւշեցին, նա տանէին զոչխարսն ի ous tone and divinely and saying: զոհն եւ յաւշէին անդամ-անդամ, եւ գոռոզաձայն լային աստուածաբար “Who is there like you?” or “Who will եւ ասէին, թէ` «Զերդ զքեզ ո՞վ լինի», և fill in your place?” This is “heroically,” let you know! կամ` «Ո՞վ լնու զքո տեղն»: Եւ ա՛յդ է դիւցազնաբարն` թէ իմանաս: 209 From the Grammar of Dionysius the Thracian.

203

Dionysus and Pentheus

77

Dionysus and Pentheus

Dionysus went to Thebes and forced the women there to leave their homes and to bacchanalize on Mount Cithaeron. Pentheus, who had succeeded Cadmus in the kingdom, attempted to stop this, went to Cithaeron to spy the Bacchanals, and was torn limb from limb by his mother Agave who thought he was a wild beast (Apollod. 3.5.2 [3.36]). This is the summary of Euripides’s Bacchae. Alexander Romance I [p. 172] = Alex. α 1.46a8.40–44: Եւ այս գետս, որ ի միջի Կիթերոնիս է` Իսմինոս է, մոլե­կան ջուր բերե­լով: Ելատէն, զոր տեսանես, ի բարձր վերացեալ ուսովք, աստանաւր Պենթևս, զՊանթևայ պարսն կամեցեալ տեսանել` ի ծնաւղ մաւրէն թշուառական յաւշ-յաւշ կոտորեցաւ:

78

οὗτος δ᾽ ὁ ποταμὸς ἐκ μέσου Κιθαιρῶνος / Ἰσμηνός ἐστι Βάκχιον φέρων ὕδωρ. / ἐλάτην ὁρᾷς εἰς ὕψος ἀρθεῖσαν κλάδοις; / ἐν τῇδε Πενθεὺς τοὺς χοροὺς κατοπτεύων / πρὸς τῆς τεκούσης δυστυχὴς διεσπάσθη.

And this river, which is from the middle of Cithaeron, is Ismenus bringing bacchanalian water. Do you see the silver fir210 with shoulders (Gr. branches) stretching up? Here Pentheus, wishing to see (Gr. watching) dances of Pantheus211 (Gr. om.), was torn into pieces by the mother who had born him.

Dionysus’ Apotheosis

Dionysus brought his mother Semele back from Hades and, together with her, ascended into heaven and became a god (Apollod. 3.5.3 [3.38]). Alexander Romance I [p. 332]: Դիոնէսիոս վասն երևման չար գործոցն, որ անցին ընդ նա յայն­ ցանէ, որ ընդ իշխանութեամբ էին, ընդ չաստուածսն համարեալ եղև:

Dionysus, through the manifestation of the evil deeds212 of those under his authority, was reckoned among false gods.

210 The Greek word ἐλάτη is transcribed: ելատէ. 211 This form, Pantheus, differs from the correct Pentheus above. 212 Probably κατεργασθέντων was erroneously read as κακεργασθέντων (չար գործոցն).

204

Labdacus and Lycus Reigning in Thebes

Cf. Alex. α 3.30.16. Διόνυσος διὰ τὴν ἐπιφάνειαν τῶν ὑφ᾽ ἑαυτοῦ κατεργασθέντων μετὰ τῶν θεῶν ἐστίν. 79

Dionysus through the manifestation of his achievements, is ranked among gods.

Labdacus and Lycus Reigning in Thebes

The throne of Thebes for a short period was occupied by Cadmus’ grandson Labdacus, and after him, by Lycus, who was the uncle of his mother Nycteis (Apollod. 3.5.5 [3.40], Paus. 9.5.4–5). Alexander Romance I [p. 172] = Alex. Rec. Byz. poet. 2315: Թագաւորի Լաբդա­կայ է տունս այս (Թեբե):

ὑπάρχουσι γὰρ δώματα Λαβδάκου βασιλέως.

This (Thebes) is the house of king Labdacus.

Alexander Romance I [p. 175] = Alex. α 1.46a.10.12–13: Պարիսպքն ամենայն անկան կադմէացոց. և ապարանքն Լիկայ, և՛ Լաբդակայ տունքն:

80

ἐπεὶ δὲ τείχη πάντ᾽ ἔπιπτε Καδμείων καὶ μέλαθρα Λύκου καὶ τὸ Λάβδακου δῶμα.

All the walls of the Cadmeans and Lycus’ palace and Labdacus’ house fell.

Zethus and Amphion, the Musician Arion

The Theban princess Antiope gave birth to two sons by Zeus, Zethus and Amphion. Zethus was busy with cattle-breeding, while Amphion was given a lyre by Hermes and he practiced minstrelsy (Apollod. 3.5.5 [3.43]). The wellknown mythic musicians sometimes were mentioned together: “Amphion of Thebes and Arion of Methymna  … another, a Thracian (Orpheus)  … tamed the wild beasts by the mere might of song and transplanted trees – oaks – by music” (Clem. Alex. Protr. 1.1.1.1–4). Herodotus tells about Arion and the dolphin: during the journey from Sicily to Corinth, the sailors wanted to throw him into the sea and steal his prizes. He asked for the permission to sing his last song, then he threw himself into the sea. A dolphin saved him and carried him to the cape Taenarium, where in Herodotus’ time there existed a monument, man sitting on a dolphin (Herodotus 1.23–24, Paus. 3.25.7).

Zethus and Amphion, the Musician Arion

205

Euseb. Chron. II [p. 108] = Sync. 254.1–2: Արիոն մեթիմնացի ճա­նաչէր. որ առ դէղփինեաւ ի Ստե­նարոն զերծաւ անկաւ:

Ἀρίων ἐγνωρίζετο Μηθυμναῖος. οὗτος ἐπὶ δελφῖνος εἰς Ταίναρον διεσώθη.

Arion of Methymna was known, who was saved on a dolphin and reached Stenaron (Taenarum).

Plat. Leg.Arm. 78 = Plat. Leg. 677.d.1–5: … և հազար ամ … կամ այսչափ երկու հազար ամաց, ոմանք Դեդաղոսի եղեն յայտնի, և ոմանք Որփեայ, և ոմանք Պալամիդեայ, և որ առ երաժշտականաւն էր իրս Մարսիւայ և Ողոմպոսի, և որ ինչ առ քնարաւն էր` Ամփիոնի …

… χίλια δὲ … ἢ δὶς τoσαῦτα ἔτη, τὰ μὲν Δαιδάλῳ καταφανῆ γέγονεν, τὰ δὲ Ὀρφεῖ, τὰ δὲ Παλαμήδει, τὰ δὲ περὶ μουσικὴν Μαρσύᾳ καὶ Ὀλύμπῳ, περὶ λύραν δὲ Ἀμφίονι …

One or two thousand years ago some of them were revealed to Daedalus,213 some to Orpheus,214 some to Palamedes,215 musical arts to Marsyas and Olympus,216 lyric to Amphion …

Grigor Magistros 15 (76).16 [p. 250]: … կաղնեացն յայնց, որ զկնի մեթեմնացւոյն Ամփիովնի …

213 214 215 216

[I also know other trees] … or of those oaks which followed Amphion of Methymna …217

On Daedalus see episodes 67, 117. On Orpheus see episode 9. On Palamedes see episode 134. Marsyas contested in music with Apollo; the terms were that the winner could treat the defeated however he wished. Apollo won and flayed Marsyas alive (Apollod. 1.4.2 [1.24], Diod. Sic. 3.59). Olympus was the father of Marsyas, a well-known Phrygian flutist (Plut. De mus. 1133.D). 217 Arion’s surname and Orpheus ability to move oak-trees are erroneously ascribed to Amphion.

206

The Walls of Thebes

Grigor Magistros 30 (51).10–11 [p. 301]: Որփիս եհաս առ քեզ հանդերձ Ալիկատրացեաւն Եւնոմիոսիւ ընդ ինքեան ունելով զԱրիովն. բայց զարմանամ, եթէ զիա՞րդ ի սիկիլիացւոց դարձեալ խաղա­ ղութեամբ հասանէ, ոչ նախանձու ծովահեղձուկ ջրասուզեալ եւ ոչ կարաւտացեալ ողորմութեան դլփնի, զոր ստանձնեալ արտաքս բերէր, որ եւ յԱթենա զանդրիսն այսպիսի առն ի տաճարին Ապողոնի կանգնեալ պարտ վարկանէին: Եւ սակս երաժշտացն է բանս այնոցիկ, որք մերկ երգով զձկունս խանծացուցանէին և զծառս կաղնիս, ուր և կամէին փոփոխէին:

We heard that Orpheus has arrived to you with the Alicatrian Eunomius (Locrian Eunomus), bringing Arion with him. But I am surprised, how he arrived from the Sicilians peacefully, not being drowned in the sea from envy and not needing the dolphin’s mercy, which undertook and brought him forth, and in Athens they considered it necessary to erect the monument of such a man in the temple of Apollo. This story is about musicians who lured fish with bare song and moved trees and oaks wherever they wished.

Yovhannēs Sarkawag 322: Ամփիոն այր Թեբայեցի և Արիոն Մեթիմնացի, / Որփևս Թրակացի, այս երաժիշտք են մեծագով:

81

Amphion the Theban man and Arion of Methymna, Orpheus the Thracian, these are much praised musicians.

The Walls of Thebes

The sons of Antiope and Zeus (Zeus seduced her in the form of a satyr), Zethus and Amphion ruled in Thebes and surrounded the city with walls; the stones moved by themselves following Amphion’s lyre (Apollod. 3.5.5 [3.44], Sch. Apollod. Rhod. Argon. 4.1090). Euseb. Chron. II [p. 62] = Sync. 185.10: Ամփիոն և Զէթոս թեբա­ յեցւոց թագաւորէին:

Ἀμφίων καὶ Ζῆθος Θηβαίων ἑπταπύλων ἐβασίλευον.

Amphion and Zethus ruled over Thebes (lit. the Thebans) (Gr. + of the seven gates).

207

The Walls of Thebes

Euseb. Chron. II [p. 68] = Sync. 183.20–21. Ամփիոն Թեբայեցւոց թագաւորեաց. զորմէ վիպի գավին (կամ դափ) հարկանել և զքարինս դռնչե­ցուցանել. քանզի էին ապուշք ոմանք լսօղքն:

Ἀμφίων Θηβῶν ἐβασίλευσεν, ὡς ἄλλοιˑ οὗτος ἐμυθεύετο κιθαρίζων θέλγειν τοὺς λίθους, οὓς εὐλόγως ὑποληπτέον ἡλιθίους τινὰς ἀνθρώπους.

Amphion ruled over Thebes (Gr. + as others [say]). He was said in legend to play the cithara and make sounds from (Gr. soften) stones,218 because some listeners were foolish (Gr. indeed one could suppose them to be some foolish persons).

P‘ilon Tirakac‘i 933: Ամփիովն Թեբայեցի թագաւորեաց. զորմէ ի վիպի գայ` վին հին հարկա­ նել, եւ զքարինս շռնչեցուցանել. քանզի եին ապուշք ոմանք լսաւղքն:

Amphion the Theban ruled. He was by legend said to play the old cithara and make sounds from, because some listeners were foolish.

Alexander Romance I [p. 168] = Alex. α 1.46.5.4–5: … զայն, որ յԱմփիոնայ և ի Զեթոսէ եղբարցն ի քնարէ յարմարեալ պատկանեցան քա­րինքս:

… τοὺς ὑπὸ τῆς Ἀμφίονος καὶ Ζήθου λύρας ἁρμολογήσαντας λίθους.

… the stones which were joined together by the lyre of the brothers (Gr. om.) Amphion and Zethus.

218 Both the verbs դռնչեցուցանել and շռնչեցուցանել in the following passage mean “to make noise,” which contradicts the logic of the story. Probably the translator misunderstood Eusebius’ text.

208

Niobe and Leto

Alexander Romance I [p. 171] = Alex. α 1.46.a8.4–7: … զայսպիսի պա­րիսպս` շինեալ ի Զեթոսէ և յԱմփիոնայ, վասն զի երգով և նուագարանաւ քնարի և դո՛ւ, Արա­մազ­ դա՛յ որդի, զոր գաղտուկն ծնաւ հարսն և Նիւքտայ դուստրն ի պարս մոլեալ …

τὰ τείχη ταῦθ᾽, ἅπερ δεδώμηνται / Ζῆθός θ᾽ ὁ ποιμὴν καὶ ὁ λυρῳδὸς Ἀμφίων, / οἱ Ζηνὸς υἱοί, οὓς λάθρᾳ ἔτεκεν νύμφη, / ἡ Νύκτεως παῖς ἐν χοροῖς πλανηθεῖσα;

… these walls, which were built by (Gr. + the shepherd) Zethus and (Gr. + the citharode) Amphion by song and lyre (Gr. om.), and you, son of Aramazd (Gr. the sons of Zeus) whom the girl, Nycteus’ daughter, secretly brought forth going mad in dances …

Greg. Naz. in Bas.Arm. 64 [p. 203] = Greg. Naz. in Bas. 63.2.1–2: Զի՞նչ ինձ առ այն գործ եւթնադուռն բերէ …

Τί μοι πρὸς τοῦτο τὸ ἔργον, ἑπτάπυλοι Θῆβαί …

Why should I compare with this work seven-gated Thebes …219

NonnusArm. 2.22 [p. 23] = Nonnus 43.18.2–3: Բիովտացոց Թեբաս եղղադացւոց եօթ­նա­ դուռն է, այն որ յԱմփիոնէ և ի Զինթոսէ թմբկաւք եղև շինեալ:

82

Αἱ ἑπτάπυλοι Θῆβαί εἰσι τῆς Ἑλλάδος, αἱ ὑπὸ Ἀμφίονος καὶ Ζήθου κτισθεῖσαι διὰ κιθάρα …

Seven-gated Thebes in Boeotia of Greece, the one built by the drum (Gr. cithara) of Amphion and Zethus.

Niobe and Leto

Niobe boasted of being richer than Leto with many children. Leto became angry and set her children Artemis and Apollo against Niobe; Artemis shot her daughters at home, while Apollo shot the sons when they were hunting on Cithaeron (Hom. Il. 24.602–617, Diod. Sic. 4.74, Paus. 1.21.3, 2.21.9, 5.11.2, 5.16.4, 8.2.5, 8.2.7, Tzetz. Chil. 4.416ff., Ov. Met. 6.146–312, Hyg. Fab. 9, 11, Apollod. 3.5.6 [3.46]).

219 Evidently, the reading բերէ is a corruption of Թեբէ.

209

The Sphinx Sent to Thebes

Book of Chreia III.1, “Refutation of [the story about] Niobe,” b [p. 61.4–14]: Եւ մանաւանդ եւս որ զՆէովբայս` ամենեւին անհաւատալի զրուցեալ պատմէ ճառ, ասելն զնէ` կին Տան­ տալեայ եւ յոյժ սիրելի Լետովայ դիւի մաւրն Ապողոնի. եւ զսոյն լեալ համբաւէ թաթաւուչ համբակաւք, զուգաթիւս իմն` վեց արուաւք, եւ նույնչափ իգաւք, եւ ապարասանեալ բայ յաղագս բազմորդութեանն, նա­ խատէր զԼետով: Ընդ որ բարկացեալ յոյժ աստուա­ ծուհին, առաքէր ասէ զԱպո­ղոն և զԱրտեմիս զիւր որդիսն, և սատակեալ բառնայր Ապողոնիւ զարուսն և Արտեմեաւ` զէգսն: Վասն զի նպար ընձեռեալ էին, որպէս համբաւէն` հասուցանել զհանկարծաւրէն մահսն. եւ զՆէովբէ ի յանկարծադէպն եւ դժնդակն տրտմութենէ անզգայացեալ քա­րա­ նալ, եւ գրէ թէ արձանն մինչեւ ցայժմ եւս արտաւսր թորէ:

Especially the incredible story which tells about Niobe, saying that she was Tantalus’ wife220 and was dear to goddess Leto, the mother of Apollo. It tells that she was adorned with children equal in number, six males and the same number of females. And becoming insolent because of having many children, she insulted Leto. [The story] says that the goddess got very angry at this (and) sent her children Apollo and Artemis and killed the males by Apollo’s hand and the females by Artemis’ hand. For they had prepared provision,221 as it is told, in order to cause sudden death. And from the sudden and bitter sorrow Niobe became insensible and turned into stone, and almost till now the statue sheds tears.

Movsēs Xorenac‘i I.18 [p. 56.22–23]: Այլ թէ ախորժես առասպել` և Շամիրամ քար առաջին քան զՆիոբէ:

83

But if you delight in fables, “Semiramis [turned into] stone before Niobe.”

The Sphinx Sent to Thebes

In the days of king Creon Hera sent to Thebes the Sphinx born of Echidna and Typhon, with the face of a woman, the breast, feet and tail of a lion and the wings of a bird. She put a riddle to the Thebans: “What is that which has one 220 This is a mistake; she was Tantalus’ daughter. 221 This detail has no background in the Greek myth and is unclear.

210

The Tragedy of Oedipus

voice and becomes four-footed, three-footed and two-footed?” The Thebans were trying to get the answer, and when they did not succeed, the Sphinx devoured them (Hes. Theog. 326, Apollod. 3.5.8 [52–53]). Euseb. Chron. II [p. 70] = Sync. 183.25–28: Սփինգայն` ասէ Պաղէփատոս` թէ Կադմեայ կին էր, և առ նախանձու Արմոնեայ ապս­տամբեալ` ընդ կադմացիս մարտնչեալ:

Σφίγγα, ἣν Παλαίφατος Κάδμου γυναῖκά φησι γενομένην διὰ ζῆλον Ἁρμονίας ἀποστᾶσαν Καδμείοις πολεμεῖν.

Palaephatus says that Sphinx was the wife of Cadmus and because of Harmonia’s jealousy she rebelled and fought against the Cadmaeans.222

Alexander Romance I [p. 173]: Այս մեր (Ս)փինքս, յորում կապեալ ծրարեցաւ հրեշաւորի խառնուած, գործելով ի մէջ ժողովրդոց խեռա­ ստամբակութիւն, զոր Եւդիպուս սպան, բազում հոգս հոգացեալ:

This Sphinx of ours, in which the mixture of monstrous was wrapped, was causing rebellion among the people; and her Oedipus killed with great trouble.

Cf. Alex. α 1.46a8.50–52: ἡ Σφίγξ ἐπ᾽ αὐτῆς ἕζεθ᾽ ἡ τεραστία / πρόσταγμα προστάττουσα δημόταις πᾶσιν, / ἣν Οἰδίπους ἀνεῖλε πολλὰ μερμήρας.

84

The monstrous Sphinx was sitting on it, giving instructions to all the citizens, and her Oedipus killed with great trouble.

The Tragedy of Oedipus

Oedipus found the solution of the riddle: it referred to man; first he is fourfooted, becoming an adult he uses only his two feet, and when old, also a staff. The Sphinx threw herself from the citadel, Oedipus became king and unwittingly married his mother Iocaste; they had the sons Eteocles and Polynices, and the daughters Ismene and Antigone. When the secret came to light, Iocaste 222 Cadmaea was the other name of Thebes founded by Cadmus.

211

The Tragedy of Oedipus

hung herself, and Oedipus blinded himself and was expelled from Thebes, cursing his sons who did not help him (Apollod. 3.5.8–9 [3.54–56]). The best representations of the myth about Oedipus are three tragedies by Sopholces, Oedipus the King, Oedipus in Colonus, and Antigone. Alexander Romance I [p. 172]: Աստ արար կին չարադևն223 և թշուառականն զհայրասպանն զԵվդիպուս` ողորմելի և զվշտա­ գին224 մայրն:

Here the ill-fated and miserable woman, the poor and sorrowful mother, made Oedipus his father’s murderer.

Cf. Alex. α 1.46a8.14–15: ὁ δὲ τί δὲ δυσδαίμων / πατρὸς φονευτὴν And why she the ill-fated? The sad Οἰδίπουν λυγρὰ μήτηρ … mother [made] Oedipus, his father’s murderer … Cf. Alex. Rec. Byz. poet. 2316–2317: ἐν ταύτῃ δὲ προσέδειμε δυσδαίμων, πατροφόνον Οἰδίπουν, μήτηρ ἡ λυγρά.

Here the ill-fated and miserable mother made Oedipus his father’s murderer.225

Alexander Romance I [p. 172], cf. Alex. α 1.46a8.38–39: Աստուստ կոյր226 Եվդի­ պուս ի բաց հալածեցաւ հրամանաւ Կրե­տայ,227 որոյ ցուպն պատերազմ շրջէր (v.l. շնչէր):

ἐνθένδε πηρὸς Οἰδίπους ἀπηλάσθη / ταγαῖς Κρέοντοςˑ οὗ τὸ βάκτρον Ἰσμήνη.

From here by Creon’s order blind (Gr. maimed) Oedipus was expelled, whose rod inspired war (Gr. was Ismene).

223 Չարադև is the literal equivalent of δυσδαίμων. The edition reads չար դևն. 224 This accusative is a result of corruption. 225 This role of Oedipus’ mother is a result of either corruption or a specific interpretation of the myth. 226 The edition reads կուր. 227 Probably a corrupt form of Կրեոնտայ:

212

Argos ’ War against Thebes

Plat. Leg.Arm. 411: զԻդիպոս ասեմք եթէ անարգեալ մաղթեաց բարկութեամբ վասն զաւակաց իւրոց, զոր և ամենայն ոք երգէ, և կատարելապէս լսելի եղև առ ի յաստուածոցն: Եւ վասն թագաւորութեանն թեբայեցոց` որդիքն որ անարգեցին զսա անօ­ րէնութեամբն առ կնոջ սորա, զմիմեանս սպանանեն:

We say about Oedipus that, when he was dishonored, he invoked anger upon his children which, as all men allege, was perfectly heard by gods. And the sons who dishonoured him for the impiety with his wife woman, kill each other for the kingdom of the Thebans.

Cf. Plat. Leg. 931.b.5–7: Οἰδίπους, φαμέν, ἀτιμασθεὶς ἐπηύξατο τοῖς αὐτοῦ τέκνοις ἃ δὴ καὶ πᾶς ὑμνεῖ τέλεα καὶ ἐπήκοα γενέσθαι παρὰ θεῶν.

Oedipus, when he was dishonoured (we tell), invoked upon his children curses which, as all men allege, were granted by gods and hearkened to.

Cf. Sch. Plat. Leg. 931b.4–6: Ἐτεοκλῆς δὲ καὶ Πολυνείκης οἱ τούτου υἱοί, δυνατοὶ ὄντες, οὐκ ἐπαμύνουσιν ἐλαυνομένῳ αὐτῷ. ὁ δὲ ἀρᾶται αὐτούς. οἱ δὲ περὶ τῆς βασιλείας Θηβῶν ἀλλήλους κτείνουσιν. 85

His sons Eteocles and Polynices, although they are able, do not help him when he is expelled. Then he curses them. They kill each other for the kingdom of the Thebans.

Argos’ War against Thebes

The Argives with seven leaders waged war against Thebes (Apollod. 3.6.3 [3.63]). The cause for the war was the rivalry between Oedipus’ sons, Eteocles and Polynices, for the throne of Thebes. Polynices was banished, went to Argos where Adrastus ruled (Apollod. 3.6.1 [3.57–58]). Euseb. Chron. II [p. 72] = Sync. 191.18: Եօթանեքեան ի վե­րայ թեբայեցւոց զաւրաժողով եղեն:

Οἱ ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας ἐστράτευσαν.

The seven campaigned against Thebes.

213

Argos ’ War against Thebes

TheonArm. 98–100 = Theon 92.26–31. Ինքն իսկ Իսոկրատէս ի կացըրդականին այսպէս. «Եկին Հե­րակլեայ և որ­դիքն, և սակաւ մի յառաջ քան զսոսա` Ադրաստոս Տալայոսի որդի, որ էր թագաւոր Արգոսի. զսա ի վերայ Թեբայեցոցն զօրու երթեալ թշուա­ռացեալ», և զկնիսն:

αὐτὸς ὁ Ἰσοκράτης ἐν τῷ πανηγυρικῷ οὕτωςˑ “ἦλθον οἵ θ᾽ Ἡρακλέους παῖδες, καὶ μικρὸν πρὸ τούτων Ἄδραστος ὁ Ταλαοῦ, βασιλεὺς ὢν Ἄργους, οὗτος μὲν ἐκ τῆς στρατείας τῆς ἐπὶ Θήβας δεδυστυχηκώς” καὶ τὰ ἐξῆς.

Isocrates himself [spoke] thus in the panegyric: “Heracles’ sons came and a little before them, Adrastus, the son of Talaos, who was the king of Argos. In his expedition against Thebes he was unlucky,”228 etc.

Alexander Romance I [p. 173]: Իսկ մանկունքն պատերազմ ետուն ընդ Թեբաս: Աստուստ Պողիկէս էած զարգիացւոց ժողովուրդն, զաւր229 արդնակիր զեօթնեռանդն զգետն:

But [Oedipus’] sons waged war against Thebes. Here Połicēs (Polynices) led the people of the Argives, the pikemen’s army [to] the seven times fervent river.230

Cf. Alex. α 1.46a8.60–62: ἐν πᾶσιν Ἄρης ἐπολέμησε τὰς Θήβας. / ἔνθα Πολυνείκης ἦρξεν Ἀργείου λεώ / στράπτων λοχαγὸς ἑπτὰ φρουρίων λόγχης.

Among all, Ares waged war against Thebes. Here Polynices led the Argive people, the brilliant commander of seven garrisons of pikemen.

Alex. Rec. Byz. poet. 2340–2342: Πολλοὶ κατεπολέμησαν ἄνδρες αὐτὰς τὰς Θήβας, ὁ Πολυνίκος στρατηγὸς Ἀργείου Λεωστράτου μέγιστον ἑπταφρούριον, καὶ λογχαγὸν τὸ τούτου.

Many men waged war against Thebes themselves; the leader of the Argive militia, Polynices, against the great [city] with seven garrisons and its commander.

228 Isocr. Paneg. 54.6–55.2. 229 The edition reads զոր. 230 “[to] the seven times fervent river” is a corrupt passage.

214 86

The Transformation of Tiresias

The Transformation of Tiresias

Tiresias was a blind Theban soothsayer; Zeus had granted him the life of several generations (Hyg. Fab. 75, Phot. Bibl. 250.444b.30–31). He saw snakes copulating and turned into a woman, but observing the same scene again he became a man (Apollod. 3.6.7 [3.71]). Alexander Romance I [p. 172] = Alex. α 1.46a8.31–33: Այսոքիկ են … Տիրեսեայ տունքն, որ երիցս ազգաց և դարուց աստանաւր և լինի գէտն,231 որ ի կին շրջեալ կերպարանեաց Տրիտոնեան:

87

Τειρεσίου δῶμα. / ὁ τρισγέρων ἐνταῦθα γίνεται μάντις, / ὃν εἰς γυναίκα μετετύπωσε Τριτωνίς.

This [Thebes] is … the home of Tiresias, here he became a soothsayer who lived for three generations and ages, whom the Tritonian [Athena] turned into a woman.

Details of the Theban War

When the Argives with seven leaders campaigned against Thebes, Tiresias told the Thebans that they were going to win if Menoeceus, the son of king Creon, sacrificed himself to Ares. Menoeceus heard this and killed himself. The Argives approached the walls of Thebes, Capaneus took a ladder and was climbing the walls, but Zeus smote him with a thunderbolt (Apollod. 3.6.7 [3.73], Aesch. Th. 427–434, Eur. Phoen. 1173–1184). Tydeus challenged the Thebans to single combat and defeated all of them (Apollod. 3.6.5 [3.67]). Greg. Naz.Arm. 4.70.9 [p. 74] = PG 35.592.9: Մենիւկեայ յաղագս Թեբէացւոցն արիւնն:

τὸ Μενοικέως ὑπὲρ Θηβῶν αἷμα.

The blood of Menoeceus on behalf of Thebes.

231 The edition reads գետն (“river”) which does not make sense.

215

Details of the Theban War

NonnusArm. 3.9 [p. 29] = Nonnus 4.9.1–8: Մենիւկևս որդի էր Կրէովնեայ թագաւորի թեբէացւոց: Արդ` մարտնչելով վասն հայրենի գաւառին իւրոյ թեբէացւոցն ընդ եօթն զաւրավարսն` հրամանատրեաց Տերեսիաս, դիւթ ոմն գոլով, վաղվաղակի դադարել մարտին, և լինել նոցա յաղթութիւն, եթէ ի թագաւորական զարմէն բնակելոցն անդ, որք բուսեալ էին յատամանց վիշապին` տացէ ոք զանձն իւր ի սպանդ: Արդ` զայս իմացեալ Մենիւկեայ և կամեցեալ ազատել զքաղաքն ի պաշարմանէ անտի` աւանդեաց զանձն իւր ի սպանումն առանց հաւր իւրոյ Կրէովնեայ:

Μενοικεὺς Κρέοντός ἐστιν υἱός, βασιλέως Θηβῶν. Πολεμουμένης οὖν τῆς ἰδίας πατρίδος τῶν Θηβῶν ὑπὸ τῶν ἕπτα στρατηγῶν, ἐχρησμῴδησε Τειρεσίας, μάντις ὤν, παραυτὰ παύσειν τὸν πόλεμον καὶ ἔσεσθαι αὐτοῖς νίκην, εἰ τοῦ βασιλικοῦ γένους τῶν αὐτοχθόνων, τῶν ἀναδοθέντων ἐκ τῶν ὀδόντων τοῦ δράκοντος, τὶς ἑαυτὸν δῷ πρὸς ἀναίρεσιν.

Menoeceus was the son of the king of Thebes, Creon. When the Thebans fought for their homeland against the seven generals (Gr. when his homeland, Thebes, was attacked by the seven generals) Tiresias being a seer, prophesied that the war would stop soon and they will win, if one of the royal family of earth-born ones, who had sprung from the teeth of the dragon, were to offer himself to slaughter.

Μαθὼν τοῦτο ὁ Μενοικεύς, καὶ θέλων ἐλευθερῶσαι τῆς πολιορκίας τὴν πόλιν, δέδωκεν ἑαυτὸν πρὸς ἀναίρεσιν δίχα τοῦ πατρὸς αὐτοῦ Κρέοντος.

Menoeceus learning this and wishing to liberate the city from the siege, gave himself to death, without (Gr. against the will of) his father Creon.

Alexander Romance I [p. 173] = Alex. α 1.46a8.63–64: Աստանաւր Կապանևս առ պարիսպս բոցակէզ եղև, և դրունս զայսոսիկ կոչեն Եղէքտրաց:

ἐνταῦθα Καπανεὺς παρὰ Here Capaneus was burnt τὸ χεῖλος ἐφλέχθη. / τὰς near the walls (Gr. edge), and μὲν πύλας καλοῦσι ταύτας these gate is called Electran. Ἠλέκτρας.

Alexander Romance I [p. 173]: Քաջալերեալ Տուգևս կալիդոնացի անց եկաց:

Tugeus (Tydeus) the Calidonian bravely stood.

216 88

Single Battle of Eteocles and Polynices

Single Battle of Eteocles and Polynices

When many had fallen in the Theban war, Eteocles and Polynices fought a single combat for the throne and killed each other (Apollod. 3.6.8 [3.74]). Alexander Romance I [p. 173]: Աստանաւր Պողինիկէս և Էտուկլէս232 ընդ միմեանս հարան:

Here Polynices and Ētuklēs (Eteocles) fought with each other.

Alexander Romance I [p. 173], cf. Alex. α 1.46a8.67–71: Ուգիգեան երեքիցս սողնակել աղխեալ դրամբք, զՀիւպոմեդոնտէ զՀիպոսթենեայ որդի սպանանէ` անկեալ ի ձեռս աւազակաց առ դրունս այսորիկ: Պարթենեպոս,233 յորժամ յերկիրս եկն ի դրունս յայս, բիւր սատակիչ անուամբ կոչեցաւ:

89

Ὠγυγίαις πύλεσιν ἐν τρίταις κλῆθρε / Ἱππομέδοντα τὸν μέγαν εὐσθενεῖτ᾽ / εἶπεν τὸ κεδίστεσὶν παρὰ πύλαις. Παρθενοποιός / ὅτε ἦν μόλην γαίης πύλαις / ὀλώλης μυριέσιν ἐκλήθη.

In the third Ogygian gate locked with a door bolt he kills Hippomedon the son of Hipposthenes, falling near this gate into the hands of brigands. When Parthenopoeus came to this land, to this gate, he was called “myriad-killer.”234

Amphiaraus and Adrastus

The war for Thebes ended with the flight of the Argives. When their commander Amphiaraus was fleeing, Zeus threw a thunderbolt and cleft the earth; Amphiaraus vanished with his chariot,235 and Zeus made him immortal. Adrastus was saved by his horse Arion (Apollod. 3.6.8 [3.76]). 232 The edition reads Կուղէնիկէս and Ուղկէս. 233 The edition reads Պարթենիպոս. 234 The Greek passage is corrupt to the extent that only some parts make sense: “In the third Ogygian gate the door bolt great Hippomedon … said … Parthenopoeus … near the door was called “killing myriads.” 235 Amphiaraus with his chariot descended to the underworld alive (see Eur. Supp. 925–925, Statius Theb. 8.1–20). According to Sophocles, he rules alive in Hades (Soph. Elec. 836– 841), moreover, he was deified (Paus. 8.2.4, Cic. Div. 1.88), and his oracle in Attica was well-known (see Paus. 1.34.2).

217

The Epigones against Thebes

Alexander Romance I [p. 173] = Alex. α 1.46a8.66: ԶԱնփիարևոս բացեալ, եկուլ երկիր:

Ἀμφιάραον χαίρουσα δεχοιοίτε γαῖα.

The earth opening (Gr. rejoicing)236 swallowed Amphiaraus.

Alexander Romance I [p. 173]: Աստանաւր Ադրաստոս փախեաւ և մեռաւ:

Adrastus fled here and died.237

Cf. Alex. Rec. Byz. poet. 2343–2344: πρὸς τὸ τεῖχος Ἄδραστος προσεξέφυγεν. 90

Adrastus fled to this wall.

The Epigones against Thebes

Ten years after the end of the Theban war the sons of the fallen, called epigones,238 marched against Thebes in order to avenge the death of their fathers (Apollod. 3.7.2 [3.80]). Euseb. Chron. II [p. 74] = Sync. 191.28: Եգիպտացիք զօրաժողով եղեն ի վերայ Թեբայեցւոց:

Οἱ Ἐπίγονοι τῶν ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας ἐστράτευσαν.

The Egyptians (Gr. the epigones of the seven) marched against Thebes.

236 The reading χαίρουσα may have derived from χαίνουσα, which is confirmed by the Armenian version. 237 According to the myth, he was saved; the erroneous addition “and died” exists only in the Armenian version. 238 Lit. “the afterborn”; the cyclic poem The Epigones ascribed to Homer (see Herodot. 4.32, Pind. Pyth. 8.42, Diod. Sic. 4.66.6) does not survive; the situation with the tragedies of Aeschylus and Sophocles bearing the same title is similar. In historic times this was the name of the descendants of the rulers of the states which came into being after the split of Alexander’s empire (see Diod. Sic. 1.3, Dion. Hal. 1.6, Strabo 15.3.24).

218 91

Zeus and Callisto, the Birth of Arcas

Zeus and Callisto, the Birth of Arcas

Zeus fell in love with Callisto, the daughter of the king of Arcadia, Lycaon; in order to conceal his love from Hera, he turned her into a bear. Hera persuaded Artemis to shoot her down like a wild beast. Zeus took her baby and called him Arcas. He turned Callisto into a star and called it Bear (Apollod. 3.8.2 [3.100– 101]). The land Pelasgia was renamed to Arcadia after Arcas (Paus. 8.4.1). Euseb. Chron. II [p. 60] = Sync. 185.1–2: Արկաս Կաղղիստեայ և Դիայ զպէղէսգացիս կալաւ. և Արկադիա զաշխարհն անուանեաց:

92

Ἀρκὰς ὁ Καλλιστοῦς καὶ Διὸς υἱὸς Πελασγῶν κρατήσας Ἀρκαδίαν τὴν χώραν μετωνόμασε.

Arcas, the son of Callisto and Zeus, conquered the Pelasgians, and the land was renamed Arcadia.

Atalanta and Hippomenes

Swift-footed Atalanta decided not to marry. She forced her wooers to race her; if the wooer was bested, his due was death, if he won, his due was marriage. After many were killed thus, Melanion came bringing golden apples from Aphrodite. He dropped them, and Atalanta had to pick them up, so she lost the race (Apollod. 3.9.3 [3.107–108]). In some sources the lucky wooer is called Hippomenes (Theoc. Id. 3.40–42, Hyg. Fab. 185.3, Ov. Met. 10.560–704, Serv. Verg. Aen. 3.113). Grigor Magistros 37 (81).8 [p. 309]: Թուէր ինձ, եթէ զԱստեղանտեայ զվազսն թափ առեալ ոտիւք քեզ պատահեալ Պոմպենէս եւ պարգեւեալ խնծորիւքն, որ յԱստղկանէ շնորհս, եւ հոլովիւք ի խաղսն անդամաբեկսն պարտեալ ուրեմն ամաչէր:

It seemed to me that when you were gathering speed in Astełante’s (Atalanta’s) race, Pompenes (Hippomenes) came across you, and presented you apples, Astłik’s (Aphrodite’s) gift, and being overcome by many [apples] in the limbtiring games, she brought shame upon herself.

Asclepius Struck by the Thunderbolt

219

Grigor Magistros 72 (15).5–6 [p. 365]: Այժմ զխնձորոցս կամիմք քեզ պուետիկոսել, թէպէտեւ յայլոց մատենագրաց: Խնձորս երբեմն յԱստղկայ շնորհեալ` ոչ միայն կնոջն հասանիւր տռփանաց, այլեւ զկեանս շնորհեալ մնայր ի պատժիցն մահու:

93

Now I wish to tell you a poetic story about apples, although I take it from other authors. Once receiving apples as a gift from Astłik (Aphrodite), someone not only satisfied his lust for a woman, but also was rewarded with life instead of the death penalty.239

Asclepius Struck by the Thunderbolt

Fearing that getting medicine from Asclepius, humans will heal each other and become immortal, Zeus smote him with a thunderbolt (Apollod. 3.10.4 [3.122], Diod. Sic.4.71.1–3). Vardan, Sermons 312: Քահանայն մեծ Գրիգորիոս … կործանէր Բէլ, խորտակէր Դագոն, մեռանէր Զեւս` ի կղզիս արգելեալ, շանթակէզ լինէր Ասկղիպիդէս, Արամազդ եւ Արես` առեալ զփառս իւրեանց, դիմէին յանդունդս, Աստղիկ զբոզութիւն առեալ փախչէր առ հոմանիսն իւր:

94

Great priest Grigor240 … destroyed Bel, overturned Dagon,241 Zeus died shut on an island,242 Asclepius was burnt by a thunderbolt, Aramazd (Zeus) and Ares took their glory and rushed into an abyss, Astłik (Aphrodite) took her whoredom and fled to her lovers.

Zeus and Leda

Zeus turned into a swan and copulated with Leda, the daughter of the king of Aetolia Thestius, on the same night her husband Tyndareus came to her. She 239 It is impossible to point to the immediate source of these two passages of Grigor Magistros. 240 Gregory the Illuminator. 241 The god of the Philistines, see Judges 16:26, 1 King. 5: 2–7, 1 Mac. 10: 83–84, Is 46:1, Ezek. 20:46. 242 Cf. episode 6.

220

ZEUS AND LEDA

bore Polydeuces and Helen to Zeus, and Castor and Clytemnestra to Tyndareus. In another version of the myth, Helen’s mother was Nemesis (Apollod. 3.10.7 [3.126–127]). Greg. Naz.Arm. 4.122.2–3 [p. 151] = PG 35.661.16–17: Ամենայն լինելով յաղագս կանանց Արամազդ …

πάντα γινόμενος διὰ τὰς γυναῖκας, ὁ Ζεὺς …

Aramazd (Gr. Zeus) that turned himself into everything for the sake of women …

NonnusArm. 3.74 [p. 63] = Nonnus 4.91.4–6: Զևս … կարապ եղեալ՝ ընդ Ղետայ պոռնկեցաւ:

ὁ Ζεὺς … κύκνος δὲ γενόμενος Λήδαν ἐπόρνευσεν.

Zeus … becoming a swan fornicated with Leda.

Greg. Naz.Arm. 5.5.8 [p. 166] = PG 35.669.33: … զվաւաշոտ փորն …

… τὸν σελγῆ Κύκνον …

… the lascivious swan …

NonnusArm. 4.1 [p. 65] = Nonnus 5.1.17–22: Զևս ցանկացեալ, որպէս ոմանք ասեն, Նեմեսեայ և որպէս այլք Ղե­դայ, և կամեցեալ խառնակել և ոչ տե­սանելի գոլ Հերայ` նմանեցաւ կարապի և շաղաշարեցաւ ընդ տռփեցելումն: Արդ կարապն այն նկարագրեցաւ յերկինս:

ὁ Ζεὺς ἐρασθεὶς ὡς οἱ μὲν λέγουσι τῆς Νεμέσεως, οἱ δέ, τῆς Λήδας, βουλόμενος συγγενέσθαι αὐτῇ καὶ μὴ ὁραθῆναι ὑπὸ τῆς Ἥρας ἐξωμοιώθη κύκνῳ, καὶ συνεγένετο τῇ ἐρωμένῃ. νῦν οὖν οὗτος ὁ κύκνος κατεστηρίχθη ἐν τῷ οὐρανῷ. καὶ ἔστι, φησίν, ὑποζωγραφηθεὶς δι᾽ ἄστρων ὁ Κύκνος.

Zeus desiring, as some say, Nemesis, or, as others say, Leda and wishing to have intercourse with her without being seen by Hera, assumed the form of a swan and had intercourse with his beloved. Now this swan is depicted in the sky (Gr. Now this swan has been turned into a star in the sky. And, he [Gregory] says, the swan is depicted by stars).

221

Dardania and Troy

Martyrdom of forty-five 110–111: Իսկ դիքն ձեր զի՞նչ. աւադիկ Արամազդ գլխովին առ անա­ ռակութեանն կարապ ասի լինել և ցուլ և սողուն … թո՛ղ և զԱպողոն աստուած ձեր, շանթահար մեռեալ ըստ ձերոյդ վիպասանութեանց, ո՞չ և Ասկղեպիոս և Հերակլէս նոյնաւրինակ երկնառաք հրով ծախեցան. զի չէին աստուածք, այլ՝ խաբեբայք:

95

And what are your gods? Behold Aramazd (Zeus) who became a swan for inchastity, also a bull and a serpent.243 … I am not even speaking about your god Apollo, who according to your myth, died smitten by a thunderbolt,244 while weren’t Asclepius and Heracles killed by fire sent from heaven,245 since they were not gods, but deceivers?

Dardania and Troy

Dardanus, who was the son of Electra, the daughter of Atlas, and Zeus, founded the city of Dardania. When the king Teucer died, the whole land was called Dardania. His son Erichthonius succeeded to the throne and called the land Troy after the name of his son Tros (Apollod. 3.12.1–2 [3.139–140]). Euseb. Chron. II [p. 60] = Sync. 185.3: Դարդանոս շինեաց զԴարդանիա:

Δάρδανος ἔκτισε Δαρδανίαν.

Dardanus built (Gr. founded) Dardania.

Euseb. Chron. II [p. 62] = Sync. 185.10–11: Դարդանեայ թագա­ ւորէր Երեքթոնիոս որդի Դարդանայ:

Δαρδανίας Ἐριχθόνιος Δαρδάνου ἐβασίλευσεν.

Erichthonius, the son of Dardanus, ruled over Dardania.

243 The bull hints at the story of the abduction of Europa (episode 4), and the serpent, to the story of Zeus’ intercourse with Demeter in the form of a dragon, as a result of which Persephone was born, see episode 18. 244 This is a confusion; not Apollo, but his son Asclepius died in this way. 245 Probably this is an echo of the death of Heracles on the pyre (episode 59), and of the thunderbolt which killed Asclepius (episode 93).

222

The Rape of Ganymede

Euseb. Chron. II [p. 66] = Sync. 189.16–17: Դարդանայ թագա­ ւորեաց Տրովս, ուս­տի և տրովացիք իսկ կոչեցան:

Τῆς Δαρδανίας ἐβασίλευσε Τρὼς καὶ Ἶλος, ἀφ᾽ οὗ Τρῶες καὶ Τρῳὰς ἡ πόλις καὶ Ἴλιον.

Tros (Gr. + and Ilus) ruled over Dardania, and from him the Trojans (Gr. + and the Trojan city and Ilium) received their name.

Samuēl Anec‘i 104: Դարգանեայ թագաւորեաց Տրովս, ուստի և Տրովացիք կոչեցան:

Tros ruled over Dargania (Dardania), and from him the Trojans received their name.

Plat. Leg.Arm. 84 = Plat. Leg. 681.e.1–5: Հոմերոս … «շինէ»,246 ասէ ուրուք, «զԴարդանիայ, քանզի ոչ երբէք Իլոն բնակէր ի դաշտի քաղա­ քանալով, քաղաք բազմու­թեանց մարդկան. այլ տակաւին առ ծայրս լերանց բնակէին»:

96

Ὅμηρος ἐπεσημήνατο λέγων … “κτίσσε δὲ Δαρδανίην” γάρ πού φησιν, “ἐπεὶ οὔπω Ἴλιος ἱρὴ / ἐν πεδίῳ πεπόλιστο, πόλις μερόπων ἀνθρώπων, / ἀλλ᾽ ἔθ᾽ ὑπωρείας ᾤκουν.”

Homer … said somewhere: “He built (Gr. founded) Dardania, since not yet was (Gr. + sacred) Ilios inhabited (Gr. built) in the plain, to be a city of a multitude (Gr. mortal) men, but they still dwelt on the highland summits (Gr. slopes) …”247

The Rape of Ganymede

Zeus abducted Ganymede, the son of Tros, with the help of an eagle and made him cupbearer of the gods in heaven (Apollod. 3.12.2 [3.141]).

246 The source reads շինել, which is infinitive. 247 Hom. Il. 20.216–218. The translation is cited from: Homer, Iliad, Books 13–24, translated by A.T. Murray, Cambridge-Massachusetts – London, 1999 (Loeb Classical Library), p. 383.

223

The Rape of Ganymede

Euseb. Chron. II [p. 66]: Վասն Գանիմիդեայ առևան­ գութեանն, Տրովայ հօր Գանիմի­ դեայ և Տանտաղեայ ճակատք լինէին. որպէս և պատմէ Փանոկղէս. ապա ուրեմն զուր են առասպելքն պւէտիկոսին, որ իբրև զարծուոյ իմն սուտ բանս կարկատէ:

On the occasion of the abduction of Ganymede, there was a battle between Tros, the father of Ganymede, and Tantalus, as Phanocles tells. So useless is the myth of the poet who contrives false stories about an eagle.

Cf. Sync. 189.22–24: Γανυμήδην ὁ Τάνταλος ἁρπάσας υἱὸν τοῦ Τρωὸς ὑπ᾽ αὐτοῦ κατεπολεμεῖτο Τρωός, ὡς ἱστορεῖ Δίδυμος ἐν ἱστορίᾳ ξένῃ καὶ Φανοκλῆς. μάτην ἄρα τοῦ Διὸς ὡς ἀετοῦ τοῦτον ἁρπάσαντος ὁ μῦθος καταψεύδεται.

While abducting Ganymede, Tantalus, the son of Tros, was attacked by Tros himself, as Didymus tells in the Foreign History, and as Phanocles tells. Thus, uselessly, the myth tells lies about Zeus who abducted him as an eagle.

P‘ilon Tirakac‘i 933: Վասն Գանիմիդեայ առևան­ կութեանն` Տրովայ հաւրն Գանի­ միդեայ եւ Տանտաղայ ճակատք լինեին, որպէս պատմէ Փանոկդէս:

On the occasion of the abduction of Ganymede, there was a battle between Tros, the father of Ganymede, and Tantalus, as P’anokdēs (Phanocles) tells.

Greg. Naz.Arm. 4.122.2–5 [pp. 151–152] = PG 35.661.16–20: Ամենայն լինելով յաղագս կանանց Արամազդ եւ Փռիւգացւոց պատա­նե­ կացն արծուի ցան­գացող սիրելին, զի հեշտութեամբ ի միա­սին գինի ըմպիցեն աստուածքն, Արամազդայ մատռուակելով ի յար­ուա­գիտութիւնսն:

πάντα γινόμενος διὰ τὰς γυναῖκας, ὁ Ζεὺς, καὶ Φρυξὶ μειρακίσκοις ἀετὸς ἐραστὴς ὁ φίλτατος (ἵν᾽ ὡς ἥδιστα συμποσιάζοιεν οἱ θεοὶ, τοῖς Διὸς οἰνοχοούμενοι παιδικοῖς).

Aramazd (Gr. Zeus) that turned himself into everything for the sake of women and the (Gr. + most) dear eagle, the lover of Phrygian boys, in order that the gods might feast most pleasantly, being served with wine for (Gr. by) Aramazd’s (Gr. Zeus’) sodomy (Gr. minions).

224

The Rape of Ganymede

NonnusArm. 3.74 [p. 63] = Nonnus 4.91.1–4: Յաղագս Արամազդայ ասի, թէ Զևս արծուի լեալ` յափշտակէ զԳանիւմեդէս մանկատռփութեամբ. բայց առասպելն ունի այսպէս, թէ յափշտակեաց զԳանիւմեդէս, զի արասցէ զնա մատռուակել, յոր­ ժամ խրախացուսցէ զաստուածսն:

Ὁ γὰρ Ζεὺς ἀετὸς γενόμενος ἥρπασε τὸν Γανυμήδην, ἐρασθεὶς αὐτοῦ πρὸς παιδεραστίαν. Φρὺξ δὲ ὁ Γανυμήδης. ὁ δὲ μῦθος ἔχει ὅτι ἥρπασεν ὁ Ζεὺς τὸν Γανυμήδην ἵνα ποιήσῃ αὐτὸν οἰνοχόον ὅταν ἀριστοποιῇ τοῖς θεοῖς.

Of Aramazd (Gr. Zeus) it is said that Zeus becoming an eagle, abducted Ganymede (Gr. + desiring him) for pederasty (Gr. + Ganymede was a Phrygian). But the myth is as follows: he (Gr. Zeus) abducted Ganymede to make him cupbearer, when he held banquets for the gods.

Plat. Leg.Arm. 21 = Plat. Leg. 636.c.7-d.4: Եւ ամենեքեան իսկ զկրետացիսն` այնմիկ որ յաղագս Գանիմիդեայ է առասպելաւն` ստորոգեմք, իբրու զբանս զայս գործո­ղաց: Քանզի առ յԱրամազ­ դայ եղեալ սոցա էին օրէնքն հաւատացեալ, և զայս զառասպելս` առ ի յԱրամազդայ ասացին յաւելեալ. քանզի հետևելով աստուծոյն, և զհեշտութիւնն զայնմիկ շահեսցին:

πάντες δὲ δὴ Κρητῶν τὸν περὶ Γανυμήδη μῦθον κατηγοροῦμεν ὡς λογοποιησάντων τούτωνˑ ἐπειδὴ παρὰ Διὸς αὐτοῖς οἱ νόμοι πεπιστευμένοι ἦσαν γεγονέναι, τοῦτον τὸν μῦθον προστεθηκέναι κατὰ τοῦ Διός, ἵνα ἑπόμενοι δὴ τῷ θεῷ καρπῶνται καὶ ταύτην τὴν ἡδονήν.

And we all accuse the Cretans of fabricating the story about Ganymede. Because believing that they derived their laws from Aramazd (Gr. Zeus), they added this story about Aramazd (Gr. Zeus) in order that following the god they obtain (Gr. enjoy) this pleasure as well.

Grigor Magistros 20 (4).19 [p. 266]: … որակացեալ … յառնամոլութեան, զաւրէն արամազդեան առ Արգի­ ացիսն յափշտակութեան ման­կանց, որ մատռուակէին:

… being qualified … in sodomy, as among the Argives248 Aramazd’s (Zeus’) abduction of boys who were cupbearers.

248 Not only here, but in other contexts as well, Grigor Magistros uses the term “Argive” (= Ἀργεῖος, inhabitant of Argos) in the Homeric sense, meaning “Greek.”

225

The Rape of Ganymede

Philo, Prov.Arm. 55 = Philo Prov. 2.7: Մի՛ այնչափ երբէք սուտ ասիցես ի ճշմարտութենէն, Աղեքսանդրէ՛, մինչ զի բարեբախտիկ զոք ի թշուառականացն գոլ կարծել. զի թէպէտ և մեծատնագոյն ոք իցէ քան զԿրիւսոս և քան զՂինգևս սրակնագոյն և երկարակեցագոյն քան զԱմեննտիլով, և գեղեցկագոյն քան զԳանիւմիդէս, «զոր և առեալ յափշտակեցին աստուածք Որմզդի գինէպաշտ լինել` վասն իւրոյ գեղեցկութեանն»:

μὴ τoσoῦτόν πoτε ψευσθείης τῆς ἀληθείας, ὡς εὐδαίμoνά τινα τῶν φαύλων εἶναι νoμίσαι, κἂν πλoυσιώτερoς μὲν ᾖ Κροίσoυ, Λυγκέως δ’ ὀξυωπέστερoς, ἀνδρειότερoς δὲ τoῦ Κρoτωνιάτoυ Μίλλωνoς, καλλίων δὲ Γανυμήδoυς, “ὃν καὶ ἀνηρείψαντo θεoὶ Διὶ oἰνoχoεύειν, / κάλλεoς εἵνεκα oἷo” (Hom. Il. 20.234–235).

Never say such a great lie against the truth, Alexander (Gr. om.), so that to consider some of the miserable happy, even if one is richer than Croesus and more keensighted than Lynceus249 and more long-living than Amenntilo250 (Gr. braver than Milo of Croton) and more beautiful than Ganymede, “the gods caught him up to be cupbearer to Ormizd (Zeus) by reason of his beauty.”

Yovhan Orotnec‘i, On Philo 241: Ոչ է բարեբախտութիւն կարծել զմարմնական մեծութիւն եւ զփառս մարդկան, թէեւ քան [զ] Կրիւսոս մեծատուն իցէ, և քան զԼինգեւս սրակնագոյն, և քան զԱմենտիլա յերկայնակեաց և քան զԳանիւմիդէս գեղեցիկ:

249 See episode 38. 250 An unknown or corrupt name.

One should not consider as luck material riches and human glory, even if one is richer than Croesus and more keen sighted than Lynceus and more long-living than Amentila and more beautiful than Ganymede.

226

The Founding of Ilium and the Reign of Priam

Yovhannēs Erznkac‘i, Sermons IX, p. 154: Մի՛ զոք ի թշուառականացն բարեբախտիկ կարծեսցես, եւ զսնոտի եւ զսո՛ւտ մեծութիւն ճշմարիտ համարեսցիս, զի թէպէտ եւ մեծատնագոյն ոք իցէ քան զԿրիւսոս, և քան զԼինկեւս` սրակնագոյն, և երկայնակեցագոյն քան զԱմէննտիլով, եւ գեղեցկագոյն քան զԳանևեւմիդէս, զոր եւ առեալ յափշտակեցին աստուածք Որմզդի գինէպաշտ լինելով, վասն իւրոյ գեղեցկութեանն:

97

Do not regard some of the miserable as happy and consider the vain and false riches (to be) true, even if one is richer than Croesus and more keen sighted than Lynceus and more long-living than Amenntilo and more beautiful than Ganymede, “whom the gods abducted for his beauty to be cupbearer of Ormizd (Zeus).”

The Founding of Ilium and the Reign of Priam

The son of Dardanus, Ilus, went to Phrygia and in the games held by the king he became champion in wrestling. The king, in obedience to an oracle, gave him a dappled cow and bade him to found a city wherever it lay down. He followed the cow; she reached the Phrygian hill called Ate and lay down. Ilus built a city and called it Ilium (Apollod. 3.12.3 [3.142–143]). When Heracles captured Ilium,251 Priam became king (Apollod. 3.12.5 [3.147]). Euseb. Chron. II [p. 68] = Sync. 189.25: Իղիոն յԻղիոսէ շինեցաւ:

Ἴλιον ὑπὸ Ἴλου ἐκτίσθη.

Ilium was built (Gr. founded) by Ilus.

Ełiša 1014: Իլիոն յԻշոսէ շինեցաւ:

251 See episode 56.

Ilium was built by Išos (Ilus).

227

Aeacus

Michael the Syrian I [p. 54]: Ի տասն և եւթն ամին Բարակայ Իղիոն շինեցաւ յԻղիոսէ:

In the 18th year of Barak, Ilium was built by Ilios (Ilus).

Michael the Syrian II [p. 36]: Յայսմ ժամանակի Իլիոն քաղաք յԻլոսէ շինեցաւ:

At that time Ilium was built by Ilus.

Grigor Tła, 905–908 [p. 271]: Այսաւր միայն եմ յատենին, / Եւ օգնականք ոչ գտանին / Որպէս շինօղքն Եղիոնին:

Today I am alone in the assembly, and there are no helpers, like those who built Ilium.

Euseb. Chron. II [p. 72]: Պրիամոս թագաւորեաց յետ Ղաւոմեդեայ` Իղիոնի:

Priam ruled over Ilium after Laomedon.

Cf. Sync. 199.6–7: Πρίαμος υἱὸς Λαομέδοντος τῆς Τροίας καὶ Ἰλίου ἐβασίλευσε. 98

Priam, the son of Laomedon, ruled over Troy and Ilium.

Aeacus

Aeacus, the son of Zeus and Aegina, the father of Peleus and Telamon, was the most pious of men. When Greece suffered from infertility on account of Stymphalus, the king of Arcadians having been killed by Pelops, Aeacus offered prayers, as the oracles of gods bade him, and Greece was delivered from the misfortune (Apollod. 3.12.6 [3.158–159], Paus. 2.29.7–8). Greg. Naz. in Bas.Arm. 3 [p. 163] = Greg. Naz. in Bas. 3.4.3: … Էակեանք …

… Αἰακίδαι …

… the Aeacidae …

228

The Birth and Upbringing of Achilles

NonnusArm. 1.4 [p. 16] = Nonnus 43.1.59–69: Էակոս … որդի գոլ ասի Արամազդայ արդարագոյն յոյժ, վասն որոյ և երբեմն երաշտացեալ գոլով Եղ­ղադայ` չոգան առ նա նախարարք քաղաքացն աղաչել զնա աղաւթս առնել առ հայրն իւր Արա­ մազդ, զի լիցի անձրև: Եւ նա լուեալ ըղձացաւ, և լուծեալ ի ձեռն ըղձմանն զտոչորումն` ի վայր հո­սեաց ջուր և ոռոգեաց զԵղղադա, և առաւել յայսմ ցուցաւ բարեպաշտութիւնն Էակոսի: Սա ծնաւ ուստերս երկու զՊեղղևս և զՏեղամոն. և Պեղղևս ծնաւ զԱքիղևս, իսկ Տեղամովն զԷաս, որոյ ծնունդք կոչին էակիդեանք զ’առ ի հաւրէն իւրեանց այսու զպատիւն յառաջ բերելով:

99

Αἰακὸς δὲ οὗτος υἱὸς ἐλέγετο εἶναι τοῦ Διός, δίκαιος τὰ μάλιστα. διό ποτε ἀβροχίας γενομένης ἐν τῇ Ἑλλάδι, ἦλθον πρὸς αὐτὸν οἱ προεστῶτες τῶν πόλεων παρακαλοῦντες εὔξασθαι τῷ ἰδίῳ πατρὶ ἵνα γένηται ὑετός. ὁ δὲ στὰς καὶ εὐξάμενος, ἔλυσε διὰ τῆς εὐχῆς τοὺς αὐχμούς. καὶ κατερρύη ὕδωρ ποτίζον τὴν Ἑλλάδα. μάλιστα οὖν καὶ ἐκ τούτου ἡ εὐσέβεια ἐδείχθη τοῦ Αἰακοῦ. οὗτος οὖν γεννᾷ δύο υἱούς, τὸν Πηλέα καὶ τὸν Τελαμῶνα, ὧν ὁ μὲν Πηλεὺς τίκτει τὸν Ἀχιλλέα, ὁ δὲ Τελαμὼν τὸν Αἴαντα. οἵτινες ἐκαλοῦντο Αἰακίδαι, τὴν ἀπὸ τοῦ πάππου τιμὴν ἐκ τούτου προσφερόμενοι.

Aeacus is said to be the son of Aramazd (Zeus), a very just [man]. That is why when once there was drought in Greece, the leaders of the cities came to him asking to pray to his father, so that it would rain. Hearing this (Gr. standing up), he prayed and by prayer252 he put an end to the drought; water flowed down and watered Hellas. Mostly by this was Aeacus’ piety revealed. He begot two sons, Peleus and Telamon. Peleus begot Achilles, and Telamon, Ajax, whose descendants were called Aeacidae, by this bringing forward the honour won by their father (Gr. grandfather).

The Birth and Upbringing of Achilles

Peleus and Thetis gave birth to Achilles. Peleus took the boy to the Centaur Chiron (he lived in a cave on the mount Pelion in Thessaly), who fed him on the innards of lions and the marrows of bears253 and called 252 The Armenian ըղձանամ means “to desire,” and ըղձանք, “desire, longing”; these words seem to be chosen as equivalents for “pray” and “prayer,” since εὔχομαι also means “to desire.” 253 According to other versions of the story, Chiron fed Achilles on the flesh of lions and the marrows of wolves (Stat. Achil. 2.99–100), honeycombs and the marrows of fawns (Philostr.

The Birth and Upbringing of Achilles

229

him Achilles, since he had not put his lips to the breast (Apollod. 3.13.6 [3.171–172]).254 Greg. Naz. In Bas.Arm. 12 [p. 169]: Ո՛չ Թետալաց ի սահմանին այրիւք աղաւթից իբրեւ առաքինութեան գործարան եւ ո՛չ Կենտաւրոսիւ ոմամբ ամբարտաւանեցելով նոցին ինքեանց դիւցազանցն վարդապետաւ:

… not of a Thessalian cave of prayer on the border, as the workshop of his virtue, nor of some arrogant Centaur, the tutor of the heroes of his day.

Cf. Greg. Naz. In Bas. 12.2: … οὐ Θετταλικόν τι καὶ ὄρειον ἄντρον αὐχῶν ὡς ἀρετῆς ἐργαστήριον, οὐδέ τινα Κένταυρον ἀλαζόνα τῶν κατ᾽ αὐτὸν ἡρώων διδάσκαλον.

… not boasting of a Thessalian mountain cave, as the workshop of his virtue, nor of some boasting Centaur, the tutor of the heroes of his day.255

NonnusArm. 2.8 [p. 18] = Nonnus 43.4.1–8: Ծնեալ Աքիւղղևս ի Թետիսէ` աւանդեցաւ ի Քերոն, որով վարժեալ լինէր սնուցո­ ղաւն, համանգամայն և վարդապետաւ, աղեղնաւո­ րութեանն: Եւ էր այս Քերոն` Իպպաւկենդովրոս, բնակեալ յայրս ինչ քա­ րանձաւացն ի Թետ­տալիայ:

Γεννηθεὶς ὁ Ἀχιλλεὺς ὑπὸ Θέτιδος παρεδόθη τῷ Χείρωνι τροφεῖ ἅμα καὶ διδασκάλῳ τῆς τοξείας χρησόμενος. ἦν δὲ οὗτος ὁ Χείρων ἱπποκένταυρος, οἰκῶν ἄντρον τι καὶ σπήλαιον ἐν Θετταλίᾳ.

Achilles being born by Thetis was consigned to Chiron, rearer and at the same time teacher, by whom he was (Gr. + going to be) taught archery. This Chiron was a horse-centaur who lived in a cave in Thessaly.

Her. 730.4–5). The flesh and marrows of lions and bears imparted to him their strength and courage, while the marrows of fawns or deer, their fleetness of foot (Frazer II, 71). 254 Achilles’ name is traced to χείλη – “lips” with the privative particle by popular etymology, as if meaning “lipless.” 255 There are mistakes in the translation: ի սահմանին corresponds to ὄρειον (“mountainous”), so ὄρος (“mountain”) is confused with ὅρος (“border”); αὐχῶν (“boasting”) had been read as εὐχῶν (“of prayer”) and rendered by աղաւթից.

230

Cecrops

Արդ` առեալ Քերոն զԱքիղևս և նստուցեալ յետուստ իւր ի վերայ ձիեղէն կողմանն, սնուցանելով զնա ոչ կաթամբ կամ հացիւ, այլ ուղղովք եղջերուաց և այլոց կենդանեաց, վասն որոյ և Աքիւղղևս անուանեցաւ, իբր ոչ հաղորդեալ քիղոսի, քանզի քիղոս սովորական կերակուրս է:

ὁ οὖν Χείρων λαβὼν τὸν Ἀχιλλέα καὶ ἐπικαθίσας ὄπισθεν ἑαυτοῦ κατὰ τοῦ ἱππείου μέρους, οὕτως ἐγύμναζε καὶ ἐδίδαξε τὴν τοξικήν, τρέφων αὐτὸν οὐ γάλακτι καὶ ἄρτῳ, ἀλλὰ μυελοῖς ἐλάφων καὶ ἄλλων ζῴων, διὸ καὶ Ἀχιλλεὺς ὠνομάσθη, ὁ μὴ μετασχὼν τοῦ χιλοῦˑ χιλὸς γὰρ ἡ τροφή.

Thus Chiron, taking Achilles, seating him behind himself, on his horse side (Gr. + thus he trained and taught archery), feeding him not on milk and bread, but on the marrow of deers and other animals, for which he was called Achilles, as if not partaking chilos, because chilos256 is common (Gr. om.) food.

David in Porph.Arm. 11.3 [pp. 134–135] = David in Porph. 124.4–7: Աքիլլևս հուպ ունի զսեռն ի հայրենեացն, որպէս յորժամ ասեմք զնա փտիովտացի. իսկ հեռի` յորժամ ասեմք զնա թետալացի. իսկ ի հաւրէ հուպ սեռ` որպէս յորժամ ասեմք զնա որդի Պելեայ. իսկ հեռի, որպէս յորժամ ասեմք զնա Յէակսեայ:

100

ὁ Ἀχιλλεὺς ἄψυχον καὶ προσεχὲς ἔχει τὸ γένος ἀπὸ πατρίδος, ὅταν εἴπῃς αὐτὸν Φθιώτην, ἄψυχον δὲ πόρρω, ὅταν εἴπῃς αὐτὸν Θετταλόν, ἔμψυχον δὲ προσεχές, ὅταν εἴπῃς αὐτὸν τοῦ Πηλέως, ἔμψυχον δὲ πόρρω ὅταν εἴπῃς αὐτὸν ἀπὸ τοῦ Αἰακοῦ.

Achilles possesses the (Gr. + inanimate and) proximate descent (lit. genus) from fatherland, when we call him man of Phthia, and the (Gr. + inanimate and) remote when we call him Thettalian. And the proximate descent (lit. genus) from his father (Gr. and the animate) when we call him son of Peleus, and the (Gr. + animate and) remote when we call him [grandson] of Aeacus.

Cecrops

The earth-born Cecrops had a body compounded of man and serpent. He was the first king of Attica, and he named the country called Acte Cecropia (Apollod. 3.14.1 [3.177], Marm. Par. 2–4, Eus. Praep. Evang. 10.10.14, Hyg. Fab. 48). 256 χιλός means “forage.” Eustathius too (Eustath. Hom. Il. 1.1 [1.23.19–20]) connects Achilles’ name with the word χιλός and interprets it as vegetable food.

231

Cecrops

He was called “double-natured” (diphyes) either because he had the stature of two men, or because he mastered the Greek and Egyptian languages, or was half-dragon half-man. He was from Sais in Egypt (Tzetz. Chil. 5.637–666). Euseb. Chron. I [p. 121]: Աթենացւոց առաջին թագաւորէ Կեկրոփս, որ կոչեցաւ Դիփիւէս, քան զարգիացւոց իշխանութիւնն յետոյ մօտ ուրեմն ամօք երեք հարիւրովք, և քան զսիկոնացւոցն կրտսեր` ամօք հինգ հարիւր երեսուն և երիւք:

The first to rule over the Athenians is Cecrops, who was called diphyes, about three hundred years after the reign of the Argives and five hundred thirty three years younger than the Sicyonians.

Euseb. Chron. I [p. 127], cf. Sync. 179.7: Աթենացւոց թագաւորք. առաջին` Կեկրովփս Դիփիւէս, ամս Ե.:

Ἀθηναίων α´ ἐβασίλευσε Κέκροψ ὁ διφυὴς ἔτη ν´.

Kings of the Athenians: first Cecrops diphyes, five (Gr. fifty) years.

Euseb. Chron. II [p. 56] = Sync. 179.23: Կեկրոփս յԵւբոյիա զԱթէնաստան և զԴիադաս շինեաց:

Κέκροψ Ἀθήνας τὰς καὶ Διάδας ἐν Εὐβοίᾳ τι ἔκτισεν.

Cecrops built (Gr. founded) Athens and Diadae in Euboea.257

Euseb. Chron. II [p. 56]: Առ սոքօք նախ Կեկրոփս Դիփիէս, Ակտեայ` որ այժմ Ատտիկէ անուանի` թագաւորեաց: Առ Կեկրոպեաւ ձիթենի ի բարձրաւանդակի քաղաքին նախ բուսաւ և յԱթենայ Աթէնք

In these days, Cecrops diphyes reigned over Acte which is now called Attica. Under Cecrops, an olive-tree first grew on the Acropolis of the city, and Athens was called so from Athena. He is called double-natured either

257 In the Armenian version the position of “in Euboea” makes an impression that Athens is in Euboea, which is a mistake.

232 անուանեցան: Կոչի երկբոյս` կամ վասն հասակին երկայնութեան, կամ զի եգիպտացի էր և զերկոսին լեզուս գիտէր … Եւ նախ եզն Կեկրոփս զոհեաց. և Զևս ի նմանէ առաջինն անուանեցաւ. ուստի և աշխարհն Կեկրոպիա:

Cecrops

because of the tallness of his stature or because he was Egyptian and knew two languages … Cecrops was the first to sacrifice an ox, and Zeus was first called so by him. Hence the land was Cecropia.

Cf. Sync. 179.9–1: Κέκροψ ὁ διφυὴς τῆς τότε Ἀκτῆς, νῦν δὲ Ἀττικῆς, ἐβασίλευσεν ἔτη ν´, διὰ μῆκος σώματος οὕτω καλούμενος, ὡς φησιν ὁ Φιλόχορος, ἢ ὅτι Αἰγύπτιος ὢν τὰς δύο γλώσσας ἠπίστατο. οὗτος ἀπὸ τῆς Ἀθηνᾶς τὴν πόλιν Ἀθήνας ὠνόμασεν. ἐπὶ αὐτοῦ ἡ ἐν τῇ ἀκροπόλει ἐλαία πρώτως ἐφύη. ἀπ᾽ αὐτοῦ δὲ Κεκροπία ἡ χώρα ἐκλήθη. οὗτος πρῶτος βοῦν ἐθυσίασε καὶ Ζῆνα προσηγόρευσεν.

Cecrops the double-natured reigned over the Acte of that time, which is now called Attica for fifty years. He is called so because of the tallness of his stature, as Philochorus says, or because being Egyptian, he knew two languages. He called the city Athens after Athena. Under him an olive-tree first grew on the Acropolis. After him, the land was called Cecropia. He was the first to sacrifice an ox and called Zeus so.

Yovhannēs Erznkac‘i, Sermons II, p. 55: Հեթանոսք … զձիթենի Աթենայ նուիրէին, որպէս նախ բուսաւ յԱտտիկէ ի դղեակն, եւ ալիք ջուրցն ոչ կարացին հասանել ի նա, եւ ոչ կտրել ոք զաւրեաց սրով կամ հրով: Վասն որոյ զյաղթողսն նովաւ պսակէին յողոմպիական նահատակութիւնսն:

The pagans … dedicated the olive-tree to Athena because it first grew in the citadel of Attica, and the waves of the water could not reach it, and nobody could cut it with sword or fire. That is why with it they crowned the winners of the Olympic games.

Michael the Syrian I [p. 45]: Եւ զԿիկրոփս յԱտկեայ, որ է Ատտիկէ թագաւորել ասեն ոմանք, և կէսք յԵգիպտոս ասեն թագաւորել նախ, և ապա

Some say that Cecrops reigned over Atce [Acte] which is Attica, and others say that he first reigned in Egypt, then in Attica. The Greeks say that he founded

Cecrops յԱտտիկէ: Իսկ Յոյնք ասեն սա շինեաց զԱթէնս յանուն կնոջ իւրոյ: Զսա կոչեն երկբոյս կամ զի երկայն էր և կամ զի երկու լեզու գիտէր` զԵգիպտոսին և զՅունացն: Տիրեաց և միջերկրեայց և յանուն սորա կոչեցաւ Կապադովկիա: Եւ յաւուրս սորա երևեցաւ ձիթե­նի ի դղեկին Աթենայ ուստի առասպելն եղև ստեղծեալ: Եւ սա կոչեաց զԱրամազդ Զևս, և նախ եզն զոհեաց և յայսմ ամի Դևկաղիոն Պառնասացւոց կողմանցն սկիզբն արար թագաւորելոյ:

233 Athens in the name of his wife. They call him double-natured either because he was tall, or because he knew two languages, that of Egypt and that of the Greeks. He also ruled over the midland which was called Cappadocia after him. In his days an olive-tree appeared in the citadel of Athens, whence the myth came into being. He called Aramazd Zeus and for the first time sacrificed an ox, and in that year Deucalion started to reign in the land of the Parnassians.258

Michael the Syrian II [pp. 30–31]: Յայսմ ժամանակի երևեցաւ Ասկղիպիդէս բժիշկ. և աստ էր Կեկրոփս, որ թագաւորեաց յԻտիկէ որ է յԵգիպտոս: Վասն սմա ասեն թէ յառաջին ամի Գոդոնիէլի թագաւորեաց, և Յոյնք ասեն թէ սա շինեաց զԱթէնս յանուն կնոջ իւրոյ Աթենայ: Սա տիրեաց ամենայն Ասիոյ, և անուամբ նորա կոչեցաւ գաւառն Կապադովկիա: Եւ յաւուրս սորա երևեցաւ ձիթենի ի դղեկին Աթենայ:

At that time physician Askłepidēs (Asclepius) appeared. And Cecrops who reigned in Iticē (Attica) which is in Egypt, was at that time. He is said to have reigned in the first year of Godoniel (Othniel), and the Greeks say that he built Athens by the name of his wife Athena. He ruled over all of Asia, and a by his name the land was called Cappadocia. In his days an olive-tree appeared in the citadel of Athens.

258 In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “When Cecrops started to reign in Attica, Moses was thirty five years old. From the time of this Cecrops, amazing events told by Greeks have taken place. Eusebius tells this, while Andronicus says that Cecrops started to reign in the first year of Othoniel. Zeus was declared [god] by Cecrops, and the land was called Cecropia after him. In his time an olive-tree appeared in Cecropia. He built Athens which he named after his wife Athena. He was nicknamed Diphyes, that is double-natured, because of his great strength and because he knew two languages, of the Egyptians and Greeks” (Chronique de Michel le Syrien, livre III, chapitre VI, p. 41).

234

Cecrops

Michael the Syrian I [p. 51]: Տիրեաց և Միջերկրեայ աշխարհին որ Կապադովկիայ կոչեցաւ ի Կիկրոպեայ, որ նախ Ալիու կոչէր:

He also ruled over the midland which was called Cappadocia after Cecrops; while before it was called Aliu.

Michael the Syrian II [p. 32]: Նախ քան Կիկրոպս Ալիու կոչէր աշխարհն, որ յանուն նորա կոչեցաւ Կապադովկիա:

Before Cecrops that land was called Aliu, which after his name was called Cappadocia.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 33: Եւ թագաւորեաց Աթենացւոցն Կիկրոփս և այլ 38 թագաւորք` զամս 873: Սա շինեաց զԱթէնս անուամբ կնոջ իւրոյ, և զբնակիչս Մեմփացոց բերեալ` յԱթէնս բնակեցոյց. սերմանեաց զիմաստութիւն և զմէջերկրեայս Կապադովկիա անուանեաց:

And Cecrops and another thirty-eight kings reigned over the Athenians for eight hundred seventy-three years. He built Athens in the name of his wife and brought the inhabitants of Memphis and settled them in Athens. He disseminated wisdom and called the midland Cappadocia.

Samuēl Anec‘i 104: Թագաւորէ Աթենացւոց նախ առաջին. Կեկրովփս Դիփւէս` ամս Ծ.:

Cecrops Diphyes first reigned over the Athenians for fifty years.

Greg. Naz. in Bas.Arm. 3 [p. 163] = Greg. Naz. in Bas. 3.4.2: … Կեկրովպեանքն …

… Κεκροπίδαι …

… the Cecropids …

NonnusArm. 2.2 [p. 15] = Nonnus 43.1.30–39: Իսկ յաղագս Կեկրովպոսի ասել առաջիկայ ահաւասիկ. Կեկրովպոս թագաւոր էր աթենացւոց, որ և մեծապէս զԱտտիկէ զարդարեաց սա:

περὶ δὲ τοῦ Κέκροπος ἤδη λελέξεται. Κέκροψ βασιλεὺς γέγονεν Ἀθηνῶν, ὃς μεγάλως τὴν Ἀττικὴν κατεκόσμησεν.

The following is (Gr. + already) said about Cecrops. Cecrops was the king of the Athenians (Gr. Athens), who greatly adorned (Gr. set in order) Attica.

235

Greek Letters Ascribed to Cecrops Երկաբնակ կոչեցաւ վասն գոլոյն տեղեակ երկուց ձայնից` եղղադացւոյն և եգիպտացւոյն, որ էր ի քաղաքէ Սասիոյ:

Արդ` իշխան բացաբնա­ կութեանն գոլով այս Կեկրովպոս և եկեալ յԵղղադա` ուսաւ զելլա­ դացի ձայն, ունելով և զեգիպտացին: Այլ բանն որ ասի, թէ ինքներկրեայք են աթենացիքն` առաս­ պել է …

101

οὗτος δέ ἐστιν ὁ διφυὴς καλούμενος. ἐκαλεῖτο δὲ διφυὴς ὅτι δύο φωνὰς ἦν ἠσκημένος, μίαν μὲν τὴν τῆς Ἑλλάδος, ἑτέραν δὲ τὴν τῆς Αἰγύπτου. λέγεται γὰρ ὅτι οἱ Ἀθηναῖοι ἄποικοί εἰσιν Αἰγυπτίων, ἀπὸ Σάεως πόλεως. ἡγεμὼν οὖν τῆς ἀποικίας γέγονεν οὗτος ὁ Κέκροψ. καὶ ἐλθὼν εἰς τὴν Ἑλλάδα ἔμαθε τὴν Ἑλλάδα φωνήν, ἔχων καὶ τὴν Αἰγυπτίαν. ὁ δὲ λόγος ὁ λέγων αὐτόχθονας εἶναι Ἀθηναίους μῦθός ἐστι …

He was called double-natured, because he knew two languages, those of Greece and of Egypt (Gr. + for it is said that the Athenians are the colonists of the Egyptians). (He was) from the city of Sais. So coming to Greece, this Cecrops, the leader of the colony, learned the Greek language, while he also knew Egyptian, whereas the story that the Athenians are native, is a myth …

Greek Letters Ascribed to Cecrops

The following passage of Michael the Syrian shows how the confusion of the later Armenian authors arose, according to which Cecrops and not Cadmus (see episode 63) is the author of the Greek alphabet. Michael the Syrian I [p. 52]: Եւ զկնի սոցա բերաւ իմաստութիւն յաշխարհըն յայն որպէս Կիկրոպս եբեր զբնակիչս Մեմփիս քաղաքի ի յԱթէնս. և սերմանեցաւ աղանդն իմաստասիրութեան ի Յոյնս, և նա արար Յունաց գիր, զոր այլք զԿադմոսէ ասեն թէ Յունաց գիր արար:

And after them [Cadmus and Phoenix] the wisdom was brought to that country, as Cecrops had brought the inhabitants of the city of Memphis to Athens, and the doctrine of philosophy was disseminated among the Greeks, and he created the letters of the Greeks, but others say that Cadmus created the letters of the Greeks.

236

Phoenix Blinded

Michael the Syrian II [p. 31]: Սա (Կեկրոպս) արար գիր Յունաց յԵգիպտացի գրոյ, զի գիտէր զերկուցն լեզուն: Սա եբեր զբնակիչս Մեմփիս քաղաքի և բնակեցոյց յԱթէնս, ուստի սերմանեցաւ իմաստութիւնն ի կողմանս հիւսիսոյ:

He [Cecrops] created the letters of the Greeks from the Egyptian writing, because he knew the languages of both. He brought the inhabitants of the city of Memphis and settled them in Athens, whence the wisdom was disseminated in the northern lands.

The second part of the passage cited from recension I, was nearly literally repeated by Vardan Arewelc‘i (Univ. Hist. [p. 21]), Yovhannēs Erznkac‘i (Grammar 92), Yovhannēs Corcorec‘i (Grammar 115), Esayi Nč‘ec‘i (Grammar 57), and David Zeyt‘unc‘i (64), while Aṙak‘el Siwnec‘i changed it. Aṙak‘el Siwnec‘i, Grammar 70: Կիկրոփս ոմն փոխեաց զբնակիչս Մեմփիս քաղաքին եւ տարաւ ի յոյնս եւ բնակեցոյց յԱթէնս: Եւ այս Կիկրոփս սահմանեաց զգիրն եւ այն գրովն վարժեցան բազում ազգք. մինչեւ ի սուրբ Սահակ եւ ի Մեսրոպ նոյնպէս եւ մեր ազգս նոյն գրովն վարժեցաւ եւ ի ձեռն խնդրոյ սրբոցն շնորհեաց Աստուած գիր ազգիս հայոց:

102

A certain Cecrops moved the inhabitants of the city of Memphis, took them to Greece and settled in Athens. And this Cecrops established writing, and many nations learned that writing. Until saint Sahak and Mesrop, our nation too used to learn that writing, and at the request of the saints, God granted letters to the Armenian nation.

Phoenix Blinded

Phoenix, the son of Amyntor, was blinded by his father, because of the false accusation of seduction by his father’s concubine Phthia (Apollod. 3.13.8 [3.175]). Plat. Leg.Arm. 411 = Cf. Pl. Leg. 931.b.6–7: Մինատոռոս զԱրմաւ որդին իւր անիծեալ ցասմամբ:

Ἀμύντορά τε Φοίνικι τῷ ἑαυτοῦ ἐπαρᾶσθαι παιδὶ θυμωθέντα.

Minatoṙos (Gr. Amyntor), becoming angry, cursed his son Date (Phoenix).

The Strife of Athena and Poseidon for Athens

103

237

The Strife of Athena and Poseidon for Athens

When Athena and Poseidon competed for taking possession of Athens, Zeus separated them and appointed the twelve gods as arbiters. They awarded the country to Athena, because Cecrops witnessed that she was the first to plant the olive. Athena called the city Athens, and Poseidon in anger flooded the Thriasian plain259 and laid Attica under water (Apollod. 3.14.1 [3.179]). “In that acropolis is a shrine of Erechtheus, called the ‘Earthborn,’ and in the shrine are an olive tree and a pool of salt water. The story among the Athenians is that they were set there by Poseidon and Athena as tokens when they competed for the land. It happened that the olive tree was burnt by the barbarians with the rest of the sacred precinct” (Herodotus 8.55.2–10). Grigor Magistros 12 (58).11 [p. 243]: Աթենայ … ընդ Պիսիդոնայ մարտուցեալ, եւ ոսկեղէն ուռամբն բռնամարտիկ կոփոն մակ կառափին կարկատեալ, զխոնաւախոյզն վերջնանահանջ արարեալ խարդաւանաւղ զծովայածուկն կապտաւղ, որ մակ երկնի ծառացեալ, զծայրս ալեացն ծփէր, եւ զնիզակն ի տունկն ձիթենւոյ յեղափոխեալ ի դղեկին Ելլադայ յամուրն Ատտիկէի նախասացեալն Դիափկետեայ կանգնեալ, որ այժմ Աթեանս անուանի:

Athena … fighting with Poseidon and hitting him on the head with strong blows with a golden hammer, made the water-prowler, the fraudulent sea robber recede, the one who agitated the tops of the waves, swollen over the land. Transforming the spear into an olive-tree, she erected it in the citadel of Greece, in the Acropolis of Attica, which was previously said to be Diap‘keteay260 (?) and now is called Athens.

Grigor Magistros 15 (76).7 [p. 249]: … զԱթենայն նիզակի առ եզր Պիսիդոնի ցցեալ. զոր ի տունկ ձիթենւոյ յեղափոխիւր:

… Athena, thrusting a spear into the side of Poseidon (i.e. seashore), which was transformed into an olive-tree.

259 The center of the Thriasian plain was Eleusis north-west of Athens. 260 This name is uncertain and may be a result of corruption.

238

Cecrops ’ Son Erysichthon

Grigor Magistros 45 (78).14–15 [p. 321]: Բայց ասեն, եթէ Պիսիդոն երբեմն մաքառէր ընդ կուսին Աթենայ, իբրու զի երկիր նմա լիցի ծով, զոր քաջին Աթենայ ոսկի ուռամբն զծայրս ծառացելոյ ալեացն կոփեալ վերջնանահանջ առնէր:

104

But they say that Poseidon once competed with the virgin Athena so that the land would become sea for him, and bold Athena striking with a golden hammer the tops of the swollen waves made them recede.261

Cecrops’ Son Erysichthon

Cecrops had a son Erysichthon who died childless (Apollod. 3.2.14 [3.180]). He erected Apollo’s wooden statue on the island Delos (Plut. Fragm. 158.4, Eus. Prep. Evang. 3.8.1). Euseb. Chron. II [p. 58]: Ապողոնի ի Դէղփոս մեհեան կանգնեցաւ յԵրիսիքթիոնեայ:

On Dēłp‘os (Delos) a temple of Apollo was erected by Erysichthon.

Euseb. Chron. II [p. 58] = Sync. 179.18–19: Որ ի Դէղփոս մեհեանն է` յԵրիքսիթոնեայ որդւոյ Կեկրոպեայ կազմեցաւ:

105

τὸ ἐν Δήλῳ ἱερὸν Ἀπόλλωνος Δηλίου ὑπὸ Ἐρυσίχθονος υἱοῦ Κέκροπος ἱδρύνθη.

The temple (Gr. + of Delian Apollo) on Dēłp‘os (Delos) was set up by Erysichthon the son of Cecrops.

Phaethon

The son of Helios, Phaethon, took his father’s chariot for one day and, riding too close to the earth, burnt it. Zeus smote him with a thunderbolt and he fell into the river Eridanus, where his sisters mourned his death, until they became poplars, and their tears became amber (Diod. Sic.5.23.2–3, Ov. Met. 1.366).

261 The immediate source of these passages of Grigor Magistros is unknown.

239

Phaethon

Plat. Tim.Arm. 84 = Plat. Tim. 22.c.4–7: Իբրու երբեմն Փայթոն` որդի արեգական` լծեալ զկառս հաւր իւրոյ զերկրայինս հրով կիզեաց, և ինքն ի սաստկութենէ ջերմութեանն ապականեցաւ:

ὥς ποτε Φαέθων Ἡλίου παῖς τὸ τοῦ πατρὸς ἅρμα ζεύξας διὰ τὸ μὴ δυνατὸς εἶναι κατὰ τὴν τοῦ πατρὸς ὁδὸν ἐλαύνειν τά τ’ ἐπὶ γῆς συνέκαυσεν καὶ αὐτὸς κεραυνωθεὶς διεφθάρη.

Once upon a time Phaethon, the son of the sun (Gr. Helios) having yoked his father’s chariot, (Gr. + because he could not drive in the path of his father,) burnt up all that was upon the earth, and was himself destroyed by the intensity of heat (Gr. by a thunderbolt).

David Def. IX [pp. 74–76] = David Prol. 32.30–33.5 [33.4]: … ոմն շնական փիլիսո­ փոս, կիսագօս գոլով, մատեաւ առ Յուլիանոս թագաւոր ասելով՝ կէս մարմնոյ իմոյ մեռաւ և կէս տեսանէ զտիւ, գթայ, ով թագաւոր, ի կիսակտոր շնականս. այսինքն թէ հրամայեայ կամ բժշկել կամ սպանանել: Առ որս ասաց՝ թէ զերկոսեան զրկես, եւ զՊղուտոն եւ զՓայիթոն. յումեմնէ պակասեալ եւ զոմն տակաւին եւս տեսանելով։

… τις Κυνικὸς φιλόσοφος ἡμίξηρος ὢν προσῆλθεν Ἰουλιανῷ τῷ βασιλεῖ λέγων αὐτῷ ταῦτα· “ἥμισύ μου τέθνηκε, τὸ δ’ ἥμισυ δέρκεται ἠώς· οἴκτειρον, βασιλεῦ, Κυνικὸν ἡμίτομον, τοῦτ’ ἔστιν κέλευσον ἢ ἵνα περιοδευθῶ ἢ ἵνα φονευθῶ.” ὁ δὲ εἶπε· “πρὸς αὐτὸν ἀμφοτέρους ἀδικεῖς, καὶ Πλουτέα καὶ Φαέθοντα, τὸν μὲν ἔτ’ εἰσορόων, τοῦ δ’ ἀπολειπόμενος.”

… a semi-paralyzed Cynic philosopher appealed to the Emperor Julian saying to him: “Half my body is dead and the other half sees daylight; Emperor, take pity on a Cynic split in half – command either that I be cured or that I be killed.” To which the Emperor replied: “You give offense to both Pluto and Phaethon; having been deprived of one, you still see the other.”

Step‘anos Siwnec‘i, Comm. 362: Բն. Եւ այլ եւս կէս գաւսացեալն զգերեզման եւ զարեգակն զրկէր: ԼԾ. Պղաւտին գերեզմանն է, և Փայիթոն` արեգակն …

Lemma: Also the semi-paralyzed gave offense to the grave and the sun. Explanation: Pławtin (Pluton) is grave and Phaeton, the sun …

240

Myrrha, Birth of Adonis

Commentary on David’s Definitions 9.4: Պողոտոն` գերեզման, և Փայիտոն` արեգակն …

106

Połoton (Pluton) is a grave and Phaeton the sun …

Myrrha, Birth of Adonis

Thias (or Cinyras, Hyg. Fab. 58.1), the king of Assyria, had a daughter Smyrna (or Myrrha, Tzetz. Sch. Lyc. 829, 831) who did not honour Aphrodite. In anger, the goddess filled her with passion for her father. The father unknowingly had intercourse with her, but when he found out what had happened, he wanted to kill her. She prayed to the gods to become invisible, and they turned her into a myrrh-tree.262 In time, the tree burst and Adonis was born. Aphrodite gave him to Persephone, unbeknownst to the gods; she saw his beauty and would not give him back. Zeus ordained that Adonis should stay one third of the year with Persephone and one third with Aphrodite and during the other third he may be free (Apollod. 3.14.4 [3.183–185]). NonnusArm. 4.36–38 [pp. 78–79] = Nonnus 5.38.1–29: Միւրա Կիւնիւրոսի եղեալ դուստր, սա ննջեալ ընդ հաւր իւրում` մանկածնեցաւ ի նմանէ. և խորհելով և զպատճառանս ոչ բերելով` զծնեալ մանուկն ի լեառն արտադրեաց. զոր առեալ անուանելոցն հարսանց, զորս ոմանք լեռնայինս կոչեն` սնուցին բարւոք:

Μύρρα Κινύρου τινὸς γέγονε θυγάτηρ. Αὕτη συνευνασθεῖσα τῷ ἰδίῳ πατρί, ἐπαιδοποίησεν ἐξ αὐτοῦ. Ἐγκαλυπτομένη δὲ καὶ τὸ ἄγος οὐ φέρουσα, τὸ τεχθὲν βρέφος εἰς ὄρος ἐξέθετο. Τοῦτο λαβοῦσαι αἱ λεγόμεναι νύμφαι, ἅστινας Ὀρειάδας καλοῦσιν, ἀνεθρέψαντο.

Myrrha was the daughter of Cinyras. She slept with her father and bore a child from him. Pondering (Gr. hiding herself as a mark of shame) and not finding an excuse (Gr. not enduring the guilt), she exposed the child so born, on a mountain. The so-called nymphs whom some call Mountain nymphs, took him and brought him up well (Gr. om.).

262 The myrrh-tree emitted pitch (σμύρνη, cf. the variant Smyrna of her name), which was regarded as the tears she shed for her sad fate (Ov. Met. 10.500–502).

241

Myrrha, Birth of Adonis Եւ էր քաջատեսիլ գեղեցկութեամբ, այլ և եղև որսորդ. յոր տռփացաւ Ափրոդիտէս, կին ոմն զեղխ. ընդ որում նախանձեալ հակատռփողն իւր Արէս, յաղբիս կերպափոխեալ` սպան զնա. զոր ողբայր Ափրոդիտէս և անտանելի ըմբռնեալ լինէր տրտմու­թեամբ, և ոչ բերելով զտռփումնն` էջ ի դժոխս խնդրել զտռփեալն, և աղաչէր զՊղուտովն պատուասիրել առ նա համբակաւն. այլ արգելոյր զհայցուածսն կին նորա Պերսիփովնէ, յոյժ հպելով յԱդոնիս: Այլ իբրև հարկաւորեալ լինէր աղաչանաւքն Պղուտոն` թուէր նմա պատշաճ` երկաքանչիւրոցն բաժանել զզուգագոյութիւն նորա, և միումն` տարևոր ունել զնա ի վերերկրեայս, և միւսումն` տարեկան ի դժոխս: Արդ` զայսպիսիս ինչ վճարեալ Ափրոդիտեայ` յայտնէ արբանեկաց իւրոց, թէ վերստին կենդանացաւ Ադոնիս, որպէս զի յողբոց և յաշխարանաց դադարեալք` տաւնս կատարեսցեն:

εὐειδὴς δὲ τὴν ὥραν οὗτος ἦνˑ γέγονε δὲ κυνηγός. Τούτου ἠράσθη ἡ Ἀφροδίτη, γύναιόν τι ἀκόλαστον. Ὃν ζηλοτυπήσας ὁ τούτου ἀντεραστὴς Ἄρης εἰς κάπρον μεταμορφωθείς, ἀνεῖλε τοῦτον. Ὠδύρετο δὲ ἡ Ἀφροδίτη καὶ ἀκράτῳ κατείχετο λύπῃ. Μὴ φέρουσα δὲ τὸν ἔρωτα κατελήλυθεν εἰς τὸν Αἵδην ζητοῦσα τὸν ἐρώμενον. Ἠξίου δὲ τὸν Πλούτωνα τὸν νέον αὐτῇ φιλοτιμήσασθαι. Ἐπεῖχε δὲ τῆς αὐτῆς ἡ τούτου γυνὴ Περσεφόνη, σφόδρα ἐχομένη τοῦ Ἀδώνιδος. Ὡς δ᾽ ἐπέκειτο λιπαροῦσα ἡ Ἀφροδίτη, ἔδοξεν ὁποτέραις τὴν τούτου συνουσίαν μερίσασθαι, καὶ τὴν μὲν ἐπέτειον ἔχειν ὑπὲρ γῆς, τὴν δὲ ἐπέτειον ἐν τῷ Αἵδῃ. Τοῦτο οὖν ἀνύσασα ἡ Ἀφροδίτη δεδήλωκε τοῖς αὐτῆς θεραπευταῖς ἀναβεβιωκέναι τὸν Ἄδωνιν, ὅπως τοῦ τε θρήνου καὶ τῶν οἰμωγῶν καταλήξαντες, πανηγύρεις ἐπιτελοῖεν.

He was handsome; he became a hunter. Aphrodite, a licentious woman, desired him. Ares, his rival in love, became jealous and turning him into dung (a boar)263 killed him. Aphrodite mourned him and was seized by unbearable sorrow. Unable to endure the desire, she descended into Hades in search for the desired one. She begged Pluto that she be presented with the youth. But his wife Persephone hindered the request, because she was greatly attached to Adonis. But when Pluto was forced by the supplication (Gr. As Aphrodite did not yield to her request), he decided to divide his company between the two, so that one of them has him for a year on the earth, and the other, for a year in Hades. Performing this, Aphrodite told her servants that Adonis has revived, so that they stop the weeping and laments and hold feasts.

263 Here is a confusion between κάπρος (“boar”) and κόπρος (“dung”).

242 Այլ ազգ ոմն է յեթիովպաց­ ւոց խորագոյնսն յաճախա­ պէս պաշտաւնեայ պատկերի կնոջս այսորիկ Ափրոդիտեայ: Արդ սոքա թուղթս գրեալ և խեցեղէնս արկեալ` ուխտիւք ընդ ումեմն ի ծով ընկեցին, որ ինքնին ի Բիբղոն պաղեստինացւոց գտեալ լինէր: Եւ զայն խեցեղէն ընդունե­ լով Ափրոդիտեայ խորհրդակցացն` տաւն կատարէին թերևս սխրանալով ընդ աստուածուհին վասն գիւտի տարփաւորին: Եւ այս է, զոր ասէ Եսայիաս մարգարէ. «որ արձակէ թուղթս վճռեղէնս ի ծովու առհաւատչեայ», այսինքն` գրաւական սիրելութիւն նոցա,

քանզի ողբացելոցն ի ձեռն թղթոյն զԱդոնին զեկուցանէին վերստին կենդանութիւն: Ընկալեալք զիրս զայսոսիկ և որք յԻսրայեղէն ծնեալք էին, լային զԹամուզ, քանզի այսպէս առ ի նոցանէ անուանի Ադոնիս:

Myrrha, Birth of Adonis

Ἔθνος δέ ἐστιν Αἰθιόπων ἐπέκεινα, κομιδῇ τὸ γύναιον τοῦτο τὴν Ἀφροδίτην σεβόμενον. Οὗτοι οὖν ἐπιστολὰς γράφονται καὶ κεράμῳ ἐμβάλλοντες μετὰ τελεσμῶν τινων τῇ θαλάσσῃ ὑπεφίεσαν. Ὁ δὲ αὐτομάτως ἐν Βύβλῳ τῆς Παλαιστίνης εὑρίσκετο. καὶ τοῦτον τὸν κέραμον ὑποδεχόμενοι οἱ τῆς Ἀφροδίτης συμμῦσται, ἑόρτὴν ἦγον συγγηθόμενοι τῇ δῆθεν θεᾷ τὸν ἐρώμενον εὑρούσᾳ. Kαὶ γὰρ [ἐκ] τῶν ἐπιστολῶν τοῦτο ἐγίνωσκον καὶ τοῦτο [φησίν] ἔστιν ὃ Ἠσαΐας ὁ προφήτης φησίν. “ὁ ἀποστέλλων ἐπιστολὰς βυβλίνας ἐν θαλάσσῃ ὅμηρα.” Τουτέστιν ἐνέχυρα τῆς φιλίας αὐτῶν. Τοῖς γὰρ κατολοφυρομένοις διὰ τῶν ἐπιστολῶν τὴν τοῦ Ἀδώνιδος κατεμήυεν ἀναβίωσιν. Παρέλαβον δὲ τουτὶ τὸ δρᾶμα καὶ οἱ ἐξ Ἰσραὴλ καὶ ἐπένθουν τὸν Θαμμοὺζ. οὕτως γὰρ παρ’ αὐτοῖς ἐλέγετο ὁ Ἄδωνις.

There is a nation of Ethiopians, who profoundly and very often worshipped this woman, Aphrodite. Now they wrote letters and putting them into an earthen vessel, with some ceremonies threw them into the sea. It was found by chance in Byblos of Palestine. And receiving this earthen vessel, the participants of Aphrodite’s mystery held a feast, as if rejoicing with the goddess for finding (Gr. who had found) her sweetheart. (Gr. + For they knew this from the letters). And prophet Isaiah says this: “he who sends decisive (Gr. papyrus) letters by sea as pledge (Gr. hostages),”264 that is assurance of their love. For they notified the weepers by a letter (Gr. letters) of the revival of Adonis. Also those born in (Gr. from) Israel who received this message, wept for Tammuz, for Adonis is so called by them.

264 Cf. Isaiah. 18:2 “sending ambassadors by the Nile in vessels of papyrus on the waters!” The Greek citation differs from the text of the Septuagint (ὁ ἀποστέλλων ἐν θαλάσσῃ ὅμηρα καὶ ἐπιστολὰς βυβλίνας – “he who sends hostages by sea and papyrus letters on the water”). The verse in the Armenian Bible reads: «Որ առաքէր պատարագս ընդ ծով, և թուղթս մագաղաթեայս ի վերայ ջուրցն մկանանց»:

243

Atthis and the Name of Attica

Theodoret.Arm. 49 = Theodoretus, in Ez. 81.885.20–24: «…և ահա կանայք նստեալ ողբային զԹամուզ»:265 Այս ոչ միայն ամբարշտութեան, այլ եւ անժուժկալութեան ամբաստանութեան, քանզի Թամուզ, որ եւ Ադոնիզ է, ըստ ելլա­ դացւոց ձայնին, ցանկու­թեան ընդդիմեցմունս ողբումն է, անժուժկալ դիւի` վասն անժուժ­ կալութեան ընկալեալ պաշտաւն:

καὶ ἰδοὺ γυναῖκες καθεζόμεναι καὶ θρηνοῦσαι τὸν Θαμμούζ. Τούτων δὲ οὐ μόνον ἀσέβειαν, ἀλλὰ καὶ ἀκολασίαν κατηγορεῖ. Ὁ γὰρ Θαμμοὺζ ὁ Ἄδωνίς ἐστι κατὰ τὴν Ἑλλάδα φωνήν. Ἀφροδισίων τοίνυν ὀργίων ὁ θρῆνος, ἀκολάστου δαίμονος, καὶ δι᾽ ἀκολασίαν δεχομένου τὴν θεραπείαν.

“… Women were sitting there weeping for Tammuz.” He accuses them not only of impiety, but also of intemperance. Because Tammuz is Adonis in the Greek language. This is weeping of the Aphrodisian rites,266 of a licentious deity who accepts this worship because of its licentiousness.

Step‘anos Siwnec‘i, Ezek. 146: Կանայք նոցա ողբային զԹամուզ, որ է Ադոնիս, որ պատառեցաւ ի սկայիցն, որպէս յունաց քերթողք վիպասանեն:

107

Their women were weeping for Tammuz, who is Adonis. He was torn by the giants,267 as the Greek poets narrate.

Atthis and the Name of Attica

After the death of Cecrops, the earth-born Cranaus reigned in Athens, in whose days the flood in the age of Deucalion took place. His daughter Atthis died a maid, and Cranaus called the country Atthis (Apollod. 3.14.5 [3.186]).

265 Ezek. 8:14: “women were sitting there weeping for Tammuz.” Cf. Orig. in Ez. 13.797.53–55. Θρηνοῦσαι τὸ Θαμμούζ. Τὸν λεγόμενον παρ᾽ Ἕλλησιν Ἄδωνιν, Θαμμούζ φασι καλεῖσθαι παρ᾽ Ἑβραίοις καὶ Σύροις – “… weeping for Tammuz. The one called Adonis by the Greeks is said to be called Tammuz by the Hebrews and Syrians.” 266 Our translation follows the Greek, because the passage ցանկութեան ընդդիմեցմունս is corrupt and makes no sense; ցանկութեան (“of desire”) may be an echo of “Aphrodisian,” while ընդդիմեցմունս (from the verb ընդդիմանամ – “to resist”) perhaps is a result of a mistaken reading of ὀργίων, as ὀργή (“anger”). 267 An echo of the myth about Dionysus torn by the Titans ? (ep. 76).

244

Atthis and the Name of Attica

Euseb. Chron. II [p. 58] = Sync. 180.8–9: Կարանոս Աթէնացւոց բնակ. որոյ դուստր Ակտիս, ուստի և Ատտիկէ անուն աշխարհին կոչեցաւ:

Κραναοῦ τούτου δευτέρου βασιλέως τῆς Ἀττικῆς θυγάτηρ ἦν Ἀτθίς, καθ᾽ ἣν Ἀττικὴ ἡ χώρα ὠνομάσθη.

Caranus was an inhabitant of Athens, who (Gr. this Cranaus, the second king of Attica) had a daughter, Aktis (Gr. Atthis), after whom the country was called Attica.

Michael the Syrian I [p. 46]: Եւսեբի ասէ թէ Կրոնոսի Աթենացւոց դուստր էր Ատիս անուն. ի նմանէ կոչեցաւ աշխարհն Ատտիկէ:268

Eusebius says that Cronus (Cranaus) of the Athenians had a daughter, Atis (Atthis) by name; after her, the country was called Attica.

Michael the Syrian I [p. 51]: Զկնի վեց ամի ելիցն Իսրայելի` թագաւորեաց Աթենացւոցն Կրօնոս, յորոյ դստերն անուն կոչեցաւ աշխարհն Ատտիկէ:

Six years after the exodus of Israel, Cranaus reigned over the Athenians. After the name of his daughter, the country was called Attica.

Michael the Syrian II [pp. 32–33]: Զկնի վեց ամի ելիցն Իսրայելի` թագաւորեաց ի վերայ Աթենաց­ ւոցն Կրոնոս, և անուն դստերն նորա Ատիկէ, յորոյ անուն կոչեցաւ Ատտիկէ աշխարհն:

Six years after the exodus of Israel Cronus (Cranaus) reigned over the Athenians, and the name of his daughter was Atikē (Attica). After her name the country was called Attica.

268 In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “In the sixth year after the Exodus Cranaus started to reign over the Athenians, for nine years. In the name of his daughter Atthis the land was called Attica” (Chronique de Michel le Syrien, livre III, chapitre VI, p. 43).

245

Cranaus ’ Successors on the throne of Athens

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 32: Ատիս` դուստր Կրօնոսի կոչեաց զաշխարհն Ատտիկէ:

108

Atis (Atthis), the daughter of Krōnos (Cranaus), called the country Attica.

Cranaus’ Successors on the Throne of Athens

Amphictyon dethroned Cranaus and ascended the throne; some called him the son of Deucalion. When he had reigned for twelve years, he was expelled by Erichthonius (Apollod. 3.14.6 [3.187]). Euseb. Chron. I [p. 127–128], cf. Scalig. (from the Anonym), p. 27: Աթենացւոց թագաւորք … Երկրորդ` Կրանաւոս, անդստին յաշխարհէն, ամս Թ.: Երրորդ` Ամփիկտիոն Դևկալիոնեայ, փեսայ Կրանայեայ, առ որով Դանաացւոց իրք պատմին, ամս Թ.: Չորրորդ` Երիք­ թոնիոս Եփեստեայ, որ ի Հոմերոսէ Երեքթևսն կոչի ամս Ծ.:

Ἀθηναίων βασιλεῖς … Δευτερος Κραναὸς αὐτόχθων ἔτη θ´. Τρίτος Ἀμφικτύων Δευκαλίωνος ἔτη ι´. Τέταρτος Ἐριχθόνιος Ἡφαίστου, ὁ παρ᾽ Ὁμήρῳ Ἐρεχθεύς … ἔτη ν´.

Kings of the Athenians … Second, Cranaus the autochthon, for nine years, third Amphictyon, the son of Deucalion, the son-in-law of Cranaus, in whose days the affairs of the Danaans are narrated (Gr. om. son-inlaw … narrated), for nine (Gr. ten) years, fourth, the son of Hephaestus,269 Erichthonius, who is called Erechtheus by Homer, for fifty years.

Euseb. Chron. II [p. 58]: Այս այն Ամփիկտիոն Դևկաղիոնի որդի է:

269 See the following episode.

This Amphictyon is the son of Deucalion.

246

The Birth of Erichthonius

Samuēl Anec‘i 104–105: Թագաւորէ Աթենացւոց … Բ. Կրանոս ամս Թ.: Գ. Ամփիքտիոն ամս Ժ.: Դ. Երեքթոնիոս ամս Ծ.: Ե. Պանդիոն ամս Խ.: Զ. Երեքթևս ամս Ծ.: Է. Կեկրովփս երկրորդ` ամս Խ.: Ը. Պանդիոն` ամս ԻԵ.: Թ. Եգևս ամս ԽԸ.: Ժ. Թեսևս ամս Լ, ԺԱ. Մենէս ամս ԻԳ, Իլիոն առաւ …

Reigned over the Athenians…; second, Cranaus, for nine years; third, Amphictyon, for ten years; fourth, Erichthonius, for fifty years; fifth, Pandion, for forty years, sixth, Erechtheus, for fifty years; seventh, Cecrops the second, for forty years; eighth, Pandion, for twenty five years; ninth Aegeus, for forty-eight years; tenth, Theseus, for thirty years; eleventh, Menēs (Menestheus), for twentythree years, he took Ilium …

Michael the Syrian II [p. 34]: Թագաւորեաց Աթենայ Արքիաթոս:

109

Ark‘iat‘os (Erichthonius) reigned over Athens.

The Birth of Erichthonius

Athena wanted to fashion arms and came to Hephaestus. Being abandoned by Aphrodite, he fell in love with Athena. She fled, and when he came near her, he dropped his seed on her leg. In disgust she wiped the seed off with wool and dropped it on the ground. So Erichthonius was born (Apollod. 3.14.6 [3.188]). Euseb. Chron. II [p. 60]: Այս Երիքթոնիոս` է որդի Եփես­ տեայ զոր Հոմերոս Երեքթևս կոչէ. և ասի` թէ Աթենայ որդի է:

This Erichthonius is the son of Hephaestus. Homer calls him Erechtheus. And he is said to be the son of Athena.

Cf. Sync. 184.21: Οὗτος Ἐριχθόνιος Ἡφαίστου ὁ παρ᾽ Ὁμήρῳ Ἐρεχθεύς ἐστιν.

This Erichthonius, the son of Hephaestus, is Erechtheus in Homer.

The Birth of Erichthonius

247

TheonArm. 76 = Theon 82.11–12: … զտոհմն Երիքթոնեայ զմեծանձին, զոր երբեմն Աթենա կերակրեալ սնոյց Արամազդայ դուստրն, և ծնաւ կենընձայ Սանդարամետ:

δῆμον Ἠρεχθῆος μεγαλήτορος, ὅν ποτ᾽ Ἀθήνη θρέψε Διὸς θυγάτηρ, τέκε δὲ ζείδωρος ἄρουρα.

The line of the great-hearted Erichthonius (Gr. Erechtheus) whom once Athena, the daughter of Aramazd (Gr. Zeus) brought up, while he was born by the life-giving hell (Gr. earth).

Greg. Naz.Arm. 5.32.14 [p. 202] = PG 35.705.11–12: Աթենա կոյս է եւ ծնանի վիշապ:

Ἀθηνᾶ παρθένος τέ ἐστι, καὶ τίκτει δράκοντα.

Athena is a maid, and brings forth a dragon.

NonnusArm. 4.22 [pp. 72–73] = Nonnus 5.22.1–12: Զևս կամեցեալ յուղղոցն իւրմէ բացածնանիլ զԱթենա կարաւտանայ գործակցի ումեմն, զի հատանելով և գանելով զգլուխն` բացածնուսցէ: Արդ` բան յառաջաբերեալ լինի յաղագս այսորիկ Հեփեստեայ. և նա ոչ այլազգ յանձն առնու հերձուլ զգլուխն Արա­ մազդայ. եթէ ոչ զծնեալ կոյսն արասցէ արամբի. և Զևս այսոցիկ ներէ. և առեալ Հեփեստեայ զառջառահատ տապարն, հերձեալ հատանէր զգլուխն Արամազդայ, և արտաքս ելանէ Աթենա.

Ὁ Ζεὺς βουλόμενος ἀποκυῆσαι ἐκ τοῦ ἐγκεφάλου αὐτοῦ τὴν Ἀθηνᾶν, ἐδεῖτο συνεργοῦ τοῦ λαβόντος καὶ πλήξαντος τὴν κεφαλὴν ἵνα ἀποκυηθείη. καὶ λόγους προσφέρει τῷ Ἡφαίστῳ περὶ τούτου. ὁ δὲ Ἥφαιστος οὐκ ἄλλως εἵλετο σχίσαι τὴν κεφαλὴν τοῦ Διός, εἰ μὴ τὴν γεννωμένην ἀποπαρθενεύσῃˑ καὶ ἠνέσχετο ὁ Ζεύς. λαβὼν οὖν ὁ Ἥφαιστος τὸν βουπλῆγα, τέμνει τὴν κεφαλὴν τοῦ Διός. καὶ ἐξέρχεται ἡ Ἀθηνᾶ, καὶ ἐπεδίωκεν αὐτὴν ὁ

Wishing to bring forth Athena from his brain, Zeus needed a co-worker who, cutting (Gr. taking) and striking on his head, makes him give birth. So he proposed an idea to Hephaestus concerning this, but he (Gr. Hephaestus) did not undertake to cleave Aramazd’s (Gr. Zeus’) head unless he deflowered the newborn virgin. And Zeus tolerated this. Taking an axe for felling an ox, Hephaestus cleaved Aramazd’s (Gr. Zeus’) head, and Athena came out. Then Hephaestus pursued her in

248

The Daughters of Pandion, Triptolemus

և ապա զհետ մտանէ նմա Հեփեստոս գիտանալ ընդ նմա, և հասուցանէ ի սերմանէն իւրմէ ի բարձսն Աթենայ: Եւ նա առեալ ասր` ջնջեաց զսերմնն և ընկեց յերկիր. և եղև ի հողոյն և յասրէն մարդ վիշապոտն, որ կոչեցաւ Երիքթովնէոս. յերիոսէն, որ է ասր, և ի հողոյ առեալ զանուանակոչութիւնն:

110

Ἥφαιστος, ἵνα αὐτῇ συγγένηται. καὶ ἐπιδιώκων ἀπεσπέρμηνεν εἰς τὸν μηρὸν τῆς Ἀθηνᾶς.

order to have intercourse with her, and dripped sperm on Athena’s hip.

ἡ δὲ Ἀθηνᾶ λαβοῦσα ἔριον ἐξέμαξε τὸ σπέρμα, καὶ ἔρριψεν ἐν τῇ γῇ. καὶ ἐγίνετο ἐκ τῆς γῆς καὶ τοῦ ἐρίου ἄνθρωπος δρακοντόπους, ὃς ἐκαλεῖτο Ἐριχθόνιος, ἀπὸ τοῦ ἐρίου καὶ τῆς χθονὸς λαβὼν τὸ ὄνομα.

And she (Gr. Athena) took wool, cleaned the sperm and threw it on the ground. And from the earth and wool a snake-footed man was born who was named Erichthonius, receiving his name from “erios” which is wool and “earth.”270

The Daughters of Pandion, Triptolemus

When Erichthonius died, Pandion reigned, who had two daughters, Procne and Philomela. In his days, Dionysus and Demeter came to Attica. In Eleusis, Demeter gave wheat to Triptolemus, and he sowed it throughout the whole inhabited earth (Apollod. 1.5.1–2 [1.32]).271 Euseb. Chron. I [p. 128], cf. Scalig. (from the Anonym), p. 27: Աթենացւոց թագաւորք … Հինգերորդ` Պանդիոն Երեքթոնեայ, ամս Խ.: Առ որով աղջկանն առևանգութիւն, և վասն Տրիպտղոմեայ:

Ἀθηναίων βασιλεῖς … Πέμπτος Πανδίων Ἐριχθονίου, ἐφ᾽ οὗ Κόρης ἁρπαγή, καὶ τὰ περὶ Τριπτόλεμον, ἔτη μ´.

Kings of the Athenians … fifth, Pandion, the son of Erichthonius, forty years, in whose days the abduction of the Girl (Gr. Core) and the events related to Triptolemus [took place].

270 The second Greek word, χθών, is not transliterated in the Armenian version, but it is translated. 271 See episode 18.

249

Icarius

Cf. Sync. 184.23: Ἀθηναίων ε´ ἐβασίλευσε Πανδίων ἔτη μ´.

The fifth who reigned over the Athenians was Pandion, forty years.

Euseb. Chron. II [p. 62]: Պանդիոն Երիքթոնեայ, որոյ դստերք Պրոկնէ և Փիղոմէղա:

Pandion, the son of Erichthonius, whose daughters are Procne and Philomela.

Cf. Sync. 184.24: Τούτου θυγατέρες Πρόκνη καὶ Φιλομήλα τοῦ Πανδίονος.

The daughters of this Pandion, Procne and Philomela.

Samuēl Anec‘i 104: Պանդիոն` ամս Խ.:

111

Pandion, forty years.

Icarius

Dionysus was welcomed in Attica by Icarius who learned from him how to make wine. Wishing to bestow the god’s gifts on men, Icarius went to some shepherds who drank wine copiously, got drunk and thought that they were bewitched, so they killed him. Icarius’ daughter Erigone hung herself (Apollod. 3.14.7 [3.191–192]). Greg. Naz.Arm. 4.122.8–9 [p. 152] = PG 35.661.24: Ի բաց հատցէ … զարբե­ ցութիւնն Դիոնիսոս:

Ἐπικοπτέτω … μέθην Διόνυσος.

272 Ի բաց հատանեմ literally corresponds to ἐκκόπτω.

Let Dionysus cut away272 (Gr. bridle) … his drunkenness.

250

The Tragedy of Procne and Philomela

NonnusArm. 3.61 [p. 50] = Nonnus 4.68.3–14: Ասի թէ առ Դիովնիւսեայ գինի գտեալ եղև. վասն որոյ և վերատեսուչ որթոյ ասեն զԴիովնիսոս: Սա արդ եկեալ և աթե­ նացւոցն և Իկարոսի ումեմն հանդիպեալ` ետ նմա զուռն որթոյ, զի տնկեսցէ. և տնկեալ` մշակեաց զգինին, և արբ ինքն և ետ հովուաց ոմանց յարբումն: Այլ հովիւքն արբեալք և հրաշափառ կարծեցեալ զարբեցութիւնն, քանզի առաջին էր, կարծելով, թէ դեղահարեաց զնոսա Իկարւոս` սպանին զնա: Այլ Երիգովնէ` դուստր նորա, ի ձեռն շանն Իկարոսի գիտացեալ, եթէ մեռաւ նա` ողբայր դառնապէս. որում ողորմեալ աստուածքն վասն այնորիկ փոխա­ դրեցին զնա յերկինս: Եւ այժմիկ է ասեն ընդ աստեղս Երիգովնէ:

112

λέγεται ὅτι ὁ οἶνος παρὰ τοῦ Διονύσου εὕρηται, διὸ καὶ ἔφορον τῆς ἀμπέλου λέγουσι τὸν Διόνυσον. οὗτος οὖν ὁ Διόνυσος ἐλθὼν ἐν Ἀθήναις Ἰκαρίῳ τινὶ περιτυχών, δέδωκεν αὐτῷ κλῆμα ἀμπέλου φυτεῦσαι. καὶ ἐφύτευσε, καὶ ἐγεώργησεν οἶνον, καὶ ἔπιε καὶ αὐτός, καὶ δέδωκε καὶ ποιμέσι πιεῖν. οἱ δὲ ποιμένες μεθυσθέντες διὰ τὸ ἐκ παραδόξου πρῶτον πιεῖν νομίσαντες φαρμαχθῆναι παρὰ τοῦ Ἰκαρίου, ἀποκτείνουσιν αὐτόν. ἡ δὲ Ἠριγόνη, ἡ τούτου θυγάτηρ, διὰ τῆς κυνὸς τοῦ Ἰκαρίου γνοῦσα ὅτι τέθνηκεν, ἐποτνιᾶτο καὶ ἤσχαλλεν. καὶ ταύτην ἐλεήσαντες οἱ θεοὶ διὰ τὸ πάθος, μετέθηκαν αὐτὴν εἰς τὸν οὐρανόν. καὶ νῦν ἐστι, φησίν, ἐν τοῖς ἄστροις ἡ Ἠριγόνη.

Wine is said to be invented by Dionysus, on account of which Dionysus is called overseer of the vine. Now he came and met the Athenians and (Gr. in Athens) a certain Icarius, he gave him a vine-twig to plant. He (Icarius) planted [it] and cultivated wine; he drank himself and gave it to some shepherds to drink. The shepherds drank and considering the drunkenness something astonishing, for it was for the first time, thought that Icarius had poisoned them, they killed him. But Erigone, his daughter, learning with the help of Icarius’ dog that he was dead, bitterly (Gr. implored loudly and) wept. And the gods took pity on her (Gr. + for the sorrow) and transferred her to the sky. And now, they say, Erigone is among the stars.

The Tragedy of Procne and Philomela

Procne, one of the daughters of Pandion, married Tereus. He raped her sister Philomela, then cut out her tongue. The girl wove a letter on a robe, revealing to Procne what had happened. She found her sister, killed her son Itys, boiled him and served to Tereus. When Tereus understood that, he pursued the sisters who had fled. They prayed to the gods to be turned into birds, so Procne became a nightingale, and Philomela a swallow. Tereus became hoopoe (Apollod. 3.14.8

The Tragedy of Procne and Philomela

251

[3.193–195]). Sophocles had a tragedy Tereus, which is not preserved. Ovid associated the murder of Itys with the frenzied rites of the Bacchanals (Ov. Met. 6.424–674). NonnusArm. 4.39 [pp. 79–80] = Nonnus 5.39.1–24: Պանտիոն եղև թագա­ ւոր աթենացւոց. և մարտ ունելով ընդ ղակե­ դեմոնացիս` նախադասէր ի մարտակցութիւն զՏիւռևս, որ էր բռնաւոր թրակացւոց: Այլ նա ոչ յառաջագոյն ասէր նմա մարտակցել, եթէ ոչ զիրիցագոյն դուստրն իւր նմա յամուս­ նութիւն խոստասցի. քանզի ունէր դստերս եր­ կուս Պանտիոն` զՊրովկ­նէ և զՓիւղովմեղա, որք այնչափ ի միմեանս գորովային, մինչ զի յեր­ կաքանչիւրոցն կամս ենթադրել. զի զոր ինչ մին կրեսցէ ի պատահմանէ` զայն և միւսն յանձին իւրում գործեսցէ: Արդ խոստացաւ հայրն Տիւռեայ զՊրովկնէ. զոր առեալ տարաւ ի տուն իւր, և մանկունս ծնաւ ի նմանէ: Այլ անցեալ ժամանակ ոչ սակաւ` կարաւտացաւ տեսանել զքոյր իւր, և աղաչէր զայր իւր գնալ յԱթենս և ածել զքոյրն առ նա:

Πανδίων βασιλεὺς γέγονεν Ἀθηναίων. Πόλεμον δὲ πρὸς Λακεδαιμονίους ἔχων προὔτρεπεν εἰς σύμμαχον τὸν Τηρέαˑ τύραννος δὲ Θρᾳκῶν οὗτος.

Pandion became king of the Athenians. Waging war against the Lacedaemonians, he urged Tereus who was the tyrant of the Thracians, to fight with him.

Ὁ δὲ μὴ πρότερον συμμαχήσειν ἔφασκεν εἰ μὴ τὴν πρεσβυτέραν αὐτῷ θυγατέρα πρὸς γάμον καθυπόσχοιτο. Εἶχε γὰρ δύο θυγατέρας ὁ Πανδίων, Πρόκνην καὶ Φιλομήλαν, αἳ τοσοῦτον ἀλλήλαις ἔστεργον ὡς ὑποθεῖναι γνώμην ὁποτέρας ὡς εἴ τι δ᾽ ἂν ἐκ περιστάσεως ἡ μία πάθοι, ταῦτα αὐθαιρέτως ἑαυτῇ δράσειν τὴν ἐτέραν.

He said that he would not become his ally, unless he promises marriage with his elder daughter. Because Pandion had two daughters, Procne and Philomela, who loved each other so much that both expressed the wish: whatever one of them suffers, the other one was going to do the same to herself.

Καθυπισχνεῖται οὖν τῷ Τηρεῖ τὴν Πρόκνην … ἀπήγαγεν οἴκαδε, καὶ ἐπαιδοποίησεν ἐξ αὐτῆς. Χρόνου δὲ πολλοῦ παριππεύσαντος ἐπεθύμησε τὴν ἰδίαν ἀδελφὴν ἰδεῖν καὶ ἠντιβολεῖ τὸν ἑαυτῇ ἄνδρα εἰς Ἀθήνας ἐλθόντα ἀγαγεῖν αὐτῇ τὴν ἀδελφήν.

Now the father promised to give Procne to Tereus; he took her home and had children by her. After long time had passed, she wished to see her sister and begged her husband to go to Athens and bring the sister to her.

252 Արդ` գնացեալ և աղաչեալ զՊանտիոն` առ զՓիւղովմեղա. այլ ըստ ճանապարհին, որպէս որ բարբարոս արբեալ գինւով` զկոյսն արամբի արար, և շառագունեալ յիրէն` լեզուահատէ զՓիւ­ ղամեղա, զի զայնպի­սի զանաւրէն գործ մի պատմեսցէ: Իսկ նա որպէս աղջիկ եղղենացի զոստայնան­ կութիւն քաջապէս կրթեալ` պատմուճան ինչ գործեաց, և ի նմա զիրագործութիւնն նկարեալ` ի քոյրն արձակէ: Եւ նորա իմացեալ, զոր ինչ եղևն` զքոյրն առ ինքն բերէ, և առեալ զորդին, զոր ծնեալն էր ի Տիւռեայ` խահագործեաց, և եփեալ` եդ առաջի առնն, եկեալ յորսոյ: Եւ իմացեալ զիրսն` մոլեգնեալ` հալածէր զնա հանդերձ քերբն: Արդ` գթացեալ ի նոսա Զևս` փոխարկեաց զմին ի ծիծառն, և զմիւսն` ի հաւ հեշտախաւս. և այսպէս դադարեաց ի յարձակմանէն:

The Tragedy of Procne and Philomela

Ἐλθὼν οὖν καὶ ἀξιώσας τὸν Πανδίωνα λαμβάνει καὶ τὴν ἐτέραν ἀδελφὴν τὴν Φιλομήλαν. Κατὰ δὲ τὴν ὅδον οἵα δὴ βάρβαρος οἰνηθεὶς διαπαρθενεύει τὴν παῖδα. Ἐπερυθριῶν δὲ τῷ δράματι, γλωσσοτομεῖ τὴν Φιλομήλαν ὅπως τὸ ἀθέμιτον μὴ ἐξείποι πρᾶξιν καὶ καταλιμπάνει αὐτὴν κατὰ τὴν ὅδον. Ἡ δὲ οἵα Ἑλληνὶς καὶ ἄριστα τὰς ταλασίας ἐξησκημένη φάρος τι ἱστουργήσασα καὶ ἐν αὐτῷ τὴν δραματουργίαν καθυφανεῖσα, πέμπει τῇ ἀδελφῇ. Ἡ δὲ γνοῦσα τὸ γεγονός, τὴν μὲν ἀδελφὴν κομίζει πρὸς ἑαυτήνˑ λαβοῦσα δὲ τὸν υἱὸν ὃν εἶχε ἐκ τοῦ Τηρέως, ἐκρεανόμησε καὶ ἐψήσασα παρέθηκε τῷ ἀνδρὶ ἐλθόντι ἐκ θήρας. Ὁ δὲ γνοῦς τὸ δρᾶμα καὶ ἔνθους γενόμενος κατεδίωκεν ταύτην μετὰ τῆς ἀδελφῆς. Ταύτας οὖν κατοικτειρήσας ὁ Ζεύς, μετέβαλε τὴν μὲν εἰς χελιδόνα, τὴν δὲ εἰς ἀηδόνα, καὶ οὕτω τοῦ δρόμου κατέληξαν.

He went and, persuading Pandion, took (Gr. + the other sister) Philomela. And getting drunken like a barbarian on the way, he deflowered the girl. But being ashamed of his deed, he cut out Philomela’s tongue, so that she would not tell about his impious deed (Gr. + and left her on the way). But she as a Greek girl, quite skilled in wool-spinning, wove a cloak and depicting on it what had happened, sent it to her sister. Learning what had happened, she brought her sister to herself, and taking her son, whom she had brought forth by Tereus, cut him into pieces, cooked and put him before her husband who had come from hunting. Learning the reality, he became mad and pursued her together with her sister. Having mercy on them, Zeus turned one into a swallow, and the other, into a sweetly-singing bird (Gr. nightingale),273 and thus he put an end to the attack (Gr. flight).

273 The Armenian interpretation of ἀήδων as “sweetly singing bird” is explained by the fact that the word derives from the verb ἀείδω – “to sing.”

Erechteus ’ Ascension to the Throne, Orythia and Boreas

113

253

Erechteus’ Ascension to the Throne, Orythia and Boreas

When Pandion died, his sons divided their father’s inheritance, and Erechtheus got the kingdom (Apollod. 3.15.1 [3.196]). Boreas abducted Erechtheus’ daughter Orithya (Apollod. 3.15.2 [3.199]). Euseb. Chron. I [p. 128], cf. Scalig. (from the Anonym), p. 27: Աթենացւոց թագաւորք … Վեցերորդ` Երեքթևսն Պանդիոնի, ամս Ծ.: Առ որով Պերսեայ իրք:

Ἕκτος Ἐρεχθεὺς Πανδίονος, ἐφ᾽ οὗ τὰ περὶ Περσέα, ἔτη ν´.

Kings of the Athenians … Sixth, Erechtheus, the son of Pandion, fifty years, in whose days the events related to Perseus took place.

Cf. Sync. 188.24: Ἀθηναίων ς´ ἐβασίλευσεν Ἐρεχθεὺς ἔτη ν´.

The sixth to reign over the Athenians was Erechtheus, fifty years.

Samuēl Anec‘i 104: Զ. Երեքթևս` ամս Ծ.:

Sixth, Erechtheus, fifty years.

Euseb. Chron. II [p. 64] = Sync. 188.25–27: ԶԵրեքթևսի դուստր զՈրիթիա Բորեաս Ատրեայ թրակացի առևանկեաց. իսկ առասպելքն զհողմոյ ասեն: Առ սովաւ խորհրդոցն սկիզբն լինէր:

Ἐρεχθέως τούτου θυγατέρα Βορέας υἱὸς Ἀστραίου Θρᾷξ ἥρπασεν Ὠριθυῖαν. ὁ δὲ μῦθος τὸν ἄνεμον … ἐπὶ τούτου δὲ καὶ τὰ λεγόμενα μυστήρια ἤρξαντο.

Son of Atreus (Gr. Astraeus) Boreas (Gr. + the Thracian) abducted Orithya, the daughter of Erechtheus, while the myths speak that about the wind. In his days was the beginning of (Gr. + the so called) mysteries.

254

Eumolpus

TheonArm. 104 = Theon 95.18–23: Իսկ Պղատոն ի Փետրոսի յաղագս Որիթուիա ի Հիւսւսոյ […] ըստ մերձաւոր վիմաց Որիթուիա խաղայր շրջէր եկեալ և հասեալ ուժգնագոյն, մինչ և այսպէս ասիլ` ահա ի [հիւսի]սո վերա յափշտակեալ լինել:

114

Πλάτων δὲ ἐν τῷ Φαίδρῳ τὸ περὶ τῆς Ὠρειθυίας καὶ τοῦ Βορέου διήγημα οὐκ ἀποδεχόμενός φησι τὴν Ὠρείθυιαν πνεῦμα βορέου κατὰ τῶν πλησίον πετρῶν σὺν Φαρμακείᾳ274 παίζουσαν ὦσαι, καὶ οὕτω δὴ λεχθῆναι ὑπὸ τοῦ βορέου ἀναρπαστον γεγονέναι.

Plato in the Phaedrus [not accepting the story] about Orithya and the North, [says that the blast of the northern wind pushed]275 Orithya while she was playing on the nearby rocks (Gr. + with Pharmacea) and it is said that she was snatched up276 by Boreas in this manner.

Eumolpus

The daughter of Boreas and Orithya, Chione, gave birth to Eumolpus from Poseidon. When war broke between the Eleusinians and the Athenians, he fought on the side of the Eleusinians with Thracian forces (Apollod. 3.15.4 [3.201–203]). The founding of the Eleusinian mysteries was attributed to Eumolpus (Marm. Par. 15, Luc. Demon. 34). He was the ancestor of the priestly family of the Eumolpids. Euseb. Chron. II [p. 64] = Sync. 189.12: Որ առ Մէղպով (Եւմող­ պաւ) պատե­րազմն. ուստի Եւմողպիտեանքն յԱթէնս:

Ὁ κατὰ Εὔμολπον πόλεμος, ἀφ᾽ οὗ οἱ Εὐμολπίδαι Ἀθήνησιν.

The war in the days of Mēłpov (Eumolpus), from whom the Eumolpids in Athens [come].

274 Pharmacea was the nymph of the poisonous well near the river Ilisus in Attica. 275 There is a lacuna in the Armenian text. 276 Cf. Plato Phaedr. 229.b.4–5: Εἰπέ μοι, ὦ Σώκρατες, οὐκ ἐνθένδε μέντοι ποθὲν ἀπὸ τοῦ Ἰλισοῦ λέγεται ὁ Βορέας τὴν Ὠρειθυίαν ἁρπάσαι;

255

The Seventh to Eleventh Kings of Athens

TheonArm. 100 = Theon 92.31–93.2: Տակաւին և նուաստ և ի վերայ Ելլադայ եկին յաշխարհն մեր Թրակացիք հանդերձ Եւմողպաւ Պոսիդոնի:

115

ἔτι γὰρ ταπεινῆς οὔσης τῆς Ἑλλάδος ἦλθον εἰς τὴν χώραν ἡμῶν Θρᾷκες μὲν μετὰ Εὐμόλπου τοῦ Ποσειδῶνος.

When Hellas was still abased,277 the Thracians with Eumolpus, son of Poseidon, came to our country.

The Seventh to Eleventh Kings of Athens

Pandion who reigned after Cecrops, was dethroned by the sons of Metion in a sedition and went to Megara (Apollod. 3.15.5 [3.205]). He was succeeded by Aegeus, Theseus and Menestheus, the grandson of the sixth king, Erechtheus, and the leader of the Athenians in the Trojan war (Apollod. 3.10.8 [3.130]). He was set on the throne by the Dioscuri, when Theseus had descended to Hades (Apollod. E. 1.23), see episode 126. Euseb. Chron. II [p. 70]: Պանդիոն փախեաւ նենգեալ ի մէտիոնացւոց:

Pandion fled betrayed by the Metionids.

Euseb. Chron. I [pp. 127–128], cf. Scalig. (from the Anonym), p. 27: Աթենացւոց թագաւորք … Եօթներորդ` Կեկրոփս, եղբայր Երեքթևսեայ, ամս Խ.: Առ որով Դիոնի­սի իրքն: Ութերորդ` Պանդիոն Երեքթևսեայ, ամս ԻԵ.: Ընդ որս փախս­ տական լինէր, և ի մէգարա­ցիս թագաւորէր:

… Ἕβδομος Κέκροψ ἀδελφὸς Ἐρεχθέως, ἐφ οὗ τὰ περὶ Διόνυσον ἔτη μ´. Ὄγδοος Πανδίων Ἐρεχθέως ἔτη κε´. ὃς φεύγων ἐν Μεγάροις ἐβασίλευσεν.

The kings of the Athenians … Seventh, Cecrops, the brother of Erechtheus, 40 years, in whose days were the events related to Dionysus; eighth, Pandion, the son of Erechtheus, 25 years, when he fled and reigned in Megara;

277 The Armenian version seems corrupt; the correct reading could be նուաստ եղելոյ Ելլադայ:

256 Առ որով Եւրովպն, Կադմոս, և որ ինչ վասն սպարտիացւոց: Իններորդն Էգևս Պանդիովնեայ, ամս ԽԸ., առ որով վասն արգիական նաւելաստացիցն և յուշկապարկացն, ուր Հերակղէս զնա­ հատակութիւնսն գործէր, տասներորդ` Թեսևս Եգեայ, ամս Լ.: Առ որով Մինովս օրէնսդիր ճանաչէր: Մետասաներորդ՝ Մենէսթէս Պետեայ՝ Աւռնեայ՝ Երեքթեայ, ամս ԻԳ, առ որով Իղիոն առաւ:

The Seventh to Eleventh Kings of Athens

ἐφ οὗ Εὐρώπη, Κάδμος, καὶ τὰ περὶ Σπάρτους. Ἔνατος Αἰγεὺς Πανδίονος ἔτη μη´. ἐν ᾥ τὰ περὶ τοὺς Ἀργοναύτας καὶ Κενταύρους. Ἡρακλῆς τε τοὺς ἄθλους ἐτέλει.

in his days were Europa, Cadmus and the events related to the Sparti; ninth, Aegeus, the son of Pandion, 48 years, in his days were the events related to the Argonauts and the Centaurs, Heracles performed the labors;

Δέκατος Θησεὺς Αἰγέως ἔτη λ´. ἐφ οὗ Μίνως ἐνομοθέτει. Ἑνδέκατος Μενεσθεὺς Πετεῶ Ἐρεχθέως, ἐφ οὗ Ἴλιον ἑάλω, ἔτη κγ´.

tenth, Theseus, the son of Aegeus, thirty years; in his days Minos the legislator was known; eleventh, Menestheus, son of Peteus, son of Orneius, son of Erechtheus, twentythree years; in whose days Ilium was taken.

Samuēl Anec‘i 104–105: Է. Կեկրովփս երկրորդ` ամս Խ.: Ը. Պանդիոն` ամս ԻԵ.: Թ. Եգևս` ամս ԽԸ.:

Seventh, Cecrops the second, forty years, eighth, Pandion, twenty-five years, ninth, Aegeus, forty-eight years.

Michael the Syrian I [p. 56]: Աթենացւոցն թագաւորեաց Թեսեւս ամս քսան և ութ:

Theseus reigned over the Athenians, twenty-eight years.

Michael the Syrian II [p. 37]: Թագաւորեաց Աթենացւոցն Թեսևս` ամս երեսուն:

Theseus reigned over the Athenians, thirty years.

Theseus in Attica

257

Euseb. Chron. II [p. 74]: Յառաջնմէ ամէն Կեկրոպայ նախնի թագաւորին ատտիկեցւոց մինչև յաւերն տրովացւոց և ի երրորդ ամին Մենէսթեայ, զորմէ յիշատակէ Հոմերոս, ժողովին ամք ՅՀԶ:

116

From the first year of Cecrops, the first king of the Atticans, up to the fall of Troy and the third year of Menestheus whom Homer mentions, 376 years accumulate.

Theseus in Attica

Theseus was said to have united the inhabitants of Attica in one city, creating a united people (Thuc. 2.15, Plut. Thes. 24). Euseb. Chron. II [p. 72]: Թեսևս` նախ զաթենացիս ցրուեալս ընդ աշխարհս` ի մի քաղաք ժողովեաց, և զխեցեկոյտ մահու վճիռ առ. և այժմ ինքն նախ եդ օրէնս:

Theseus first gathered the Athenians scattered all over the country into one city and he was condemned to death by ostracism; now, he is the first to have enacted that law.

Cf. Sync. 202.1–2: Θησεὺς Ἀθηναίους κατὰ χώραν διεσπαρμένους εἰς ἓν συναγαγὼν ἤτοι εἰς μίαν πόλιν, πρῶτος ἐξωστρακίσθη, αὐτὸς πρῶτος θεὶς τὸν νόμον.

Theseus gathering the Athenians scattered all over the country into one, that is into one city, was the first to be banished by ostracism, being himself the first to have enacted that law.

Philo, Prov. 83: Բայց ուսցիս, զոր ասեմս, հաւաս­ տագոյն ի քաղաքս հայելով, քանզի ի սոցանէ իւրաքանչիւր ոք հաստեաց յառաջին իշխանացն. Թեսևս` զԱթենա յԱտտիկէ …

But learn what I say, truly observing cities, because each of them was founded by one of the old princes, Theseus founded Athens in Attica …

258

Daedalus and Icarus

Michael the Syrian I [p. 56]: Թագաւորէ Աթենացւոցն Մոսթոս (v.ll. Մէնթիոս, Մէնթոս) ամս քսան և երիս. և նախ քան զսա Թեսևս զԱթենացւոց ցրուեալսն ժողովեաց. և զխեցեկոյտն մահու վճիռ եդ:

117

Most‘os (Menestheus) reigned over the Athenians, twenty-three years; before him Theseus had collected the scattered Athenians and enacted the death penalty by ostracism.278

Daedalus and Icarus

Daedalus was a skilful architect and the inventor of sculpture (Apollod. 3.15.8 [3.214]). When Minos learned about the flight of Theseus,279 he shut up Daedalus in the labyrinth. Daedalus made wings for his son Icarus and himself, and told him not to fly high, lest the glue should melt, nor to fly near the sea, lest the feathers be detached by the dampness. But Icarus flew higher and higher, the glue melted and he fell into the sea which was called Icarian. But Daedalus safely reached Sicily (Apollod. E 1.12–13, Ov. Met. 8.183–235). According to Diodorus (Diod. Sic. 4.77.5–6) and Pausanias (Paus. 9.11.4–5), they fled in a ship. Euseb. Chron. II [p. 70]: Դէդաղայ իրքն որ կարծեցուցանէր, թէ պատկերս շարժունս առնիցէ. քանզի նախ զոտս պատկերաց ի միմեանց զատանէր. զի այլքն կից գործեալ ելանէին. և պատմէ Պաղեփատոս. և թէ որպէս հանդերձ որդւովն իւրով Իկարոսիւ զնաւէ280 կալեալ փախեան ի Մինոսէ. և վասն չգտանելոյ պատսպարան փախստեանն` համարեցաւ թռանել:

The events concerning Daedalus who caused (people) to think that he created moving images, because he was the first to separate the feet of the images from each other, while others made them joined. And Palaephatus tells this, also how he with his son Icarus fled from Minos clinging onto a ship, and not having found a shelter in their flight, he was thought to have flown.

278 In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “At that time Theseus united in one city the Athenians, who before were scattered in the country. He was banished, which law he had enacted himself” (Chronique de Michel le Syrien, livre IV, chapitre III, pp. 51–52). 279 See episode 67. 280 The source reads զնաւ է.

Daedalus and Icarus

259

Cf. Sync. 190.27–191.3: Τὰ κατὰ Δαίδαλον, ὃς ἔδοξεν ἀγάλματα κινούμενα ποιεῖν. πρῶτος γὰρ διέστησε τοὺς τῶν ἀγαλμάτων πόδας, ὡς ὁ Παλαίφατος ἱστορεῖ, τῶν πρὸ αὐτοῦ πάντων συμπεφυκότας αὐτοὺς πλαττόντων. οὗτος ἀποπτῆναι μυθεύεται σὺν Ἰκάρῳ τῷ υἱῷ αὐτοῦ πλοίου λαβόμενος καὶ διαφυγὼν τὸν Μίνωα διὰ τὸ ἀνεύρετον γενέσθαι τῷ διώκοντι.

The events concerning Daedalus, who seemed to create moving images, because he was the first to separate the feet of the images, as Palaephatus tells, while those before him made them joined. He is fabulously said to have flown away with his son Icarus clinging onto a ship and having fled from Minos because of being undiscovered by the pursuer.

P‘ilon Tirakac‘i 933: Դէդաղոսի իրքն` որ կարծե­ ցուցանէր, թե պատկերս շարժունս առնիցէ. քանզի նախ զոտս պատկերացն ի միմեանց զատանէր, զի այղքն կից գործեալ հասանեին: Եւ պատմէ Պաղէփատոս, եթե որպէս հանդերձ որդւովն իւրովն Կարոսիւ զնաւէ կալեալ փախեալ ի Նինեայ. եւ վասն չգտանելոյ պատսպարան փախստեանն` համարեցաւ թռանիլ:

The events related to Daedalus who made (people) think that he created moving images, because he was the first to separate the feet of the images from each other, while others made them joined. And Palaephatus tells how clinging onto a ship, he together with his son Karos (Icarus) fled from Ninos (Minos), and because the shelter of the fleeing was not discovered, he was thought to have flown.

Michael the Syrian I [p. 55]: Դեդաղոս հիւսն աստ երևեցաւ. որ կարծեցուցանէր շարժուն զպատկերսն, զոր առնէր` զի նախ զոտսն զատանէր, զոր այլք կից գործէին:

At that time appeared Daedalus the carpenter who seemed to create moving images, because he was the first to separate the feet which others made joined.

260

Theseus and the Marathonian Bull

Vardan, Sermons 314: Եւ այսոքիկ նկարագրութիւն անդամոցն զուտ և զուարթուն պատկերին Քրիստոսի յոտիցն սկսեալ եւ ի գլուխն աւարտեալ: Որպէս ասեն առնել քաջ եւ ճարտար պատկերագործացն Դեդեղայ յոտիցն ձեռնարկեալ, յորում շարժիլ թուէր անշունչ տեսողաց:

This is the description of the members of the pure and lively image of Christ, starting from the feet and finishing with the head. They say, the excellent and skilful sculptor Daedalus did so, starting with the feet; it seemed to those who looked that the breathless [body] moves in them.

Vardan, Univ. Hist. X [p. 21]: Զկնի Բարակայ իշխեցին Մադիանացիքն ամս եօթն, և դատեաց զԻսրայէլ Գեդէոն ամս քառասուն … Դեդաղոս հիւսն և նկարիչ աստ երևեցաւ, որ ասեն թէ շարժէր պատկերն զոր գործէր թուեցուցեալ:

After Barak the Midianites gained power for seven years; and Gideon judged Israel for forty years … Daedalus the carpenter and painter appeared at this point; they say that the image he made seemed to move.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 35. Այլ Դեդաւլայ հիւսն և նկարիչ` զպատկերս զոր առնէր շարժուն թուեցուցանէր:

118

Daedalus, the carpenter and painter, the images he made seemed moving.

Theseus and the Marathonian Bull

Medea who had married Aegeus, the king of Athens, plotted against his son Theseus281 and persuaded Aegeus to beware of him as a traitor. Aegeus, who did not know his son, sent him against the Marathonian bull282 (Apollod. E1.5). 281 In order to protect the position of Medus, her son by Aegeus. 282 This was the Cretan bull, which Heracles drove away when performing his seventh labor. Poseidon had sent the same bull for Minos and Pasiphae who lusted for him, and Minotaur was born (episode 7).

261

Medea ’ s Banishment from Athens

Greg. Naz.Arm. 5.5.8–9 [p. 166] = PG 35 669.33: … զթշնամանող զուարակն …

… τὸν ὑβριστὴν ταῦρον …

… the violent Bull …

NonnusArm. 4.1 [p. 65] = Nonnus 5.1.23–29: Ցուլ ոմն ի ձեռն Պոսի­ դոնի ել յԵղղադա և յոյժ վնասէր գաւառին: Ի վերայ սորա եկեալ Թեսևս` սպանանէ. և աստուածքն կամեցեալ զգործն Թեսևսի մեծացուցանել, և հաճել զՊոսիդոն` հաստատեցին զցուլն յերկինս: Եւ այժմ է նա ի ձեռն աստեղաց կենդանագրեալ յերկինս:

119

ταῦρός τις ὑπὸ τοῦ Ποσειδῶνος ἀνεδόθη περὶ τὴν Ἑλλάδα. οὗτος ἐλυμαίνετο τὴν χώραν καὶ ἐσίνετο πολλά. ἐπὶ τοῦτον ἐλθὼν ὁ Θησεὺς ἀνεῖλεν αὐτόν. καὶ βουλόμενοι οἱ θεοὶ μέγα τὸ ἔργον δεῖξαι τοῦ Θησέως καὶ θεραπεῦσαι καὶ τὸν Ποσειδῶνα, κατεστήριξαν τὸν ταῦρον ἐν τῷ οὐρανῷˑ καὶ νῦν ἐστι διὰ ἀστέρων ὑποζωγραφηθεὶς ὁ Ταῦρος ἐν τῷ οὐρανῷ.

A bull was produced in Greece by Poseidon. It brought great loss to the country (Gr. + and damaged a lot). Theseus attacked it and killed it. And the gods, wishing to magnify Theseus’ deed and to please Poseidon, installed the bull in the sky. And now it (Gr. the bull) is depicted in heaven with stars.

Medea’s Banishment from Athens

When Theseus killed the bull, Aegeus took poison from Medea and offered it to him. But he recognized his son by his sword and dashed the cup from his hands. When Theseus learned about the plot, he expelled Medea (Apollod. E1.6). Euseb. Chron. II [p. 72] = Sync. 191.15: Մէդիա Կողքեցի մեկնեցաւ յԵգեայ:

Μήδεια Κολχὶς ἀνεχώρησεν Αἰγέως.

Colchian Medea withdrew from Aegeus.

262

Theseus and Ariadne

Euseb. Chron. I [p. 46] = Sync. 191.15: Մէդիա Կողքեցի կին մի իղձ գնաց յԵկիայ արքայէ:

120

Μήδεια Κολχὶς ἀνεχώρησεν Αἰγέως.

Colchian Medea, a woman sorcerer (Gr. om. a … sorcerer), withdrew from king (Gr. om.) Aegeus.

Theseus and Ariadne

Theseus was enlisted among the third group of youths sent as a tribute to the Minotaur (see episode 67), and traveled to Crete. Ariadne, daughter of Minos, fell in love with him and helped him find the way out of the Labyrinth where Minotaur was held. Theseus killed the Minotaur and together with Ariadne went to Naxus. There Dionysus fell in love with her and carried her off (Apollod. E1.7–9). According to Roman poets (Cat. 64.52–264, Ov. Her. 10, Ars Am. 1.525– 562, Met. 8.155–182), Theseus abandoned Ariadne. Dionysus turned Ariadne’s crown into a constellation, which was called the Northern Crown (Ov. Met. 8.177–182, Diod. Sic. 4.61.5). Greg. Naz.Arm. 5.5.7–8 [p. 166] = PG 35.669.32: … զԱրիադնայ զպսակն …

… τὸν Ἀριάδνης στέφανον …

… Ariadne’s Crown …

NonnusArm. 4.1 [p. 65] = Nonnus 5.1.1–6: Արիադնէ դուստր էր Մինովայ` կրետացւոց թագաւորին: Սա տռփացեալ Թևսոսի աթենացւոց թագաւորի, ի գալ նորա ի սպանումն Մինոտաւրոսի չոգաւ ընդ նմա. և ի Թևսոսէ առեալ զնա Դիովնիսոս` եհան զնա ի Նաքսոս կղզի. և շաղաշարեալ ընդ նմա` առ ի պատիւ նորին պսակ նմա յերկինս գրեաց:

Ἀριάδνη θυγάτηρ ὑπῆρχε Μίνωος, τοῦ Κρητῶν βασιλέως. Αὕτη ἠράσθη Θησέως, τοῦ Ἀθηνῶν βασιλέως, ἐλθόντος ἐπ᾽ ἀναιρέσει τοῦ Μινωταύρου. ἐκ τοῦ οὖν Θησέως ἔλαβεν αὐτὴν ὁ Διόνυσος, καὶ ἀνήγαγεν αὐτὴν ἐν τῇ Νάξῳ, καὶ συνεμίγη αὐτῇ. καὶ πρὸς τιμὴν αὐτῆς στέφανον ἐν τῷ οὐρανῷ δι᾽ ἀστέρων ὑπεζωγράφησεν.

Ariadne was the daughter of Minos, king of the Cretans. She fell in love with T‘ewsos (Gr. Theseus), the king of the Athenians, when he had come to kill the Minotaur, and went with him (Gr. om.). Dionysus took her from T‘ewsos (Gr. Theseus), carried her to the island of Naxus and having had intercourse with her, depicted a crown (Gr. + in stars) in heaven in her honour.

Daedalus ’ Flight and the Murder of Minos

121

263

Daedalus’ Flight and the Murder of Minos

Daedalus fled from Minos and came to Cocalus in Sicily. Minos found him, but the daughters of Cocalus killed Minos with boiling water (Apollod. E1.14–15). Euseb. Chron. II [p. 132] = Sync. 191.30–31: Մինովս ի Սիկիղիա զօրաժողով եղեալ ի վերայ Դիդեղայ` սպանանի ի Կովկէղայ դստերաց:

Μίνως ἐπὶ Σικελίαν στρατεύσας διὰ Δαίδαλον ἀναιρεῖται ὑπὸ τῶν Κωκάλου θυγατέρων.

Marching against Sicily for Daedalus, Minos was killed by the daughters of Cocalus.

TheonArm. 20 = Theon 66.26–28: … ունի և յաղագս վարդապետի գալստեան առ Կովկալոն Սիւկացոց թագաւոր Եփորոս յեւթներորդում և Փիլիստոս զնոյն զայս յառաջնում:

122

ἔχουσι δὲ καὶ περὶ Δαιδάλου τῆς ἀφίξεως πρὸς Κώκαλον τὸν Σικανῶν βασιλέα Ἔφορος μὲν ἐν τῇ ἑβδόμῇ Φίλιστος δὲ ἐν τῇ πρώτῇ.

Ephorus in the seventh [book] and Philistus in the first has (Gr. have) about the teacher’s283 (Gr. Daedalus’) arrival to Cocalus, king of the Sicanians.

Phaedra and Hippolytus

Phaedra, the wife of Theseus, fell in love with Hippolytus, his son by the Amazon, but he escaped from her. Phaedra falsely charged Hippolytus with assault. Theseus believed her and prayed to Poseidon to kill Hippolytus. When he was driving his chariot beside the sea, a bull appeared from the water, the horses were frightened and the chariot was dashed to pieces. Hippolytus was killed, and Phaedra hanged herself (Apollod. E1.18–19). Euseb. Chron. II [p. 74] = Sync. 191.29: Փեդրա Իպպողիտի ցանկանայր:

Φαίδρα Ἱππολύτου ἠράσθη.

Phaedra desired Hippolytus.

283 This is an attempt of translating δαίδαλος, which means “cunningly or curiously wrought.”

264

Ixion and Hera

Plat. Leg.Arm. 411 = Plat. Leg. 931.b.8: … անիծեալ ցասմամբ … զԻպպոլիդոս Թերևս …

123

… ἐπαρᾶσθαι … θυμωθέντα … Ἱππολύτῳ Θησέα …

… T‘erews (Theseus) in anger … cursed Hippolytus …

Ixion and Hera

Ixion fell in love with Hera and attempted to force her, Zeus, in order to check the facts, made a cloud in the likeness of Hera and laid beside him. When Ixion boasted that he had enjoyed Hera, Zeus tied him to a wheel on which he is whirled by winds through the air. The cloud gave birth to Centaurus (Apollod. E1.20). Greg. Naz.Arm. 5.38.6 [p. 212] = PG 35.713.30: … զԻքսիովն…

… Ἰξίων …

… Ixion …

NonnusArm. 4.32 [p. 77] = Nonnus 5.32.15–21: Իքսիովնոս տռփացաւ Հերայ, և Հերաս պատմէ Արամազդայ, և նորա կամեցեալ իմանալ, թէ իցէ հարեալ ի նմա` նմանեցոյց ամպ Հերա և եդ. և Իքսիովնի կարծեցեալ զնա գոլ Հերաս` խառնակեցաւ ընդ ամպոյն:

Ἰξίων ἠράσθη τῆς Ἥρας. ἡ δὲ Ἥρα προσαγγέλλει τῷ Διί. ὁ δὲ Ζεὺς βουληθεὶς γνῶναι εἰ οὗτος ἐρᾷ αὐτῆς, ἐξομοιοῖ νεφέλην τῇ Ἥρᾳ, καὶ ἔστησεν. ὁ δὲ Ἰξίων νομίσας αὐτὴν εἶναι τὴν Ἥραν συμμίγνυται τῇ νεφέλῃ.

Եւ բարկացեալ Զևս` տանջէ զնա այսպէս. յանիւ տարածեալ զնա, և անուին ետ շարժիլ հանապազ, և է նա միշտ շրջաբերելով և ստորաբերելով` զայնպիսի պատուհաս հատուցանել:

καὶ ὀργισθεὶς ὁ Ζεὺς κολάζει αὐτὸν οὕτωˑ τροχῷ διατείνας αὐτὸν ἐποίησεν ἀεὶ φέρεσθαι τὸν τροχόνˑ καὶ ἔστιν οὗτος ἀεὶ ἀνακυκλούμενος καὶ καταφερόμενος, ταύτην τιννύων τιμωρίαν.

Ixion desired Hera, and Hera told this to Aramazd (Gr. Zeus). And he (Gr. Zeus) wishing to know if he was in love with her, made a cloud in Hera’s likeness and placed it … And Ixion, thinking that it was Hera, had intercourse with the cloud. Zeus in anger punished him in the following way: stretching him on a wheel, he made the wheel move continuously, and he is perpetually rolled up and brought down, paying such penalty.

265

The Battle of Centaurs and Lapiths

124

The Battle of Centaurs and Lapiths

The Centaurs were present at the wedding of the Lapith Pirithous and Hippodamia, as her kinsmen. They got drunk and attempted to violate the bride. Pirithous and Theseus fought against them and they killed many (Apollod. E1.21, Ov. Met. 12.210–536). Euseb. Chron. II [p. 72] = Sync. 191.16–17: Իշացլուց և Ղապիթաց կռիւ: Իշացուլքն` թետաղացւոց հեծեալք էին. որպէս պատմէ Պաղեփատոս յառաջնումն վասն անհաւատից:

Πόλεμος Κενταύρων καὶ Λαπιθῶν. Κένταυροι δὲ Θεσσαλῶν ἦσαν ἱππεῖς ἄριστοι, ὡς φησι Παλαίφατος ἐν πρώτῃ ἀπίστων.

The battle of the Centaurs and the Lapiths. The Centaurs were Thessalian equestrians, as Palaephatus tells in the first [book] of On Incredible Tales.

P‘ilon Tirakac‘i 934: Առ Ղատինացւոց թագաւորաւն իշացլուց եւ ռապիթաց կռիւն: Իշացուլք Թեսաղացւոց հեծեալք էին, որպէս պատմէ Պաղէփատոս յառաջնում Ատթիդւոջն:

In the days of the king of the Latins the battle of the Centaurs and the Ṙapit‘s (Lapiths). The Centaurs were Thessalian equestrians, as Palaephatus tells in the first [book] of Atthis.

Alexander Romance I [p. 114]: Եւ էր դէմ յանդիման տեսանել զլապիթացն և զյուշկապարակաց(ն) կռիւս և ի վերայ Պերիթայ հարսանեացն եղեալ աղմուկ և խռովութիւնս, քանզի ոմանք ի նոցանէ ընդ գահոյանովն մտանէին, և ոմանք սեղանաւքն իբրև զինուք պարէին և այլք ի խաւարային տեղիս դիմեալ անկանէին:

On the opposite side one could see the battle of the Lapiths and the Centaurs and the quarrel and confusion at the wedding of Pirithous, because some of them hid under couches, some danced284 with the tables as with weapons, and others withdrew to dark places.

284 The erroneous reading պարէին may be a corruption of վարէին, which is an exact equivalent of ἐχρήσαντο in the Greek recension β.

266

Helen Kidnapped by Theseus

Cf. Alex. β 1.21.11–13: ἦν δὲ ἰδεῖν Κενταύρων ἱστορίανˑ οἱ μὲν γὰρ αὐτῶν ὑπὸ τοὺς κλιντῆρας ἔφυγον, οἱ δὲ ταῖς τραπέζαις ὡς ὅπλοις ἐχρήσαντο, ἄλλοι δὲ ὑπὸ σκοτεινοὺς τόπους ὑπεχώρουν.

One could see the story of the Lapiths and the Centaurs, because some of them hid under the couches, and some used the tables as weapons, and others withdrew to dark places.

Alex. Rec. Byz. poet. 952–956: Καὶ ἦν ἰδεῖν μάχην ἐκεῖ Λαπίθων καὶ Κενταύρων ἐγγινομένην γάμοις τε τοῖς ἐπὶ Πειριθόου. Οἱ μὲν γὰρ ἔφευγον ταχὺ κλιτῆρα προσαφέντες, τραπέζας πάλιν δ᾽ ἕτεροι καθήρπασαν ὡς ὅπλα, ἄλλοι δ᾽ εἰς τόπους σκοτεινοὺς τῷ φόβῳ προσεχώρουν.

One could see the battle of the Lapiths and the Centaurs which took place at the wedding of Pirithous. Some were swiftly fleeing, holding on to the couch, and some held the tables as weapons, and others withdrew to dark places for fear.

Movsēs Xorenac‘i II.63 [p. 195–196]: Եւ անդ էր տեսանել … զՂապի­ թեայցն և զՅուշկապար­կացն կռիւս ի վերայ Պերիթեայ հարսանեացն:

125

There one could see … the struggle of the Lapiths and the Centaurs at the marriage of Pirithous.

Helen Kidnapped by Theseus

Theseus carried off the twelve-year-old Helen from Sparta. Her brothers, the Dioscuri, captured Athens and carried Helen off, and with her, Theseus’ mother Aethra, into captivity (Apollod. E1.23). Euseb. Chron. II [p. 70] = Sync. 183.28–30: Զիարդ մարթի Դիոս­ կուրացւոց զԵղէնէ քոյրն ասել, որ յետ բազում ամաց առևանկի կոյս ի Թեսեայ:

πῶς δύναται τούτων (Διοσκόρων) εἶναι ἀδελφὴ Ἑλένη, εἰ μή που μετὰ πολλὰ ἔτη παρθένος ἁρπάζεται ὑπὸ Θησέως.

How would it be possible to say that Helen was the sister of the Dioscuri, if many years later the virgin were (Gr. + not) abducted by Theseus.

The Adventures of Theseus and Pirithous in Hades

267

Euseb. Chron. II [p. 72] = Sync. 201.24–26: Թեսևս առևանկեաց զԵղինէ. զոր դար­ձեալ անդրէն հանին եղբարքն. և զմայրն Թեսեայ գերի առին, յորժամ նա ի տարաշխարհ ճանապարհ գնաց:

126

Θησεὺς Ἑλένην ἥρπασεν, ἣν αὖθις ἀπέλαβον οἱ ἀδελφοὶ αὐτῆς Κάστωρ καὶ Πολυδεύκης, τὴν μητέρα Θησέως αἰχμαλωτίσαντες ἀποδημοῦντος τοῦ Θησέως.

Theseus abducted Helen whom her brothers (Gr. + Castor and Polydeuces) carried back, and they captured the mother of Theseus, when he (Gr. Theseus) was abroad.

The Adventures of Theseus and Pirithous in Hades

Theseus descended into Hades with Pirithous in order to kidnap Persephone.285 Hades seated them on the Chair of Forgetfulness to which they became attached. Pirithous remained bound forever, but Heracles brought Theseus up and sent him to Athens, whence he was driven by Menestheus (Apollod. E1.24, Paus. 10.29.9). According to Suidas (Suid. Lambda 604.7–10), a piece of his buttock was left adhering to the rock. Euseb. Chron. II [p. 72] = Sync. 202.3: Թեսևս փախեաւ յաթէնացւոց:

Θησεὺς ἔφυγεν ἀπὸ Ἀθηνῶν.

Theseus fled from Athens.

NonnusArm. 3.37 [p. 40] = Nonnus 4.39.1–5: Պերինթոս իջեալ ի դժոխս, զի յափշտկեսցէ զՊերսեփոնէ` զդուստրն Պղուտոնի, և կապեալ եղև առ վէմս ոմանս: Արդ` իջեալ Հերակղէս, զի առցէ զՊերինթոս` զնա

Ὁ Πειρίθους κατελθὼν εἰς τὸν Ἅιδην διὰ τὸ ἁρπάξαι τὴν Περσεφόνην, τὴν τοῦ Πλούτωνος, ἐδέθη κάτω παρὰ πέτραις τισί. κατελθὼν οὖν ὁ Ἡρακλῆς καὶ θέλων λαβεῖν τὸν

Perint‘os (Pirithous), descending into Hades to kidnap Persephone, the daughter of Pluto,286 was bound (Gr. + below) to some rocks. Heracles, going down to

285 For another version of this story see episode 53. 286 Persephone was the wife of Pluto-Hades. The translator interpreted τοῦ Πλούτωνος as a patronymic (“the daughter of Pluto”).

268

Tantalus ’ Punishment

առ ինքն ձգեաց. այլ յատակք նորա առ քարինսն մնացին, և կոչեցաւ Պերինթոս` անյատակ:

127

Πειρίθουν, αὐτὸν μὲν ἀνείλκυσεν, αἱ δὲ πυγαὶ αὐτοῦ προσέμειναν τῇ πέτρᾳ. ἐκλήθη οὖν ὁ Πειρίθους ἄπυγος.

take Pirithous away, pulled him towards himself. His buttocks remained on the rock, and Pirithous was called buttockless.287

Tantalus’ Punishment

Tantalus, the king of Lydia in Asia Minor, was punished in Hades: a stone hung over him, he stood in a lake and fruit from trees hung down to his shoulders. The water touched his chin, but when he wished to drink, it dried up, and when he wished to eat of the fruits, winds lifted up the trees to the clouds. The reason for this punishment was that he had told the mysteries of the gods to men and had shared ambrosia with his friends (Apollod. E1.2.1). Euseb. Chron. II [p. 66]: Փռիւգացւոց թագաւորեաց Տանտաղոս. որք և մէովնացիք կոչէին:

Tantalus reigned over Phrygians who were called Maeones.

Cf. Sync. 189.17–18: Τάνταλος ἐβασίλευσε τῆς Φρυγίας ἤτοι Μαιονίας, ἀφ᾽ ἧς καὶ Μαίονες.

Tantalus reigned over Phrygia or Maeonia, whence are the Maeones.

Greg. Naz.Arm. 5.38.6 [p. 212] = PG 35.713.30: … զՏանտաղոս …

… Τάνταλος …

… Tantalus …

287 According to the myth, this happened to Theseus. Probably this is one of the pseudoNonnus’ mistakes.

269

Tantalus ’ Punishment

NonnusArm. 4.32 [p. 76] = Nonnus 5.32.1–9: Տանտաղոս որդի էր Արա­ մազդայ. սա արժանի եղև սեղանոյ աստուածոցն, և արժանացեալ` հրապա­ րակեաց զխորհուրդս նոցա, և վասն այսորիկ տանջի այսպիսի տան­­ ջանարանաւք. ի ստորերկրեայս դատա­ րանս ունելով քար կախեալ ի վերոյ նորա, և ի ներքոյ նորա` ջուր բազում և տունկք պտղաբերք` քարն սպառնայ զանկումն ի վերայ նորա. զի եթէ կամիցի ըմպել ի յարա­ կայեալ նմա ջրոյն, անկեալ վիմին ի վերայ նորա` պատուհասեսցէ զնա յոյժ: Վասն այսորիկ այժմ ասէ, թէ սովով և ծարաւով մաշեալ լինի, տեսանելով զայնս ինչ, յորոց պարտն է ուտել և ըմպել, և ոչ կարացեալ վասն ի վերայ նորա կախեալ վիմին:

Ὁ μὲν Τάνταλος υἱὸς ἦν τοῦ Διός. οὗτος ἠξιώθη τῆς τραπέζης τῶν θεῶν, καὶ ἀξιωθεὶς ἐδημοσίευσε τὰ μυστήρια αὐτῶν , καὶ κολάζεται κόλασιν διὰ τοῦτο τοιάνδε.

Tantalus was the son of Aramazd (Zeus). He was honoured with the table of the gods, and being honoured, divulged their secrets. For that he was punished with this sort of punishment:

ἔστιν ἐν τοῖς ὑπὸ γῆν δικαιωτηρίοις, ἔχων πέτραν ἐπάνω αὐτοῦ καὶ κάτω ὕδωρ πολὺ καὶ βλαστήματα καρποφόραˑ καὶ ἤρτηται ὁ λίθος κατ᾽ αὐτοῦ. ἐὰν οὖν, φησί, θέλῃ πιεῖν ἐκ τοῦ παρακειμένου ὕδατος, πίπτει ἡ πέτρα ἐπάνω αὐτοῦ καὶ τιμωρεῖται αὐτόν.

having a stone hanging over his head in the underground place of punishment, while beneath, much water and many fruit-bearing trees, and the stone threatens to fall on him, and if he wishes to drink of the water near him, the stone will fall on him and injure him gravely.

ἐκ τούτου φησὶν ὅτι λιμῷ καὶ δίψει τήκεται, ὁρῶν μὲν ἀφ᾽ ὧν δεῖ φαγεῖν καὶ πιεῖν, μὴ δυνάμενος δὲ διὰ τὴν ἐπηρτημένην κατ᾽ αὐτοῦ πέτραν.

Because of this, [Gregory] says, he is wrecked by hunger and thirst, seeing what one ought to eat and drink and unable [to do so] because of the stone hanging over him.

Plat. Euthph.Arm. 28 = Plat. Euthph. 11.d.7–12: … կամէր թերևս` զի

մնասցեն ինձ բանքս, և անշարժաբար հաստա­ տիցին մանաւանդ` քան եթէ առ Դէդաղոս իմաս­ տութեանն և Տանտաղոսի իրողութեանցն կիրս լինել …

… ἐβουλόμην γὰρ ἄν μοι τοὺς λόγους μένειν καὶ ἀκινήτως ἱδρῦσθαι μᾶλλον ἢ πρὸς τῇ Δαιδάλου σοφίᾳ τὰ Ταντάλου χρήματα γενέσθαι.

… He (Gr. I) would prefer that my words remain unchanged and be immovably fixed, than to be the bearer of Daedalus’ wisdom or Tantalus’ affairs (Gr. wealth).

270 128

The Ivory Shoulder of Pelops

The Ivory Shoulder of Pelops

Pelops, slaughtered and boiled for the banquet of the gods, was revived (Apollod. E1.2.3). He was slaughtered by his father Tantalus in order to test or entertain the gods. But they restored the murdered child to life, and the shoulder unwittingly eaten by Demeter was replaced by an ivory one (Hyg. Fab. 84.83, Tzetz., Sch. Lyc. 152, Serv. Verg. Aen. 6.603.4–13, Ge. 3.7). The Pelopids (his sons Atreus and Thyestes, the sons of Atreus Agamemnon and Menelaos, Agamemnon’s son Orestes, and the son of Thyestes, Aegisthus) also had ivory shoulders. Greg. Naz.Arm. 4.70.3–5 [p. 74] = PG 35.592.1–3: Սքանչանաս … ընդ Պեղ­ղոպոսի շաղղագործու­ թիւնն ընդ աւտարասի­ րութիւնն եւ կամ ընդ աստուածասիրութիւնն, յորմէ նշանաւորք Պեղղո­ պեանքն ի յուսոցն եւ ի փղոսկրեայն:

θαυμάζων … τὴν Πέλοπος κρεουργίαν, τὴν φιλόξενον, ἢ φιλόθεον, ἐξ ἧς ἐπίσημοι Πελοπίδαι παρὰ τῶν ὤμων καὶ τοῦ ἐλέφαντος.

You admire … the butchery of Pelops for the sake of hospitality, or of piety, whereof the Pelopids were marked by their shoulders and the piece of ivory.

Greg. Naz. Mss M2600, 12r, M946, 6r = PG 36.431.5–7 (or. 39 On the Holy Lights): Ո՞ւր դիցես և զՊեղղովպայ շաղղագործութիւնն, զքաղցեալս զաստուածսն կերակրելով, և զդառն աւտարասիրութիւնն և զանմարդութիւնն:

Ποῦ δὲ θήσεις τὴν Πέλοπος κρεουργίαν, πεινῶντας θεοὺς ἑστιῶσαν, καὶ φιλοξενίαν πικρὰν καὶ ἀπάνθρωπον;

And where will you place the butchery of Pelops, which fed hungry gods, and the bitter (Gr. + and inhuman) hospitality and inhumanity (Gr. om.)?

NonnusArm. 1.9 [pp. 8–9] = Nonnus 39.9.1–11. Պեղղովպոս ուստր էր Տանտաղեայ: Արդ` այսմ Տանտաղոսի եկին հիւրք աստուածքն, և սա կամեցեալ հիւրընկալու­թիւն առնել` եզեն զորդի իւր և եփեալ եդ առաջի նոցա:

Ὁ Πέλοψ Ταντάλου ὑπῆρχεν υἱός. τούτῳ οὖν τῷ Ταντάλῳ ἐπεξενώθησαν οἱ θεοί. ὁ οὖν Τάνταλος βουλόμενος αὐτοὺς ξενίσαι, ἔθυσε τὸν υἱὸν αὐτοῦ, καὶ ἐψήσας παρέθετο αὐτοῖς.

Pelops was the son of Tantalus. Now by this Tantalus the gods were hosted, and he (Gr. Tantalus) wishing to entertain them, slaughtered his son and boiling him, placed him before them.

Pelops ’ Marriage and Ascension to the Throne, the Pelopids Արդ` աստուածքն սքանչացան միանգամայն, և ողորմեալ Տանտաղոսի և հաւաքեալ զմասունս մարմնոյն` շարադրեցին և վերստին կենդանացուցին զՊեղղոպոս: Իսկ մի ոմն յաստուածոցն յուսոցն կերեալ ի մարմնոյն Պեղղովպոսի, ի շարադրելն զմարմինն, քանզի պակաս էր մասն, փղոսկր ինչ եդեալ առ ուսն` լցոյց զպակասութիւն:

οἱ δὲ θεοὶ θαυμάσαντες ἅμα καὶ ἐλεήσαντες τὸν Τάνταλον, συναγαγόντες τὰ κρέα συνέθηκαν τὸν Πέλοπα. καὶ ἀνεβίω καὶ εὑρέθη ζῶν. εἷς δὲ τῶν θεῶν ἐκ τοῦ ὤμου φαγὼν ἐκ τῶν κρεῶν τοῦ Πέλοπος, ἐν τῇ συνθέσει τοῦ σώματος ἐλεφάντινόν τι ἐνέθηκε κατὰ τοῦ ὤμου.

Եւ այսպէս Պեղղովպոս վերստին կենդանացեալ` զուսն փղոսկրեայ ունէր. և ամենեքեան պեղովպիդեանքն յուսոցն լինէին ծանուցեալք. քանզի ծնեալք ի նմանէ զմասն ուսոյն փղոսկրեայ ունէին:

καὶ οὕτως ἦν ὁ Πέλοψ ἀναβιώσας, ἔχων τὸν ὤμον ἐλεφάντινον. καὶ πάντες οἱ Πελοπίδαι ἐκ τοῦ ὤμου ἐγινώσκοντο. εἶχον γὰρ οἱ ἀπόγονοι τὸ μέρος τοῦ ὤμου ἐλεφάντινον.

129

271

The gods were amazed and at the same time taking pity on Tantalus and collecting the parts of his body, put them together and revived (Gr. om.) Pelops (Gr. + and he was revived and was found to be alive). But as one of the gods had eaten a part of the shoulders of the body of Pelops, when composing the body, since the part was missing (Gr. om. since … missing) some ivory was put in the shoulder and completed the deficiency (Gr. om. and … deficiency). And Pelops, restored to life in this way, had an ivory shoulder, and all the Pelopids were recognized by (their) ivory shoulders, because his descendants had an ivory part in their shoulder.

Pelops’ Marriage and Ascension to the Throne, the Pelopids

Overcoming some difficulties, Pelops married Hippodamia, the daughter of Oenomaus, king of Pisa. He then subjugated Apia and Pelasgiotis, which he called Peloponnese (“island of Pelops”) after his name. The sons of Pelops were Pittheus, Atreus, Thyestes and others (Apollod. E2.4–10). Euseb. Chron. II [p. 66], cf. Sync. 188.14: Պէղոփս զԻպպոդա­միա առ կնութեան:

οὗτος Ἱπποδάμειαν ἔγημε.

Pelops (Gr. he) took Hippodamia to wife.

272

Pelops ’ Marriage and Ascension to the Throne, the Pelopids

Euseb. Chron. II [p. 64] = Sync. 183.2–3: Պէղոփս արգիացւոց թագաւորեաց:

ἐβασίλευσε τοῦ Ἄργους Πέλοψ.

Pelops reigned over the Argives (Gr. Argos).

Euseb. Chron. II [p. 68]: Պէղէպոնէսայ թագաւորէ Պէղոփս. և ողոմպիադաց փոյթ յանձին կալաւ. և զoրաժողով լեալ ի վերայ Իղիոնի` ի պարտութիւն մատնէր ի Դարդանայ:

Pelops reigned in Peloponnese and took care of the Olympic games. And marching against Ilium, he was defeated by Dardanus.

Cf. Sync. 188.11–13: Τὸν Πέλοπα τινὲς οὐ μόνον Ἀργείων καὶ Μυκηνῶν ἱστοροῦσι βασιλεῦσαι, ἀλλὰ καὶ πάσης τῆς Πελοποννήσου. οὗτος Ὀλυμπίων προέστη καὶ στρατεύσας ἐπὶ Ἴλιον ἡττήθη ὑπὸ Δαρδάνους.

Pelops is said to have reigned not only over the Argives and Myceneans, but also over the whole Peloponnese. He was the leader of the Olympic games, and marching against Ilium, he was defeated by Dardanus.

Greg. Naz. in Bas.Arm. 3 [p. 163] = Greg. Naz. in Bas. 3.4.2: … Պելոպեանքն …

… Πελοπίδαι …

… the Pelopids …

NonnusArm. 2.1 [pp. 14–15] = Nonnus 43.1.14–29: Արդ ասասցուք յառաջա­ գոյն, թէ ո՛ ոք էր Պեղովպոս: Սա էր որդի Տանտաղոսի փռիւգացւոց թագաւորին, և Տանտաղոս այս մարտ ունելով ընդ Եղոսի, որ շինեաց զԻղիոն, որ ի Տրովադա է, երկուցեալ ի պարտանաց յորդորէ զորդի իւր զՊեղղովպոս, զի առեալ զինչս բազումս գաղթեսցի առ եզերսն` ասացեալ

Εἴπωμεν οὖν πρῶτον τ́ις ὁ Πέλοψ. ὁ Πέλοψ υἱὸς γέγονε Ταντάλου, Φρυγίας βασιλέως. ὁ Τάνταλος δὲ οὗτος πόλεμον ἐσχηκὼς μετὰ Ἴλου τοῦ κτίσαντος τὸ ἐπὶ Τροίας Ἴλιον, καὶ φοβούμενος τὴν ἧτταν, ἐπέτρεψε τῷ Πέλοπι, τῷ ἰδίῳ παιδί, λαβόντι χρήματα ἀπᾶραι ἐπὶ τὴν

First let us say who Pelops is. He (Gr. Pelops) was the son of Tantalus, the king of Phrygia. This Tantalus, having waged a war against Ilus who had founded Ilium on the Troad, fearing defeat, incited his son Pelops to take much (Gr. om.) property and depart for the shore (Gr. Epirus), speaking as follows:

Pelops ’ Marriage and Ascension to the Throne, the Pelopids այսպէս. «Թէ պարտես­ցուք յԻւրոպէ ապրես­ցուք անդանաւր»:

Առեալ արդ ինչս Պեղ­ ղովպոս` չոգաւ յԵլլադա` ի գաւառն որ կոչի Ապպիա, որ թագաւոր ունէր զԵւնեմաոս, որոյ էր դուստր անուանեալն Իպաւդամիա:

Ապա աշխատեալ աստ Պեղղովպոս յերիվարական մրցմունս ընդ Եւնեմաոսի և յաղթեալ նմա առ կին զդուստր նորա զԻպաւ­ դամիա և ըմբռնեաց զգաւառն և փոխանակ Ապպիայի կոչեաց զնա Պեղղովպոնիսոն, այսինքն` Պեղղովպոսի կղզի: Արդ ամենեքեան, որ ի Պեղղովպոսէ ծնեալ են` կոչին պեղղովպեանք, որպէս Ատրևս և Թիոստէս, Ագամեմնոն, Մենեղաոս, և ի կատարածի սոցունց` Ովրեստէս:

Ἤπειρον, εἰπὼν ταῦτα ὅτι Ἐὰν μὲν νικήσω, ὑποστρέφεις πάλιν εἰς τὴν Φρυγίαν, ἐὰν δὲ ἡττηθῶ, μένε εἰς τὴν Εὐρώπην. Λαβὼν οὖν ὁ Πέλοψ χρήματα, ἦλθεν εἰς τὴν Ἑλλάδα ἐν χώρᾳ Ἀπίᾳ καλουμένῃ, ἥτις Ἀπία χώρα βασιλέα εἶχε τὸν Οἰνόμαον, ἔχοντα θυγατέρα Ἱπποδάμειαν ὀνόματι. εἶτα ἀγωνισάμενος ἐνταῦθα ὁ Πέλοψ ἱππικὸν ἀγῶνα μετὰ τοῦ Οἰνομάου, καὶ νικήσας, ἔλαβε γυναῖκα τὴν τοῦ Οἰνομάου θυγατέρα Ἱπποδάμειαν, καὶ κάτεσχε τῆς χώρας. Καὶ ἀντὶ Ἀπίας ἐκάλεσεν αὐτὴν Πελοπόννησον, ὅ ἐστιν, ἡ τοῦ Πέλοπος νῆσος. πάντες οὖν οἱ ἀπὸ Πέλοπος καλοῦνται Πελοπίδαι, οἷον Ἀτρεύς, Θυέστης, Ἀγαμέμνων, καὶ Μενέλαος, καὶ τελευταῖος Ὀρέστης.

273

“If (Gr. + I win, you will go back to Phrygia, but if) we are (Gr. I am) defeated, we shall dwell (Gr. remain) in Europe.” Pelops took his belongings and went to Greece, to the region called Apia which had Oenomaus as king, who had a daughter, Hippodamia. Then, competing there with Oenomaus in a horserace and defeating him, Pelops took his (Gr. Oenomaus’) daughter Hippodamia to wife and took possession of the land and instead of Apia, he called it the Peloponnese, that is, the island of Pelops. Now all the descendants of Pelops are called Pelopids, such as Atreus and T‘iostēs (Gr. Thyestes), Agamemnon, Menelaos and finally, Orestes.

T‘ovma Arcruni I.4 [p. 78]. Բաղետարէս ամս Լ.: Առ սովաւ և արգիացոց թագաւոր նստաւ [Պեղոփս]:288

Bałetarēs [reigned] for thirty years. In his time [Pelops] reigned over the Argives.289

288 Added according to Euseb. Chron. II [p. 114]. 289 Cf. Thomson, Thomas Artsruni, p. 97: “Bałeparēs [reigned] for thirty years. In his time there reigned a king of the Argives.”

274

Pelops’ Marriage and Ascension to the Throne, the Pelopids

Michael the Syrian I [p. 53]: Եւ յայսմ ժամանակի թագաւորեաց Արգիացւոցն Պալապօս, ուստի և Փիլօտոն երեւեցաւ բարոյախօսն անասնոց և թռչնոց:290

At that time, Palapos (Pelops) reigned over the Argives; P‘iloton also appeared, he who described the habits of animals and birds.

Michael the Syrian II [p. 34]: Յայսմ ժամանակի թագաւորեաց Արգիացւոցն Պալամպոս … Ի նոցանէ էր Փիլոտոնոսն` բարոյախօսն անասնոց և թռչնոց:

At that time Palampos (Pelops) reigned over the Argives … Of them was P‘ilotonos, the one who described the habits of animals and birds.

Vardan, Univ. Hist. X [p. 20]: Աստ թագաւորեաց Արգիացւոցն Պելապոս, ուստի Փիլսդոսն էր, բարոյախօսն ամենայն կենդանեաց:

At this point Pelapos (Pelops) ruled over the Argives, whence P‘ilsdos derived, the physiologus291 of all living creatures.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 35: Աստ Փիլարտոսն բարուախօս ամենայն կենդանեաց. և Արիսպագոսն շինի յԱթենս:

At this point P‘ilartos was the physiologus of all living creatures,292 and Areopagus was established in Athens.

290 In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “At that time were born Dionysus and Pelops who reigned over Peloponnesus, made Olympus known” (Chronique de Michel le Syrien, livre IV, chapitre IV, p. 52), Chabot notes that “made Olympus known” is doubtful. 291 The Greek word φυσιολόγος means “one who investigates the nature”; the Armenian version of the early Christian work with this name cited in the present book (investigating the nature of real or mythical animals, also plants and stones) bears the title Բարոյախօս, which literally means “one who investigates the manners and morals.” The same word is used here. 292 The provenance of this character is unknown. The Greek historian of Sicily Philistus (432–356) is mentioned as a probable author, cf. Vardan Arewelc‘i, Univ. hist. X [p. 20], note 1. According to Anasyan, this P‘ilotonos/P‘ilotonos/P‘ilsdos/P‘ilartos of the last four passages is a result of corruption, see H. Anasyan, Հայկական մատենագիտություն (Armenian Bibliography), vol. 2, Erevan, 1976, col. 1330–31).

275

Atreus ’ and Thyestes ’ Ascension to the Throne

130

Atreus’ and Thyestes’ Ascension to the Throne

The Myceneans received an oracle instructing them to choose a Pelopid as their king, and they sent for Atreus and Thyestes. The brothers competed for the throne and Thyestes got it by fraud. Atreus managed to seize the power with the help of Zeus, but Thyestes’ son, Aegisthus, killed him and restored the kingdom to his father (Apollod. E2.11–14). Euseb. Chron. I [p. 126] = Sync. 144.25: (Ի Միկէնս …) և ապա Εἶτα Πελοπίδεςˑ μετὰ Պողոպիդեանք` Ատրևսն և Πέλοπα Ἀτρεὺς καὶ Թիեստէս ամս ԿԵ.: Θυέστης ἔτη ξε´.

(In Mycenae …) and then the Pelopids: (Gr. + after Pelops), Atreus and Thyestes, for sixtyfive years.

Euseb. Chron. II [p. 70]: Ատրևս և Թիէստէս յետ Պեղոպեայ բաժանեցին զիշխանութիւնն Պէղէպոնէսի:

After Pelops, Atreus and Thyestes divided the power over Peloponnese.

Cf. Sync. 188.18–19: Μετὰ τὴν Πέλοπος τελευτὴν ἐμερίσαντο τὴν ἀρχὴν Ἀτρεὺς καὶ Θυέστης τῶν Μυκηνῶν.

After Pelops’ death, Atreus and Thyestes divided the power over Mycenae.

Euseb. Chron. II [p. 74]: Ատրէս արգիացւոց թագաւորեաց և Միկէնից Թուէստէս:

Atreus reigned over the Argives and Thyestes, over Mycenae.

Cf. Sync. 188.16. Μυκηνῶν Ἀργείων ἰ´ ἐβασίλευσαν Ἀτρεὺς καὶ Θυέστης ἔτη λγ´.

Over the Myceneans and Argives the tenth to reign were Atreus and Thyestes, for thirty-three years.

276 131

Agamenon and Menelaus, the Birth of Orestes

Agamenon and Menelaus, the Birth of Orestes

After the death of Atreus his sons Agamemnon and Menelaos were sent by their nurse to Polyphides in Sicyon (Apollod. E2.15). Agamemnon took power over the Myceneans and married Clytemnestra, daughter of Tyndareus, killing her husband Tantalus, the son of Thyestes. Orestes was born to Agamemnon, and Menelaos reigned over Sparta (Apollod. E2.16). Euseb. Chron. I [p. 123], cf. Sync. 173.7: Թագաւորք սիկո­նացւոց … քսանե­րորդ չորրորդ Պաւղի­փիդէս ամս ԼԱ., առ սովաւ Իղիոն առաւ:

Σικυωνίων κδ´ ἐβασίλευσε Πολυφείδης ἔτη λα´.

Kings of the Sicyonians … The twenty-fourth was Polyphides, thirty-one years; in his days Ilium was seized (Gr. om. in … seized).

Euseb. Chron. II [p. 74]: Միկենից թագաւորեաց Ագա­ մեմնոն ամս ԼԵ. որոյ յԸ. ու Ժ. ամի Իղիոն առաւ:

Agamemnon reigned over Mycenae, for thirty-five years, in whose eighteenth year Ilium was seized.

Porph.Arm. 134 = Porph. 2.2–3: ԶՈվրեստէս ի Տանտա­ լեայ ասեմք ունել զսեռն:

Ὀρέστην ἀπὸ Ταντάλου φαμὲν ἔχειν τὸ γένος.

We say that Orestes descends (lit. has his genus) from Tantalus.

David in Porph.Arm. 11.7 [pp. 138–139] = David in Porph. 127.26–27: ԶՈվրեստէս ի Տանտալեայ ասեմք:

Ὀρέστην ἀπὸ Ταντάλου φαμὲν ἔχειν τὸ γένος.

We say that Orestes is (Gr. has his descent, lit. genus) from Tantalus.

Euseb. Chron. II [p. 74] = Sync. 201.17: Ղակեդմոնի Մէնաղևոս թագաւորեաց:

Μενέλαος Λακεδαίμονος Menelaos reigned over Lacedaemon. ἐβασίλευσεν.

Helen ’ s Rape by Paris

277

Michael the Syrian I [p. 57]: Աստ ասեն թագաւորել զԼակեդեմոն Իմենաղոս (v.l. ի Մենաղայ):

132

At this point, they say, Imenałos (Menelaos) reigned over Lacedaemon.

Helen’s Rape by Paris

Alexander-Paris abducted Helen. This was the will of Zeus, in order that his daughter become famous for starting a war between Europe and Asia, or that the race of the demigods293 be exalted294 (Apollod. E3.1). Euseb. Chron. II [p. 74]: Աղէքսանդրոս զԵղէնէ առևանգեաց. և եղիական պատերազմն զտասն ամ գումարեցաւ` վասն խնձորոյ գեղոյ. որոց ընտրոյ տէր էր Պարիս անդիորդ:

Alexander abducted Helen and the Ilian war lasted for ten years, because of an apple given [her] for [her] beauty; Paris the herdsman was their judge.

Cf. Sync. 202.6–8: ὁ Τρωικὸς πόλεμος συνέστη ἕνεκα μήλου χρυσοῦ, ὃ κάλλους ἔπαθλον ἦν γυναικῶν τριῶν, ὑπὸ μιᾶς αὐτῶν προτεθεῖσης Ἑλένης τῷ κριτῇ. βουκόλος δ᾽ οὗτος ἦν Ἰλιεύς.

The Trojan war took place because of the golden apple which was the prize for the beauty of three women, for one of them offered Helen to the judge. He was an Ilian herdsman

293 Sometimes the heroes of the Trojan war and earlier ones having no divine origin were called so (Hes. Op. 159–166, Hom. Il. 12.23). 294 Cf. the fragment of the epic poem Cypria (cited in Sch. Hom. Il. 1.5), where Zeus wishing to stop the overpopulation, forced men to wage wars (see also Sch. Eur. Or. 1641.1–4, with the mention of the Theban and Trojan wars in particular); also the fragments of Hesiod’s Catalogue (Hes. fr. 204.95–99) in which Zeus wishes to destroy the souls of the demigods by means of war.

278

Proteus Keeps Helen, Proteus ’ Transformation, His Sons

Ełiša 1014: Աղեքսանդրոս զԵլեն առեւանգեաց, եւ ելիական պատերազմն զԺ. ամ գումարեցաւ:

Alexander abducted Helen; and the Ilian war lasted for ten years.

Vardan, Univ. Hist. X [p. 21]: Աղեքսանդրոս զԵլենէ առևանկեաց, և տասն ամ պատերազմ վասն այնր, և առնուլն զԻլիոն:

Alexander abducted Helen; and for this reason the ten-year war and the capture of Ilium [took place].

Michael the Syrian I [p. 57]: Ոմանք աստ ասեն թէ Աղեքսանդրոս զԵլինէ առևանգեաց, և զիլիոնական պատերազմն վասն նախանձու զտասն ամ:295

133

Some say that at this point Alexander abducted Helen, and the Ilian war for jealousy lasted for ten years.

Proteus Keeps Helen, Proteus’ Transformation, His Sons

Some say that Hermes stole Helen by the will of Zeus and carried her to Egypt and gave her to king Proteus, while Paris took Helen’s phantom fashioned out of clouds to Troy (Herodotus 2.112.1, Apollod. E3.5). In the Odyssey (Hom. Od. 4.412), the island of Pharos in the delta of Nile was his residence. Heracles, after accomplishing his ninth labor (delivering the belt of Hippolyte) killed the sons of Proteus, Polygonus and Telegonus in the course of wrestling (Apollod. 2.5.9 [2.105]). 295 In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “Alexander Paris, the king of Ilium … being accepted by Menelaos, the King of Sparta, saw his wife Helen who was beautiful; he took her and returned to Troy, in the land of Phrygia, to his father. Menelaos, seeing what happened, called for help twenty kings with their ships, 1250 in number, and started a war which lasted for 10 years” (Chronique de Michel le Syrien, livre IV, chapitre VII, p. 57).

Proteus Keeps Helen, Proteus ’ Transformation, His Sons

279

Greg. Naz.Arm. 4.82.13 [p. 93] = PG 35 609.4: … կամ Պրոտեւս …

… ἢ Πρωτεύς …

… or Proteus …

NonnusArm. 3.2 [p. 26] = Nonnus 4.2.1–15: Պրովտէսս այս թրակացի էր ազգաւ և ունէր որդիս երկուս` զՄողոն և զՏեղեգովնոս: Սոքա աւազակք գոլով` Հերակ­ ղէս եկեալ սպան զնոսա յանցանելն վասն անդէոցն Գերիովնեայ: Արդ` զգացեալ Պրով­ տէաս վասն սպանման զաւակաց իւրոց` ընկեց զանձն իւր ի ծով, զոր անմահացուցին աստուածքն, ողորմելով նմա: Եւ եղեալ դև ծովային` եկն բնակեցաւ ի Փարոս կղզւոջ: Զսմանէ ասի թէ առ փովկիդեանսն դեգերեալ լինէր. և սա յԱղեքսանդրոսէ առ զՀեղինէ ի գալն նորա յԵլլադա և ետ նմա զպատկերն Հեղինեայ:

Οὗτός ὁ Πρωτεὺς Θρᾴξ μὲν ἦν τὸ γένοςˑ εἶχε δὲ υἱοὺς Μῶλον καὶ Τηλέγονον. τούτους λῃστὰς ὄντας ὁ Ἡρακλῆς ἐλθὼν ἀπέκτεινεν, ἀπερχόμενος διὰ τὰς Γηρυόνου βοῦς. τοῦτον οὗν ἀθυμοῦντα τὸν Πρωτέα διὰ τὴν ἀποβολὴν τῶν τέκνων, καὶ ῥίψαντα ἑαυτὸν εἰς θάλασσαν, οἱ θεοὶ ἐλεήσαντες ἀπηθανάτισαν. καὶ γέγονε δαίμων ἐνάλιος, καὶ ἔρχεται καὶ οἰκεῖ τὴν Φαρίαν νῆσον. οὗτος λέγεται καὶ μετὰ τῶν φωκῶν ἐνδιαιτᾶσθαι. οὗτος καὶ τοῦ Ἀλεξάνδρου τὴν Ἑλένην ἔλαβεν ἐλθόντος ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος, καὶ δέδωκεν αὐτῷ τὸ εἴδωλον τῆς Ἑλένης.

This Proteus was Thracian by origin and had two sons, Molon and Telegonus. They were robbers, and Heracles came and killed them, when passing by in search of the cattle of Geryon.296 Now Proteus being informed about (Gr. dishearted at)297 the murder of his children, threw himself into the sea, and the gods having mercy on him, made him immortal. And becoming a sea demon, he went and settled on the island of Pharos. He is also said to live with the Phocians (Gr. seals).298 He also took Helen from Alexander when he came from Greece, and gave him the phantom of Helen.

296 See episode 50. 297 Probably the erroneous reading զգացեալ (“being informed about”) is a corruption of սգացեալ. 298 The translator erroneously interpreted the animal name φώκη as φωκεύς, the name of the inhabitants of Phocis (a region of mainland Greece).

280

Odysseus and Palamedes

Այլ յետոյ Մենեղայոս, յետ տրովական պա­ տերազմին, իմացեալ թէ յԵգիպտոս է Հեղինէ, և գալով նորա առ Պրով­ տէս` զինքն ետ ցնա: Այլ ասի զՊրովտեայ կերպափոխիլ առ հան­ դիպողսն պէսպէս` բայց ի սպիտակութենէ, և երբեմն երևիլ այսպէս, և երբեմն` այլպէս:

134

ὕστερον δέ, Μενελάου μετὰ τὸν Τρωϊκὸν πόλεμον μαθόντος ὡς εἰς Αἰγυπτόν ἐστιν ἡ Ἑλένη καὶ ἐλθόντος παρὰ τὸν Πρωτέα, δέδωκεν αὐτὴν αὐτῷ. Λέγεται δὲ οὗτος ὁ Πρωτεὺς μεταμορφοῦσθαι πρὸς τοὺς ἐντυγχάνοντας, καί ποτε μέν φαίνεσθαι τοιόσδε, ποτὲ δὲ τοιόσδε.

Later, after the Trojan war, when Menelaos learned that Helen was in Egypt and went to Proteus, he gave her to him. Proteus is also said to change his shape for those whom he came across, except for whiteness (Gr. om.), and sometimes to appear in this form and sometimes in another.

Odysseus and Palamedes

Odysseus did not want to take part in the march against Troy and feigned madness; according to Philostratus, he yoked a horse and an ox (Philostr. Her. 708.20), but his ruse was discovered by Palamedes. Near Troy, Odysseus took vengeance on him; he wrote a letter of treasonable purport ostensibly sent by Priam to Palamedes and he buried gold in Palamedes’ tent. Agamemnon read the letter, found the gold and caused Palamedes to be stoned (Apollod. E3.7–8). Greg. Naz.Arm. 4.107.7–9 [p. 129] = PG 35.644.4–8: Եւբոյացի Պաղա­մեդէս, որ բազմաց եղեւ գտակ եւ նորին աղագաւ մախացեալ. այլ եւ դատաւոր իմաստութեան պահանջեցաւ եւ դատապարտեցաւ յայնցանէ որք յԻլիոն գումարեցան:

εἴπερ Εὐβοεὺς ὁ Παλαμήδης, ὁ πολλῶν εὑρετής, καὶ διὰ τοῦτο ἐπίφθονος, καὶ μέντοι καὶ δίκας τῆς σοφίας ἀπαιτηθεὶς, καὶ κατακριθεὶς τοῖς ἐπὶ Ἰλίου στρατεύσασι.

The Euboean Palamedes who was the inventor of many things and for this became the object of jealousy. It was demanded of him to be a judge of (Gr. pay the penalty for his)299 wisdom, he was condemned by those who assembled (Gr. marched) against Ilium.

299 The translator erroneously interpreted δίκας τῆς σοφίας as δικαστὴς σοφίας.

281

Odysseus and Palamedes

NonnusArm. 3.55 [pp. 47–48] = Nonnus 4.62.1–19: Ասի թէ Պաղամիդէս եւբիւացի էր ազգաւ, այլ Եւբիւոս կղզի է հանդէպ Ատտիկէոյ. որ և եգիտ զթուելն և զտապալելն, և ի կիր արկանել զայլ բազում հնարս: Սա մի է ի մարտակցելոցն յԻղիոն և մեռաւ ի Տրովադա դաւաճանութեամբ Ոդիւսեայ. զի զՈդիւսոս թշնամի ունէր վասն այսպիսւոյ պատճառի.

Ագամեմնոն յորդորէր զՈդիւսևս ելանել ի Տրովադայ, և նա ոչ կամեցեալ` ձևանայր մոլութիւն, և լծեալ էշ և արջառ, իբր թէ արաւրադրել ձևով մոլութեանն: Իսկ Պաղամեդէս յանդիմանէր զնա ոչ գոլ մոլեալ,

և յանդիմանեաց այսպէս. զՏեղեմաքոս` զորդի նորա, ընկեց առաջի արաւրոյն. ապա հասեալ Ոդիւսեայ մինչև ցմանուկն` վերացուցանէ զարաւրն, զի մի գանեսցի մանուկն. և ծանուցաւ, թէ զգաստ է:

Λέγεται ὅτι ὁ Παλαμήδης, Εὐβοεὺς ὢν τὸ γένος (Εὔβοια δὲ νῆσος ἀπαντικρὺ τῆς Ἀττικῆς), εὗρε τὸ ἀριθμεῖν καὶ τὸ ταβλίζειν καὶ χρῆσθαι ἄλλαις πολλαῖς μεθόδοις. οὗτος δὲ ὁ Παλαμήδης εἷς ἐστι τῶν συστρατευσαμένων ἐπὶ τὸ Ἴλιον. ἀπέθανε δὲ ἐν Τροίᾳ κατὰ ἐπιβουλὴν τοῦ Ὀδυσσέως. Ὀδυσσέα γὰρ εἶχεν ἐχθρὸν διὰ τοιαύτην αἰτίανˑ τοῦ Ἀγαμέμνονος προτρεπομένου τὸν Ὀδυσσέα ἐπὶ τὴν περὶ Τροίαν ἔξοδον, καὶ μὴ θέλων ἀπελθεῖν ὁ Ὀδυσσεὺς καὶ μανίαν προσποιησάμενος καὶ λαβὼν ὄνον καὶ βοῦν, καὶ δῆθεν ἀροτριῶν ἐν μανίας προσποιήσει, ὁ Παλαμήδης ἤλεγξεν ὅτι δὴ οὐ μαίνεται. ἤλεγξε δὲ αὐτὸν Τηλέμαχον τὸν υἱὸν αὐτοῦ προθεὶς πρὸ τοῦ ἀρότρου. Εἶτα φθάσας ὁ Ὀδυσσεὺς περὶ τὸ παιδίον, ἐπῆρε τὸ ἄροτρον ἵνα μὴ πλήξῃ τὸ παιδίον, καὶ ἐγνώσθη ὅτι νηφάλιός ἐστιν.

300 Here տապալել may be a transliteration of ταβλίζω.

Palamedes is said to be Euboean by origin; Euboea is an island opposite Attica. He had invented counting and playing dice300 and the use of many other devices. He (Gr. this Palamedes) is one of those who partook in an expedition against Ilium. He died in Troad (Gr. Troy) as a result of Odysseus’ plot, because Odysseus was his enemy for the following reason. When Agamemnon was urging Odysseus on an expedition to Troad (Gr. Troy), and not wishing (Gr. + to go), he (Gr. Odysseus) feigned madness and, yoking (Gr. taking) a donkey and an ox, as if to plough (thus) pretending madness, Palamedes showed that he was not mad. He showed this as follows: he cast his son Telemachus before the plough. Then reaching the child, Odysseus lifted the plough up, so that it would not hit the child, and it became known that he was sane.

282 Արդ ոխութեամբ ոխացեալ ընդ նմա Ոդիսեայ ի Տրովադա` ստեղծանէ թուղթ իբր առ ի Պրիամոսէ առ Պաղամիդէս յաղագս ի ձեռն նորա մատնելոյ եղղենացւոցն և ընկենու ի վրանն Պաղամիդեայ. և յետ դաւելոյն լինելոյ ի վերայ նորա, որպէս մատնչի` գտաւ թուղթն. և նա մեռանի ի ձեռն Ագամեմնոնի և ամենայն եղղենացւոցն:

Odysseus and Palamedes

ταύτην οὖν τὴν μῆνιν μηνιῶν ὁ Ὀδυσσεὺς ἐν τῇ Τροίᾳ, ποιεῖ πλαστὴν ἐπιστολὴν ἀπὸ Πριάμου ὡς πρὸς τὸν Παλαμήδην περὶ προδοσίας τῶν Ἑλλήνων, καὶ ὑποτίθησιν ἐν τῇ τοῦ Παλαμήδους σκηνῇ. ὕστερον κατηγορίας γενομένης κατὰ Παλαμήδους ὡς προδότου, εὑρέθη ἡ ἐπιστολήˑ καὶ τέθνηκεν ὑπὸ Ἀγαμέμνονος καὶ πάντων τῶν Ἑλλήνων.

Now Odysseus, conceiving a hatred for him in Troad (Gr. Troy), contrived a letter as if from Priam to Palamedes, about betraying the Hellenes to him, and threw it in Palamedes’ tent. Later, when there was contrivance (Gr. accusation) against him (Gr. Palamedes) as a traitor, the letter was found, and he was killed by Agamemnon and all the Hellenes.

Plat., Apol.Arm. 72 = Plat., Apol. 41.a.8–b.3: Քանզի ինձ իսկ սքանչելի թերևս իցէ դեգերիլն աստանաւր, յորժամ և հանդիպիցիմ Պալամեդէոյ և Էանտոսի` Տեղամոնոսի որդւոյն, և եթէ այլ ոք ի նախնեացն ի ձեռն անիրաւին դատաստանին մեռեալ է …

ἐπεὶ ἔμοιγε καὶ αὐτῷ θαυμαστὴ ἂν εἴη ἡ διατριβὴ αὐτόθι, ὁπότε ἐντύχοιμι Παλαμήδει καὶ Αἴαντι τῷ Τελαμῶνος καὶ εἴ τις ἄλλος τῶν παλαιῶν διὰ κρίσιν ἄδικον τέθνηκεν …

I, too, shall have a wonderful interest in passing time there, where I can come across Palamedes and Ajax the son of Telamon301 and other heroes of old, who have suffered death through an unjust judgement …

Grigor Magistros 37 (81).9 [p. 310]: Պատճառես այժմ իբրև զԱւդիսեւս, զի մի՛ զինւորիցիս ընդդէմ մեզ, զեզն եւ զձի ի միասին լծեալ, սակայն գտցի քեզ

But if now you are reasoning, like Odysseus, that you are not going to fight against us, having yoked together an ox and a horse,302 nevertheless a

301 On Ajax see episode 141, on his shield see episode 139. 302 Cf. Philostr. Her. 708.20. ὃς πολλοῖς τῶν ποιητῶν εἴρηται, ὡς στρατεύοι μὲν ἐπὶ Τροίαν ἡ Ἑλλάς, Ὀδυσσεὺς δὲ ἐν Ἰθάκῃ μανίαν πλάττοιτο καὶ πρὸς ἀρότρῳ εἴη βοῦν ἵππῳ ξυμβαλὼν Παλαμήδης τε αὐτὸν ἐλέγξειε τῷ Τηλεμάχῳ (“which has been told by many poets that, when Hellas waged war on Troy and Odysseus feigned madness in Ithaca and yoked an ox together with a horse to the plough, Palamedes tested him by means of Telemachus”).

283

Iphigenia in Aulis and in Tauris Պաղէմիդէս եւ զՏեղեմաքոս կալեալ ի պատճառս զենման, զի զգաստասցիս:

135

Palamedes will be found for you and will take Telemachus for slaughter,303 so that you come to your senses.

Iphigenia in Aulis and in Tauris

The Greek fleet stopped windbound in Aulis on its way to Troy. The oracle said that Agamemnon’s daughter Iphigenia should be presented as a sacrifice to Artemis. Agamemnon sent for her, deceiving his wife, alleging a promise to give her to Achilles to wife in reward for his military service. Clytemnestra sent her. He was going to slaughter Iphigenia, but Artemis carried her off to the Taurians, and made her priestess, putting a deer on the altar (Apollod. E3.21–22). According to Euripides, Iphigenia says that in Taurus she is obliged to sacrifice the arriving foreigners to Artemis (Eur. Iphig. Taur. 36–40). When later Orestes, who had killed his mother, wishing to get rid of his madness, had to fetch the wooden image which was in the land of the Taurians, he was caught and carried to the priestess. He was recognized by his sister, they took the image and fled (Apollod. E6.26–27). Greg. Naz. in Bas.Arm. [p. 166] = Greg. Naz. in Bas. 8.2.3–3.3: … ընդ փոխանակ եղն տուեալ կուսին: Եթէ ինչ այսպիսի իցէ ի պատ­ ուասիրութիւն, թէպէտ­եւ տայցեմք ոչ առասպել լեալ պատմութիւն, որպէս ի կարգի է բանն եւ յոյժ գարշելի: Քանզի ո՞ր աւգուտ ի փոխատրութենէն թէ ապրեցուսցէ զկոյսն, զի աւտարասպան լինել ուսցի, զանմարդութիւն վարդապետեալ ի մար­դասէր փոխատրու­թենէն:

… τὴν ἀντιδοθεῖσαν ἔλαφον τῆς παρθένου, εἴ τι τοσοῦτον εἴς φιλοτιμίαν ἔστι σοι, κἂν δῶμεν μὴ μῦθον εἶναι τὸ ἱστορούμενον. Ὡς τά γε ἐξῆς τοῦ λόγου καὶ λίαν αἰσχρά. τί γὰρ ὄφελος τῆς ἀντιδόσεως, εἰ σῴζει παρθένον ἵνα ξενοκτονεῖν διδαχθῇ, ἀπανθρωπίαν μαθοῦσα φιλανθρωπίας ἀντίδοσιν;

… the deer substituted for the maiden, if any such thing rouses you to emulation, and if we grant that this story is no legend. The sequel of the tale is too disgraceful. For what is the benefit of the exchange, if she saves the maiden to be taught to murder her guests learning to reward humanity with inhumanity?

303 Cf. Apollod. E. 3.7. Ἁρπάσας δὲ Τηλέμαχον ἐκ τοῦ κόλπου τῆς Πηνελόπης ὡς κτενῶν ἐξιφούλκει (“snatching Telemachus from Penelope’s bosom, drew his sword as if he would kill him”).

284

Iphigenia in Aulis and in Tauris

NonnusArm. 2.7 [pp. 17–18] = Nonnus 43.3.1–8: Յորժամ յԵլլադայ նաւարկութիւնն եղղենացւոց եղև ի վերայ Տրովադայ առ ի Յովղիդէ բիովտացւոց, զոհ լինելով Արտեմիդեայ, և դստերն Ագամեմնոնի, որում անուն էր Իփւգենիա, ի սպանդ աւանդելով, Արտեմիս ողորմեալ կուսին` յափշտակէ զնա և ի բաց տանի առ Տաւրոսս ի Սկւթիա, և երևեցոյց փոխանակ կուսին եղն, զոր առեալ եղղենացիքն` զոհեցին. իսկ Իփւգենիա ի Սկիւթս քահանաուհի եղև Արտեմիդեայ:

Ὅτε ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος ἀπόπλους τῶν Ἑλλήνων ἐπὶ τὴν Τροίαν ἐγένετο, ἐν τῇ Αὐλίδι τῆς Βοιωτίας θυσίας γενομένης τῇ Ἀρτέμιδι, καὶ τῆς θυγατρὸς τοῦ Ἀγαμέμνονος τῆς Ἰφιγενείας ἐπιδοθείσης τυθῆναι, ἡ Ἄρτεμις ἐλεήσασα τὴν παρθένον ἁρπάζει μὲν ταύτην καὶ ἀποφέρει παρὰ Ταύροις ἐν Σκυθίᾳ, ἔλαφον δὲ ἀντὶ τῆς παρθένου φανῆναι ἐποίησεν, ἥντινα λαβόντες ἔθυσαν οἱ Ἕλληνες. ἡ δὲ Ἰφιγένεια ἐν Σκυθίᾳ ἱέρεια ἦν τῆς Ἀρτέμιδος.

When the voyage of the Greeks from Greece against Troas (Gr. Troy) took place, in Ovłidē (Gr. Aulis) of Boeotia, sacrifice was made to Artemis, and the daughter of Agamemnon, whose name was Iphigenia, was delivered to slaughter. Artemis had mercy upon the maiden and carried her off and took (her) to the Taurians in Scythia, and made a deer appear instead of the maiden, which the Greeks took and sacrificed. And in Scythia, Iphigenia became a priestess of Artemis.

Greg. Naz.Arm. 4.103.15 [pp. 124–125] = PG 35.640.6: բարեպաշտութիւնն … Տաւրացւոցն աւտարասպան լինել …

εὐσεβὲς … Ταύροις τὸ ξενοκτονεῖν.

a religious action … with the Taurians to sacrifice strangers …

NonnusArm. 3.53 [p. 47] = Nonnus 4.57.1–5: Այժմիկ ասացաք, եթէ ի Սկիւթիա ազգ ինչ է կամ քաղաք Տաւրոս, ուր պատուեալ լինի Արտեմիս: Արդ Իփիւգենիայի` դստերն Ագամեմնովնի, ներածելով անդ ի ձեռն Արտեմիդեայ`

Ἤδη εἴπομεν ὅτι ἐν τῇ Σκυ­θίᾳ ἔθνος ἐσ­τὶν ἤτοι πόλις λεγομένη Ταῦροι. ἐνταῦθα τιμᾶται ἡ Ἄρτεμις. Τῆς οὖν Ἰφιγενείας τῆς Ἀγαμέμνονος θυγατρὸς ἐνταῦθα ὑπὸ τῆς Ἀρτέμιδος ἐνεχθείσης,

Now we have said that in Scythia there is a people or a city, Taurus (Gr. called Taurians), where Artemis is honoured. Now when the daughter of Agamemnon, Iphigenia, was brought here by Artemis, they sacrificed strangers who arrived,

Iphigenia in Aulis and in Tauris զհասեալսն յաւտարաց զենուին վասն ոչ յայտ լինելոյ Իփիւգենիայի յիւրեանցսն, դառնալով աւտարացն:

τοὺς ἀφικομένους ξένους ἔθυον πρὸς τὸ μὴ κατάδηλον γίνεσθαι τὴν Ἰφιγενείαν μετὰ τὴν ἐπάνοδον τῶν ξένων.

285 so that after the strangers’ return home Iphigenia would not be revealed to her relatives (Gr. om.).

Greg. Naz.Arm. 4.70.8 [p. 74] = PG 35.592.7: … ընդ Տաւրացւոց

աւտարասպանութիւնսն …

… τὴν ἐν Ταύροις ξενοκτονίαν …

… the murder of strangers at Taurians …

NonnusArm. 3.7 [p. 28] = Nonnus 4.7.1–13: Տաւրոսք ազգ են սկիւթացւոց. առ որս փոխադրեցաւ ի ձեռն Արտեմիդեայ Իփիւգենիա` դուստր Ագամեմնոնի, յորժամ հանդերձեալ էին զոհել զնա յաղագս եղղե­ նացւոցն յԱւղիդեայ. յաղագս որոյ եղն փոխանակ տուեալ աստուածուհոյն` ետ զոհել: Արդ այս Իփիւգենիա ի Տաւրոսս գոլով, զի մի ծանիցի ի հիւրոցն եկելոց, թէ ո՛ ոք իցէ` հրամայէր զոհել զնոսա Արտեմիդեայ. և նա էր աւտարասպանն, զոր ասէ աստուածայինն Գրիգորիոս:

Ταῦροι ἔθνος ἐστὶ περὶ τὴν Σκυθίαν. ἐν τούτοις μετετέθη ὑπὸ τῆς Ἀρτέμιδος ἡ θυγάτηρ Ἀγαμέμνονος ἡ Ἰφιγένεια, ἐν τῷ μέλλειν αὐτὴν θύεσθαι ὑπὲρ τῶν Ἑλλήνων ἐν τῇ Αὐλίδι, ὑπὲρ ἧς ἔλαφον ἡ θεὸς ἀμείψασα δέδωκε θῦσαι.

Taurians are a Scythian people, to whom the daughter of Agamemnon, Iphigenia, was transferred by Artemis, when they were going to sacrifice her for the Greeks in Aulis, instead of whom the goddess gave a deer to sacrifice.

Αὕτη οὖν ἡ Ἰφιγένεια οὖσα ἐν τοῖς Ταύροις, διὰ τὸ μὴ ἐπιγνωσθῆναι παρὰ τῶν ἐπιξενουμένων τίς ἐστιν, ἐπέτρεπε θύειν αὐτοὺς τῇ Ἀρτέμιδι. καὶ αὕτη ἦν ἡ ξενοκτονία ἣν λέγει ὁ θεῖος Γρηγόριος.

Now this Iphigenia, being among the Taurians, in order not to be recognized as who she is by guests who arrived, used to order to sacrifice them to Artemis. And she was the murderer (Gr. this was the murder) of strangers mentioned by divine Gregory.

286 Յետ այնորիկ` Ովրեստէս երկուցեալ յԵրինեանցն և եկեալ ի Տաւրոսս, և ըմբռնեալ իբր հիւր` ի սպանումն ածաւ առ քոյրն Իփիւգենիա, իբր առ քահանայուհի, և ծանուցաւ ի ձեռն փղոսկրէից ուսոցն և թողաւ ի զենմանէն: Եւ այսպէս` առեալ Ովրեստէս զքոյրն իւր զԻփիւգենիա` բերէ յԵլլադա:

Iphigenia in Aulis and in Tauris

Ὕστερον δὲ ὁ Ὀρέστης δειματούμενος ὑπὸ τῶν Ἐρινύων, καὶ ἐλθὼν παρὰ τοῖς Ταύροις, καὶ συλληφθεὶς ὡς ξένος ἐπ᾽ ἀναιρέσει, καὶ προσενεχθεὶς ὡς ἱερείᾳ τῇ Ἰφιγενείᾳ, ἐπεγνώσθη διὰ τοῦ ἐλεφαντίνου ὤμου καὶ ἀφέθη τῆς θυσίας. οὕτω λοιπὸν λαβὼν ὁ Ὀρέστης τὴν ἰδίαν ἀδελφήν, λέγω δὴ τὴν Ἰφιγένειαν, κομίζει εἰς τὴν Ἑλλάδα.

After that, Orestes, terrified by the Erinyes, came to the Taurians, and arrested as a stranger, was taken for slaughter to his sister Iphigenia, as to a priestess. He, was recognized by the ivory shoulder and was saved from being sacrificed. Thus, Orestes taking his sister Iphigenia, carried her to Greece.

Greg. Naz. Mss M2600, 12r, M946, 6r = PG 36.337.38–39 (or. 39 On the Holy Lights): Եւ ոչ տաւրացւոց304 աւտարասպանութիւնք …

Οὐδὲ Ταύρων ξενοκτονίαι …

nor Taurian massacres of strangers …

NonnusArm. 1.7 [p. 8] = Nonnus 39.7.1–4: Յաղագս տաւրացւոցն աւտարասպանութեան: Տաւրոս ազգ է սկիւթական, յորում էր տաճար Արտե­միդեայ, յորում տաճարի քահանաուհի էր Իփիւգենիա դուստր Ագամեմնոնի թագաւորի: Յայսմ տաճարի զամենայն մարդ եկեալ յաւտարաց զոհէին Արտեմիդեայ:

περὶ τῆς τῶν Ταύρων ξενοκτονίας. ἔστιν δὲ αὕτη. Ταῦροι ἔθνος Σκυθικόν, ἔνθα ἦν ἱερὸν τῆς Ἀρτέμιδος, εἰς ὃ ἦν ἱέρεια ἡ Ἰφιγένεια ἡ θυγάτηρ τοῦ Ἀγαμέμνονος. ἐν τούτῳ τῷ ἱερῷ πάντα ἄνθρωπον ἐπιδημοῦντα ξένον ἔθυον τῇ Ἀρτέμιδι.

About the massacres of strangers by the Taurians. The Taurians are a Scythian people; they had a temple of Artemis where Agamemnon’s daughter Iphigenia was priestess. In this temple they sacrificed to Artemis each stranger when he arrived.

Greg. Naz.Arm. 4.122.9–10 [p. 152] = PG 35.661.25: Ի բաց հատցէ … զաւտարատեցութիւնն Արտեմիս:

Ἐπικοπτέτω … μισοξενιάν Ἄρτεμις.

304 M 2600 օրացւոցն. 305 Ի բաց հատանեմ literally corresponds to ἐκκόπτω.

Let … Artemis cut away (Gr. condemn305) … her inhospitality.

287

Aphrodite Wounded

NonnusArm. 3.87 [p. 63] = Nonnus 4.94.1–4: Ասացաք յաղագս Իփիւգենիայի և տաւրացոց արանցն, թէ նա պատուեալ լինէր առ ի տաւրացւոցն ի Սկիւթիա, ունելով զԻփիւգենիա` զդուստրն Ագամեմնոնի, քահանայուհի, և զաւտարսն զենլով` ուրախանայր հիւրասպանութեամբն:

Εἴπομεν γὰρ περὶ τῆς Ἰφιγενείας καὶ τῶν Ταύρων ἀνθρώπων. ἡ γὰρ Ἄρτεμις ἐτιμᾶτο παρὰ τοῖς Ταύροις ἐν Σκυθίᾳ, καὶ ἔχουσα τὴν Ἰφιγενείαν, τὴν Ἀγαμέμνονος θυγατέρα, ἱέρειαν τοὺς ξένους αὐτῇ καταθύουσαν ἔχαιρε τῇ ξενοκτονίᾳ.

We have spoken about Iphigenia and the Taurian men, that she (Gr. Artemis) was worshipped in Scythia by the Taurians, and having Iphigenia, the daughter of Agamemnon, as a priestess who sacrificed strangers, she rejoiced at murdering strangers.

Grigor Magistros 31 (52).3 [p. 302]: Մատուցանէին զնա տոռականին Արտեմիդեայ եւ ողոքեալ խնդրէին մնալ մանկանն կենդանի, զի մի՛ ըստ սովորութեան աւտարասպանին այն խողխողեսցի:

136

They took him to the Taurian Artemis and supplicated that the child be left alive, and not to be slaughtered according to the custom of that murderer of strangers.

Aphrodite Wounded

Near Troy Diomedes wounded Aphrodite, who had come to help Aeneas (Hom. Il. 5.334–341, Apollod. E4.2). Philo, Prov. 73: Եւ Հոմերոնի սակայն զկատա­ րելագոյն ծայրիցն քերթողակա­ նութեան պարգևէին վասն որո՞յ. զի … պատմեաց … զԱփրոդիտէս ի մարդոյ խոցեալ:

What for was Homer granted the peak of the art of poetry? For … he told … that Aphrodite was wounded by a man.

NonnusArm. 3.72 [p. 58] = Nonnus 4.79.12: Ափրոդիտէս խոցեալ եղև առ ի Դիոմեդեայ:

ἐτρώθη ἡ Ἀφροδίτη ὑπὸ τοῦ Διομήδους.

Aphrodite was wounded by Diomedes.

288 137

Diomedes Wounded by Paris ’ Arrow

Diomedes Wounded by Paris’ Arrow

Homer tells that Paris shot an arrow at Diomedes from a hiding-place and wounded his heel, and Diomedes said: “Bowman reviler, glorious with your curling locks, you ogler of girls! / I wish you would make trial of me man to man in armor, / Then would your bow and your swift-falling arrows help you not; / but now having but grazed the flat of my foot you boast vainly. / I care not for it, any more than if a woman had struck me or a witless child”306 (Hom. Il. 11.385–389). Dion. Thrax, Grammar p. 4.16–20 = Ars grammatica 1.1.9.4–5: Քանզի գրելդ քերել ասիւր առ նախնեաւքն, որպէս և ի Հոմերոնի` և մակագրեալ իմ զոտին այժմ զքո գարշապար, ունայնս պանծաս:

γράψαι γὰρ τὸ ξῦσαι παρὰ τοῖς παλαιοῖς, ὡς καὶ παρ᾽ Ὁμήρῳ “Νῦν δέ μ᾽ ἐπιγράψας ταρσὸν ποδὸς εὔχεαι αὔτως”.

For “writing” was called “grazing” by the ancients, like in Homer: “now having inscribed (Gr. grazed) the heel (Gr. flat) of my foot you boast vainly.”307

Grigor Magistros, Grammar IV.6 (citation from the commentary of David the Grammarian = David Grammar 250) [p. 413]: Եւ գիրդ է ի քերելոյ եւ ի գծելոյ ըստ հաստատուն յարացուցին, որ ի Հոմերոնէ կոչի, հարկանելով նետիւն զգարշապարն Դիոմիդեայ Պարիսի:

And “writing” is called so from grazing and drawing, according to the certain example brought forward by Homer, when Paris hurts Diomedes’ heel with an arrow.

Grigor Magistros, Grammar VI.30 (citation from the anonymous commentary) [p. 415]: Պարիս Տրովացի ընդ գիրկս մտեալ ի պատերազմի, եհար զգարշապարն Դիոմիդեայ, եւ

Joining battle, Paris the Trojan hurt Diomedes’ heel. He said pulling out [the arrow]: “The arrows shot by girls

306 The translation is cited from: Homer, Iliad, Books 1–12, translated by A.T. Murray, Cambridge-Massachusetts – London, 1999 (Loeb Classical Library 170), p. 521. 307 The first meaning of γράφω is “graze, scratch,” and the most widespread meaning “write” derives from it. In the passage cited the verb has the preposition ἐπι- (“on”), and it is rendered by a calque: մակագրեալ.

289

Diomedes Wounded by Paris ’ Arrow նորա ի բաց կորզեալ «յաղջկանց, ասէ, նետք ինչ ոչ ստնանեն»: Իսկ նորա պատասխանի արարեալ «մակագրեալ իմ այժմ զոտին քո գարշապար, ունայնս պանծաս». վասն այնորիկ ասի գիր:

do no damage.” Then he answered:308 “Now having inscribed the heel of my foot you boast vainly”; that is why it is called “writing.”

Grigor Magistros 33 (54).2 [p. 303]: Սպասէր նմա որպէս Պարէս Դիոմիդեայ, զի գաղտնի մահու աւրհաս հասուսցէ նմա:

He waited for him like Paris for Diomedes, in order to bring him to death’s door.

Grigor Magistros 3 (9).4 [p. 192]: … մի՛ Պարէտն տրովացի հարեալ, … Let not Paris the Trojan, hurting, as որպէս զդիոմիդեան «զոտին իմ in Diomedes’ words, “the heel of my գարշապար», զմերովս ծիծաղեսցի foot,” laugh at our deeds of bravery … արութեան գործառնութեան … Vardan, Grammar 85: Հոմերոս յիւր տաղսն գրեալ է, թէ ի տրոյական պատերազմին այր ոմն Դիոմիդէս նետիւ հարեալ զոտն Պարիսի Տրոյացւոյ, և գանչեալ , թէ` «Հարեալ իմ այժմ զոտին քո գարշապար, ունայնս պարծիս»: Եւ նորա պատասխանեալ, թէ` «Նետ ի յաղջկանէ արձակեալ ինձ ոչ վնասեաց»: Այս աւրինակ է գրելոյն, որ է` քերելոյն:

Homer wrote in his epic that in the Trojan war a certain man, Diomedes, hurting the foot of Paris the Trojan, exclaimed: “Now having hurt the heel of my foot you boast vainly.” And he answered: “The arrow shot by a girl did not damage me.”309 This is an example of writing, that is grazing.

308 This is a result of confusion. In Iliad there is no dialogue between Paris and Diomedes, all the words are said by Diomedes to Paris. Probably the words “while he answered” have been added by a scribe unaware of the story. 309 This is further confusion: there is not only a dialogue between Diomedes and Paris, but it is Diomedes who hurt Paris’ heel.

290

Diomedes Wounded by Paris ’ Arrow

Yovhannēs Erznkac‘i, Grammar 161: Եւ գիրդ ասի, վասն զի քերելով իմն գաղափարի. այսինքն՝ գիրդ է ի քերելոյ եւ ի գծելոյ ըստ հաստատուն յարացուցին, որ ի Հոմերոսէ կոչի, հարկանելով նետիւ զգարշապարն Դիոմեդեայ Պարիսի: Եւ է պատմութիւնն սորա այսպէս. Պարիս Տրովացի, ընդ գիրկս մտեալ պատերազմի, եհար զգարշապարն Դիոմիդեայ, եւ նորա ի բաց կորզեալ` «յԱղջկանց նետք, ասէ, ոչինչ ստնանեն»: Իսկ նորա պատասխանի արարեալ` «մակագրեալ իմ այժմ զոտին քո գարշապար, ունայնս պանծաս»:

And “writing” is called so from grazing and drawing, according to a certain example brought forward by Homer, when Paris hurts Diomedes’ heel with an arrow. And his story is as follows: Joining battle, Paris the Trojan hurt the heel of Diomedes. He said, pulling out [the arrow]: “The arrows shot by girls do no damage.” While he answered: “Now having inscribed the heel of my foot you boast vainly”; that is why it is called “writing.”310

Yovhannēs Corcorec‘i, Grammar 162–163: Պարէս ոմն տրովացի ընդ գիրկս մտեալ եհար ի պատերազմին զգարշապարն Դիոմիդեայ, եւ նորա ի բաց կորզեալ` «յաղջկանց նետք, ասէ ոչինչ ստնանեն»: Իսկ նորա պատասխանեալ ասէ. «Եւ մակագրեալ իմ այժմ զոտին քո գարշապար, ունայնս պանծաս»:

Joining battle, a certain Paris, a Trojan, hurt the heel of Diomedes. He said, pulling out [the arrow]: “The arrows shot by girls do no damage.” While he answered: “Now having inscribed the heel of my foot you boast vainly.”

Esayi Nč‘ec‘i, Grammar 82: Եւ գիրդ է ի քերելոյ և ի գծելոյ, որպէս ասէ, զի քերելովն իմն գաղափարի, այսինքն` քերելով աւրինակի. և նշանակ է ըստ հաստատուն յարացուցին, որպէս

And “writing” is called so from grazing and drawing, as he says, for it is formed as if by grazing, that is, it is delineated by grazing. And he illustrates this by a certain example,

310 The commentary of Yovhannēs Erznkac‘i thoroughly encorporated the commentary of Grigor Magistros.

Diomedes Wounded by Paris ’ Arrow ի Հոմերոնէ կոչի, հարկանելով նետիւ Պարիսի զգարշապարն Դիոմիդեայ յասպարիսին: Եւ է պատմութիւն սորա այսպէս. Պարիս Տրովացի ընդ գիրկս մտեալ` եհար ի պատերազմին զգարշապարն Դիոմիդեայ, և նորա ի բաց կորզեալ` «Աղջկանց նետքս, ասէ, ոչինչ ստնանեն»: Իսկ նորա պատասխանի արարեալ ասէ` «Եւ մակագրեալ իմ այժմ զոտին քո գարշապար, ունայնս պանծաս»:

291 brought forward by Homer, when Paris hurts Diomedes’ heel with an arrow in the stadium. And his story is as follows: Paris the Trojan, joining battle, hurt Diomedes’ heel. He said, pulling out [the arrow]: “Arrows shot by girls do no damage.” Then he answered: “Now having inscribed the heel of my foot you boast vainly.”311

Aṙak‘el Siwnec‘i, Grammar 101: Հարցումն. Վասն է՞ր գրեալն «քերեալ» կոչի: Պատասխանի. զի Պարիս ոմն տրովացի եհար զոտն ումեմն Դիոմիդեայ ի պատերազմի: Եւ նա ասէ` «Նետք աղջկանց ոչինչ կարեն ստնանել», այսինքն` վնասել: Եւ նմա պատասխանեալ` թէ «Գրեալ իմ զոտին քո գարշապարաց, ունայնս պանծաս», եւ զոր քերեաց նետիւն` «գրեալ» ասաց, վասն որոյ առեալ Հոմերոս ի նմանէ զգրեալն «քերեալ» ասէ, իսկ ի մերս գրեալն «գծեալ» ասէ կամ «դրոշմեալ» կամ «պատկերագրեալ»:

Question: Why is “writing” called “grazing”? Answer: because a certain Paris, a Trojan, hurt the heel of Diomedes in battle. And he said: “Girls’ arrows cannot do any damage,” that is harm. And he answered that: “Now having inscribed the heels of my foot you boast vainly”; and he called “writing” the grazing by the arrow, for which reason Homer, following him, calls writing “grazing,” while in our [language] “writing” means “drawing” or “stamping” or “painting.”

311 The commentary of Esayi Nč‘ec‘i thoroughly encorporated the commentary of Grigor Magistros.

292

The Death of Patroclus

Davit‘ Zeyt‘unc‘i 79: Հարց. Վասն է՞ր ասէ. քանզի զգրեալդ … Պատասխանի. Զայն ասէ առաջինքն զգրելն քերել ասացին, որպէս բան քերթող և իմաստասէրն Հոմերոն, որ վասն պատերազմացն ճառէ այսպէս. «Պարէս ոմն Տրովացի ընդ գիրկս մտեալ եհար ի պատերազմին զգարշապարն Դիոմիդեայ և նորա ի բաց կորզեալ զնետն և ասաց. «Աղջկանց նետք ոչ ինչ ստնանեն», այսինքն ոչ ինչ վնասել կարեն: Իսկ նորա պատասխանեալ ասէ. «Մակագրեալ եմ այժմ զոտին քո գարշապար, ունայնս պանծաս», այսինքն վէրս արարի ի ոտսն կամ քերթեալ իմ զոտսն քո` մի սուտ պարծիր: Զայն Հոմերոս գրեալ ասէ, քանզի գիրն քերելով գծագրի և գաղափարի:

138

Question: Why does he say “writing” … Answer: he says the following: the ancients called “writing” “grazing,” as the poet and philosopher Homer who tells the following about wars. A certain Paris, a Trojan, joining battle, hurt the heel of Diomedes. He said, pulling out the arrow: “Arrows shot by girls do no damage,” that is they cannot harm. Then he answered and said: “Now you boast vainly that ‘I have inscribed the heel of your foot, you boast vainly,’” that is, do not boast falsely that ‘I wounded your feet’ or ‘I have grazed your feet’. Homer calls it “writing” because “writing” is drawn and depicted by grazing.

The Death of Patroclus

Achilles armed his friend Patroclus with his weapons, the Trojans thought him to be Achilles and fled. Patroclus drove them to the walls, killed many of them and was himself killed by Hector (Hom. Il. 16, Apollod. E4.6). Book of Chreia VIII [p. 184.6–7]: Զի՞նչ արդեաւք ասիցէ բանս Աքիլլեւս` Պատրոկղի ի բաց բարձելոյ:

What words would Achilles say when Patroclus was killed?

293

The Death of Patroclus

Cf. Aphthon. 10.347–8: τίνας ἂν εἴποι λόγους Ἡρακλῆς Εὐρυσθέως ἐπιτάσσοντος;

What words would Heracles say when Eurystheus gave his commands?

Book of Chreia VIII [p. 185.11–13] = Aphthon. 10.35.8–10: Զի՞նչ արդեաւք ասիցէ բանս Աքիլլեւս ի Պատրոկղի անկանելն վրէժս առնուլ գիտելով:

τίνας ἂν εἴποι λόγους Ἀχιλλεὺς ἐπὶ Πατρόκλῳ κειμένῳ βουλευόμενος πολεμεῖν;

What words would Achilles say on the occasion of the death of Patroclus, deciding to take revenge (Gr. fight)?

Plat. Leg.Arm. 426 = Plat. Leg. 944.a.2–8: Առասպելաւ արդ վարե­ լով համանգամայն, ասասցուք եթէ եկեալ առ տաղաւարն առանց զինիցն Պատրոկլոս ներշունչն եղև, որպէս զի ի միասին բիւրինս շնչեաց և զյառաջագոյն զէնսն այնոցիկ (զորս ասէ քերթողն առ ի յաստուա­ ծոցն ձիր տուեալ ի հարսանիսն Պելեւսի և Թեդեայ), և զսոսա ունէր առ Ենտորոս, հնարէր առ այնոցիկ որ յայնժամ չարք էին նախատել` զինիցն ի բաց ձգել զՄենիտիոսի:

μύθῳ δὴ προσχρώμενοι ἅμ᾽ εἴπωμεν, εἰ κομισθεὶς ἐπὶ σκηνὴν ἄνευ τῶν ὅπλων Πάτροκλος ἔμπνους ἐγένεθ᾽, οἷον δὴ μυρίοις συνέπεσεν, τὰ δὲ πρότερα ἐκεῖνα ὅπλα, ἃ Πηλεῖ φησιν ὁ ποιητὴς παρὰ θεῶν προῖκα ἐν τοῖς γάμοις ἐπιδοθῆναι Θέτιδι, ταῦτα δὲ Ἕκτωρ εἶχεν, ἐξῆν ἂν τῶν τότε ὅσοι κακοὶ ὀνειδίζειν ὅπλων ἀποβολὴν τῷ τοῦ Μενοιτίου.

In illustration we may cite the following legend: if Patroclus had been brought to his tent without his arms and had been revived, as has happened312 in the case of thousands, while those arms (which, as the poet relates, had been given to Peleus by the gods, as a dowry for the marriage with Thetis) were in the hands of Entoros (Gr. Hector), then all the evil men of those days could reproach Menoetius’ son313 for loss of arms.

312 The corrupted reading ի միասին … շնչեաց “breathed together” could be a result of reading συνέπνευσεν instead of συνέπεσεν. 313 That is Patroclus.

294

The Death of Patroclus

Plat. Apol.Arm. 54 = Plat. Apol. 28.b9–d.5: Զի վատթարքն արդևք իցեն քոյով բանիւդ ի կիսաստուածոցն` որչափ ի Տրուադայ վախճանեցան, այլքն իսկ և որդին Թետդայ. որ այսչափ վիշտն ար­համարհեալ, քան թէ զգարշելի ինչ ի յանձն առնուլ, որչափ զի ասէր ցնա մայրն իւր աստուածուհի գոլով յաւժարացեալ զնորա զԵքտառոս սպանանել, այսպէս` իբրու ես կարծեմ. «ո՛վ որդի, եթէ վրէժխնդիր լինիցիս Պատրոկլոսի ընկերի քո սպանմանն և սպանցես զԵքտոռոս, և դու մեռանիցիս. քանզի վաղվաղակի ասէ, յետ Իւքտոռոսի աղճատիլն քեզ հուպ է»: Բայց նա զայս ինչ լսեալ` զմահն ինչ և զվիշտն արհամարհեաց, բա` զայս ինչ մանաւանդ երկուցեալ ի կելոյն չար գոլով և բարեկամացն վրէժխնդիր ոչ լինել: «Վաղվաղակի, ասէ, մեռայց` պատուհաս ի վերայ հասուցեալ անիրաւողին, զի մի աստանաւր մնացից ծիծաղելի առ նաւսն սնոտի` իբրու կոշտ ինչ հողոյ»:

φαῦλοι γὰρ ἂν τῷ γε σῷ λόγῳ εἶεν τῶν ἡμιθέων ὅσοι ἐν Τροίᾳ τετελευτήκασιν οἵ τε ἄλλοι καὶ ὁ τῆς Θέτιδος ὑός,

For according to your argument all the demigods who died at Troy would be bad, including the son of Thetis,

ὃς τοσοῦτον τοῦ κινδύνου κατεφρόνησεν παρὰ τὸ αἰσχρόν τι ὑπομεῖναι ὥστε, ἐπειδὴ εἶπεν ἡ μήτηρ αὐτῷ προθυμουμένῳ Ἕκτορα ἀποκτεῖναι, θεὸς οὖσα, οὑτωσί πως, ὡς ἐγὼ οἶμαι.

who so despised sorrow (Gr. danger), in comparison with enduring any disgrace, that when his mother, being a goddess, said to him, as he was eager to kill Hector, something like this, I believe:

“Ὦ παῖ, εἰ τιμωρήσεις Πατρόκλῳ τῷ ἑταίρῳ τὸν φόνον καὶ Ἕκτορα ἀποκτενεῖς, αὐτὸς ἀποθανῇ αὐτίκα γάρ τοι,” φησί, “μεθ’ Ἕκτορα πότμος ἑτοῖμος”

“My son, if you avenge the death of your friend Patroclus and kill Hector, you yourself shall die; for straightway, after Hector, is death appointed unto you”;

ὁ δὲ τοῦτο ἀκούσας τοῦ μὲν θανάτου καὶ τοῦ κινδύνου ὠλιγώρησε, πολὺ δὲ μᾶλλον δείσας τὸ ζῆν κακὸς ὢν καὶ τοῖς φίλοις μὴ τιμωρεῖν,

he, when he heard this, neglected death and sorrow (Gr. danger), and feared much more to live as a coward and not to avenge his friends, and said:

“Αὐτίκα,” φησί, “τεθναίην, δίκην ἐπιθεὶς τῷ ἀδικοῦντι, ἵνα μὴ ἐνθάδε μένω καταγέλαστος παρὰ νηυσὶ κορωνίσιν ἄχθος ἀρούρης.”

“Forthwith may I die, after doing vengeance upon the wrongdoer, that I may not stay here, jeered at beside the hollow (Gr. curved) ships, a clod (Gr. burden) of the earth.”

295

Achilles and the Scamander River

139

Achilles and the Scamander River

Achilles drove the Trojans to the river Scamander and there killed many of them. The river rushed toward him, but Hephaestus dried its stream by fire (Hom. Il. 21.1–384, Apollod. E4.7). Alexander Romance I [pp. 164–165] = Alex. α 1.42.9–11: Եւ եկեալ հասանէր ի Փրիգա: Եւ մտեալ ի նոյն ինքն յԻլիոն քաղաք` զոհել ետուր և Աքիւլլեայ և այլոց դիւցազանց … Եւ տեսեալ զՍկամանդրոս գետ, ընդ որ վազեաց Աքիւլլևս, զի և հինգ կանգնոջ էր լայնութիւն, և զվահանն Էանդեայ զեաւթկաշեանն` և ոչ կարի մեծ և ոչ այնպես սքանչելի և զարմանալոյ արժանի, որպէս գրեաց Հոմերոս …

Καὶ παραγίνεται εἰς Φρυγίαν καὶ εἰσελθὼν εἰς αὐτὴν Ἴλιον τὴν πόλιν ἔθυσεν Ἕκτορι καὶ Ἀχιλλεῖ καὶ τοῖς ἄλλοις ἥρωσιν. Καὶ θεασάμενος τὸν Σκάμανδρον ποταμόν, εἰς ὃν ἥλατο Ἀχιλλεύς, ὅτι πέντε πήχεων οὐκ ἦν τὸ εὖρος, καὶ τὸ σάκος Αἴαντος τὸ ἑπταβόειον οὐ πάνυ μέγα οὐδὲ οὕτω θαυμαστὸν καθὼς συνέγραψεν Ὅμηρος …

And [Alexander] arrived in Phrygia. And entering the city of Ilium itself, he made sacrifice to (Gr. + Hector and) Achilles and to other heroes … And seeing the river Scamander into which Achilles had jumped, which was (Gr. + not) five cubits wide, and Ajax’ shield of seven bulls’ hides,314 which was not so large and amazing (Gr. om.) and wonderful, as Homer wrote …

Kafa by Zak‘aria Gnunec‘i (in Alexander Romance I [p. 164]): Այս Հոմերոս Զմիւրացի / Ներշամբիդեա ծընունդ յայտնի, / Քերթաբանող քերականի, / Բացայայտող տրամիցս տառի, / Եւ յառենիցն սոս(կ) որդի, / Հոսմամբ առ հուպ գարշապարի, / Ոչ հիանան ընդ վազն յայտնի / Քաջազնաբար ափըն գետի:

This Homer of Smyrna, / the famous offspring of Neršambidēs,315 / a versifying grammarian, / the revealer of solid elements, / was his son merely by blood; / when [Achilles] runs on the heels, / he does not admire the famous heroic jumping / from the bank of the river.

314 Hom. Il. 7.220, 222, 245, 266, 11.545. 315 This uncertain name may be a corrupted variant of Melampus (Մեղամպոդոս), whose son Homer was according to Grigor Magistros (Grammar 255), Yovhannēs Erznkac‘i (Grammar 94), Yovhannēs Corcorec‘i (Grammar 147), and Esayi Nč‘ec‘i (Grammar 58).

296

Achilles and the Scamander River

Movsēs Xorenac‘i III.40 [p. 308.16–18]: Այլ նորա հասեալ` վազեաց զԵփրատաւ առաւել քան զլակոնացին Քիոնեայ վազսն քսան և երկուց կանգնոց չափ: Եւ անդ էր տեսանել նոր զոմն Աքիլլևս ընդ Սկամանդրոս գետ վազելով:

However, when he (Shapuh) came up, he jumped over the Euphrates, surpassing the long jump of twenty-two cubits by Chion the Laconian.316 There one could see a new Achilles jumping in317 the Scamander river.

Nersēs Šnorhali, Epic 108–109: Նոր Աքիլեւս աստ երևեալ, / Ընդ Սկամանդրոս գետն վազեալ / Եւ զՔիոնեաւ գերազանցեալ, / Երկու եւ քսան կանգուն քայլեալ:

Here the new Achilles was seen, / he jumped into the river Scamander, / surpassing Chionis, / who jumped twenty-two cubits.

Yovhannēs Erznkac‘i, Grammar 94–95: Ասի, թէ տիեզերակալն Աղէք­սանդրոս զաւրեղն իմաստու­ թեամբ եւ հանճարով, ընդ արիական մանկութեամբն եկեալ սա ի Փռիւգիայ ի քաղաքն Իլիոն եւ տեսանէ զՍկամանդրոս գետ, ընդ որ վազեաց Աքիլլեւս, զի եւ ոչ հինգ կանգուն էր լայնութիւն նորա, եւ զվահան նետեաց զեւթնակաշեանն ոչ կարի մեծ կամ սքանչացման եւ զարմանալոյ արժանի, որպէս գրեալ էր ի Հոմերոսէ մեծ եւ զարմանալի պատմութեամբ:

Alexander, the ruler of the universe, mighty in wisdom and intellect, is said in his brave youth to have come to Phrygia, to the city of Ilium, and to have seen the river Scamander, into which Achilles had jumped, that was not five cubits wide, and threw down the shield of seven bulls’ hides, not so large and amazing and wonderful, as was written by Homer in the great and amazing story.

316 Chionis was a Spartan, four times an Olympic champion in race (Paus. 3.14.3, 3.23.4, 10, 6,13.2, 8.39.3). Cf. Euseb. Chron. I [p. 135]. «Քիոնիս Ղակոնացի երրորդ ի ստադին, որոյ մի վազ էր ԻԲ. կանգուն» (“Chionis of Laconia, third in the stadion race; he could leap a distance of 22 feet”). 317 Thomson translates “over.”

297

Hector Killed

Yovhannēs Corcorec‘i, Grammar 118: Աղէքսանդրոս … տեսեալ զՍկամանդրոս գետ, ընդ որ վազեաց Աքիլլեւս եւ զվահանն նետեաց զեւթնակաշեանն, ոչինչ կարի սքանչացմանն արժանի, որպէս գրեալ էր Հոմերոսի սխրալի պատմութեամբ:

140

Alexander … seeing the river Scamander, into which Achilles had jumped, threw down the shield of seven bulls’ hides, not as wonderful, as was written by Homer in the admirable story.

Hector Killed

In single combat Achilles killed Priam’s elder son, Hector, tied his feet to a chariot and dragged him around the city (Hom. Il. 22.273–404, Apollod. E4.7). Book of Chreia VIII [p. 185.7–8]: Զի՞նչ արդեօք ասիցէ բանս յանկանել Հեքտովրի` Պրիամոս:

What words would Priam say when Hector was killed?

Cf. Aphthon. 10.35.3–4: τίνας ἂν εἴποι λόγους Ἑκάβη κειμένης τῆς Τροίας; 141

What words would Hecabe say when Troy fell?

Achilles and Thersites

Odysseus struck Thersites, a base and ugly soldier, for laughing at Agamemnon; he was killed by Achilles (Apollod. E5.1, Hom. Il. 2.211–221, cf. also the summary of the Aethiopis of Arctinus in Procl. Chrest. 178–180). Alexander Romance I [p. 165]: Եւ եկեալ առ նա ստեղծիչս բանից, ասեն. «Աղէքսանդրէ՛, լաւագոյն ևս մեզ գրեմք զքո գործսդ, քան զՀոմերոս»: Ասաց Աղեքսանդրոս. «Ըղձալի էր ինձ ի Հոմերոսն պատմութիւն Թերսիտէս գոլ, քան զ’ի քումդ` Աքիլլևս»:

Poets came to him [Alexander] and said: “Alexander, we will write about your deeds better than Homer.” Alexander said: “I would prefer to be Thersites in Homer’s story, than Achilles in yours.”

298

Achilles and Thersites

Cf. Alex. α 1.42.13: Καὶ προσελθὼν αὐτῷ ποιητής τις εἶπενˑ Ἀλέξανδρε, κρείττονα ἡμεῖς γράψομεν Ὁμήρου. Ὁ δὲ Ἀλέξανδρος εἶπενˑ “Βούλομαι παρ᾽ Ὁμήρῳ Θερσίτης εἶναι ἢ παρὰ σοὶ Ἀχιλλεύς”.

A poet came up to him and said: “Alexander, we will write better than Homer.” Alexander said: “I prefer to be Thersites by Homer, than Achilles by you.”

Cf. Alex. β 1.42.29–31: Καὶ προσελθὼν αὐτῷ ποιητής τις εἶπενˑ Ἀλέξανδρε βασιλεῦ, κρείττον ἡμεῖς γράψομεν τὰς σὰς πράξεις Ὁμήρου. Ὁ δὲ Ἀλέξανδρος εἶπενˑ “Βούλομαι παρ᾽ Ὁμήρῳ Θερσίτης εἶναι ἢ παρὰ σοὶ Ἀγαμέμνων”.

A poet came up to him and said: “King Alexander, we will write about your deeds better than Homer.” Alexander said: “I prefer to be Thersites by Homer, than Agamemnon by you.”

TheonArm. 116 = Theon. 118.12–14: … զյաղագս Թերսիտեայն. լեպեշտի էր և սրագլուխ և կաղ ի միոջէ ոտանէ:

… τὰ περὶ τοῦ Θερσίτου, φοξὸς ἔην κεφαλήν, χωλὸς δ᾽ ἕτερον πόδα.

… concerning Thersites: he was brazen-faced (Gr. om.), with a pointed-head and lame in one foot.

TheonArm. 138 = Theon 112.28: Ո՞ ոք արուորագոյն է` Աքիլլեւս կամ Թերսիտէս:

πότερον ἀνδρειότερος Ἀχιλλεὺς ἢ Θερσίτης.

Is Achilles braver than Thersites?

Movsēs Xorenac‘i III.19 [p. 278.13–17]: Արշակ … անձնահաճ եղեալ, պարծելով հանապազ ի գինարբուս և յերգս վարձակաց. քաջ և արի երևեալ քան զԱքիլլևս, իսկ արդեամբք Թերսիտեայ նմանեալ կաղի և սրագլխոյ:

Arshak … in the vanity continuously gloried in wine drinking and in the songs of dancing girls. He seemed braver and nobler than Achilles, but in truth was like the lame and pointedhead Thersites.

299

Achilles and Thersites

Greg. Naz.Arm. 5.32.10 [202] = PG 35.705.7: Թերսիտէս Ողիմպացին:

Θερσίτης Ὀλύμπιος.

Thersites of Olympus.

NonnusArm. 4.21 [72] = Nonnus 5.21.8–16: Եւ Թերսիտէս ովղիմպեան կոչի վասն այսպիսւոյ պատճառի. Հոմերոս ի ներքս մուծանէ զայր ոմն Թերսիտէս, որ էր կաղ, և խեղ աչաւք, կորովի և լեպեշտի, լերկ և սրագլուխ, և յառաջախաւս.

Θερσίτην δὲ αὐτὸν Ὀλύμπιον καλεῖ διὰ τοιαύτην αἰτίανˑ ὁ Ὅμηρος εἰσφέρει τινὰ ἄνθρωπον, Θερσίτην ὀνόματι, χωλὸν καὶ στραβὸν καὶ κυρτὸν καὶ μαδαρὸν καὶ προπετῆ.

և ասէ զհետ շրջել բանակին ոչ վասն պատերազմի, այլ վասն ծաղու: Արդ` քանզի Հեփեստոս կաղ էր և ի ծուխ թաթա­ ւեալ, ասէ զնմանէ, թէ որպէս զԹերսիտէս էր աստուածն ձեր: Այլ ովղիմպեան ասեն զնա որպէս երկնային: Արդ, Թերսիտէս ովղիմպեան, կաղ և յառաջախաւս աստուածն ձեր:

καί φησιν ὅτι οὗτος ἠκολούθει τῷ στρατοπέδῳ, οὐ διὰ τὸ πολεμεῖν ἀλλὰ διὰ τὸ γελᾶσθαι. ἐπεὶ οὖν ὁ Ἥφαιστος χωλὸς ἦν καὶ κεκαπνισμένος, λέγει αὐτὸν ὅτι ὡς Θερσίτης ἦν ὁ Ἥφαιστος ὑμῶν. Ὀλύμπιον δὲ αὐτὸν εἶπεν, οἱονεὶ οὐράνιον. Ὄλυμπος γὰρ ὁ οὐρανός. Θερσίτης οὖν Ὀλύμπιος καὶ χωλὸς καὶ προπετὴς ὑμῶν θεός.

[Gregory] calls Thersites Olympian for the following reason: Homer introduces a certain man, Thersites (Gr. + by name), who was lame, squint-eyed, cunning318 (Gr. om.), brazen-faced (Gr. humped), with a pointedhead (Gr. om.) and rash. And, he says, he followed the army not for fighting, but for mockery. Now since Hephaestus was lame and black with smoke, he says that your god (Gr. Hephaestus) was like Thersites. And they call (Gr. he called) him Olympian, that is heavenly (Gr. + for Olympus is heaven). Now your lame and rash god is Thersites the Olympian.

318 This meaning of կորովի in the NBHL (Նոր բառգիրք հայկազեան Լեզուի [New Dictionary of the Armenian Language], in two vol., Venice, 1836, reprint: Yerevan, 1979–81) is based on the cited passage of Nonnus. It commonly means “skilful, vigorous, ingenious, clever.”

300

Memnon Protector of Troy, Zarmayr

Yovhannēs Erznkac‘i, Grammar 95: Եկեալ առ նա ստեղծիչս բանի` ասէ. «Աղէքսանդրէ՛, լաւագոյն եւս մեզ գրեմք զքո գործսդ քան զՀոմերոս»: Ասաց Աղէքսանդրոս. «Ըղձալի է ինձ ի Հոմերոսի պատմութիւնն Թերսիտէս գոլ, քան ի քումդ Աքիլլեւս»:

A poet came to him and said: “Alexander, we will write about your deeds better than Homer.” Alexander said: “I would prefer to be Thersites in Homer’s story, than Achilles in yours.”

Yovhannēs Corcorec‘i, Grammar 118: Առ որս եկեալ բանաստեղծք ասէին. «Ո՜վ Աղէքսանդր, լաւագոյն մե՛ք գրեմք զքո գործսդ, քան զՀոմերոս»: Որոց պատասխանեաց. «Ըղձալի է ինձ ի Հոմերոսի պատմութիւնն Թերսիտէս գոլ, քան ի ձերդ` Աքիլլեւս»:

142

Poets came to him and said: “O, Alexander, we will write about your deeds better than Homer.” He answered them: “I would prefer to be Thersites in Homer’s story, than Achilles in yours.”

Memnon Protector of Troy, Zarmayr

Achilles killed Memnon, the son of Tithonus319 who had come with a great Ethiopian army to Troy against the Greeks (Apollod. E5.3). Memnon’s deeds are described by Dictys of Crete (Dict. Cret. 4.6). Pausanias mentions famous images of the battle of Memnon with Achilles (Paus. 3.18.12, 5.19.1). According to Movsēs Xorenac‘i (and a series of authors who followed him), the Ethiopian general, Priam’s ally, was “our Zarmayr.” Euseb. Chron. II [p. 74]: Մեմնոն և ամոզոնք` Պրիամայ կռուակիցք եղեն:

Memnon and the Amazons were allies of Priam.

Cf. Sync. 181.19: Μέμνων, ὃς συνεμάχησε τῴ Πριάμῳ.

Memnon was an ally of Priam.

319 Tithonus was brother of Priam (Hom. Il. 20.237, Apollod. 3.12.3 [3.146]).

Memnon Protector of Troy, Zarmayr

301

Sync. 201.18: Ἀμαζόνες Πριάμῳ συνεμάχησαν.

The Amazons were allies of Priam.

Euseb. Chron. II [p. 74]: Տաւտամէս ամս ԼԱ. առ որով Իղիոն առաւ:

Tautames [reigned for] thirty-one years, in whose days Ilium was taken.

Cf. Sync. 176.26–27: Ἀσσυρίων κζ´ ἐβασίλευσε Τεύταμος, ὁ καὶ Ταυτάνης παρά τισι λεγόμενος, ἔτη λβ´. ἐπὶ τούτου Ἴλιον Εὐσέβιός φησιν ἀλῶναι.

Teutamus, who is called by some Tautanes, was the twenty-seventh to reign over the Assyrians for thirty-two years, in whose days, Eusebius says, Ilium was taken.

Euseb. Chron. I [p. 46]: Ագամեմնովն և Մենեղէոս միկենացիք զօրաժողով լինէին հանդերձ արգիացւովք ի վերայ Իղիոն քաղաքի` ի զօրավարութեան Պրիամու փռիւգացւոյ: Զօրք յունաց, ասէ, եկին հասին ի վերայ իմ յաշխարհս քո. և ի դիմի հարաք պատերազմաւ. երբեմն յաղթեմք, երբեմն յաղթիմք: Իսկ այժմ աւասիկ և որդին իմ Եկտովր մեռաւ, և յայլոց որդւոց բազումք և քաջք: Եւ արդ առաքեա մեզ զօրս, որ եկեսցեն յօգնականութիւն, և զօրավար զոք քաջ: Ապա ասէ մի ըստ միոջէ, թէ զիա՛րդ Տևտամոս զօրավիգն օգնականութեան յղէ նմա, և զօրավար զօրացն զՄեմնոն զորդին Տիթոնեայ, որում նենգ գործեալ սպանին թետաղացիք:

Agamemnon and Menelaos, the Mycenaeans, marched with the Argives [i.e. Greeks] to the city of Ilium, under the generalship of Priam the Phrygian. He said: “The Greek forces have come to your country against me. And we meet in battle; sometimes we win and sometimes are defeated. And now, behold, my son Hector has died, also many heroes of the sons of others. Now send us an army, so that they come to help, and a brave general.” Then he tells one by one, why Teutamus sends him support for help and as the general of the army, Memnon the son of Tithonus, whom the Thessalians fraudulently killed.

302

Memnon Protector of Troy, Zarmayr

Cf. Sync. 196.21–23: Ἀγαμέμνων δὲ καὶ Μενέλαος οἱ Μυκηναῖοι ἐστρατεύσαντο σὺν Ἀργεῖοισι καὶ τοῖσι ἄλλοισιν Ἀχαιοῖς εἰς Ἴλιον πόλιν τῆς Πριάμου τοῦ Φρυγὸς στρατηγίης.

Agamemnon and Menelaos the Myceneans marched with other Argives and other Achaeans [i.e. Greeks] to the city of Ilium, under the generalship of Priam the Phrygian.

Euseb. Chron. I [p. 42]: Ի թագաւորել Տաւտանեայ ասիացւոց աշխարհին, որ էր քսաներորդ վեցերորդ ի Նինեայ Շամիրամանց, ասեն` թէ ընդ Ագամեմնոնեայ յոյնք զօրաժողով եղեն յաշխարհն տրովացւոց՝ տալ ճակատս, մինչդեռ զպետութիւնն ասիացւոց ասորեստանեայքն ունէին աւելի քան զհազարամեայ ժամանակս: Պրիամոս թագաւոր տրովացւոց ծանրացեալ նեղեալ ի պա­­տե­ րազմաց` ձեռս տայր յարքայն ասորեստանեաց, աղօթակեարս արձակէր` առաքել նմա թիկունս օգնականութեան: Եւ նա տայր նմա բիւր զօր յեթւովպացւոց աշխարհէն, և այլ ևս նոյնչափ նուսիանս, հանդերձ երկերիւր կառօք. և զօրավար յղէր զՄէմնոն Տիթոնեայ: Եւ … թէ զՄեմնոնեայ զայսպիսի ինչ արութիւնս յարքունի մատեանսն պատմեալ ասեն բարբարոսք:

In the reign of Tautanes in the land of Asia, who was the twentysixth after Ninus, [the husband] of Semiramis, they say, the Greeks under Agamemnon made an expedition to the land of the Trojans, while the Assyrians had had power over the Asians for more than a thousand years. And Priam, the king of the Trojans, being hard pressed by the war, applied to the king of the Assyrians, sent suppliants to him requesting to send aid; and he gave him ten thousand from the land of Ethiopia, and a like number of the men of Nusiana (Susiana), along with two hundred chariots, sending as general Memnon the son of Tithonus. And … the barbarians say that such exploits of Memnon are told in royal books.

Memnon Protector of Troy, Zarmayr

303

Cf. Sync. 194.31–195.3: Ταυτάνου γὰρ βασιλεύοντος τῆς Ἀσίας, ὃς ἦν κς´ ἀπὸ Νίνου τοῦ Σεμιράμιδος, φασὶ τοὺς μετὰ Ἀγαμέμνονος Ἕλληνας ἐπὶ Τροίαν στρατεῦσαι τὴν ἡγεμονίαν ἐχόντων τῆς Ἀσίας Ἀσσυρίων ἔτη πλείω τῶν χιλίων.

In the reign of Tautanes over Asia, who was the twenty-sixth after Ninus [the husband] of Semiramis, they say that the Greeks marched against Troy with Agamemnon, when the Assyrians had had supremacy over Asia for more than a thousand years.

Sync. 181.18–181.20: Βάβιος οὗτός ἐστιν ὁ παρ᾽ Ἕλλησι Τιθωνὸς λεγόμενος Ἀσσυρίων λβ´ βασιλεύς. τούτου παῖς Μέμνων, ὃς συνεμάχησε τῷ Πριάμῳ κατὰ τῶν Ἑλλήνων καὶ διεφθάρη ὑπὸ Ἀχιλλέως.

This Babius is the one whom the Greeks call Tithonus, the thirty-second king of the Assyrians. His son (was) Memnon who allied himself with Priam against the Greeks and was killed by Achilles.

Diod. Sic. 2.22.2.6–3.1. καθάπερ φησὶ Κτησίας ὁ Κνίδιος ἐν τῇ δευτέρᾳ βίβλῳ … καὶ τὸν μὲν Πρίαμον βαρυνόμενον τῷ πολέμῳ καὶ βασιλεύοντα τῆς Τρῳάδος ὑπήκοον δ᾽ ὄντα τῷ βασιλεῖ τῶν Ἀσσυρίων, πέμψαι πρὸς αὐτὸν πρεσβευτὰς περὶ βοηθείαςˑ τὸν δὲ Τεύταμον μυρίους μὲν Αἰθίοπας, ἄλλους δὲ τοσούτους Σουσιανοὺς σὺν ἅρμασι διακοσίοις ἐξαποστεῖλαι, στρατηγὸν ἐπικαταστήσαντα Μέμνονα τὸν Τιθωνοῦ.

As Ctesias of Cnidus says in his Second Book … And Priam, who was king of the Troad and a vassal of the king of the Assyrians, being hard pressed by the war, sent an embassy to him requesting aid; and Teutamus sent ten thousand Ethiopians and a like number of the men of Susiana along with two hundred chariots, having appointed as general Memnon, the son of Tithonus.

304

Memnon Protector of Troy, Zarmayr

Plat. Leg.Arm. 90 = Plat. Leg. 685.c.2–d.2: … այնոքիկ որ առ Ելլիոն բնակեալ էին յայնժամ՝ վստահանալով յասորեստանեայցն զօրութիւն յայնմիկ իրի որ առ Նինոս եղև` յանդգնելով զպատերազմն յարուցին ի վերայ Տրովադայ. քանզի տակաւին ոչ ինչ փոքր մնացեալ ձևն իշխանութեանն այնմիկ. որպէս յոյժ ի մեծագոյն թագաւորէն երկնչիմք մեք, և յայնժամ յայնմանէ` որ ի միասին հաստատեալ էր շարադասութիւնն զօրացն` երկնչէին որ յայնժամ էին. քանզի մեծ ամբաստա­ նութիւն առ սոսա լինէր երկրորդ աւարտումն Տրովադայ, քանզի մանր մասն է նոցունց իշխանութիւնն:

… οἱ περὶ τὸ Ἴλιον οἰκoῦντες τότε, πιστεύοντες τῇ τῶν Ἀσσυρίων δυνάμει τῇ περὶ Νῖνον γενομένῃ, θρασυνόμενοι τὸν πόλεμον ἤγειραν τὸν ἐπὶ Τροίαν.

… the former dwellers around Ilium were emboldened to embark on the Trojan War through reliance on the Assyrian power as it had been in the reign of Ninus.

ἦν γὰρ ἔτι τὸ τῆς ἀρχῆς ἐκείνης σχῆμα τὸ σῳζόμενον οὐ σμικρόν. Καθάπερ νῦν τὸν μέγαν βασιλέα φοβούμεθα ἡμεῖς, καὶ τότε ἐκείνην τὴν συσταθείσαν σύνταξιν ἐδέδισαν οἱ τότε.

For much of the splendour of that empire still survived and the people of that age stood in fear of its confederate power, just as we men of today dread the Great King.

μέγα γὰρ ἔγκλημα πρὸς αὐτοὺς ἡ τῆς Τροίας ἅλωσις τὸ δεύτερον ἐγεγόνει. τῆς ἀρχῆς γὰρ τῆς ἐκείνων ἦν μόριον.

For since Troy was a part of their320 empire, the second capture of Troy formed a grave charge against them.321

T‘ovma Arcruni I.4 [p. 78]: Տաւտանէս ամս ԼԱ. ի սորա ԻԵ. ամին առաւ Ելիոն քաղաք յԱթենացւոց անտի:

Tawtanēs [reigned] for thirty-one years. In his twenty-fifth year the city of Ilium was captured by the Athenians.322

320 The Assyrian. 321 The Greeks; for the first time Troy was captured by Heracles (see episode 11, n. 30). 322 Thomson, Thomas Artsruni, p. 97. Mawtanēs in Thomson’s translation reflects the reading of the old non-critical edition.

Memnon Protector of Troy, Zarmayr

305

Asołik I 4 [p. 653]. Ասորեստանեայց … Տեւտամոս` ամս 51: Առ սովաւ Իլիոն քաղաք առաւ:

Over the Assyrians … Teutamus [reigned] for fifty-one years. In his days the city of Ilium was taken.

Michael the Syrian I [p. 56]: Թագաւորէ Աթուրացւոցն Տուտլոս ամս երեսուն և մի. Յոյնք սմա323 Տիտոնիս (Տիթոլուն, Տիթոլունիս, Տիթոնիոս) ասեն. և ոմանք ասեն թէ սա էառ զԻլիոն քաղաք: Ի սորա վեշտասան ամին թագաւորեաց Աթենացւոցն Մոսթոս (Մեէնթիոս, Մէնթոս) ամս քսան և երիս … Աստ երևեցաւ Փիլոն երաժիշտ, որ արար դասս երաժշտաց:

Tutlos reigned over the At‘urians (Assyrians) for thirty-one years; the Greeks call him Titonis (v.ll. Tit‘olun, Tit‘olunis, Tit‘onios). Some say that he captured the city of Ilium. In his sixteenth year Most‘os (v.l. Ment‘ios, Ment‘os) reigned over the Athenians for twenty-three years … At that time musician P‘ilon appeared, who created the class of musicians.

Michael the Syrian II [p. 37]: Թագաւորեաց Աթուրացւոց Տուտլոս ամս երեսուն և մի. Յոյնք սմա Տիթունիս ասեն. և ոմանք ասեն թէ սա էառ զԻլիոն քաղաք և աւերեաց: Ի սորա վեշտասաներորդ ամին թագաւորեաց Աթենացւոցն Մենթոս (Մենթիոս) ամս քսան և երիս … և զերաժիշտն Փիլիմոն աստ ասեն, որ արար դասս երաժշտաց:

323 The source reads Ամս.

Tutlos reigned over the At‘urians (Assyrians) for thirty-one years; the Greeks call him Tit‘unis. And some say that he captured and plundered the city of Ilium. In his sixteenth year Ment‘os (v.ll. Ment‘ios) reigned over the Athenians for twenty-three years … And they say that at that time musician P‘ilimon created the class of musicians.

306

Memnon Protector of Troy, Zarmayr

Movsēs Xorenac‘i I.19 [pp. 62–63]: Զարմայր: Սա օգնական Պռիամու ի Տևտամայ առաքեալ ընդ եթովպացի զօրուն` մեռանի ի քաջացն Հելլենացւոց:

Zarmayr. He was sent by Teutamos to help Priam with the Ethiopian army and was killed by the valiant Hellenes.

Movsēs Xorenac‘i I.32 [p. 88.10–14]: Վասն Եղիականին … պատերազմին առ Տևտամաւ Ասորեստանեայց: Եւ մեր Զարմայր ի ծառայութեան Ասորեստանեայց սակաւուք ընդ Եթովպացի զօրուն օգնական Պռիամու, և անդ ի քաջացն Հելլենացւոց վիրաւորեալ մեռանի. այլ կամիմ յԱքիլլեայ, և մի՛ յայլմէ ումեքէ ի քաջացն:

… about the Ilian war in the time of Teutamos the Assyrian, and that our Zarmayr under the rule of the Assyrians helped Priam with a small Ethiopian army. He was wounded there by the valiant Hellenes, and was killed – by Achilles, I would like to think, and not by any other hero.

Movsēs Kałankatuac‘i I.15 [p. 75]: Յաբեթ, Գամեր, Թիրաս, Թորգոմ, Հայկ, Արամանեակ, Արամայիս, Ամասիա, Գեղամ, Հարմա, Արամ առ սովաւ Աբրահամ, Արայն Գեղեցիկ առ սովաւ Իսահակ, Անուշաւան, Պարէտ, Արբակ, Զաւան, Փառնակ, Սուր առ սովաւ Յեսու, Հաւնակ, Վաշտակ, Հայկակ, Ամբակ, Առնակ, Շավարշ, Նորայր, Վստամկար, Գոռակ, Հրանտ, Ընձակ, Դղակ, Հաւրոյ, Զարմայր …

Japheth, Gamer, T‘iras, T‘ogarma, Hayk, Aramaneak, Aramayis, Amasia, Gełam, Harmay, Aram (a contemporary of Abraham), Aray the Fair (a contemporary of Isaac), Anušawan, Parēt, Arbak, Zawan (a contemporary of Joshua), P‘aṙnak, Sur, Hawanak, Vštak, Haykak, Ambak, Aṙnak, Šawarš, Norayr, Vstamkar, Goṙak, Hrant, Ənjak, Dłak, Hawroy, Zarmayr …

Yovhannēs Drasxanakertc‘i II [p. 367]: Զարմայր, որ յԵղիական պատերազմին ընդ եթովպացի զաւրուն մեռանի:

Zarmayr who was killed with the Ethiopian army in the Ilian war.

Memnon Protector of Troy, Zarmayr

307

Grigor Magistros 24 (19).29 [p. 281]: Ո՞ւր Զարմայր` զարհուրելի զաւրութեամբ, ի հելլենացւոց մեռանի:

Where is Zarmayr, with frightful forces? [He] was killed by the Hellenes.

Samuēl Anec‘i 96: Տաւտանէս ամս ԼԱ.: Ի ԻԵ. ամին Տաւտանեա Ելիոն քաղաք առաւ:

Tautanes [reigned for] thirty-one [years]. In the twenty-fifth year of Tautanes Ilium was taken.

Samuēl Anec‘i 110: Զարմայր. սա աւգնական Պռիամու ի Տաւտանայ առաքեալ ընդ եթեովպացի զաւրացն, եւ մեռանի ի քաջացն Ելլենացւոց:

Zarmayr, he was sent by Tautanes to the aid of Priam with Ethiopian forces and was killed by Hellenic heroes.

Mxit‘ar Anec‘i II.10 [pp. 65–66]: (Դասակարգութիւն Յաբեթի`

նախնոյն և արմատոյն հայոց. ա. Յաբեթ, բ. Գամեր …) լա. Հօրայ, լբ. Զարմայր …

(The order [of the descendants] of Japheth, the ancestor and root of the Armenians: 1. Japheth, 2. Gamer …) 31. Hawray, 32. Zarmayr …

Vardan, Univ. Hist. VII [p. 15]: Զարմայր, որ յԻլիական պատերազմին ընդ Եթովպացւոց զօրուն մեռանի:

Zarmayr who died in the Ilian war with the army of the Ethiopians.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 14: (Իշխանք հայոց. Յաբեթ, Գամեր …) Հորայ, Զարմայր:

(Armenian princes: Japheth, Gamer …), Horay, Zarmayr.

308

The Conquest of Troy, Polyxene

Nersēs Palianenc‘ 199: Զարմայր: Սայ օգնական Պռիամու և Տաւտանայ առաքեալ ընդ Եթօպացի զօրացն և մեռանի ի քաչացն Ելենացոց, Դրօացիք են կարծեմ:

Zarmayr. He was sent by Tautanes to the aid of Priam with Ethiopian forces and was killed by Hellenic heroes; I think they are Trojan.

Minas Hamdec‘i, pp. 9–10: Զարմայր: Սա օգնական լեալ Բրիամու թագաւորին Տրօայու, որ յետոյ Էսկի-Ըստամպօլ կոչեցաւ, և ի պատերազմի Հելլենացւոց, զոր Հոմերոս պատմատաղեաց, անկեալ մեռաւ Զարմայր:

143

Zarmayr; he was the aide of Priam, the king of Troy, which later was called Eski-Əstampōl,324 and in the war against the Hellenes, about which Homer told in the epic, Zarmayr fell and died.

The Conquest of Troy, Polyxene

The Greeks burnt Troy and killed many. According to Euripides (Eur. Hec. 37–41), the shade of Achilles appeared on his tomb and demanded to sacrifice to him Polyxene, daughter of Priam and Hecabe. His son Pyrrhus-Neoptolemus executed this order and killed Polyxene (Procl. Chrest. 274, Apollod. E5.23, Paus. 1.22.6). Greg. Naz.Arm. 4.70.8–9 [p. 74] = PG 35.592.8: Որ ի Տրւայ զոհն` թագաւորական աղջիկն …

Τὴν ἐπὶ Τροίας θυσίαν βασιλικῆς κόρης.

324 That means “old Istanbul” in Turkish.

… the sacrifice of the royal maid in Troy …

Orestes ’ Ascension to the Mycenaean Throne, Pyrrhus Killed

309

NonnusArm. 3.8 [p. 29] = Nonnus 4.8.1–7: Պաւղիքսենէսս այս էր դուստր Պրիամոսի, զոր Աքիղղևս կամեցեալ կին առնուլ` եմուտ ի Տրովադա, և ըստ նենգութեան իմն նետիւ հարեալ առ ի Պարիսէ` մեռանի առ տաճարաւն Ապողոնի: Արդ` յետ ժամանակի արիացեալ Պիւռոս որդի նորա` ետես յանուրջս զհայրն իւր, զի խնդրէր զոհել նմա զՊաւղիքսենէս, վասն որոյ կորուսեալն եղև: Եւ Պիւռոս գոլով ի Տրովադա և յետ յաղթութեանն առեալ զնա` զենու ի վերայ շիրմի Աքիղղեայ` հաւր իւրոյ:

Πολυξένη ἐστὶ θυγάτηρ Πριάμου, ἣν ὁ Ἀχιλλεὺς βουληθεὶς γῆμαι, εἰσῆλθεν ἐν τῇ Τροίᾳ, καὶ κατὰ λόχον τινὰ τοξεύεται ὑπὸ Πάριδος ἐν τῷ ναῷ τοῦ Ἀπόλλωνος, καὶ θνήσκει. ἐν ὑστέρῳ οὖν χρόνῳ ἀνδρωθέντι Πύρρῳ τῷ υἱῷ αὐτοῦ ἐφάνη κατ᾽ ὄναρ δεῖν αὐτῷ τυθῆναι τὴν Πολυξένην, δι᾽ ἣν ἀπώλετο. καὶ ὁ Πύρρος, ὢν ἐν Τροίᾳ, καὶ ταύτην μετὰ τὴν νίκην λαβών, σφάττει ἐπὶ τῷ ταφῷ τοῦ Ἀχιλλέως, τοῦ οἰκείου πατρός.

This Polyxene was the daughter of Priam; wishing to marry her, Achilles entered Troad (Gr. Troy), was deceitfully (Gr. from ambush) struck by an arrow, [shot] by Paris in the temple of Apollo and died. Now later his son Pyrrhus, who had come to man’s estate, saw in a dream his father, who demanded to sacrifice to himself Polyxene, because of whom he had been killed. And being in Troad (Gr. Troy) and seizing her after the victory, Pyrrhus slew her on his father Achilles’ tomb.

Anania Narekac‘i 640: Որ ի Տրովադայ տաճարին, յորում ձաւնեալն ի զոհս թագաւորական աղջիկն:

144

In the temple of Troad, in which the royal maiden was sacrificed.

Orestes’ Ascension to the Mycenaean Throne, Pyrrhus Killed

When Agamemnon returned to Mycenae from Troy, his wife Clytemnestra and her lover Aegisthus killed him (Apollod. E6.23). Orestes grew up and avenged his father’s death by killing his mother and Aegisthus, and reigned over Mycenae (Apollod. E6.25–28). When Orestes went mad because of killing his mother, Pyrrhus-Neoptolemus carried off his wife Hermione who had become betrothed to him in Troy, and Orestes killed him in Delphi. Some say that Pyrrhus went to Delphi to demand satisfaction from Apollo for the death of his father and stole the offerings and burnt the temple, for which he was killed by Machaereus the Phocian (Apollod. E6.14).

310

Orestes ’ Ascension to the Mycenaean Throne, Pyrrhus Killed

Euseb. Chron. II [p. 76]: Միկէնից թագաւորեաց Ովրեստէս յետ Եգիսթոնի:

Orestes reigned over Mycenae after Aegisthus.

Cf. Sync. 199.27–200.1: Μυκηνῶν Ἀργείων ιη´ ἐβασίλευσεν Αἴγισθος ἔτη ε´ … Μυκηνῶν Ἀργείων ιθ´ ἐβασίλευσεν Ὀρέστης ἔτη κγ´.

Aegisthus reigned over Argive Mycenae, the twenty-eighth, for five years … Orestes reigned over the Argive Mycenae the twenty-ninth, for twenty-three years.

Euseb. Chron. II [p. 76] = Sync. 200.3–5: Պիւռոս յՈվրեստեայ յԱդիս սպանանի յԱպողոնի մեհենին, մատնեալ ի Քերէ քրմէ:

Ὀρέστης Πύρρον τὸν Ἀχιλλέως ἀναιρεῖ ἐν Δελφοῖς εἰς τὸ τοῦ Ἀπόλλωνος ἱερὸν προδοθέντα ὑπὸ Μαχαιρέως τοῦ ἱερέως.

Pyrrhus (Gr. + son of Achilles) was killed in Adi (Gr. Delphi) by Orestes in the temple of Apollo, betrayed by priest K‘er (Gr. Machaereus).

Greg. Naz. in Bas.Arm. [p. 176] = Greg. Naz. in Bas. 22.3.1–2: Ոչինչ այնպիսի նոցա Ովրեuտքն եւ Պիւղադք …

οὐδὲν τοιοῦτον αὐτοῖς Orestes and Pylades were οἱ Ὀρέσται καὶ οἱ Πυλάδαι …nothing like this for them …

NonnusArm. 2.15 [p. 21] = Nonnus 43.11.1–4. Ովրեստէսս այս որդի էր Ագամեմնոնի. այլ սիրելութիւն այնչափ ունէր առ Պիւղադէս, և Պիղադէս առ Ով­­­րեստէս, մինչ զի մեռանելով Պիւղա­դեսի` ընդ նմին իջա­­­նել Ովրեստեայ ի դժոխս:

Ὀρέστης οὗτός ἐστιν ὁ υἱὸς τοῦ Ἀγαμέμνονος. φιλίαν δὲ τοσαύτην ἔσχε πρὸς τὸν Πυλάδην, καὶ Πυλάδης πρὸς τὸν Ὀρέστην ὡς ἀποθανόντος Πυλάδου συγκατελθεῖν τὸν Ὀρέστην μέχρι τοῦ Ἅιδου.

This Orestes was the son of Agamemnon; he had such a great love for Pylades, and Pylades for Orestes, that when Pylades died, Orestes descended with him to Hades.

The Island of the Cyclopes

145

311

The Island of the Cyclopes

When after the capture of Troy Odysseus was returning home, one of his ships approached the island of the Cyclopes (Apollod. E7.4). Philo, Prov. 104–105: Արդ այժմ անաստուածագոյն ազգի Կիկլոպեայց առատաբար ինքնին լինին պէտք իւրեանց վասն արգաւանդ երկրին … Իսկ արդ քերթողն ածեալ մուծանէ զվատ վրիպակ ասելով. «Ի Կիկղոպայց յերկիրն յամպար­ հաւաճից յանաւրինաց յանդատից` / հասաք. որք յաստուածս պանծացեալ վստահ են յանմահս, / ոչ տնկեն ձեռoք տունկ և ոչ վարեն. / այլ այնպէս անսերմն, և առանց վարելոյ / ամենայն ինչ բուսանէր. / ցորեանք և գարիք, և որթք` որ բերեն / գինի քաջողկոյզ և յանկարծoրէն անձրև աճեցուցանէ»:

Now the most ungodly nation of the Cyclopes is in great need of fertile soil … Now the poet introduces a quite erroneous thing saying: “We came to the land of the Cyclopes, an overweening and lawless folk, / who, trusting in the glorious immortal gods, / plant nothing with their hands nor plough; but all these things sprang up without sowing or ploughing, / wheat, and barley, and vines, which bear / the rich clusters of wine, and the rain unexpectedly325 gives them increase.”

Philo, Prov. 117: Բայց երկիրն կիկղոպայց` վասն զի և ազգն նոցա ստեղծուած առասպելի է, քանզի առանց սերմանելոյ և երկրագործ արանց ընտանի պտուղ ոչ բուսանի, որպէս ո՛չ յոչնչէ ինչ ծնանի: Բայց զԵլլադայ չէ՛ ինչ արժան ամբաստան լինել իբրև զտրտմագին և զանպտղաբեր աշխարհ է. քանզի բազում է և ի սմա թանձրահողն:

But the land of the Cyclopes, because their race is a mythical fiction, since without men sowing and tilling, no cultivated fruit grows, as nothing is born from nothing. But Greece should not be accused of being an unpleasant and barren country, for there is much productive soil in it.

325 The words “they Zeus’ ” (σφὶν Διός) were erroneously read as “unexpectedly” (αἰφνίδιος), which is mentioned by Philo’s editor Aucher in a note.

312

The Island of the Cyclopes

Cf. Philo Prov. 2.66: χῶρα δ᾽ ἡ Κυκλώπων, ἐπειδὴ τὸ γένος αὐτῶν ἐστὶ πλάσμα μύθου, δῖχα σπορᾶς καὶ γεωπόνων ἀνδρῶν ἥμερος καρπὸς οὐ φύεται, καθάπερ οὐδ᾽ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος τι γεννᾶται. Κυκλώπων δ᾽ ἐς γαῖαν ὑπερφιάλων ἀθεμίστων / ἰκόμεθ᾽, οἵ ῥα θεοῖσι πεποιθότες ἀθανάτοισιν / οὔτε φυτεύουσιν χερσὶν φυτὸν οὔτ᾽ ἀρόωσιν, / ἀλλὰ τά γ᾽ ἄσπαρτα καὶ ἀνήροτα πάντα φύονται, / πυροὶ καὶ κριθαὶ ἠδ᾽ ἄμπελοι, αἵ τε φέρουσιν / οἶνον ἐριστάφυλον, καί σφιν Διὸς ὄμβρος ἀέξει (Hom. Od. 9.106–111).

The land of the Cyclopes, because their race is a mythic fiction; without men sowing and tilling no cultivated fruit grows, just as nothing comes into being from nothing. “We came to the land of the Cyclopes, an overweening and lawless folk, / who, trusting in the immortal gods, / plant nothing with their hands nor plough; / but all these things spring up for them without sowing or ploughing, / wheat, and barley, and vines, which bear / the rich clusters of wine, and the rain of Zeus gives them increase.”326

Plat. Leg.Arm. 82 = Plat. Leg.680.b.3–c.1: Ասէ իսկ զսա Հոմերոս լինել առ կեկլոպեանցն բնակութիւն` ասելով. «Սոքա իսկ էին ո՛չ վաճառականք, ո՛չ խորհրդածուք, և ո՛չ յօրինողք, այլ, ի բարձրագոյ լերանց գագաթունս բնակելով, և յայրս գետ­ նափորս հանգուցեալ էին, իւրաքանչիւր ոք ո՛չ մանկանցն խնամս տանելով, և ո՛չ միմեանց»:

Λέγει δ᾽ αὐτήν που καὶ Ὅμηρος γεγονέναι περὶ τὴν τῶν Κυκλώπων οἴκησιν, εἰπών. τοῖσιν δ᾽ οὔτ᾽ ἀγοραὶ βουληφόροι οὔτε θέμιστες,

And, of course, Homer mentions it in connection with the household system of the Cyclopes, saying: “Neither assemblies for councils have they, nor appointed laws,

/ ἀλλ᾽ οἵ γ᾽ ὑψηλῶν ὀρέων ναίουσι κάρηνα / ἐν σπέσσι γλαφυροῖσι, θεμιστεύει δὲ ἕκαστος / παίδων ἠδ᾽ ἀλόχων, οὐδ᾽ ἀλλήλων ἀλέγουσιν.

but they dwell on the peaks of lofty mountains in hollow caves, and each one is lawgiver to his children and his wives, and they reck nothing one another.”327

326 The translation is cited from: Homer, Odyssey, Books 1–12, translated by A.T. Murray, London, 1919 (Loeb Classical Library), pp. 323–325 (IX.105–111), p. 441. 327 Hom. Od. 9.112–115. The translation is cited from: Homer, Odyssey, Books 1–12, translated by A.T. Murray, p. 325. The Armenian is incorrect: “Each not taking care of the children, nor of each other.”

313

Odysseus and Polyphemus

146

Odysseus and Polyphemus

Odysseus and his companions entered the cave of Polyphemus, son of Poseidon, and he ate some of them (Apollod. E7.4–5). They sharpened a club and heating it on the fire, blinded Polyphemus. When his flocks sought their pasture, he opened the cave and standing in the doorway spread out his hands and felt the sheep. Odysseus tied three rams together and getting under the bigger one, hid under its belly and passed with the sheep (Hom. Od. 9, Apollod. E7.7–8). Greg. Naz.Arm. 4.108.6–7 [p. 130] = PG 35.644.26–27: Յորո՞ց քեզ զէնքդ, քա՛ջդ: Ո՞չ ի Կիւկղոպացւոցն, յորոց դարբնելն:

παρὰ τίνων σοι τὰ ὅπλα, ὦ γενναιότατε; Οὐ τῶν Κυκλώπων, ἐξ ὧν τὸ χαλκεύειν;

… from whom are your arms, o you, noble? Is it not from the Cyclopes, from whom is the metal-working?328

NonnusArm. 3.58 [p. 49] = Nonnus 4.65.3–4: Ասին մարդակերք գոլ սոքա [կիկղովպեանք], որք և զընկերսն Ոդիւսեայ կերան:

λέγονται δὲ οὗτοι ἀνθρωποφάγοι εἶναι καὶ κατεδηδοκέναι τοὺς τοῦ Ὀδυσσέως ἐταίρους.

They [the Cyclopes] are said to be cannibals who ate the companions of Odysseus.

Greg. Naz.Arm. 5.39.14–15 [p. 214] = PG 35.716.22–23: Կիւկղոպական պատուեիր պատուովն:

328 See episode 3.

τὴν Κυκλώπειον ἐτίμας τιμήν.

You honoured with the Cyclopean honour.

314

Odysseus and Polyphemus

NonnusArm. 4.34 [p. 77] = Nonnus 5.34.1–9: Կիկղոպոսս այս ասի դիւցազն ոմն գոլ աւազակական և հովիւ, որ էր բնակեալ ի Սիկիւղիա և ունէր մի ակն: Արդ` Ոդիւսոս` մոլորեալ յետ տրովական պատերազմին ընկե­ րաւքն իւրովք` եկն ի Սիկիւղիայ, և Կիւկ­ ղովպեայ ըմբռնեալ զնոսա` եկեր նախ զընկերսն Ոդիւսեայ,

իսկ զՈդիւսոս պահեաց յետոյ ուտել. այլ ոչ կարաց, քանզի զերծաւ արբեցուցեալ զԿիւկղովպոս և կուրա­ ցուցեալ և ընդ ասու խոյի միոյ գաղտաբար կախեալ զանձն իւր:

Ὁ Κύκλωψ οὗτος λέγεται εἶναι ἥρως τις λῃστρικὸς καὶ ποιμήν, ὃς ᾤκει τὴν Σικελίαν, εἶχε δὲ ἕνα ὁφθαλμόν. τοῦ οὖν Ὀδυσσέως ἀποπλανηθέντος μετὰ τὸν Τρωϊκὸν πολεμὸν μετὰ τῶν ἑταίρων αὐτοῦ καὶ ἐλθόντος περὶ τὴν Σικελίαν, ὁ Κύκλωψ συνέλαβε καὶ αὐτὸν τὸν Ὀδυσσέα καὶ τοὺς ἑταίρους αὐτοῦ. καὶ τοὺς μὲν ἑταίρους αὐτοῦ πρώτους κατέφαγε, τὸν δὲ Ὀδυσσέα τηρήσας εἰς ὕστερον καταφαγεῖν οὐκ ἴσχυσε, διαδράντος αὐτοῦ. διέδρασε δὲ μεθύσας τὸν Κύκλωπα καὶ τυφλώσας αὐτὸν, καὶ ὑπὸ τὸ ἔριον ἑνὸς κριοῦ κατακρεμάσας ἑαυτὸν καὶ ἐξελθών.

This Cyclops is said a robber hero and shepherd, who lived in Sicily and had one eye. Now Odysseus wandering after the Trojan war with his companions, came to Sicily, the Cyclops captured them (Gr. Odysseus himself and his companions). He first ate Odysseus’ (Gr. his) companions

and kept Odysseus for eating later, but he did not manage this, since he escaped, (Gr. + and he ran away) after getting the Cyclops drunk and blinding him (Gr. + and getting out), suspending himself under the wool of a ram.

Yovhannēs of Ancyra, Translations from Latin, M 562, 28b, BnF 198 (1708), 41–44: Թէլեմաւ ջիգլաւբէն կռապաշտ որդի Նեբդունէի մարգարէացաւ Բաւլիֆէմօյին, թէ Ուլիսէն զիւր աչքն պիտէր հանէր:

The Cyclops T‘ēlemaw, the idolatrous son of Neptune, foretold to Polyphemus, that Ulysses was going to put out his eye.329

329 The passage is quite confused; the name Թէլեմաւ resembles Telemachus, son of Odysseus who is not related to this story. Polyphemus himself was son of Poseidon-Neptune (Michael Stone has kindly shown me this passage).

315

The Island of Circe

147

The Island of Circe

Odysseus with his companions came to the island of Circe, and using enchantement, she turned his comrades into swine and other animals. Odysseus received from Hermes the magic herb called “moly” which saved him from the enchantement (Hom. Od. 10.237–240, 302–318, Apollod. E7.15–16). David in Cat.Arm. 211 = David in Cat. 119.22–24: Որպէս Ոդիսեւս` ընկերաց նորա խոզացելոց ի դեղոցն Կիրկեայ, իսկ որ ապացուցիւ ոչ է զինեալ` լինի խոզ Բիւոտացի:

ὥσπερ ὁ Ὀδυσσεύς, τῶν ἑταίρων αὐτοῦ συωθέντων ὑπὸ τοῦ τῆς Κίρκης φαρμάκου, ὁ δὲ τῇ ἀποδείξει μὴ ὁπλισάμενος γίνεται ὗς Βοιωτία.

Like Odysseus when his comrades had been turned into swine by Circe’s enchanted potion, but the one who is not armed by proof becomes Boeotian swine.330

David in Cat.Arm. 211 = David in Cat. 119.19–22: Մի՛ սուտ կարծիս ընկալցուք վասն գոյիցն և մի՛ չար ինչ գործեսցուք, ունելով զբանականն որոշիչ` այսինքն զապացոյցն, որ է արդարև Հերմէական մոլութիւն, որով զինեալքն ոչ մեղկին եւ պարտին ի յուշկապարկաց` այսինքն յայլակարծեաց հերձուածոցն իմաստա­­սիրութեան:

μήτε ψευδῆ δοξάσωμεν μήτε κακὰ διαπραξώμεθα, ἔχοντες τὴν λογικὴν διακρίνουσαν, ἤγουν τὴν ἀπόδειξιν, ἥτις ἐστὶ τῷ ὄντι τὸ Ἑρμαϊκὸν μῶλυ, ᾕτινι ὁπλισάμενοι οὐ θέλγονται ὑπὸ τῶν Σειρήνων τῶν ἑτεροδόξων αἱρέσεων τῆς φιλοσοφίας.

Let us neither accept false opinion about beings (Gr. om.), nor do evil, because we have distinguishing reason, that is [we are capable of] proof which is in fact [like] Hermes’ mania331 (Gr. moly). Those who are armed with it will not be charmed and defeated (Gr. om.) by the Sirens, that is the heterodox schools of philosophy.

330 “Boeotian swine” was a popular swearword: the Boeotians were regarded as dull by the Athenians. 331 In fact μῶλυ is transliterated and a suffix which makes abstract nouns is added; as a result we have another word with a different meaning (մոլութիւն – “mania”).

316

The Sirens

Euseb. Chron. II [p. 76]: Ոդիսեայ իրքն. և թէ զիարդ յառնէն փախեաւ տրիէր նաւաւն, մինչ տիւրէնացիք զանդր նաւարկեալն աւազակէին:

148

Events related to Odysseus, and how he fled from that man on a trireme, while the Tyrrhenians were plundering the one who sailed there.

The Sirens

Odysseus passed by the island of the Sirens. They played music and sang, attracting the sailors passing by, which led to shipwreck (Hom. Od. 12.39–200). From the thighs down they had forms of birds. It was predicted to them that if a ship passed by them, they should die, so they did (Apollod. E7.18–19). Physiologus 16.2–4 [p. 113]: Բարոյախաւսն ասաց զուշկապարկաց, եթէ մահաբերք են եւ ի ծովու են եւ երգեն երգս քաղցրաձայնս. և նաւորդքն, որ ընդ այն անցանեն, եթէ լսեն զնուագ երգոցն, այնչափ հեշտական թուի, մինչեւ զանձինս ի ծովն ընկենուն և կորնչին: Եւ կերպարանք նոցա մինչեւ ի պորտն կնոջ մարդւոյ, եւ կէսն թռչ(ն)ոյ է:

Ὁ φυσιολόγος ἔλεξεν περὶ τῶν σειρήνων εἶναι θανατηφόρους αὐτὰς ἐν τῇ θαλάσσῃ. ᾄδουσιν γὰρ ταῖς φωναῖς εὑμελῶς. καὶ οἱ παραπλέοντες, ἐὰν ἀκούσωσιν τῆς μελῳδίας αὐτῶν , ἡδύνουσι τοὺς ἀκούοντας, ὥστε ἑαυτοὺς ῥίπτουσιν ἐν τῇ θαλάσσῃ καὶ ἀπόλλυνται. τὴν δὲ μορφὴν ἔχουσιν τὸ ἥμισυ μέρος, ἕως ὀμφαλοῦ, γυναικόςˑ τὸ δὲ ἥμισυ, πετεινοῦ.

Physiologus says about the Sirens that they cause death and are in the sea, and they sing sweet songs; and if sailors passing by the place hear the sounds of the songs, it seems so delightful, that they plunge into the sea and perish. And their appearance up to the navel is of a woman, and the other – of a bird.

Scylla and Charybdis

317

Philo, Gen. 3.3 [p. 173]: Քանզի ոչ պարկացն երգք` որպէս ասաց Հոմերոս, այսպէս բռնի կոչէ զլսօղսն, մինչ զի մոռանալ զգաւառ, զտուն, զսիրելիս, և զհարկաւոր կերակուրս:

For the song of the Sirens, as Homer said, so forcibly calls the listeners, that they forget their homeland, loved ones, and necessary food.332

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 34: Իսկ երաժշտականութիւն գտաւ առ Թրակացիսն, զի ի մէջ ծովուց են` ուսան ի հնչմանէ յուշկապարկաց:

149

But music was invented by the Thracians;333 since they are in the sea, they learned from the voice of the Sirens.

Scylla and Charybdis

Odysseus passed by two cliffs; in one of them was Scylla, with the face and breasts of a woman, but from the flanks she had six heads and twelve feet of dogs. In the other cliff was Charybdis, who thrice a day drew up the water and spouted it again (Hom. Od. 12.73–126, 12.222–259, Apollod. E7.20–21).

332 Ł. Ališan cites the following passage from a commentary on Philo (without mentioning the source): Յուշկապարիկ` համբարու է. կէս անձինն կնոջ է և կէսն թռչնոյ, և յոյժ քաղցրաձայն է, և ի ծովու բնակէ. ոմանք ասեն` հաւ է քաղցրաձայն, անապատասէր, կամ դև մարդատեսիլ. ոմանք Յուշկապար, պորտի վերն մարդոյ է, անդի վայրն` իշոյ (“A Siren is hambaru; half of its body is of a woman, and half of a bird, and it is very sweet-voiced and dwells in the sea. Some say that it is a sweet-voiced bird, loving solitude, or a human-like demon, others [say about the] siren, that [what is] above the navel is of a human, and below, of a donkey”), see Ł. Ališan, Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց (Old Beliefs and the Pagan Religion of the Armenians), Venice, 1895, pp. 187– 8. He cites also the following passage of Vahram Rabuni: Ի ցլոյ և իշոյ զՅուշկապարիկն (“A siren [consists] of a bull and a donkey,” ibid., p. 186). 333 See episode 9; astronomy was invented by the Chaldeans, arithmetic by Phoenicians, and geometry by Egyptians, see David Def. XVII [p. 132].

318

Scylla and Charybdis

Philo, Gen. 1.76 [p. 51]: Քանզի այն որ ի վերայ Սկիլլայն ասացեալ է քերթողին, «սա քեզ ոչ մահկանացու, այլ` անմահ չար է»:

The words said by the poet concerning Scylla: “She is not mortal, but an immortal bane.”334

Alexander Romance I [p. 328] = Alex. α 3.30.2.1–4: Քանզի ի գաւառայնոցն կին ոմն ծնաւ մանուկ` վերին կողմանն մարմնոյն ունէր զամենայն ինչ մարդոյ մինչև ցպորտն, և զներքոյսն` վայրենաց գազանաց: Եւ էր բոլոր տիպ կերպարանաց նման Սկիւլլայ:

τῶν γὰρ ἐγχωρίων γυναικῶν τις ἔτεκε βρέφος, ὃ τὰ μὲν ἄνω μέλη τοῦ σώματος ἕως τοῦ ὀμφαλοῦ εἶχε πάντα παιδός, τὰ δὲ ὑποκάτω θηρίων ἀγρίων προτομαῖς ἐστεφανωμένα, ὥστε εἶναι ὅλον τὸν τύπον τῇ γραφομένῃ Σκύλλῃ παραπλήσιον.

A woman of the inhabitants of the land brought forth a child the whole upper part (Gr. limbs) of whose body, up to the navel, was human (Gr. of a child), whereas the lower parts (Gr. + crowned with heads) were of wild beasts, so that her whole image was like Scylla (Gr. + of the writing).

Greg. Naz.Arm. 4.94.4–14 [pp. 113–114] = PG 35.628.4–11: Ոչ ոք երբէք ասաց ընտանեգոյն … զծովային չարն զկորիւնն, որ հաւաքէր շուրջանակի և զփախուցեալսն. եւ սակայն վերագոյնն, ասէ, զնա քաղցր և մարդասէր, եւ ի տեսանելն ոչ անհեշ­տալի, վասն զի

οὐδεὶς πώποτε εἶπεν ἥμερον … τὸ θαλάττιον κακὸν τὴν Σκύλλαν, ὅτι ἓξ ἐν κύκλῳ καὶ φευκτοτάταςˑ καίτοι γε τὰ ἄνω, φασὶν, αὐτῆς χρηστὰ καὶ φιλάνθρωπα, καὶ εἰς ὄψιν οὐκ ἀηδῆˑ

No one ever called … the seamonster cub (Gr. Scylla),335 gentle, because she gathered round (Gr. six)336 about her also those to be shunned; and yet he says (Gr. they say) her upper parts are fair and humane, and not unpleasing to the view.

334 Hom. Od. 12.118. ἡ δὲ τοι οὐ θνητή, ἀλλ᾽ ἀθάνατον κακόν ἐστι. The translation is cited from: Odyssey, Books 1–12, p. 441. 335 According to A. Sirinian, the translator confused the words Σκύλλα and σκύλαξ. 336 According to A. Sirinian, the translator confused ἓξ ἐν with ἦξεν (the aorist of ἄγω).

319

Scylla and Charybdis աղջիկ էր առ մեզ իմն ազգականութիւն ունելով, միշտ յայնմանէ շնական գլուխք եւ գազանայինք, ոչ ինչ էր բարի, զգեցուցանող յափշտակելովն, եւ ոչ ինչ ի վտանգսն զանազանեալք ի հակառակադիր Քարիդեայն:

κόρη γὰρ ἦν πρὸς ἡμᾶς συγγενὲς ἔχουσαˑ αἱ δὲ ἀπὸ τούτου κυνώδεις κεφαλαὶ καὶ θηριώδεις οὐδενὸς ἦσαν ἀγαθοῦ, στόλους ὅλους ἁρπάζουσαι καὶ μηδὲν εἰς κίνδυνον διαφέρουσαι τῆς ἀντιθέτου Χαρύβδεως.

For she was a girl, and had some share of the same nature with ourselves. But the canine and bestial heads were there from thence downwards for no good. She seizes upon the one who dresses (Gr. whole fleets),337 and differs naught in point of dangerousness from the Charybdis on the opposite side.

NonnusArm. 3.49–50 [pp. 45–46] = Nonnus 4.52.1–53.13: Առասպելեալ լինի ի Տիւռենական ծովուն գազան ինչ գոլ, որ է կին գեղեցիկ մինչև ցպորտն, և յայսկոյս և յայնկոյս շան գլուխք բնաւորեալք ի նմա վեց, և այլ մարմին նորա աւձատեսակ է. զորմէ ասեն, թէ զնաւորդս ի ծովուն յայնմիկ ուտէր անխնայապէս և գազա­նաբար: Առ սիկեղական և տիւրենական ծովուն է խոր ինչ, յորում տեղւոջ ծովն լինի անպովտ և ռաքիայ, և բաժանեալ լինի ջուրն, մինչ զի զյատակս ծովուն ըստ այնմ կողման հնար լինել տեսանել:

Μυθεύεται ἐν τῷ Τυρρηνικῷ πελάγει θηρίον, ὃ ἐστι γυνὴ μὲν περικαλλὴς μέχρι τοῦ ὀμφαλοῦ, ἔνθεν δὲ καὶ ἔνθεν κυνῶν κεφαλαὶ προσπεφύκασιν αὐτῇ ἕξˑ τὸ δὲ ἄλλο αὐτῆς σῶμα ὁφιῶδες. ὅ, φησί, θηρίον τοὺς παραπλέοντας τὰ πελάγη ταῦτα κατήσθιεν ἀφειδῶς καὶ θηριωδῶς. Περὶ τὸ Σικελικὸν τοῦτο καὶ Τυρρηνικὸν πέλαγός ἐστι τις τόπος, ἐν ᾧ ἡ θάλασσα γίνεται ἄμπωτις καὶ ῥαχία. καὶ διίσταται τὸ ὕδωρ ὥστε τὸν πυθμένα τῆς θαλάσσης κατὰ τοῦτο τὸ μέρος, εἴγε δυνατόν, ὁρᾶσθαι.

It is fabulously related that in the Tyrrhenian sea there is a beast which is a beautiful woman down to the navel, and here and there six dogs’ heads are attached to her. Her body is in the form of a serpent. She (Gr. this beast) is said to eat mercilessly and savagely those who sail by that sea. In the Sicilian and Tyrrhenian sea there is a deep (Gr. om.) place in which the sea makes ebb and flood-tide,338 and the water is divided, so that it is possible to see the bottom of the sea at this spot.

337 A. Sirinian opines that the translator confused στόλος (“fleet”) with στολίζω (“equip, dress”). 338 The Greek words ἄμπωτις and ῥαχία are transliterated.

320

On the Island of Calypso

Եւ անպովտ է իբր վերա­ քարշումն և լափումն ջրոյն, քանզի ջուրն ճողոպրեալ լինի առ ոմանս դատարկս վիմաց և դարձեալ ի դուրս բղխեալ լինի, որ և կոչի ռաքիա: Եւ էր այնպիսի տեղին նաւորդաց լի վշտա­ գնութեամբ և մահ­ուամբ. քանզի բոլոր կորուսեալ լինէին նաւքն յայնմ տեղւոջ, թէ պատահէր ի ղուղել նաւուն լինել անպովտ կամ ռաքիա: Յաղագս այսորիկ և Հոմերոս ասէ. «Իսկ յայսկոյս` քածն, և յայնկոյս` արամազդեան Քարիբդն»: Այլ հակա­ դարձեալ կոչեաց զՔա­ րիբդն, ընդդիմադրեալ ընդ քածին:

150

ἄμπωτις δέ ἐστιν οἱονεὶ ἀνάποσίς τις καὶ ἀναρρόφησιςˑ τὸ δὲ ὕδωρ ὑπονοστεῖ ἔν τισι κοιλώμασι τῶν πετρῶν καὶ πάλιν ἐκρήγνυται. ὃ καὶ καλεῖται ῥαχία. ἦν δὲ οὗτος ὁ τόπος τοῖς πλέουσιν ἐπικίνδυνος καὶ θανάτου μεστός. ὁλοβρύχιον γὰρ τὸ πλοῖον ἐγίνετο ἐν τούτῳ τῷ τόπῳ, εἰ συνέβη, πλέοντος τοῦ πλοίου, γενέσθαι ἀμπώτιδα καὶ ῥαχίαν.

And the ebb is like a swallowing up and sucking up of water (Gr. om.), for the water slips away (Gr. sinks) to some cavities of rocks and breaks out again, which is called flood-tide. And such place was grievous (Gr. dangerous) and full of death, because all ships perished in that place, if, when a ship sailed, ebb or flood-tide happened to take place.

περὶ τούτων Ὅμηροςˑ Ἔνθεν μὲν Σκύλλη, ἐτέρωθι δὲ δῖα Χάρυβδις. ἀντίθετον δὲ ἐκάλεσε τὴν Χάρυβδιν πρὸς τὴν Σκύλλαν παραβαλών.

Homer says concerning this: “For on one side lay the bitch (Gr. Scylla) and on the other Aramazd’s (Gr. divine) Charybdis.”339 [Gregory] called Charybdis “opposite,”340 opposing her to the bitch (Gr. Scylla).

On the Island of Calypso

Odysseus stayed on the island of Calypso for seven years (Apollod. E7.24). TheonArm. 84 = Theon 86.10: … զոր արար Հոմերոս յՈդիսոջ, զի սկսաւ ի ժամանակացն ըստ որս Ոդիսևս առ Կալիփսէն շրջէր …

ὅπερ ἐν Ὀδυσσείᾳ Ὅμηρος πεποίηκενˑ ἤρξατο μὲν γὰρ ἀπὸ τῶν χρόνων, καθ᾽ οὓς Ὀδυσσεὺς ἦν παρὰ Καλυψοῖ.

… what Homer did in Odyssey, for he started from the time when Odysseus associated with (Gr. was near) Calypso.

339 Hom. Od. 12.235. 340 The Armenian versions of Gregory’s and pseudo-Nonnus’ texts have different equivalents for ἀντίθετος: հակառակադիր and հակադարձեալ.

321

Penelope ’ s Bridegrooms

151

Penelope’s Bridegrooms

Homer tells (Hom. Od. 16.245–253), that in the absence of Odysseus 108 bridegrooms strived to marry Penelope. Returning home Odysseus with his son Telemachus shot them with arrows (Hom. Od. 22). Alexander Romance I [p. 114]: Եւ անդ էր տեսանել նոր ոմն Ոդիսևս և զՊենելովպայ սեղեխսն, զի սատակելով ելանէր արտաքս:

There one could see a new Odysseus and the suitors of Penelope, for slaughtering he went out.

Cf. Alex. β 1.21.14–15: ὥστε θεωρεῖν νέον ἄλλον Ὀδυσσέα τὸν Ἀλέξανδρον τοὺς ἐπὶ τῇ Πηνελόπῃ μνηστῆρας ἀναιροῦντα. Ἐξέρχεται …

So that one could see Alexander, a new Odysseus slaughtering the suitors of Penelope. He goes out …341

Alex. Rec. Byz. poet. 957–958: ὥστε κ᾽ αὐτὸν προσθεωρεῖν μέγιστον Ὀδυσσέα τὸν δυνατῶς φονεύσαντα μνηστῆρας Πηνελόπης.

So that one could see him, a great Odysseus who ably killed the suitors of Penelope.

Movsēs Xorenac‘i II.63 [p. 195.16–17]: Եւ անդ էր տեսանել նոր զոմն Ոդիսևս` զՊենելոպայ զսեղեխս սատակելով:

152

There one could see a new Odysseus slaughtering the suitors of Penelope.

The Birth of Pan

According to Herodotus (Herodot.2.145), Penelope had the son Pan by Hermes. In another version of the myth (Tzetz. Sch. Lyc. 772.7), Penelope was the mother of Pan by all the suitors, whence is his name Pan (“all”). 341 In the Greek recension β there is no “for” (զի), “he goes out” is the beginning of the following sentence. The equivalent of that text is the passage of Movsēs Xorenac‘i cited below. Probably he took it from the not yet revised version of the Alexander Romance.

322

The Birth of Pan

Greg. Naz.Arm. 5.32.26 [p. 203] = PG 35.705.26: Ծաղր առնեմ զքո զՊայն:

Γελῶ σοῦ τὸν πᾶνα.

I mock … your Pan.

Greg. Naz.Arm. 4.77.3 [p. 85] = PG 35.601.37–39: Զպանծալին զՊայն, յամենայն յառթացն զմի աստուածն, եւ զանուն առեալ զթշնամանսն, որպէս էր արժանաւոր:

τὸν σεμνὸν Πᾶνα, τὸν ἐκ πάντων μνηστήρων ἕνα θεὸν, καὶ ὄνομα λαβόντα τὴν ὕβριν, ὥσπερ ἦν ἄξιον.

… their venerable “Pan,” one god born of many suitors, and receiving insult342 for his name, as it was deserved.

NonnusArm. 3.38 [p. 41] = Nonnus 4.40.1–8: Պենեղովպէ կին էր Ոդիւ­ սեայ. սորա յածելով ի մոլութեանն ուր յածեալն եղև, բազում ոմանք եկին` կին խաւսել զՊենեղովպէ: Եւ նա աւր յաւրէ պղեր­ գացեալ լինէր, ոչ և միում ումեք կամեցեալ ամուս­նանալ, վասն զի Ոդիւ­ սեայ սպասէր: Արդ ամենեքին պաշա­րելով զնա` շաղաշա­ րեցան ընդ նմա, և յղացեալ` ծնաւ զՊան. վասն որոյ և Պան կոչեցեալ լինի, քանզի ի բազմաց եղև սերմանեալ: Զսա արդ աստուած անուանեցին, կոչելով նոխազոտն Պան:

Πηνελόπη γυνὴ γέγονε τοῦ Ὀδυσσέως. τούτου πλανωμένου τὴν πλάνην ἣν ἐπλανήθη μετὰ τὸν Τρωϊκὸν πόλεμον, πολλοί τινες ἦλθον μνηστευσόμενοι τὴν Πηνελόπην. ἡ δὲ ἡμέραν ἐξ ἡμέρας ἀνεβάλλετο μηδενὶ θέλουσα γαμηθῆναι διὰ τὸ περιμένειν τὸν Ὀδυσσέα. πάντες οὖν φραξάμενοι συγγεγόνασιν αὐτῇ, καὶ ἐγκυμονήσασα, ἔτεκε τὸν Πᾶνα. διὸ καὶ Πὰν καλεῖται, ὅτι ἐκ πάντων ἐσπάρη. τοῦτον δὲ ἐθεοποίησαν. οὗτος δέ ἐστιν ὁ Πὰν ὁ τραγόπους.

Penelope was the wife of Odysseus. When he was wandering on the journey on which he wandered (Gr. + after the Trojan war), many came to woo Penelope. She neglected them day by day, not wishing to marry anyone, because she was waiting for Odysseus. Now all encircled her and had intercourse with her, and conceiving she brought forth Pan. That is why he is called Pan, because he was conceived by many (Gr. all). Now they called him god (Gr. deified him), calling the goat-footed one Pan.

342 According to a version of the myth, Pan was the son of Zeus and Hybris (Tzetz. Sch. Lyc. 772). Here Pan himself, and not his mother is called “insult” (ὕβρις), personified in Hybris.

The Foundation of Rome

153

323

The Foundation of Rome

According to the Aeneid of Virgil, the Trojan prince Aeneas, the son of Anchises and Aphrodite, went to Italy and defeated the inhabitants of the country. His descendants reigned there, founding the city Alba Longa. One of them, Amulius, forced his niece Rhea Silvia to become priestess of Vesta, goddess of the hearth. So they swore her to celibacy for 30 years. But by Mars she bore two sons, Romulus and Remus. Amulius forced her to cast them into the river Tiber. A she-wolf suckled them. Later they were looking for a place to found a new city, during a quarrel Romulus killed Remus and founded Rome. Euseb. Chron. II [p. 76]: Ասկանիոս Էնեայ` քաղաք շինեաց զԱղբան:

Ascanius, son of Aeneas, founded the city of Alba.

Cf. Sync. 207.9–10: Λατίνων β´ ἐβασίλευσεν Ἀσκάνιος ἔτη λζ´, ὁ υἱὸς Αἰνείου, ὃς ἔκτισε πόλιν Ἄλβαν.

Ascanius, son of Aeneas, reigned the second over the Latins for thirty-seven years. He founded the city of Alba.

Euseb. Chron. I [p. 5]: Զամենեսին իսկ ուրոյն զատ ի միմեանց կարգեցից, որք յԵնեայ, որք յետ առնլոյ Իղիոնի ղատինացւոց թագաւորեցին, և յետոյ հռոմայեցիք կոչեցան: Եւ յետ նոցա կարգաւ զայնոսիկ, որք յՌոմիղայ, որք զՀռովմ քաղաքն շինեցին:

I shall arrange separately all who are from Aeneas, who after taking Ilium reigned over the Latins and later were called Romans, and after them, in order those who are from Romulus, who founded the city of Rome.

Cf. Sync. 230.6–7: Ἀπὸ Ῥωμύλου οἱ πρότερον καλούμενοι Λατῖνοι Ῥωμαῖοι προσηγορεύθησαν.

After Romulus those called previously Latins were named Romans.

324

The Foundation of Rome

Sync. 2.226.16–18: Ῥωμύλον φασὶ κατὰ τὸ τέλος τῆς ζ´ ὀλυμπιάδος βασιλεῦσαι τῶν Λατίνων ἀπὸ Αἰνείου, Ῥώμην τε κτίσαι καὶ μετονομάσαι τὴν πόλιν καὶ τὸ ἔθνος τῷ ἰδίῳ ὀνόματι Ῥωμαίους, τοὺς πρότερον λεγομένους Λατίνους.

They say that Romulus, [the descendant] of Aeneas, reigned over the Latins about the end of the seventh Olympiad. He founded Rome and renamed the city and the people Romans, who were formerly called Latins.

Euseb. Chron. I [pp. 175–176] = Dion. Hal. Ant. Rom. 63.1.4–64.3.6: Իղիոն ասէ առաւ իսկ և իսկ ի գլուխ ելանելոյ ամարայնոյն` ԷԺ. աւուրբ յառաջ քան զձմերական փոփոխմունսն լինելոյ` ի եղափէբովղիոն ամսոյ, որպէս աթէնացիք զժամանակսն վարեն … Իսկ յԼԷ. օր անցանելոյ յառնլոյն, թուի ինձ` քաղաքին յանձանձիչս աքայեցւոց լինել. և հրեշտակագնաց անդր ի մերժելոցն առնել, և երդմնի և դաշնաւոր ընդ նոսա լինել:

Ի միում ևս ամին յառաջ քան զառնուլն յետ աշունն հաւասարելոյ աւուրցն չուեալ տրովացւոց

Ἴλιος μὲν γὰρ ἑάλω τελευτῶντος ἧ ἤδη τοῦ θέρους, ἑπτακαίδεκα πρότερον ἡμέραις τῆς θερινῆς τροπῆς, ὀγδόῃ φθίνοντος μηνὸς Θαργηλιῶνος, ὡς Ἀθηναῖοι τοὺς χρόνους ἄγουσι … ἐν δὴ ταῖς ἑπτὰ καὶ τριάκοντα ταῖς ἀπὸ τῆς ἁλώσεως διαγενομέναις τά τε περὶ τὴν πόλιν οἴομαι διοικήσασθαι τοὺς Ἀχαιοὺς καὶ τὰς πρεσβείας ἐπιδέξασθαι τὰς παρὰ τῶν ἀφεστηκότων καὶ τὰ ὅρκια ποιήσασθαι πρὸς αὐτούς. τῷ δ’ ἑξῆς ἔτει, πρώτῳ δὲ μετὰ τὴν ἅλωσιν ὑπὸ τὴν μετοπωρινὴν ἰσημερίαν ἄραντες οἱ Τρῶες ἐκ τῆς

He says that Ilium was taken in the end of summer, seventeen days before the winter (Gr. summer) solstice, in the month Elaphebolion (Gr. + the eighth from the end of Thargelion),343 as the Athenians keep an account of time … And in 37 days after the conquest, I imagine the Achaeans were employed in regulating the affairs of the city, in receiving embassies from those who had withdrawn themselves, and in concluding a treaty with them. In the following year which was the first after the conquest, about the autumnal equinox, the Trojans set sail

343 In the Attic calendar Elaphebolion was the ninth month, Thargelion, the eleventh.

The Foundation of Rome գնացին յերկրէն. և պարզեալ անցանէին ընդ Եղէսպոնտոս. իջեալ ի Թրակ` անդ անցուցանէին զժամանակս ձմերանոյն. զտեղի առեալ մնային և այլոցն ևս, որ ընդ նոսա էին փախստականք. և կազմ և պատրաստ կային միւսանգամ նաւարկելոյ: Ի սկզբան գարնանոյն ի նաւ մտեալ գնային ի Թրակայ. և իբրև ի գլուխ հանէին զմիջոցի վայրացն նաւարկութիւն մինչև զՍիկիղիա, անդ հասեալ` իսկ և իսկ տա­րին վախճանէր. և ան­ցուցանէին անդ զերկրորդ ևս ձմեռնն. ի քաղաքս խառն ընդ եղիմացիս ի սիկիղացւոց աշխարհն բնակէին: Իբրև ժամանակք նա­ւարկութեանց հասա­ նէին, չուեալ ի կղզւոյն` անցանէին ընդ Տիւռէ­նական ծովն համատա­ րած. և իբրև զայն ի գլուխ հանէին, հասանէին ի Ղովրենտոս` յաբո­ րիգենացւոց ծով­եզրն` յընդմիջել ամարայնոյն. և առնուին զաշխարհն, և բնակէին ի Ղաւինիոն …

325

γῆς περαιοῦνται τὸν Ἑλλήσποντον καὶ καταχθέντες εἰς τὴν Θρᾴκην αὐτοῦ διατρίβουσι τὴν χειμερινὴν ὥραν δεχόμενοί τε τοὺς ἐπισυνιόντας ἐκ τῆς φυγῆς καὶ παρασκευαζόμενοι τὰ εἰς τὸν ἀπόπλουν

and crossed the Hellespont. Alighting in (Gr. landing in) Thrace, they passed the winter season there. During this they received the fugitives who kept flocking to them, and made necessary preparations for their voyage.

ἐκ δὲ τῆς Θρᾴκης ἀναστάντες ἔαρος ἀρχομένου τελοῦσι τὸν μεταξὺ πλοῦν ἄχρι Σικελίας. ἐκεῖ δὲ ὁρμισαμένοις αὐτοῖς τὸ ἔτος τοῦτο τελευτᾷ, καὶ διατρίβουσι τὸν δεύτερον χειμῶνα τὰς πόλεις συνοικίζοντες τοῖς Ἐλύμοις ἐν Σικελίᾳ.

And leaving Thrace at the beginning of spring, they sailed as far as Sicily. When they landed there, that year came to an end, and they passed the second winter, mixed with the Elymians populating the cities in the land of Sicily.

πλοΐμων δὲ γενομένων ἄραντες ἀπὸ τῆς νήσου περῶσι τὸ Τυρρηνικὸν πέλαγος καὶ τελευτῶν τες εἰς Λωρεντὸν ἀφικνοῦνται τὸν Ἀβοριγίνων αἰγιαλὸν μεσούσης θερείας. Λαβόντες δὲ τὸ χωρίον οἰκίζουσιν ἐν αὐτῷ Λαουϊνιον …

But as soon as conditions were favourable for navigation they set sail from the island, and, crossing the Tyrrhenian sea, spread throughout (Gr. om). They arrived at last at Łovrentos (Gr. Lorenton) on the coast of the Aborigines in the middle of the summer. And having received land from them, they founded Lavinium …

326 Իսկ Էնիաս մեհենիւք և այլ ևս կազմածովք զատեալ կազմէր զբազում վայրս … Իսկ ի միւսում տար­ւոջն` որ է երրորդ յելիցն, տրո­վացւոց միայն թագա­ ւորեաց: Բայց ի չորրոր­դումն ի վախճանել Ղատինայ` զթագաւորու­ թիւնն իսկ յինքն առնոյր` վասն խնամութեանն ընտանութեան և ժա­ռանգութեան ի Ղաւինիայ գալոյ յետ Ղատինեայ մահուն … Պատերազմի ինչ և սաստիկ կռուոյ վասն նորին իրաց գոռալոյ, Ղատինոս մեռանի, և Տուռնոս, և այլք բազումք. սակայն ունէին որ ընդ Էնէայն էին. և ի նմանէ զոր ի խնա­մութենէն եկն իշխա­ նութիւնն` առնոյր Էնիաս. թագաւորեալ ամս Գ. յետ Ղատինայ վախճանին` ի չորրորդ ամին մեռանէր ի պատերազմի …

The Foundation of Rome

Αἰνείας δὲ κατασκευάσας ἱεροῖς τε καὶ τοῖς ἄλλοις κόσμοις ἀποχρώντως τὴν πόλιν…, τῷ μὲν ἑξῆς ἐνιαυτῷ, τρίτῳ δὲ ἀπὸ τῆς ἐξόδου, Τρώων ἐβασίλευσε μόνων. τῷ δὲ τετάρτῳ τελευτήσαντος Λατίνου καὶ τὴν ἐκείνου βασιλείαν παραλαμβάνει τῆς τε κηδείας οἰκειότητι τῆς πρὸς αὐτὸν ἐπικλήρου τῆς Λαύνας γενομένης μετὰ τὸν Λατίνου θάνατον … πολέμου δ’ ἐκ τῶν ἐγκλημάτων τούτων γενομένου καὶ μάχης ἰσχυρᾶς Λατῖνός τε ἀποθνήσκει καὶ Τυρρηνὸς καὶ τῶν ἄλλων συχνοί, κρατοῦσι δ’ ὅμως οἱ σὺν Αἰνείᾳ. ἐκ δὲ τούτου τὴν ὑπὸ τῷ κηδεστῇ γενομένην ἀρχὴν Αἰνείας παραλαμβάνει. τρία δὲ βασιλεύσας ἔτη μετὰ τὴν Λατίνου τελευτὴν τῷ τετάρτῳ θνήσκει κατὰ πόλεμον …

But when Aeneas had sufficiently adorned the city with temples and other public buildings … the next year, which was the third after his departure [from Troy], he reigned over the Trojans only. But in the fourth year Latinus having died, he succeeded to his kingdom as well, in consideration of his relationship to him by marriage, Lavinia being the heiress after the death of Latinus … War arose from these complaints and in a strong battle that ensued, Latinus, Tuṙnos (Gr. Tyrrhenus) and many others were slain; nevertheless, Aeneas and his people seized (Gr. gained the victory). Thereupon, Aeneas succeeded to the kingdom of his fatherin-law; but when he had reigned three years after the death of Latinus, in the fourth he lost his life in battle …

Euseb. Chron. I [p. 177] = Dion. Hal. Ant. Rom. 65.1.1–4: Յետ Էնեայ ի մարդկանէ վճարելոյ` յեօթներորդի իսկ ամին յետ զԻղիոնն առնլոյ, Եւռիղէոն առ զղատինացւոց պետու­ թիւնն, որ անուանեցաւ Ասկանիոս ի փախստին …

Αἰνείου δ’ ἐξ ἀνθρώπων μεταστάντος ἑβδόμῳ μάλιστα ἔτει μετὰ τὴν Ἰλίου ἅλωσιν Εὐρυλέων παρέλαβε τὴν Λατίνων ἡγεμονίαν ὁ μετονομασθεὶς Ἀσκάνιος ἐν τῇ φυγῇ …

Aeneas having departed this life about the seventh year after the taking of Troy, Euryleon, who in the flight had been renamed Ascanius, succeeded to the rule over the Latins.

327

The Foundation of Rome

Euseb. Chron. I [pp. 176–177] = Dion. Hal. Ant. Rom. 1.70.1–5: Յերեսներորդի և յութերորդի ամին թագաւորութեանն` ի վախճանել Ասկանայ, առ զթագաւորութիւնն Սիղուիոս` եղբայր Ասկանայ յետ Էնեայ մահուն լեալ ի Ղաւինեայ դստերէ Ղատինայ …

Ἀσκανίου δὲ ὀγδόῳ καὶ τριακοστῷ ἔτει τῆς βασιλείας τελευτήσαντος παρέλαβε τὴν ἡγεμονίαν Σιλούιος ἀδελφὸς ὢν Ἀσκανίου, μετὰ τὸν Αἰνείου θάνατον γενόμενος ἐκ Λαύνας τῆς Λατίνου θυγατρός …

Upon the death of Ascanius in the thirty-eighth year of his reign, Silvius, Ascanius’s brother, succeeded to the rule. He was born of Lavinia, the daughter of Latinus, after the death of Aeneas …

Euseb. Chron. I [pp. 177–178] = Dion. Hal. Ant. Rom. 71.1.1–5.1: Յետ ունելոյ Սիղուայ միով սխալ յԼ. ամէ զիշխանութիւնն` Էնիաս որդի նորին յաջորդեաց զհարստութիւնն. որ միով պակաս քան զԼ. ամ թագաւորեաց: Եւ յետ նորա Ծ. և զմի ամ կալաւ Ղատինոս: Եւ յետ նորա Աղբաս միով սխալ ամս Խ.: Եւ յետ Աղբանայ Եպիսոս Զ. ընդ Ի. ամաւ: Ապա Կաղպիս` երկու սխալ ի յերեսնէ: Եւ յետ նորա Կաղպետոս մինչև յերեքտասան ամ կալաւ զիշխանութիւնն: Ըստ նմանէ Տիբերիոս Ը. ամեայ ժամանակ թա­գաւորեաց: Սա վախ­ ճանեացաւ ի կռուին, որ առ գետեզեր ուրեմն ասի եղեալ, ձիոյ տարեալ

Σιλουΐου δ’ ἑνὸς δέοντα τριάκοντα ἔτη κατασχόντος τὴν ἀρχὴν Αἰνείας υἱὸς αὐτοῦ διαδεξάμενος τὴν δυναστείαν ἑνὶ πλείω τριάκοντα ἐτῶν ἐβασίλευσεν. Μετὰ δὲ τοῦτον ἓν καὶ πεντήκοντα Λατῖνος ἦρξεν ἔτη. Ἄλβας δὲ μετὰ τοῦτον ἑνὸς δέοντα τετταράκοντα ἔτη. μετὰ δὲ Ἄλβαν Κάπετος ἓξ ἐπὶ τοῖς εἴκοσιν. ἔπειτα Κάπυς δυεῖν δέοντα τριάκοντα. μετὰ δὲ Κάπυν Κάλπετος ἄχρι τρισκαίδεκα ἐτῶν κατέσχε τὴν ἀρχήν. ἑξῆς δὲ Τιβερῖνος ὀκταετῆ χρόνον ἐβασίλευσεν. τελευτῆσαι δ’ οὗτος ἐν μάχῃ παρὰ ποταμῷ γινομένῃ λέγεται. παρενεχθεὶς δὲ ὑπὸ τοῦ ῥεύματος

Silvius, after holding the sovereignty twenty-nine years, was succeeded by Aeneas, his son, who reigned twenty-nine (Gr. thirty-one) years. After him, Latinus reigned fifty-one,

then Alba thirty-nine; after Alba, Episos (Gr. Capetus) reigned twenty-six, then Kałpis (Gr. Capys) twentyeight, and after him (Gr. Capys), Calpetus held the rule for thirteen years. Then Tiberios (Gr. Tiberinus) reigned for a period of eight years. This king, it is said, was slain in a battle that was fought near a river, and being carried away by a horse to the

328

The Foundation of Rome

արկեալ ի յորձանուտ գետոյն, իւր անուանակից թողոյր զգետն, որ յառա­ջագոյն Աղբասն կոչէր, և ապա Տիբերիս: Եւ Տիբերի պայազատ Ագրիպաս թագաւորեաց ամս ԽԱ.:

ἐπώνυμoν ἑαυτῷ κατέλιπε τὸν πօταμὸν Ἄλβουλαν καλούμενον πρότερον. Τιβερίνου δὲ διάδοχος Ἀγρίππας ἓν καὶ τετταράκοντα ἐβασίλευσεν ἔτη.

Եւ յետ Ագրիպայ` Ամողիոս բռնակալ խստապարանոց և յԱստուծոյ ատելի` միով պակաս քան զԻ.: Որոյ զդիսն անկոսնեալ` կազմէր փայլատականց նմանութիւնս, և ձայնա­­տուրս հանգոյն որոտ­ մանց բարբառոց, ահաբե­կեալ զմարդիկ` թէ աստ­ուած իցէ, արժանի առնէր. անձրևաց և փայլատականց ի նորա տունն ճեպելոյ, ծովալիճն, որ մօտ յապարանս նորա էր, անյոյս սովորութեամբ ի հեղեղ դարձեալ` ողո­ ղանէր զտունն. և այնպէս կործանեալ համօրէն տամբն հանդերձ սատակէր: Եւ այժմ իսկ ի ծովալճին ի կողմանս միում, յոր­ժամ խաղացք ջուրցն ցածնուցուն, և խաղաղ­ եալ խորն հան­դարտիցէ, առագաստից նշմարանք երևին, և այլ ևս շինուա­ ծոց կերպարանք:

μετὰ δὲ Ἀγρίππαν Ἀλλώδιος τυραννικόν τι χρῆμα καὶ θεοῖς ἀπεχθόμενον ἑνὸς δέοντα εἴκοσιν, ᾧ περιφρονοῦντι τὰ δαιμόνια κατεσκεύαστο κεραυνῶν τε μιμήματα καὶ κτύποι βρονταῖς ἐμφερεῖς, οἷς δεδίττεσθαι τοὺς ἀνθρώπους ὡς θεὸς ἠξίου. ὄμβρων δὲ καὶ κεραυνῶν εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ κατασκηψάντων τῆς τε λίμνης, παρ’ ἣν οἰκῶν ἐτύγχανε, πλημμύραν οὐκ εἰωθυῖαν λαβούσης κατακλυσθεὶς πανοίκιος ἀπόλλυται.

καὶ νῦν ἔτι διαλαμπούσης τῆς λίμνης ἐν μέρει τινί, ὅταν ὑπονοστήσῃ τὸ νᾶμα καὶ σταθερὸς ὁ βυθὸς γένεται, παστάδων ἐρείπια καὶ ἄλλα οἰκήσεως ἴχνη φαίνεται.

whirlpool of the river (Gr. by the stream), gave his name to the river, which had previously been called the Ałbas, and then Tiber (Gr. Albula). Tiberius’ (Gr. Tiberinus’) successor, Agrippa, reigned forty-one years. After Agrippa, Amołios (Gr. Allodius), a tyrannical creature and odious to god (Gr. gods), reigned nineteen years. Contemptuous to divine powers, he had contrived imitations of lightning and sounds resembling thunder-claps, with which he proposed to terrify people as if he were a god. But rain and lightning descended upon his house, and the lake beside which his palace stood (Gr. he happened to dwell) rose to an unusual height, so that he was overwhelmed and destroyed with his whole household.

And even now when the lake is clear in a certain part, which happens whenever the flow of water subsides and the depths are undisturbed, the ruins of porticoes and other traces of a dwelling appear.

The Foundation of Rome Իսկ ի սմանէ Աւենտիոս առ զհարստութիւնն, յորմէ մի յեօթն բլրոցն անուանեցաւ, որ ի մէջ քաղաքին հռոմայեցւոցն են. զԼԷ. ամ կալաւ զիշ­ խանութիւնն: Յետ սորա Պրոկաս ամս ԻԸ.:

Ապա Ամողիոս, որ դատախազութեամբ ունէր զթագաւորութիւնն. քանզի Նէմէտորայ անկ էր, որ էր նորա երէց եղբայր. զԽԲ. ամս բռնակալ լինէր: Եւ ի մեռանել Ամողի յՌոմեղայ և յՌեմայ` ազնուական oրիորդէն որդւոցն, զորմէ յետոյ ևս ասասցի, յետ նորա մահուն` առնոյր oրինoք զհարստութիւնն Նէմէտովր հայր մoր պատանեկացն: Եւ ի միւսում ամի իշ­խանութեանն Նէմէ­տովրի` յերեքհարիւ­ րորդում յերես­ներորդում յերկրորդում ամի յետ զԻղիոն առնլոյ` վարատականս առաքէին Աղբանացիք ի պետութեան Ռոմի­ ղայ և Ռեմայ և շինէին զՀռոմ ի նմին ամին` յեoթներորդում ողոմպիադին …

Ἀουεντῖνος δὲ παρὰ τούτου τὴν δυναστείαν διαδεξάμενος, ἀφ’ οὗ τῶν ἑπτὰ λόφων τις ἐπώνυμος ἐγένετο τῶν συμπεπολισμένων τῇ Ῥώμῃ, τριάκοντα καὶ ἑπτὰ ἔτη τὴν ἀρχὴν κατέσχεν. Πρόκας δὲ μετὰ τοῦτον ἔτη εἴκοσι καὶ τρία. ἔπειτα Ἀμόλιος οὐ σὺν δίκῃ τὴν βασιλείαν κατασχὼν Νεμέτορι προσήκουσαν, ὃς ἦν αὐτῷ πρεσβύτερος ἀδελφός, δύο καὶ τετταράκοντα ἔτη δυναστεύει. Ἀμολίου δὲ ἀναιρεθέντος ὑπὸ Ῥωμύλου καὶ Ῥώμου τῶν ἐκ τῆς ἱερᾶς κόρης γενομένων, ὡς αὐτίκα λεχθήσεται, μετὰ τὸν ἐκείνου θάνατον ἀπολαμβάνει τὴν κατὰ νόμον δυναστείαν Νεμέτωρ ὁ τῶν νεανίσκων μητροπάτωρ. τῷ δ’ ἑξῆς ἔτει τῆς Νεμέτορος ἀρχῆς, δευτέρῳ δὲ καὶ τριακοστῷ καὶ τετρακοσιοστῷ μετὰ τὴν Ἰλίου ἅλωσιν, ἀποικίαν στείλαντες Ἀλβανοὶ Ῥωμύλου καὶ Ῥώμου τὴν ἡγεμονίαν αὐτῆς ἐχόντων κτίζουσι Ῥώμην ἔτους ἐνεστῶτος πρώτου τῆς ἑβδόμης ὀλυμπιάδος …

329 Awentios (Gr. Aventinus), after whom one of the seven hills that are joined to make the city of Rome was named, succeeded him in the sovereignty and reigned thirty-seven years, and after him Procas twenty-three years. Then Amołios (Gr. Amulius), having possessed himself of the kingdom by opposition (Gr. unjustly) which belonged to Nēmētor (i.e. Numitor), his elder brother, reigned for forty-two years. But when Amoł (Gr. Amulius) had been slain by Romełos (Gr. Romulus) and Remus, the sons of the holy maiden, as shall presently be related, Numitor, the maternal grandfather of the youths, after his brother’s death resumed the sovereignty which by law belonged to him. In the next year of Numitor’s reign, which was the three (Gr. four) hundred and thirtysecond after the taking of Troy, the Albans sent out a colony, under the leadership of Romulus and Remus, and founded Rome, in the beginning of the first year of the seventh Olympiad …

330

The Foundation of Rome

Euseb. Chron. II [p. 98] = Sync. 226.14: Ռոմոս և Ռոմիղոս ծնան Արէի և Էիղիայ:

Ῥῶμος καὶ Ῥωμύλος ἐγεννήθησαν Ἄρει καὶ Ἰλίᾳ.

Ṙomos (i.e. Remus) and Ṙomiłos (i.e. Romulus) were born to Ares and Ilia.

Samuēl Anec‘i 106: Յետ Գ. ամաց առնլոյն զԵլիոն թագաւորէ Լատինացւոց, Բ. ամաւ յառաջ քան զՍամփսովն, որ է ԻԹ. ամ Տաւտանեայ, զառաջինն Ենիաս ամս Գ.:

Three years after taking Ilium, Aeneas was the first to reign over the Latins, two years before Sampson, which is the nineteenth year of Tautanes.

Michael the Syrian I [p. 57]: Թագաւորեցին Լատինացիք, որ կոչին Հռովմայեցիք: Առաջին թագաւորն Անիաս անուն:

The Latins who are called Romans, reigned. The first king was Anias (Aeneas) by name.

Michael the Syrian II [p. 38]: Թագաւորեցին Լատինացիքն, որ կոչեցան Հռովմայեցիք: Առաջին թագաւորն Անիաս` ամս երեք:

The Latins who were called Romans, reigned. The first king was Anias (Aeneas), [he reigned] for three years.

Mxit‘ar Ayrivanec‘i 35: Թագաւորէ Հռոմայեցոց Ենիաս և այլ թագաւորք 16 մինչև ցՌոմիլոս, որ զՀռոմ շինեաց, ամս 426:

Aeneas and other sixteen kings reigned over the Romans, until Ṙomilos (Romulus), who founded Rome, for 426 [years].

Michael the Syrian I [p. 80]: Եզեկիա … ամս քսան և ինն. և թագաւորեաց Լատինացւոցն Հռոմուլոս, և շինեաց զՀռովմ

Hezekiah … twenty-nine years, and Romulus reigned over the Latins and founded Rome in his name, or

Narcissus յանուն իւր. կամ ըստ ոմանց յանուն դստերն որում անունն էր Ռոմէ:344

331 according to some, in the name of his daughter whose name was Ṙomē.

Michael the Syrian II [p. 47]: Թագաւորեաց ի վերայ Լատինացւոցն Ռոմելոս, ամս ինն և տասն: Այս Ռոմելոս յոյժ ամբարտաւանեալ ի վարս իւր` երկնառաք հրով այրեցաւ արքունեօք իւրովք:

Ṙomelos (Romulus) reigned over the Latins for nineteen years. This Romulus became very arrogant in his conduct and was burned together with his court by fire sent from heaven.

Aṙak‘el, In Dav. Def. 348: Ի Հռօմ քաղաք կին մի երկու որդիս ծնաւ պոռնկութեամբ, և տարեալ ընկեց արտաքոյ պարսպին` զի մի գիտասցեն մարդիկք` թէ ի նմանէ է. զոր եկեալ գայլքն տարան զմանկունսն և սնուցին, և ի չափ հասակի հասեալ արձակեցին. և այն երկու մանկունքն եղեն իշխանք և շինօղք Հռօմայ, որոց անուանքն են Ռեմոս և Ռեմուլոս:

154

In the city of Rome a woman gave birth to two sons by fornication and took and cast them out of the wall, so that people might not know that they are hers. Wolves came, took the children and fed them, and when they grew up, they let them go. And these two children became the rulers and founders of Rome; their names are Remus and Ṙemulos (Romulus).

Narcissus

Narcissus was a handsome Boeotian hunter. He was proud and disdained those who loved him and was punished by Nemesis who made him fall in love with his own reflection in a pool. He stared at it until he died (Ov. Met. 3, Paus. 9.31.7), 344 In Michael’s Syriac original (according to Chabot’s French translation) the passage reads: “Those kings of Italy were called Latins, until Romulus who built Rome and made there great constructions  … So all the people were called Romans” (Chronique de Michel le Syrien, livre IV, chapitre XVI, p. 81).

332

Narcissus

or else committed suicide. The flower narcissus grew from his blood (Conon 24 apud Phot. Bibl. 186.134b–135a). Grigor Magistros 37 (71).3 [p. 309]: Բայց քեզ գերապանծ պանծալովդ But while returning from hunt gloriըստ Նարկիսեայ յորսոց դարձեալ ously proud, like Narcissus, you will պատահեսցի աղբիւր: come across a spring.

Cf. Philostr. Imag. 1.23.1.1–5: Ἡ μὲν πηγὴ γράφει τὸν Νάρκισσον, ἡ δὲ γραφὴ τὴν πηγὴν καὶ τὰ τοῦ Ναρκίσσου πάντα. μειράκιον ἄρτι θήρας ἀπηλλαγμένον πηγῇ ἐφέστηκεν ἕλκον τινὰ ἐξ αὑτοῦ ἵμερον καὶ ἐρῶν τῆς ἑαυτοῦ ὥρας, ἀστράπτει δέ, ὡς ὁρᾷς, ἐς τὸ ὕδωρ.

The pool paints Narcissus, and the painting represents both the pool and the whole story of Narcissus. A youth returned from the hunt stands over a pool, drawing from within himself a kind of yearning and falling in love with his own beauty. As you see, he projects radiance into the water.

Appendices 1

Mentions of Greek Gods, Their Armenian Equivalents and Images

1.1 1.1.1

Gods and Their Properties Zeus-Dios-Aramazd

Acts 14:11–13:

Եւ կոչէին զԲառնաբաս Դիոս, և զՊաւղոս Հեր­-

­մէս, քանզի նա էր առաջ­ նորդ բանին: Իսկ քուրմն Դիայ որ կայր առաջի քաղա­քին, ցուլս և պսակս հասուցեալ ի դուռն հանդերձ բազ­մութեամբքն` կամէր

զոհել:

ἐκάλουν τε τὸν Βαρναβᾶν Δία, τὸν δὲ Παῦλον Ἑρμῆν, ἐπειδὴ αὐτὸς ἦν ὁ ἡγούμενος τοῦ λόγου. ὁ τε ἱερεὺς τοῦ Διὸς τοῦ ὄντος πρὸ τῆς πόλεως ταύρους καὶ στέμματα ἐπὶ τοὺς πυλῶνας ἐνέγκας σὺν τοῖς ὄχλοις ἤθελεν θύειν.

Barnabas they called Zeus, and Paul they called Hermes, because he was the chief speaker. The priest of Zeus, whose temple was just outside the city, brought oxen and garlands to the gates; he and the crowds wanted to offer sacrifice.

Euseb. Chron. I [p. 12]: զԲեղայն ասեն, որ յունարէն Դիոս

թարգմանի, իսկ հայերէն Արամազդ:

They speak about Belus whose [name] is translated as Dios, and in Armenian, Aramazd.

Cf. Sync. 30.14: Τὸν δὲ Βῆλον, ὃν Δία μεθερμηνεύουσι.

Belus whose [name] they translate as Zeus.

Alexander Romance II [p. 364]: Ոչ գիտեմ, թէ ով է աստուածն, քանզի եցոյց մեզ զԱրամազդայ և զԱմոնայ կերպարանն. քանզի զԱրամազդայ պատկերն արծիւ նմանեցուցանէին և զԱմոնայն` վիշապ:

I don’t know who is the god, because he showed us the image of Aramazd (Zeus) and Ammon, since they assimilated the image of Aramazd to an eagle and the image of Ammon to a dragon.

© Gohar Muradyan, 2022 | doi:10.1163/9789004524361_004

334

Appendix 1

Philo, Gen. 2.64 [pp. 148–149]: Ոմանք կարծեն աղեղն ասել զ’ի

յոմանցն կոչեցեալ Արամազդայ գօտի, ի ձևոյն զհաստատուն նշանակ առեալ վասն ծիածանին … Իսկ Արամազդայ գօտիդ առանձինն զատ որիշ բնութ­իւն ինքն ըստ ինքեան ոչ ունի, այլ է` արեգակնային ճառագայթիցն երևոյթ ի գէջ յամպ … Բայց սակայն

և զայն երկրորդ անգամ ասելի է, զի

և ի տուընջեան` զի ամպոյ մթացելոյ`

Some think that the so-called belt of Aramazd (Zeus) is called a bow, having received a certain symbol of the rainbow by its shape … But the belt of Aramazd has no separate discrete nature by itself, but it is an appearance of sun rays in a humid cloud … But second, it should be said that even in daylight, when the cloud darkens, the belt of Aramazd is not seen.

Արամազդայ գօտին յառաջագոյն ոչ երևի:

T‘ovma Arcruni I.1 [p. 64]: Ուխտ յաւիտենից հաստատեալ` զաղեղն իմ եդից յամպս, որ է

ծիածանդ, զոր ոմանք հուր մեկ­ նեալ յամպոյ ասացին, եւ որդիք

տարրապաշտիցն` գաւտի Արա­մա­ զդայ: Իսկ եթէ Բէլ հրամանատու

Արամազդայ իցէ, զիա՞րդ իցէ, զի

Արամազդ ի գաւտոյ իւրմէ խաշիցի հրամանով Բէլայ:

… and established an eternal covenant: “I shall place my arc in the clouds,” which is the rainbow. Some say that it is fire emerging from cloud, and those who worship the elements (say it is) the belt of Aramazd. But if Bel is the one who gives orders to Aramazd, how is it that Aramazd is deprived of his belt at Bel’s command?1

Step‘anos Siwnec‘i, Comm. 564: … ի վերայ ազգաբանութեանցն կայ

ի բազում պատմութիւնս հեթանոսաց,

որ Արամազդ, որ վերջին է ի նահա­ պետսն, սկիզբն եւ առաջին է

դրած` ի ներքուստ ի վեր գնալով

պատմութեան, որպէս մեր Աւետա-

1 Thomson, Thomas Artsruni, p. 81.

… in many histories of the pagans there is [something] about genealogy, as Aramazd, who is the last among the patriarchs, is placed at the beginning and as the first, going upwards from the bottom like our Gospel sometimes puts

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images րանն երբեմն զԱբրահամ դնէ սկիզբն եւ գայ ի Քրիստոս, եւ Ղուկաս ի Քրիստոսէ սկսեալ գայ յԱբրահամ ելանէ:

1.1.2

335

Abraham in the beginning and goes up to Christ, and Luke starts with Christ and goes on up to Abraham.

Cronus-Bel-Nimrod2

Movsēs Xorenac‘i I.7 [p. 27.11]:

Ասեմ զԿռոնոսդ անուն և զԲէլ` Նեբրովթ լեալ:

But I say that the one called Cronus and Bel was Nimrod.

Yovhannēs Drasxanakertc‘i II [p. 364]: Նեբրովթն, որ է Բէլ:

Nimrod who is Bel.

Davit‘ Bałišec‘i 299: Բաբ. սա որդի Նեբրովթայ, որ էր Բէլ և Կռոնոս:

Bab, he is son of Nimrod, who was Bel and Cronus.

2 Cf. Gen. 10: 8–9: “Cush became the father of Nimrod; he was the first on earth to become a mighty warrior. He was a mighty hunter before the Lord; therefore it is said, ‘Like Nimrod a mighty hunter before the Lord.’ ” In the Jewish tradition Nimrod was a rebel against God. In Philo’s Armenian version the words ἐναντίον κυρίου (“before the Lord”) are rendered differently: սկայ որսորդ ընդդէմ Աստուծոյ (“a giant hunter against God,” Philo, Gen. 2.82, p. 165; the preposition ἐναντίον can be interpreted both as “before” and “against”). Such translation is consonant with Philo’s commentary, see Philo, Gen. 2.82, pp. 165–166: Ընդէ՞ր Քուշ ծնանի զՆեբրովթ. որ սկսաւ սկայ որսորդ լինել ընդդէմ տեառն, և վասն այնորիկ ասասցեն, իբրև զՆեբրովթ` սկայ որսորդ ընդդէմ աստուծոյ: Յիրաւի ունելով զցան և զցիր բնութիւնն, զոր հոգևոր կապ ոչ ամփոփեալ պնդէ, և ոչ ոգւոյն և ոչ բնութեանն և ոչ բարուց հաստատութեանն հայր, զօրէն հսկայի զերկրայինսս յարգելով և պատուելով քան զերկնայինսն, զայն որ ի վերայ հսկայիցն և տիտանեանցն առասպելն է` ճշմարիտ առնէն (“Why does Cush father Nimrod who began to be a mighty hunter against the Lord? Therefore it is said: ‘Like Nimrod a mighty hunter against the Lord’? Indeed having dissolute nature, which does not strengthen the spiritual link, and being father of neither soul, nor of nature, nor of the firmness of character, as a giant revering the earthly things rather than the celestial, verifies the myth about the Titans and Giants”). This explains the identification with Cronus who also rebelled against his father Uranus and cut off his testicles (see episode 2). The identification of Cronus with Bel is not common; above (app. 1.1.1) Bel was identified with Zeus. Cf. also below, in app. 1.1.7, the passage from Yovhan Ojnec‘i, in which Zeus, Bel and Nimrod are identified.

336 1.1.3

Appendix 1

Heracles

Euseb. Chron. II [p. 58] = Sync. 122.8–9:

Հերակղէս ի Փիւնիկէ ճանաչէր, Դէսանդաս

յորջորջեալ. որ և ցայժմ իսկ ի գամրաց և ի հեղիացւոց անուանի:

Ἡρακλέα τινές φασιν ἐν Φοινίκῃ γνωρίζεσθαι, Διβδᾶν (Scal. Διωδᾶν) ἐπιλεγόμενον. ὃς καὶ μέχρι νῦν ὑπὸ Καππαδόκων, καὶ Ἰλίων (marg. Ἡλιαίων) οὕτω καλεῖσθαι.

(Gr. + Some say that) Heracles was known in Phoenicia, called Dēsandas (Gr. Dibdas/Diodas),3 he who is so called till now by the Cappadocians and Helians.

Euseb. Chron. I [p. 29]: Նաբուկոդրոսսորոս, որ ուժեղագոյն

էր քան զՀերակղէս:

Nebuchadnezzar, who was mightier than Heracles.

Movsēs Xorenac‘i II.8 [p. 114.6–7]: Մեծազօրն Նաբուգոդոնոսոր, որ

ուժգնագոյն էր քան զՀերակլէս:

The powerful Nebuchadnezzar, who was mightier than Heracles.

Asołik I 5 [p. 659]: Նաբուգոդոնոսոր ուժգնագոյն քան զԵրակլէս:

Nebuchadnezzar, mightier than Heracles.

Movsēs Xorenac‘i I.31 [p. 86.4–7]: Վահագն … Զայս երգելով ոմանց

փանդռամբ, լուաք մերովք իսկ ական­ջօք: Յետ որոյ և ընդ վիշապաց

ասէին յերգին կռուել նմա և յաղթել, և կարի իմն նմանագոյնս զՀերակլեայ նահատակութիւնսն նմա երգէին:

Vahagn … With our own ears we have heard some singing this on the lyre. Then they would say in their song that he fought with dragons and overcame them, and they sang of him something very similar to the heroic exploits of Heracles.

3 In the Latin version of Eusebius, Hieronymus calls him Desanaus, see Hieronymi Chronicon, Patrologia Latina, tom. 154, pp. 517–518. There was another Heracles in India with a strange epithet Διρσάνης (Plin. Nat. 6.16, 22; Hesych. s.v. Διρσάνης).

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

337

Yovhannēs Drasxanakertc‘i III [368]: զՎահագն, զոր … ընդ վիշապաց համբաւէին կռուել նմա եւ յաղ­ թել, եւ ընդ քաջին Հերակլեայ նահատակութեանցն զնա համեմատել:

Vahagn, who was proclaimed to have fought against dragons and to have won and to be comparable with the exploits of valiant Heracles.

Davit‘ Bałišec‘i 307: Վահագն … ասեն, հանգոյն

Հերակլայ, և ընդ վիշապաց կռուեալ

և յաղթեալ:

Vahagn … is said both to have fought with dragons and won, like Heracles.

Movsēs Xorenac‘i II.8 [p. 114–115.1–3]: Տուրք անուն կոչեցեալ … կարի իմն անյարմար թուէին և նմա երգ բանից վասն ուժեղութեանն և սրտեայ լի­նելոյն, որք ո՛չ Սամսոնի և ո՛չ Հե­րակ­-

a man called Turk‘ … The songs about his strength and spiritedness seem very exaggerated, not even the tales of Sampson or Heracles or Sagčik.

լեայ և ո՛չ Սագճկին յարմարին այս զրոյցք:

1.1.4

Apollo

Martyrdom of forty-five 111–112:

Բարւոք կոչէք զաստուածն ձեր Ապո­ղոն, այն է կորստական, որ և ոչ

զանձն գիտաց պահել:

You well call your god Apollo, that is perishable,4 who even could not preserve himself.

Socr. HEArm. 262 = Socr. HE 3.18.3–7: Քանզի զորս ըստ Անտիո­ քիա մեհեանն բանալ հրամայել. աւճումն առնուլ որ ի Դափնին Ապողոնէ փութայր:

τὰ γὰρ κατὰ τὴν Ἀντιόχειαν ἱερὰ τῶν Ἑλλήνων ἀνοιγῆναι κελεύσας, χρησμὸν λαβεῖν παρὰ τοῦ ἐν Δάφνῃ Ἀπόλλωνος

Having ordered that the pagan temples at Antioch should be opened, he was very eager to obtain an oracle from Apollo of

4 The Greeks associated Apollo’s name with ἀπόλλυμι (“destroy”), by folk etymology (see e.g. Aeschylus, Agamemnon, 1080–1082). Here is an echo of that conception.

338

Appendix 1

Իսկ դեւն որ բնակեալ էր ի տա­ճարին երկնչելով ի դրացւոյն, Բաբիղասա

ասեմ ի վկայէն, ոչ առնէր

պատասխանի, քանզի մերձ

էր տա­պանն, յորում մարմին

սրբոյն կայր թաքուցեալ:

ἔσπευδεν. Ὡς δὲ ὁ ἐνοικὼν τῷ ἱερῷ δαίμων τὸν γείτονα δεδοικὼς, λέγω δὴ Bαβυλᾶν τὸν μάρτυρα, οὐκ ἀπεκρίνατο, πλησίον γὰρ ἦν ἡ σορὸς ἡ τὸ σῶμα τοῦ μάρτυρος κρύπτουσα …

Daphne. But the demon that inhabited the temple remained silent for fear of his neighbor, Babylas the martyr; for the coffin which contained the body of that saint was close by.

Movsēs Kałankatuac‘i I 11 [p. (48–)56]: (Թուղթ Գիւտայ եպիսկոպոսի առ սուրբն Վաչէ). ոչ ինչ բաւական քեզ բաւեմ ասել, որ քան զարեգակն ի վեր գտանիս … յիրաւի սմա յոյնք Ապողովն կարդացին:

1.1.5

(The Letter from Bishop Giwt to St. Vač‘ē) … “I am not capable of saying how far you are superior to the sun … Rightly did the Greeks call him Apollo.”

Asclepius

Greg. Naz.Arm. 5.5.9 [p. 166] = PG 35.669.34:

զԱւձակալն քո:

τὸν Ὀφιοῦχόν σου.

Your Serpentarius.

NonnusArm. 4.1 [p. 66] = Nonnus 5.1.38: Աւձակալ ասի գոլ Ասկղեպիոս` վերատեսուչ

բժշկականին:

λέγεται εἶναι οὗτος ὁ Ὀφιοῦχος ὁ Ἀσκληπιός, ἔφορος τῆς ἰατρικῆς.

Asclepius Serpentarius is said to be the overseer of medicine.

T‘ovma Arcruni, I.8 [p. 95]: Զանազան ծաղկանց, ոչ միայն ի տեսիլ խտղտման աչաց եւ ի զուարճումն հոտոտելեաց, այլ եւ ի կազմութիւն դեղոյ բժշկական հնարագիւտ իմաստասիրութեանց` կազմեալ

Ասկղեպեայ վարժմամբ:

5 Thomson, Thomas Artsruni, p. 117.

… variety of flowers. Not merely did they dazzle the eye and their smell delight the nose but they also provided medicinal remedies of ingenious science following the teaching of Asclepius.5

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

1.1.6

339

Anahit

Agat‘angełos 53 [p. 1330]:

… Եթէ ոչ առնուցուս յանձն դիցն պաշտաւն մատուցանել, մանաւանդ այսմ մեծի Անահտայ տիկնոջս, որ է փառք ազգիս մերոյ և կեցուցիչ, զոր եւ թագաւորք ամենայն պատուեն, մանաւանդ թագաւորն Յունաց, որ է մայր ամենայն զգաստութեանց, բարերար ամենայն մարդկան բնութեան, եւ ծնունդ է մեծի արին

… unless you agree to worship the gods, and especially the great lady Anahit. She is the glory of our race and our saviour: her all kings honour, especially the king of the Greeks. She is the mother of all virtues, benefactor of all human nature, and the offspring of the great and noble Aramazd.

Արամազդայ:

Thaddeus’ Martyrdom 13: Արամազդ եւ Անահիտ մեծ աստ­ ուածքն, որ են շինութիւն աշխարհիս եւ

փառք մեր թագաւորացս:

Great gods Aramazd and Anahit, who are the prosperity of this country and the glory of our kings.

Thaddeus’ Martyrdom 16: … Չար պաշտամանցն ձերոց, որք ձաւնեալքդ էք Անահտայ կռամոլ դիւացն:

… Of your evil worship which you have dedicated to the idolatrous demon Anahit.

Thaddeus’ Martyrdom 9: Զի՞նչ պակաս էր ձեզ, զի թողէք

զմեծ աստուածն Անահիտ, և զմայր աստուածոցն Պիսիդովն:

1.1.7

What did you want for, that you abandoned the great god Anahit and the mother of gods Pisidon (Poseidon)?6

Various Gods

Philo, Prov. 74:

Գողոց Հերմէս է ամուր ապաստանի, և

շանց` Արէս, և ամենեցունն առաջնորդ

Արամազդ:

Hermes is a stable refuge for thieves, Ares, for adulterers, and Aramazd (Zeus) is the leader of all.

6 The characterization of Poseidon as “mother of gods” is a confusion; probably it originally referred to Anahit.

340

Appendix 1

Greg. Naz.Arm. 4.122.8–10 [p. 152] = PG 35.661.15–17: Ի բաց հատցէ զսրտմտու­թիւնսն Արէս, զարբեցու­

թիւնն Դիոնիսոս, զաւտա­րա­­տեցութիւնն Արտեմիս …

Ἐπικοπτέτω τὸν θυμὸν Ἄρης, μέθην Διόνυσος, μισοξενίαν Ἄρτεμις …

Let Ares cut away7 (Gr. bridle) … his anger, Dionysus his drunkenness, Artemis her inhospitality.8

Socr. HEArm. 283 = Socr. HE 3.23.138–141: Ոչ ամաչեն բազում մարդիկ աստուածա­ ցուցեալս … զարբեցութեան ծառայ­եալս զԻռակղոսն ասեմ և զԴիոնիւսոսն. և

զԱսկղիպիոսն:

οὐκ αἰσχύνονται πολλοὺς ἀνθρώπους ἀποθεώσαντες … μέθῃ δεδουλωμένους, Ἡρακλέας φημὶ καὶ Διονύσους καὶ Ἀσκληπιούς.

They are not ashamed to place many men among the number of their gods … those addicted to drunkenness, like Heracles, Dionysus and Asclepius.9

Socr. HEArm. 284 = Socr. HE 3.23.158–162: Եւ եցոյց Պիւթիայն զայս.

«ԶԶևս աստուա­ծոց

հւպատոս, և զԱթինա

զէծնունդն պատուեցէք, ի մահ­կանացուաց մարմնի թագաւոր, զոր Զևս անճառելի սերմամբք սերմանեաց, գոր­ծակից,

ἀνεῖλεν ἡ Πυθία τάδε. Ζᾶνα θεῶν ὕπατον, καὶ Ἀθηνᾶν Τριτογένειαν / Τιμᾶτε, βροτέῳ τ᾽ ἐν σώματι κρυπτὸν ἄνακτα, / Ὃν Ζεὺς ἀρίσταις γοναῖς ἔσπειρεν, ἀρωγὸν / Εὐνομίης θνητοῖσιν Ἀλέξανδρον βασιλῆα.

աւգուտ մահ­­կանացուաց զԱղեքսանդր թագաւոր»:

7 8 9 10

Ի բաց հատանեմ literally corresponds to ἐκκόπτω.

And the Pythia uttered this oracle: “To Zeus supreme among the gods, and Athene Tritogenia10 pay homage, and to the king (Gr. concealed) in mortal body, whom Zeus begot with ineffable (Gr. noblest) sperm, as profitable cooperator with (Gr. dispenser of justice to) mortals, Alexander the king.”

See episode 135. In the Armenian version, unlike the Greek, all the three names are in the singular. Էծնունդն as equivalent of Τριτογένεια seems to be a corrupt reading. Probably the translator rendered the second component γένεια as ծնունդ, while the first could be understood as a number, although τρίτος “third” and “seven”/“seventh” mean different numbers.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

341

Ełiša 1014: Ափրոդիտա պոռնկութիւն բազմացոյց, Ապողոն զարանց սպանումն, Արտե­

միս` զկանանց, Հերմէս` գողոց դարան:

Aphrodite multiplied fornication, Apollo, the murder of males, Artemis, of females,11 Hermes was ambush for thieves.

Step‘anos Siwnec‘i, Germ. [p. 531]: Ի ներքս մտանէ եւ անկարգութիւն եւ առասպելաբան աստուածաստեղծ վիպասանութիւն հեթանոսաց. զոր յաղագս Դիոսի եւ Ապողոնեայ եւ Հերակղեայ զրաբանեն, եւ ծննդոց

նոցին:

Also disorder is introduced and mythological god-making stories of the pagans, the rubbish which they tell concerning Dios (Zeus), Apollo and Heracles and their descendants.

Ōjnec‘i, Paulic. 38: Բայց ամբարշտագոյն … այս էր

հեթանոսականացն … Ի համեմա­

տութիւն գալով առ միմեանս մարդիկն, որով իւիք նուազեալ գտանէին առ ընկերն` նորին պատճառաւ յարարչութեան աստիճանի զգերազանցեալն հանեալ դնէր,

և խելագարեալ, զինքն արարած

խոստովանիւր լինել:

Ըստ այսմ աւրինակի քաղդէացւոցն տեսեալ զտիտանեանն զայն վիթ­ խարի եւ աշխոյժ, վաթս­նականգ­ նեան գոլով ըստ երկայ­նութեան հասակին, իսկ լայնութեամբն վեցա­

քանակս ունելով կանգունս, վասն որոյ

զգերամբարձեալն մարմնոյն տրա­­ մադրութեամբ` աստուածաւրէն իմն

But this was the most impous [affair] of the pagans … When men were compared with each other and one was found to be lower than his fellow, for that reason he treated the one who surpassed him as creator, while he insanely confessed to be himself a creature

So the Chaldeans seeing that Titan [Bel], gigantic and lively, was sixty cubits tall, and was six cubits wide, for that they honoured with divine honour him who was very high in his bodily disposition, and the darkness of his evil worship subjugated and blinded the whole world.

պատուով պատուեցին, եւ սորա

խաւար չարապաշտութեանն զբոլոր տիեզերս ընդ իւրեւ կալեալ կուրացոյց:

11

This is a hint to Niobe’s sons killed by Apollo, and daughters, by Artemis (episode 82).

342

Appendix 1

Ըստ իւրաքանչիւր լեզուաց այլա­ ձեւելով զնորա զանուն, քուշացիք

Նեբրովթ կոչելով, բաբեղացիք` Բէղ, փղշտացիք` Բահաղ, եղղենացիք` Դիոս, պարսիկք` Որմըզդ, հայք` Արամազդ …

Աստուածս անուանեցին զԿռոնոս վասն յոխորտաբար առ կռուարա­ րութիւնն յարձակելոյ, զԱրէս`

վասն արին գոլոյ, զՀերմէս` վասն քա­-

ջախաւսնակ ճոռոմաբանութեանն, զԶևս` վասն անընդդիմամարտ

ներհակացն զուգախառնութեան,

զայլս` վասն այլ իրիք քաջաբաստիկ

զբնականսն ունելոյ որակութիւնս,

Changing his name in each language, the Kushites called him Nimrod, the Babylonians Bel, the Philistines Baal,12 the Hellenes Dios, the Persians Ormizd, the Armenians Aramazd … They called gods Cronus for arrogantly rushing to contention, Ares, for being brave, Hermes, for eloquent magniloquence, Zeus, for an unrivalled mixture of opposite things, others, for having some other fortunate natural qualities, in whose name they sculpted and painted idols and called them gods.

յորոց անուն և զկուռս պատկե­ րակերպս քանդակեալս աստուածս անուանեցին:

T‘ovma Arcruni I.7 [p. 93]: Դու [Երուանդ] ի թագաւորելդ քո որոյ երդմունս արարեալ յԱրտեմի եւ յԱրամազդ անկասկած կալ մնալ`

վասն որոյ երկիւղն ունէր:

You [Eruand] swore by Artemis and Aramazd that when you were king, [we] should have no grounds for fear.13

Grigor Magistros 47 (49).4 [p. 325]: զԵլլենացւոց զբազմավէպ առաս­ պելաբանութիւնս, որ յաղագս

Կռաւնեայ, Արամազդայ, Եռակլի, Դիոնիսեայ, Ապողոնի, Աքիղայ, Դեմետռի, Աթենայ, Պոսիդոնի,

Կեկրոփսայ, Մողպեայ, եւս եւ Բեղա,

The polyhistor mythology of the Hellenes, concerning Cronus, Aramazd, Heracles, Dionysus, Apollo, Achilles, Demeter, Athena, Poseidon, Cecrops, Eumolpus (?), also of Bel14 (?), Artemis.

Արտեմա:

12 13 14

Cf. Num. 22:41. Thomson, Thomas Artsruni, p. 114. Cf. episode 114. Eumolpus, as well as Achilles and Cecrops are not gods. The corrupt reading ևս և Բեղա is difficult to explain.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

1.2

343

Images, Altars, Temples

Acts 19:24–34:

Իսկ Դեմետրիոս ոմն անուն` արծաթագործ, գործէր մեհեանս ար­ծաթիս Արտեմիս դից. և տայր ճարտարացն լինել ոչ սակաւ շահ. որ ժողովեացն իսկ և

զձեռագէտս արուեստին, և

ասէ. Արք` դուք ձեզէն իսկ

գիտէք զի յայսմ գործոյ է շահ մեզ:

Եւ տեսանէք` և լսէք եթէ

ոչ միայն զեփեսացւոց,

այլ գրեթէ ամենայն իսկ ասիացւոց` Պաւղոսս այս հաւանեցուցեալ շրջեաց բազում ժողովս, ասել թէ ոչ են

աստուածք ձեռագործք: Եւ ոչ միայն այս ճգնէ զմեր կողմս` գալ ի

յանդիմանութիւն. այլ և զմեծին աստուածոյ Արտեմեայ զմեհեանն յոչինչ համարեալ. նա` և քակելոց

ևս իցէ մեծութիւն նորա, զոր

ամենայն Ասիայ` և տիեզերք պաշտեն:

Եւ զայս իբրև լուան, լի եղեն

բարկութեամբ, աղաղակէին

և ասէին, մեծ է Արտեմիս

եփե­սացւոց: Եւ լցաւ քաղաքն

խռովութեամբ. դիմեցին առ հասարակ ի թեատրոնն,

Δημήτριος γάρ τις ὀνόματι, ἀργυροκόπος, ποιῶν ναοὺς ἀργυροῦς Ἀρτέμιδος παρείχετο τοῖς τεχνίταις οὐκ ὀλίγην ἐργασίαν, οὓς συναθροίσας καὶ τοὺς περὶ τὰ τοιαῦτα ἐργάτας εἶπεν, Ἄνδρες, ἐπίστασθε ὅτι ἐκ ταύτης τῆς ἐργασίας ἡ εὐπορία ἡμῖν ἐστιν, θεωρεῖτε καὶ ἀκούετε ὅτι οὐ μόνον Ἐφέσου ἀλλὰ σχεδὸν πάσης τῆς Ἀσίας ὁ Παῦλος οὗτος πείσας μετέστησεν ἱκανὸν ὄχλον, λέγων ὅτι οὐκ εἰσὶν θεοὶ οἱ διὰ χειρῶν γινόμενοι. οὐ μόνον δὲ τοῦτο κινδυνεύει ἡμῖν τὸ μέρος εἰς ἀπελεγμὸν ἐλθεῖν, ἀλλὰ καὶ τὸ τῆς μεγάλης θεᾶς Ἀρτέμιδος ἱερὸν εἰς οὐθὲν λογισθῆναι, μέλλειν τε καὶ καθαιρεῖσθαι τῆς μεγαλειότητος αὐτῆς, ἣν ὅλη ἡ Ἀσία καὶ ἡ οἰκουμένη σέβεται. Ἀκούσαντες δὲ καὶ γενόμενοι πλήρεις θυμοῦ ἔκραζον λέγοντες, Мεγάλη ἡ Ἄρτεμις Ἐφεσίων. καὶ ἐπλήσθη ἡ πόλις τῆς συγχύσεως, ὥρμησάν τε ὁμοθυμαδὸν εἰς τὸ θέατρον συναρπάσαντες Γαΐον καὶ

A man named Demetrius, a silversmith who made silver shrines of Artemis, brought no little business to the artisans. These he gathered together with the workers of the same trade, and said, “Men, you know that we get our wealth from this business. You also see and hear that not only in Ephesus, but in almost the whole of Asia this Paul has persuaded and drawn away a considerable number of people by saying that gods made with hands are not gods. And there is danger not only that this trade of ours may come into disrepute but also that the temple of the great goddess Artemis will be scorned, and she will be deprived of her majesty that brought all of Asia and the world to worship her.” When they heard this, they were enraged and shouted, “Great is Artemis of the Ephesians!” The city was filled with the confusion; and people rushed together to the theatre, dragging with them Gaius and Aristarchus,

344 յափշտակեցին զԳայիոս և զԱրիստարքոս մակե­ դովնացի` զուղղեկիցսն

Պաւղոսի:

Բայց Պաւղոս իբրև կամեցաւ մտանել յամ­բոխն, ոչ թողին

զնա աշակերտքն: Ոմանք և

յասիապետացն` որ էին նորա

բարեկամք, յղէին առ նա` և

աղաչէին, մի տալ զանձն ի թեատրոնն:

Այլք այլ իմն աղաղակէին յամբոխին. զի էր ժողովն

նոցա խռովեալ. և բա­զումք ի նոցանէ ոչ գի­­տէին թէ վասն ոյր ժողովեալ իցեն: Եւ յամբոխէն բազմութե­ ­նէ յառաջ կալան զԱղեքսանդրոս. և իբրև ածին զնա յառաջ հրեայքն, Աղեքսանդրոս

շարժեաց զձեռն` և կամէր պատասխանի առնել ամբոխին: Իբրև գիտացին թէ

այրն հրեայ է, միաբարբառ

եղեալ յամե­նեցունց` իբրև

ժամս երկուս աղաղակել, թէ

Appendix 1 Ἀρίσταρχον Мακεδόνας, συνεκδήμους Παύλου.

Macedonians who were Paul’s travel companions.

Παύλου δὲ βουλομένου εἰσελθεῖν εἰς τὸν δῆμον οὐκ εἴων αὐτὸν οἱ μαθηταί τινὲς δὲ καὶ τῶν Ἀσιαρχῶν, ὄντες αὐτῷ φίλοι, πέμψαντες πρὸς αὐτὸν παρεκάλουν μὴ δοῦναι ἑαυτὸν εἰς τὸ θέατρον. ἄλλοι μὲν οὖν ἄλλο τι ἔκραζον, ἦν γὰρ ἡ ἐκκλησία συγκεχυμένη, καὶ οἱ πλείους οὐκ ᾔδεισαν τίνος ἕνεκα συνεληλύθεισαν. ἐκ δὲ τοῦ ὄχλου συνεβίβασαν Ἀλέξανδρον, προβαλόντων αὐτὸν τῶν Ἰουδαίων. ὁ δὲ Ἀλέξανδρος κατασείσας τὴν χεῖρα ἤθελεν ἀπολογεῖσθαι τῷ δήμῳ. ἐπιγνόντες δὲ ὅτι Ἰουδαῖός ἐστιν φωνὴ ἐγένετο μία ἐκ πάντων ὡς ἐπὶ ὥρας δύο κραζόντων, Мεγάλη ἡ Ἄρτεμις Ἐφεσίων.

Paul wished to go into the crowd, but the disciples would not let him. Even some officials of the province of Asia, who were friendly to him, sent him a message urging him not to venture into the theatre. Meanwhile, some were shouting one thing, some another; for the assembly was in confusion and most of them did not know why they had come together. Some of the crowd gave instructions to Alexander, whom the Jews had pushed forward. And Alexander motioned for silence Alexander and tried to make a defense to before the people. But when they recognized that he was a Jew, for about two hours all of them shouted in unison, “Great is Artemis of the Ephesians!”

մեծ է Արտեմիս եփեսացւոց:

Bartholomew 343: Եւ էին ի քաղաքին յայնմիկ եօթն բագինք, և էին ի նոսա կուռք կռեալք և քանդակեալք ի նմանութիւն մար­դոյ, ի ձև Արեսի և ի չափ Արա­մազ­-

դայ:

And there were seven temples in that city, and in them there were idols carved and sculpted in conformity with man, in the form of Ares and in the size of Aramazd.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

345

Sargis Kund, Cath. 266: … Որք Յեփեսոս քաղաքի աղաղակէին բարկութեամբ եւ ասէին. Մեծ է Արտեմիս եփեսացւոց, եւ լցաւ քա­ղաքն խռովութեամբ, եւ դիմեցին15 առ հասարակ ի թիատրոնն, եւ յափշտակեցին զԳայիոս Դերբացի եւ զԱրիստարքոս Մակեդոնացի` զուղղեկիցսն վասն Պաւղոսի:

… Those who in the city of Ephesus began crying out saying: “Great is Artemis of the Ephesians!” The city was filled with confusion, and they rushed together to the theatre, dragging along Gaius from Derbe and Aristarchus from Macedonia, Paul’s fellow travelers.

Sargis Kund, Cath. 268: ԶԴեմետրեայ վկայեալ յամենեցունց եւ յեկեղեցւոյն. Դեմետրիոսս այ[ս] որ յԵփեսոս արծաթագործ, որ հանդերձ

արուեստակցաւքն գործէր մեհեանս արծաթի, իբր զտապանակ փոքունս

լինէր Արտեմեա դիցն կուռս արծաթի: Բազում պատիւ էր նմին յԵփեսոս, որ զտաճար նորին հրդեհեալ, եւ

տրտմեցոյց զնոսա:

About Demetrius there are witnesses by all and by the Church; this Demetrius was a silversmith in Ephesus, who together with associates in his art made silver shrines; the silver idol of Artemis was like a small chest. She had much honour in Ephesus, where her temple was burned, and this made them sad.

Eznik p. 197: Հեթանոսութեան սկիզբն ի Սերուքայ ժամանակաց անտի եղև, զի ո՛ր լաւ

ոք եկեալ յաշխարհ` մեռանէր, վասն յիշատակի քաջութեանն զպատկերն երանգաւք ի նկարու հանէին, և անտի

ուսեալ տխմարաց` տակաւ ի պաշտաւն առնուին … հասանէր յԵգիպտացիս եւ

ի Բաբելոնացիս եւ ի Փռիւգացիս եւ ի Փիւնիկեցիս գործ դրաւշագործութեան եւ խորհուրդք նորին, և ապա` ի Հելլէնս, որ են Յոյնք, առ Կրոպեաւ եւ եւս յե­տոյ` առաւել աստիք առ Կրոնաւն

եւ Րէաւ եւ Դիաւ եւ Ապողոնիւ եւ առ այլովք բազմաւք, զորս մի ըստ միոջէ

«աստուածս» անուանէին:

15

The edition reads դիմեցի.

Paganism began from the time of Serug, for when persons who had come into this world died, for the memory of their courage men painted pictures with colors, and learning from them, fools worshipped them … This religion of image manufacture and mystery rites reached the Egyptians, and the Babylonians, the Phrygians and the Phoenicians, then the Hellenes, who are the Greeks, from Crops’ (Cecrops’) time and onwards. Afterwards, and much later, they designated successively Cronus, Rhea, Zeus, Apollo and many others as gods.

346

Appendix 1

The passage of Eznik is nearly an accurate translation from Epiphanius of Cyprus: Epiph. Panar. 1.163–164: Ἑλληνισμός, ἀπὸ τῶν χρόνων τοῦ Σεροὺχ ἐναρξάμενος … εἰδώλων μέντοι γε ἐναρξαμένων τάττεσθαι, τὰ τῶν ἀνθρώπων γένη οἷς τότε στοιχήσαντες ἐθεοποίουν, διὰ μὲν χρωμάτων διαγράφοντες τὴν ἀρχὴν καὶ ἀπεικονίζοντες τοὺς πάλαι παρ᾽ αὐτοῖς τετιμημένους ἢ τυράννους ἢ γόητας ἢ τινάς τι δράσαντας ἐν βίῳ μνήμης δοκοῦν ἄξιον, δι᾽ ἀλκῆς τε ἢ σωμάτων εὐρωστίας … Αἰγύπτιοι δὲ ὁμοῦ καὶ Βαβυλώνιοι καὶ Φρύγες καὶ Φοίνικες ταύτης τῆς θρῃσκείας πρῶτοι εἰσηγηταὶ γεγόνασιν, ἀγαλματοποιίας τε καὶ μυστηρίων, ἀφ᾽ ὧν τὰ πλεῖστα εἰς Ἕλληνας μετηνέχθη ἀπὸ τῆς Κέκροπος ἡλικίας καὶ καθεξῆς, μετέπειτα δὲ καὶ ὑστέρῳ πολὺ τοὺς περὶ Κρόνον καὶ Ῥέαν, Δία τε καὶ Ἀπόλλωνα καὶ τοὺς καθεξῆς θεοὺς ἀναγορεύσαντες.

Hellenism, which began from the time of Serug … However, when idols began to be set up, the various breeds of men made gods of the leaders they were then adopting, originally by painting pictures to portray the autocrats or sorcerers they had honoured of old, or persons who had done something in the world that appeared memorable, and excelled in courage and strength of body … The Egyptians, together with the Babylonians, Phrygians and Phoenicians, were the first to introduce this religion of image manufacture and mystery rites. The greater part of these were brought to the Hellenes from Cecrops’ time and onwards. Afterwards, and much later, they designated Cronus, Rhea, Zeus, Apollo and the rest as gods.

Buzand 3.14 [p. 296]: … Յաւուրս յորում կործանեաց

զբագինս մեհենիցն Հերակլեայ, այս

ինքն Վահագնի:

… In the time when he demolished the altars of the temples of Heracles, that is Vahagn.

Alexander Romance I [p. 133]: Արամազդայ և Անահտայ գոլ մեհեան:

The temple of Aramazd (Zeus) and Anahit (Hera).

Alexander Romance II [p. 382]: Այդ մեհեան Արամազդայ և Անահտայ է:

That is the temple of Aramazd (Zeus) and Anahit (Hera).

Cf. Alex. α 1.33.6.1: Διὸς καὶ Ἥρας ἱερόν.

The temple of Zeus and Hera.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

347

Alexander Romance I [p. 172]: Անահտայ բարձրաձեղուն շինեալ որոշեալ է բագին հին, յորս` Հերակլիտ:

This is Anahit’s (Hera’s) old altar built high-ceilinged,16 in which Heraklit.17

Cf. Alex. α 1.46a4.26–27: ὁ βωμὸς οὗτός ἐστιν ὃν βλέπεις Ἥρας. / ὑψηλὰ κέκμηκε βωμὸν ἀρχαῖον.

This altar which you see is Hera’s, / high has [he] built the old altar.18

Cf. Alex. Rec. Byz. poet. 2329–2330: ὃν βλέπεις πάλιν δὲ βωμόν, Ἀλέξανδρε φρενήρη, Ἡρασιλόφου τέτμηται βῶλος ἀρχαῖος οὗτος.

The altar which you see again, prudent Alexander, this old soil of Hera’s hill (?) is cut into pieces.19

Alexander Romance I [p. 249]: … զՀռոքսիանէս, զոր ընտրեցեր

և վարկար աթոռակից լինել քեզ,

երկիր պագցուք իբրև Անահտայ, յորժամ Արամազդ զՀռոքսանէս յամուսնութիւն իւր ածէ:

… Let us worship Roxana whom you chose and considered to be enthroned with you, like Anahit (Hera), when Zeus takes Roxana to wife.

Alexander Romance II [p. 410]: Հռոգսանէ, զոր ընտրեցեր ի կենակցութիւն քեզ ընդունիմք և երկիրպագանեմք իբրև Անահտայ, և

զքեզ` որպէս զԱրամազդ:

Roxana whom you chose for cohabitation with you, we accept and worship like Anahit (Hera), and you, like Aramazd (Zeus).

Cf. Alex. α 2.22.10.-11: Ῥωξάνην δέ, ἣν ἔκρινας σύνθρονον εἶναί σοι, ὡς ἐκέλευσας προσκυνοῦμεν, ὅταν Ζεὺς αὐτὴν εἰς τοὺς γάμους ἄξῃ. 16 17 18 19

As you have ordered, we worship Roxana whom you considered to be enthroned with you, when Zeus takes her to wife.

Բարձրաձեղուն literally corresponds to the Homeric ὑψόροφος.

The words “in which Heraklit” are a result of confusion. The second part of the sentence is a result of confusion. The second part of the sentence is a result of confusion.

348

Appendix 1

Socr. HEArm. 46 = Socr. HE 1.17.11–12: Ափռոդիտա … տաճար յարդարեալ կանգնեցին կուռս:

Ἀφροδίτης … ναὸν κατασκευάσαντες ἐπέστησαν ἄγαλμα.

Having erected a temple to Aphrodite they set up her image.

Socr. HEArm. 54 = Socr. HE 1.18.40–41: մեհեանն Ափռոդիտայ աւերեաց …

ἱερὸν τῆς Ἀφροδίτης καθελών …

He demolished Aphrodite’s temple …

Agat‘angełos 108–109 [pp. 1675–1680]: Ապա ինքն իսկ թագաւորն խաղայր գնայր … յԱրտաշատ քաղաք, աւերել անդ զբագինսն Անահտական դիցն … ապա երթեալ հասանէր

յամուր տեղին անուանեալ Անի,

ի թագաւորաբնակ կայեանսն հանգստոցաց գերեզմանաց թա­գաւորացն Հայոց: Եւ անդ կոր­ ծանեցին զբագինն Զեւս դիցն Արամազդայ, հաւրն անուանեալ

դիցն ամենայնի … Եւ ապա յետ

այսորիկ անդէն ի սահմանակից գաւառն Եկեղեաց ելանէր … փշրէին զոսկի պատկերն Անահտական կա­նացի դիցն … Եւ անտի ընդ գետն

Then the king in person hastened … to the city of Artashat in order to destroy the altars of the deity Anahit … then he went to the fortified site of Ani, the site of the royal burial ground of the Armenian kings. There they destroyed the altar of the god Zeus-Aramazd, called father of all gods … After this they came to the neighboring province of Ekełeac‘ … broke into pieces the golden image of the female deity Anahit … From there they crossed over the river Gayl and destroyed the temple of Nanē, the daughter of Aramazd, in the town of T‘il.

Գայլ յայնկոյս անցանէին, եւ քանդէին

զՆանէական մեհեանն դստերն Արա­ մազդայ ի Թիլն յաւանի:

Uxtanēs I 68 [p. 501]: … յԱնահտական մեհեանս երթեալ` որ յԱրտաշատ քաղաքն լինէր, և զայն ի հիմանց տապալեալ աւերեցին … Եւ ապա հասեալ յամուրս Անի, անդ

… going to the temple of Anahit in the city of Artashat and destroyed by overthrowing it … then arriving in the fortress of Ani, they there destroyed the image կործանեցին զպատկերն Արամազդայ, of Aramazd, who was called father of all gods. Afterwards, coming to the province որ հայրն կոչէր դիցն ամենայնի: Եւ of Ekełeac‘, they broke into pieces the անդէն երթեալ ի գաւառն Եկեղեաց,

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

349

golden image of the deity Anahit. From there they crossed over the river Gayl and destroyed the temple of Nanē, the daughԳայլ գետ` քանդէին զՆանէական մեհեանն դստերն Արամազդայ ի Թիլն ter of Aramazd, in the town of T‘il. From there they arrived in the village called աւանի: Եւ անտի գային հասանէին Bakaṙič, and there destroyed the temple of ի գեղն Բակառիճ կոչեցեալ. և անդ Mihr, son of Aramazd. աւարեալ զՄիհրական մեհեանն որդւոյն Արամազդայ: փշրեցին զոսկի պատկերն Անահ­

տականից դիցն: Եւ ապա անցեալ ընդ

Movsēs Siwnec‘i 444: Գրիգոր … զկուռսն փշրեաց որ յանուն Անահտայ էր:

Grigor … broke into pieces the idols which were in the name of Anahit.

Movsēs Xorenac‘i II.12 [p. 122.7–15]: Եւ խաղայ [Արտաշէս] այնուհետև յարևմուտս և ձերբակալ առնէ զԿրիւսոս թագաւոր լիդիացւոց: Եւ գտեալ յԱսիայ պղնձաձոյլ ոսկեզօծ պատկերս զԱրտեմիդեայ և զՀերակլեայ և զԱպողոնի` տայ բերել յաշխարհս մեր, զի կանգնեսցեն յԱր­

մաւիր: Զոր առեալ քրմապետացն, որ

էին յազգէն Վահունեաց` զԱպողոնին

և զԱրտեմիդայն կանգնեցին յԱրմա­ւիր. իսկ զՀերակլեայն զառնապատ­

կերն, որ արարեալ էր ի Սկիւղեայ և ի Դիպինոսէ կրետացւոյ, զՎահագն

իւրեանց վարկանելով նախնի`

կանգնեցին ի Տարօն, յիւրեանց

Then he [Artashēs] marched to the west and took Croesus, king of Lydia prisoner. Finding in Asia statues of Artemis, Heracles, and Apollo, that were cast in bronze and gilded, he had them brought to our country to be set up in Armavir. The chief priests, who were of the Vahuni family, took those of Apollo and Artemis and set them up in Armavir, but the statue of Heracles, which had been made by Scyllas and Dipoenus of Crete,20 they supposed to be Vahagn their ancestor and so set it up in Tarawn in their own village Ashtishat, after the death of Artashēs.

սեպհական գիւղն յԱշտիշատ, յետ

մահուանն Արտաշիսի:

20

Cf. Clem. Alex. Protr. 47.8.2–5 Ἐγενέσθην δὲ καὶ ἄλλω τινὲ δύο Κρητικὼ οἶμαι ἀνδριαντοποιὼ (Σκύλλις καὶ Δίποινος ὠνομαζέσθην)· τούτω δὲ τὰ ἐν Ἄργει τοῖν Διοσκούροιν ἀγάλματα κατεσκευασάτην καὶ τὸν ἐν Τίρυνθι Ἡρακλέους ἀνδριάντα καὶ τὸ τῆς Μουνυχίας Ἀρτέμιδος ξόανον ἐν Σικυῶνι – “I think there were some other two Cretan sculptors (called Scyllis and Dipoinos). they made the statues of Dioscuri in Argos and the statue of Heracles in Tiryns, and the wooden image of Artemis Munychia in Sicyon.”

350

Appendix 1

Uxtanēs I 29 [p. 471]: Արտաշէս … ձերբակալ առնէ

զԿիւրոս թագաւոր Լիդացւոց: Եւ

գտեալ անդ պատկեր զԱրտեմիդայ. և տայ բերել յաշխարհն Հայոց և կանգնեալ յԱրմաւիր:

Artashēs … took as prisoner Cyrus (Croesus), king of Lydia. Finding there the statue of Artemis, he had it brought to the country of Armenia to be set up in Armavir.

Movsēs Xorenac‘i II.12 [p. 123.8–12]: Բայց և յԵլլադայ առեալ պատկերս զԴիոսի, զԱրտեմիդեայ, զԱթենայ,

զՀեփեստու, զԱփրոդիտեայ` տայ

բերել ի Հայս. որք ոչ ժամանեալ

միջամուխ լինել յաշխարհս` լսեն

զբօթ մահուանն Արտաշիսի. և

փախուցեալ ընկենուն զպատկերսն յամրոցն յԱնի:

He also took from Hellas images of Zeus, Artemis, Athena, Hephaestus, and Aphrodite, and had them brought to Armenia. But before they had arrived in our land the sad news of Artashes’ death was heard. [Those bringing them] fled and brought the images to the fortress of Ani.

Asołik I 5 [p. 662]: Բայց և յԵլլադայ առեալ զպատկերսն Դիոսի, զԱրտեմիդեայ, զԱթենայ, զԵփեստու եւ զԱփրոդիտեայ՝ տայ բերել ի Հայս. որք ոչ ժամանեալ

միջամուխ լինել յաշխարհս մեր`

լուեալ զբաւթ մահուանն Արտաշիսի. փախուցեալ անկանին զպատկերսն յամուրն յԱնի:

He also took from Hellas images of Zeus, Artemis, Athena, Hephaestus, and Aphrodite, and had them brought to Armenia. But before they had arrived in our land the sad news of Artashes’ death was heard. [Those bringing them] fled and brought the images to the fortress of Ani.

Movsēs Xorenac‘i II.14 [pp. 127–128]. Առաջին գործ զմեհեանսն շինել կամեցաւ: Իսկ քրմացն, որ եկեալ էին ի Յունաց, զմտաւ ածեալ, զի

մի՛ ի խորագոյն Հայս վարիցին`

պատճառեցան ըղձութիւնս, իբր թէ

դիքն անդէն կամիցին զբնակիլն:

Որում հաւանեալ Տիգրան, կանգնեաց

զՈղիմպիական պատկերն Դիոսի յամուրն յԱնի, և զԱթենայն ի Թիլ,

As his first task he wished to construct the temples. But the priests who had come from Greece, decided not to penetrate deep into Armenia. For an excuse they feigned omens to the effect that the gods wished to reside at that very spot. Tigran consented and raised the statue of Zeus Olympius in the fortress of Ani, that of Athena in T’il, the second statue of

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images և զԱրտեմիդայ զմիւս պատկերն յԵրիզայ, և զԵփեստուն ի Բագա­ յառինջ: Բայց զԱփրոդիտեայ

զպատկերն, իբրև Հերակլեայ

տարփաւորի, առ նորին պատկերին

351

Artemis in Erēz, and that of Hephaestus in Bagayaṙinj. But the statue of Aphrodite, as the beloved of Heracles, he ordered to set up beside the statue of the same Heracles, in Ashtishat.

Հերակլեայ հրամայեաց կանգնել յաշտից տեղիսն:

Mxit‘ar Anec‘i X [p. 81]: Սա, յետ սպանման հաւրն, ժողովէ զզաւրս Հայոց ընդդէմ երթալ զաւ­ րացն Յունաց և ընդդէմ բախեալ ի վերջ` նհանջէ: Եւ ինքն չուեալ

գայ յԱնի, որ կոչի Կամախ, և

զԱրտեմիդեայ պատկերն կանգնէ յԵրիզայ:

After the death of his father, he (Tigran) assembled the Armenian forces and marched against the Greek army, opposed them and pushed them back. And he reached Ani which is called Kamakh, and raised the statue of Artemis in Erēz.

Movsēs Xorenac‘i III.33 [p. 297.6–10]: Առնու զթագն Թէոդոս: Սա քակեաց

զմեհեանս կռոցն մինչև յատակս,

զփակեալսն միայն ի սրբոյն Կոս­ տանդիանոսէ, զանուանեալն Արեգական և Արտեմեայ և Ափրոդիտեայ ի Բիւզանդիոն, աւերեաց նոյնպէս և զտաճարն Դամասկոսի, և արար եկեղեցի. նոյնպէս և զտաճարն Իլիու քաղաքի՝ զԼիբանոսի զմեծ և զհռչակաւոր զերեքքարեանն:

Theodosius received the crown. He tore down to the ground the temples of the idols, which had only been closed by Saint Constantine, those dedicated to the sun and to Artemis and to Aphrodite in Byzantium. He likewise destroyed the temple of Damascus and made it into a church, and did the same to the temple of Heliopolis, the great and famous trilithon of Lebanon.

Anania Narekac‘i 639–640: Սաստիկ աւերումն Արտեմեայ տաճարին, որ յԻտալիա Հռոմ է եւ յԵփեսոս Ասիա, մանաւանդ

զանուանեալն Արեգակն, եւ

զԱփրոդիտեայ, որ ի Բիւզանդիոն, նաեւ զնորա տաճարն, որ ի Լիու

քաղաքի զԼիբիանոսի զմեծն այն

The violent destruction of Artemid’s temple which is in Italy, Rome, and in Ephesus, Asia, and especially those dedicated to the Sun and to Aphrodite, which are in Byzantium, also her temple which is in Heliopolis, the great and famous trilithon of Lebanon … Places of sacrifice

352 եւ զհռչակաւորն զերեքքարեանն … Սպառեցան … յաշտիցն տեղիս`

տաճարն մեծագանձ կոչեցեալն Վահագնի, եւ Աստղկանն ըստ

հայկականին, որ ըստ յունականին

Appendix 1 were destroyed, the temple of Vahagn called “wealthy,” and of Astłik – in Armenian, who in Greek was called Aphrodite.

կոչիւր Ափրոդիտէս:

Hrip‘simeans 2195: Եւ նոքա գնացին ի գլուխ լերինն Պաղատոյ, զոր ասէինն սաստիկ

յոյժ ի նմա լեալ դիւացն, տուն

Արամազդայ և Աստղկան` մեծարէին:

And they went to the summit of mount Pałat (people said that there were many demons on it), and worshipped the house of Aramazd (Zeus) and Astłik (Aphrodite).

Movsēs Xorenac‘i II.86 [232–233]: Իսկ երանելւոյն Նունէի խնդրեալ արս հաւատարիմս … կործանեաց զամպրոպային պատկերն Արա­ մազդայ, որ կայր մեկուսի ի քա­­ ղաքէն, գետոյն հզօրի ընդ մէջ

անցանելով. զոր սովոր էին երկ­ր­ պագել այգուն այգուն ի տանեաց իւրաքանչիւր, զի հանդէպ նոցա

երևէր. իսկ եթէ ոք զոհել կամէր` անց­­ եալ ընդ գետն առաջի մեհենիցն զոհէր:

Then blessed Nunē sought out trustworthy men … destroyed the image of Aramazd, god of thunder, which stood outside the city. Between the city and the image the powerful river [Kura] flowed. Everyone had been accustomed to worship this in the mornings from their roofs, for it faced them. But if anyone wished to sacrifice, he crossed the river and sacrificed in front of the temples.

Aharon Vanand. 993: Իսկ երանելւոյն Նունէի … կործանեալ զամպրոպային պատկերն Արամազ­ դեայ, որ կայր մէկուսի ի քաղաքէն, գետոյն հզաւրի ի մէջ անցանելով,

զոր սովոր էին երկրպագել այգոյն յիւրաքանչիւր տանեաց, զի հանդէպ

նոցա երեւիւր:

Then blessed Nunē … destroying the image of Aramazd, god of thunder, which stood outside the city. Between the city and the image there flowed the powerful river [Kura]. Everyone had been accustomed to worship this in the morning from their roofs, for it faced them.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

353

Vrt‘nēs K‘ert‘oł 497: Ի մեհեանս կռոցն է դրոշմեալ Որմիզդ, որ է Արամազդ, և պոռնկութիւնք իւր և կախար­ դութիւնք … ի մեհեանս կռոցն Անահիտ և պղծութիւնք իւր և պատիրք … ի մեհեանս սնոտիցն

Աստղիկ և Ափրոդիտէս, զոր մայր

ցանկութեանց կոչեն ամենայն հեթանոսք, և արբեցութիւնք նոցա և

In the temple of the idols Ormizd, who is Aramazd, is carved, also his fornications and witchcraft … in the temple of the idols, Anahit and her impurity and deception … in the temple of vanity, Astłik and Aphrodite, whom all the pagans call mother of desires, also their drunkenness and debauchery.

անառակութիւնք:

T‘ovma Arcruni I.8 [p. 96]: Արտաշէս … ի մէջ երեքարմատեան գոգաձեւ հովտին փոքու, որ յերից

բլրոցն խոնարհի, շինէ աշտարակ

բարձրաբերձ փորուածոյ միջոցաւ, եւ

ի վերայ նորա կանգնէ զԱստղկեան պատկերն, եւ մաւտ նորա զտուն

գանձու պաշտպանութեան կռոցն:

In the middle of the three-forked small hollow valley which runs down from the three hills he [Artashēs] built a high tower with hollow center; on top of it he set the image of Astłik, and nearby, the treasure house of the cult of the idols.21

Anania Narekac‘i 644: … խորտակեցեր զսնոտի պաճուճանս դիւանուէր եւ քաջապերճ պան­ ծա­նաց Անահիտն տիկնոջ: Դու եւ զարամազդական սուտանուն աստուծոյն զդիւաբնակն պատկեր զդիւանունն Դիոսի կործանեցեր եւ զ’առ ի նորայն բնակեալսն բագ­նի զդիւացն բազմութիւն արտա­ հալածս արարեալ` անդր եւս քան զկովկասականն բնակեցուցեր լերամբ:

21

Thomson, Thomas Artsruni, p. 117.

You destroyed the vain disguise of lady Anahit’s magnificent glory dedicated to devils. You also demolished the demondwelling image of the Aramazdian false god Dios (Zeus) with a demonic name, and banishing the multitude of demons dwelling in his temple, settled them beyond mount Caucasus.

354

Appendix 1

Grigor Magistros 1.909–917 [p. 179]: Երթան ի հեթանոսս եւ խորտակեն զմեհենանին, / Ըզկռոց արմատ

բառնան ի յարմատոյ Արտեմիդին,

/ Զպատկերն Արամազդայ,

զԱփրոդիտեայ եւ զՀերակլին,

/ ԶՀերմէս եւ զԱպողոն եւ զԿռոնոս կըլեալ զորդին, / ԶԱմոն զեգիպտացին եւ ըզԴեմետր Աթե­ նացին, / ԶԱրէս մարդախոշոշ եւ

զԱքելաս Հոմերոսին, / ԶՀեփեստոս

գտակ հրոյ, զիւր խեղ անդամն

ի դարբնոցին: / Զայլ բազումք ի յանուանէ չար պաշտաւնեայքն կռամոլին, / Կամ ըզծնունդսն

Սեմելեայ որ շանթիւք առ նա գային:

They went among the heathens and destroyed their shrines, / They uprooted from their bases, the images of Artemis, / And those of Zeus, Aphrodite and Heracles, / Of Hermes and Apollo, of Cronus who devoured his children, / Of Egyptian Ammon and the Athenian Demeter, / Of Ares the slayer and Homeric Achilles,22 / Of Hephaestus the inventor of fire, with his crooked limbs in the forge, /And of many others invoked by evil and idolatrous priests, / The descendents of Semele, by the thunderbolt made wanton.23

Grigor Magistros 17 (77).12 [p. 254]: Իսկ տաճարացն հրաշակեր­ տութիւն … նեցուկք եւ մոյթք

սեանցն … հռովմայեցի նախուստ

գտեալք, եւ զոմանս ի տաճարացն

Ապողոնի եւ Երակլի կապտեալ,

եւ զկարծրութիւն անկոփ վիմացն սխրալի կոփեալ կենդանատեսակս:

And the marvellous work of the temples … the supports and bases of the pillars … Roman, being found before, and some despoiled from the temples of Apollo and Heracles, and the firmness of uncarved stones admirably carved in the form of animals.

Mxit‘ar Anec‘i XVII [p. 96]: Տաճկաց գտեալ զայլ կուռս … Իսկ

աւձապաշտ քրմացն, ոչ հաւանեալ զկուռս աւտարաց քրմաց յիւրեանց տանն կացուցանել … արտաքոյ

22 23

The Tačiks, finding another idol … But the snake-worshipping priests not agreeing to place the idol of other priests in their house … placed it outside their door, on

Homer’s hero Achilles here is ranked among the gods. The translation is by A. Terian, see Magnalia Dei. Biblical History in Epic Verse by Grigor Magistros, critical text with introduction and commentary, Leuven – Paris – Walpole, Ma, 2012 (Hebrew University Armenian Studies 14), p. 61 (the lines are 867–875, since Terian’s text slightly differs from that published in Matenagirk‘ Hayoc‘ and cited here).

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images դրանն կացուցին զնա, ի վերայ

վիմին, ի միոյ ոտան վերայ կալով և զմիւսն ի վեր ունելով, իբր թէ

այնպէս է պատկեր Ռամանայ,

իբրև զԵփեստեայ պատկերն: Եւ թէ` նա ինքն է Ռամանն, Եփեստոս ի

355

a rock, standing on one foot and holding the other up, as the image of Hephaestus, as if the image of Ṙaman is such. And that he is Ṙaman, called Hephaestus by the Damascenes.

դամասկացւոցն անուանեալ:

Vardan, Univ. Hist. XXXIV [p. 64]: Քանզի ի զօրանալ քրիստոնէու­ թեանն, զկուռս Դամասկոսի,

զՌեմանա, որ նա ինքն է Հեփեստոս

կաղ, տարեալ ընկեցին յանապատ, զոր գտեալ Տաճիկք տարան ի մեհեանս օձիցն, և քուրմք օձիցն ոչ

կամեցան անդ դնել, այլ հանեալ

արտաքոյ արարին տեղի միոյ ոտից ի վերայ վիմի, և անդ եդին:

Because Christianity was strong [there], they took the idol of Damascus Ṙemana – which is lame24 Hephaestus – and threw it into the desert. Finding it the Tačiks brought it to the temples of snakes. But the priests of the snakes did not wish to place it there; taking it outside, they made a site for one of its feet on a rock and set it there.

Vardan, Sermons 45–46: «Կուռս» կոչէ զձոյլածոյս եւ զկռածոյս

եւ զկոփածոյս զամենայն, որ

յոսկոյ եւ արծաթոյ եւ ի քարանց,

եւ ի փայտից, եւ ի կաւոյ գործեցին հեթանոսք խաւարեալք ի մտաց ի խաբէութենէ դիւաց … Իսկ թշնամին ճշմարտութեան … որ ինչ գեղեցիկ եւ պիտանի թուէր, զայն Աստուած

հաւանեցուցանէր պաշտել:

Վասն որոյ առին ի պաշտաւն զմա­ սունս արարածոց. ոմանք զԱրեգակն պաշտեցին եւ Վահագն կոչեցին եւ այլ` զԼուսին եւ Արտեմիս ձայնեցին,

կէսք` զերկուս կիսագունդ երկնից եւ

մանկունս Զրուանայ կարդացին, այլ` զամենայն երկին եւ Կռոնոս

24

Thomson writes “bald.”

He calls an “idol” everything that has been cast, sculpted and carved, which the pagans with a distracted mind, being deceived by demons, made from gold, silver, stones and wood and clay … And the enemy of truth … whatever seemed pretty and useful, persuaded to worship it as god.

That is why they started to worship the parts of creation: some worshipped the Sun and called it Vahagn (Apollo ?), and others the Moon and called it Artemis, some, the two hemispheres of the heaven and named them the children of Zruan, others, the whole heaven and called it

356 անուանեցին, ոմանք զբազ­մաստեղս եւ որդիս Զրուանայ ասացին, ոմանք զաւդտ եւ Ադո-

[ն]իս ձայնեցին, կէսք զերկիր եւ`

Դեմետր, ոմանք զջուր եւ Պիսիդոն

կոչեցին, այլք զհուր եւ Հեփեստոս

անուանեցին, այլք զմոլորական եւ զանմոլար աստեղս եւ զանազան զանուանս կոչեցին: Եւ այսու ոչ

շատացան, այլ եւ արարին զկեր­

Appendix 1 Cronus, some the Pleiades and called them the sons of Zruan, some the air and named it Adonis, others the earth, and [called it] Demeter, some the water and called it Poseidon, others the fire and named it Hephaestus, others the planets and fixed stars and called them with various names. And they were not content with this, but made their hand-made images and worshipped them.

պարանս նոցա ձեռագործս եւ երկիր պագին նոցա:

Davit‘ Bałišec‘i 317: (Տրդատ) եկն Յեկեղեաց գաւառն զոհս մատուցանել իգական պատկերին Անահտայ` կնոջն

Արամազդայ:

(Trdat) came to the province of Ekełeac‘ to sacrifice to the female image of Anahit, wife of Aramazd.

Davit‘ Bałišec‘i 359: Սովաւ ազատեցաք յերկրպագութենէ կռոց Անահիտա զազրոտոյ կնոջ Արամազդայ:

By this we were freed from worshipping the idol of Anahit, the impure wife of Aramazd.

Davit‘ Bałišec‘i 310: Թագաւորեաց Տիգրան … ի քեռ այր իւր հաւատայ զՄաժաք և զՄիջերկրեայս, բերէ ընդ ինքեան զկուռս նոցա յաշխարհս մեր զԴիոսին յԱնի, զԱրտեմիդեա, զԱփրոդիտեա և Հեփեստոսին յայլ տեղիս:

Tigran reigned … to the husband of his sister he entrusts Mažak‘ and the Mediterranean, bringing their idols with him to our country: of Dios (Zeus), to Ani; of Artemis, Aphrodite and Hephaestus, to other places.

1.3 Rites 1.3.1 The Oracle of Dodona and the Oaks of Zeus

In Epirus, north-western Greece, in Dodona, in the sanctuary of Zeus, there was an oracle second only to Delphi, where predictions were given by the “speaking” oak and bronze cauldrons.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

357

Greg. Naz.Arm. 5.32.1 [p. 201] = PG 35.704.42–43: Ոչ եւս բարբառի կաղնին, ոչ

եւս կաթսայն դիւթէ:

Οὐκ ἔτι φθέγγεται δρῦς, οὐκ ἔτι λέβης μαντεύεται.

No more does the Oak speak; no more does the Cauldron give oracles.

NonnusArm. 4.12–14 [p. 70] = Nonnus 5.14.1–14: Դոդոնէ քաղաք է շինեալ ի ցամաքի, յորում էր կաղնի

մի նուիրեալ Զևսայ, և ի

նմա էր դիւթարան կանանց ելոց մար­գարէուհեաց, և մտանէին խնդրողք դիւթութեանն առ կաղնին, և շարժելով կաղնոյն`

բարբառէին կանայքն, թէ

զայս ինչ խաւսի Զևս:

Ի Դովդոնէ պատմին և կատսային իրք, քանզի ասի ի բարձրաւանդակի ուրեմն կացեալ անդրի,

ցուպ կրելով, և մերձ առ նա

կատսայն:

Արդ խնդրողք դիւ­թութեանն գալով ի տեղին` ըղձա­նային, և յորժամ կամէր աստուածն հրամա­նատրել նոցա` անդրիանդն այն գաւազա­ նաւն հար­կանէր զկատսայն:

25

Δωδώνη πόλις ἐστὶ ἐν τῇ Ἠπείρῳ κειμένη, ἐν ᾗ ἵστατο δρῦς ἱερὰ τοῦ Διός. καὶ ἐν ταύτῃ ἦν μαντεῖον, γυναικῶν οὔσων τῶν προφητίδων. καὶ εἰσῄεσαν οἱ μαντευόμενοι παρὰ τὴν δρῦν καὶ ἐκινεῖτο ἡ δρῦς δῆθεν. καὶ λοιπὸν ἐφθέγγοντο αἱ γυναῖκες λέγουσαι ὅτι Τὰ δὲ λέγει ὁ Ζεύς … ἐν τῇ Δωδώνῃ ἦν καὶ τὰ περὶ τοῦ λέβητος, λέγεται δὲ τοιοῦτόν τι εἶναι. ἐν τῇ Δωδώνῃ λέγεται ὅτι ἐν ὕψει τινὶ ἵστατο ἀνδριὰς βαστάζων ῥάβδον, καὶ παρ᾽ αὐτὸν λέβης τις ἵστατο. οἱ οὖν μαντευόμενοι ἤρχοντο παρὰ τὸν τόπον τοῦτον καὶ ηὔχοντο. ὅτε οὖν ἤθελε χρησμῳδῆσαι αὐτοῖς ὁ θεός, ὁ ἀνδριὰς ἐκεῖνος ἔπαιε τῇ ῥάβδῳ τὸν λέβητα.

Dodona is a city built (Gr. situated) on dry land (Gr. Epirus),25 in which there was an oak-tree sacred to Zeus. In this (place) there was also an oracle of women prophetesses. Those in search of an oracle approached the oak, and when the oak (Gr. allegedly) moved, the women said that Zeus says this. The circumstances concerning the cauldron in Dodona are told; for it is said that (Gr. + in Dodona) on an elevation a statue was erected carrying a rod, and near it a cauldron (Gr. + was set). Now those in search of an oracle came to that place and divined (Gr. prayed). When the god willed to answer them, the statue struck the cauldron with the rod.

The toponym Epirus is perceived by the translator as ἤπειρος “dry land.”

358 Ապա հնչեցեալ կատ­սա­ յին` ձայն ինչ յաւ­­դաւոր

բացա­կատարէր. և փչումն ընկալեալ մար­գա­րէու­ հեացն` ասէին նոցա, զոր ինչ

դևն ազդէր ի միտս նոցա:

Appendix 1 εἶτα ἦχει ὁ λέβης, καὶ ἐκ τοῦ λέβητος ἦχός τις ἀπετελεῖτο ἐναρμόνιος. καὶ ἐνεφοροῦντο αἱ προφήτιδες, καὶ ἔλεγον ἃ αὐταῖς ὁ δαίμων.

Then the cauldron sounded, and (Gr. + by the sound of the cauldron) an articulate voice was produced. And the prophetesses being inspired told them what the demon had infused in their mind (Gr. what the demon [had told] them).

Greg. Naz. Mss M2600, 12r, M946, 6r = PG 36.341.7–10 (or. 39 On the Holy Lights): Ո՞ւր … զԴոդոնեայ զկաղնոյն զաղճա­տանսն:

ποῦ … Δωδωναίας δρυὸς ληρήματα.

Where … are the babblings of the Dodonean Oak.

NonnusArm. 1.12 [p. 10] = Nonnus 39.12.1–4: Դովդոնիայ քա­­ղաք էր առ հին ցամաքաւն: Ի սմա

էր կաղնի մի, յորում ասի

Արամազդայ հովանանալ, և դիւ­թականութիւն պար­գևել կաղնոյն, որպէս զի ի շարժմանէ ոստոցն և տերևոցն

Ἡ Δωδώνη πόλις ἐστὶ περὶ τὴν παλαιὰν Ἤπειρον. ἐν ταύτῃ ἦν δρῦς, ἐν ἧ ἐλέγετο ὁ Ζεὺς ἐπισκιάζειν καὶ μαντείαν διδόναι τοῖς χρῄζουσι μαντείας. ἐξ αὐτῆς τῆς δρυὸς κινήματά τινα μαντικὰ ἐξηχούμενα.

յայտնել անյայտիցն և պիտանացուաց նշանակութիւնք:

Dodona was (Gr. is) a city near the old, dry land (Gr. Epirus). In it there was an oak tree in which Aramazd (Gr. Zeus) is said to overshadow and give his oracle to the oak (Gr. those who search of an oracle), so that by the movement of the branches and leaves the meaning of unknown and useful things is revealed (Gr. from that oak some oracles sound forth).

Grigor Magistros 3 (9).12 [p. 190]: Ոչ կաղնին արամազդեան:

Not the oak of Aramazd.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

359

Grigor Magistros 71 (14).5 [p. 364]: Արամազդեանն կաղնին:

The oak of Aramazd.

Gēorg Loṙec‘i, 639–640: Եղիցի քեզ ամենայն խաչաձև պաշ­ տելիք … Պաշտեսցեն ի քէն եւ ազգ

իշոց վայրենեաց եւ տնականաց, զի յայտնապէս զնշան խաչին կրեն ի վերայ թիկանց, եւ ապա եկեսցես յանտառս

տնկոց, զի բազումք են խաչանմանք, եւ պաշտեսցես եւ պատուեսցես զնոսա ոչ իբրեւ զխաչ Քրիստոսի, այլ իբրեւ

զկաղնին Արամազդայ:

1.3.2

Let everything cruciform be worshipped by you … Let the races of wild and domestic asses be worshipped by you, because they obviously have the sign of the cross on their back, then come to the forest with trees, for many are cruciform, and you will worship and revere them not as the cross of Christ, but as the oak of Aramazd.

The Altar of Artemis Orthia

Artemis Orthia26 was worshipped in Sparta. During the ritual her altar was stained with human blood. After Lycurgus (ca. 820–730 BC) the rite was changed: young men were beaten round her altar (Plut. Lyc. 18.1, Paus. 3.16.9–11, Xen. Rep. Lac.2.9.1). Greg. Naz. Mss M2600, 12r, M946, 6r = PG 36.337.39–341.4 (or. 39 On the Holy Lights): Եւ ոչ լակոնացւոցն երիտասարդացն ի վերայ բագնին արիւնռուշտ լեալ քըքովքն և զայնոսիկ միայն չարաչար արիա­ցեալք, առ որս պատուի աստուածուհին և նոյն կոյսն, վասն զի և նոքին զխենէշութիւնն պատուեցին,

և զյանդգնութիւնն սպասա­ւորեցին:

26

καὶ Λακωνικῶν ἐφήβων ἐπιβώμιον αἷμα, ξαινομένων ταῖς μάστιξι, καὶ τοῦτο μόνον κακῶς ἀνδριζομένων οἷς τιμᾶται θεά, καὶ ταῦτα παρθένος. Οἱ γὰρ αὐτοὶ, καὶ μαλακίαν ἐτίμησαν, καὶ θρασύτητα ἐσεβάσθησαν.

… nor blood of Laconian youths shed upon the altars, as they scourged themselves with whips; and in this case alone, by which the goddess is honoured, particularly as a virgin, they use their manhood badly. For these same people both honour effeminacy and worship boldness.

“Orthia” is the epithet of Artemis worshipped in Sparta; it is related to the adjective ὀρθός “direct” and the verb ὀρθόω “to direct.”

360

Appendix 1

NonnusArm. 1.8 [p. 8] = Nonnus 39.8.1–6: Ղակեդեմոնացիքն, առ

ժուժկալութիւն կրթելով` տաւն առնէին, յորում

տանջէին զմի­­մեանս գանիւք փոկոց, և յարի­ութիւն այսպէս հրահան­ գէին. քանզի, եթէ

Οἱ Λακεδαιμόνιοι πρὸς καρτερίαν γυμναζόμενοι ἑορτὴν ἐποίουν ἐν ᾗ ἐμάστιζον ἀλλήλους. καὶ ἀνδρείαν τινὰ ἐκ τούτου ἐπαιδεύοντο ἵνα καρτερικῶς ἔχοιεν περὶ τοὺς πολέμους.

The Lacedaemonians being trained in perseverance, celebrated a feast in which they tortured each other with a whip; and they were taught courage in this way, for if they were found able to endure hardships, they were considered to be likewise in war.27

ἐτίμων δὲ οἱ Λάκωνες ἐν τῇ ἑορτῇ τῶν μαστίγων τὴν Ἄρτεμιν. ταύτην γὰρ λέγει παρθένον θεόν. Καρτερικὴ γὰρ καὶ ὑπεράνω πάσης δειλίας καὶ ἐμπαθείας …

But the Laconians during the feast revered Artemis with such whippings, for [Gregory] calls her a virgin goddess, because she is patient and above every cowardice and passion.

ժուժկալք աստանաւր գտանէին` համարէին և առ պատերազմունսն նույնպիսիս լինել: Այլ պատուէին լակոնա­ ցիքն ի տաւնս տանջանաւք այս­պի­սեաւք զԱրտեմիս, զի զնա ասէ կոյս աստ­ ուածուհի, զի ժուժկալ է և գեր ի վերոյ ամենայն զանգիտութեան և ներախտութեան …

Greg. Naz.Arm. 4.70.10–12 [p. 74] = PG 35.592.10–18: Որ Ղակոնացիսն գովես զերիտասարդս գզեալս քքովքն եւ ի վերայ բագնին զարիւնն զվայել չական զաստուածուհին զսուրբն եւ զկոյսն:

27 28

ὁ τοὺς Λακωνικοὺς ἐπαινῶν ἐφήβους ξαινομένους ταῖς μάστιξι, καὶ τὸ ἐπιβώμιον αἷμα τέρπον θεὰν ἁγνὴν καὶ παρθένον.

You that praise the Laconian youths lacerated with scourges, and their blood upon the altar so becoming (Gr. delightful)28 to the pure and virgin goddess.

The last clause in Greek is shorter: “and they were taught courage in this way, so that they were found able to endure hardships in war.” The participle τέρπον (“delightful”) is rendered as τερπνόν (վայել չական); both are related to blood.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

361

NonnusArm. 3.11 [p. 30] = Nonnus 4.11.1–3: Οἱ Λακεδαιμόνιοι βουλόμενοι καρτερικοὺς καὶ գոլ զիւրեանցն քաղաքացիս և ἀνδρεῖους εἶναι τοὺς ἑαυτῶν զման­կունս իւրեանց, կրթէին πολίτας καὶ παῖδας, ἐγύμναζον ταῖς διαμαστιγῶσεσι, καὶ զնոսա` տանջեալ փոկովք, τῷ ἐπὶ πλέον καρτεροῦντι և քանցէին գանիւք առ ἆθλον ἐδίδοτο. բագինսն, և ոչ նուաղելոյն, Ղակեդեմովնացիքն

ախորժելով ժուժկալս և արիս

այլ առաւելապէս ժուժկալին պարգևս հատուցանէին:

The Lacedaemonians desiring that their citizens and children be able to endure hardships and brave, taught them by torturing (Gr. om.) them with whips, and lacerated with rods at the altars (Gr. om. and … altars) and gave the prize not to the one who languishes, but to the most patient (Gr. gave the prize to the most patient).

Anania Narekac‘i 640: Այլ այսու տեսցի եւ ղակոնացւոց երիտասարդացն գզեալ ուսք քքովքն, զի ի վերայ բագնին արիւնացայտ լինելն ջախջախմամբք` զվայել չականն պատուելով զաստուածուհի զսուրբն զայն եւ զկոյսն:

And by this let one see the Laconian youths lacerated on their shoulders with scourges, emitting blood upon the altar by being crushed, revering that delightful, pure and virgin goddess.

Plat. Leg.Arm. 15 = Sch. Plat. Leg. 633.b:29 Ժուժկալութիւնքն`

խոշտանգանս, որ

29

καρτερήσεις. τὰς διαμαστιγώσεις φησί. ἐγένοντο

The training is severe scourging, which took place

This scholium to Plato’s Laws (also the following two) has penetrated into the Armenian version of Plato’s Laws. It is a comment on the word καρτερήσεις in the following passage: Ἔτι τοίνυν καὶ τὸ τέταρτον ἔγωγε πειρῴμην ἂν λέγειν, τὸ περὶ τὰς καρτερήσεις τῶν ἀλγηδόνων πολὺ παρ’ ἡμῖν γιγνόμενον, ἔν τε ταῖς πρὸς ἀλλήλoυς ταῖς χερσὶ μάχαις καὶ ἐν ἁρπαγαῖς τισιν διὰ πολλῶν πληγῶν ἑκάστοτε γιγνομένων (Plat. Leg. 633.b.5–9) – “The fourth also I may attempt to state: it is the training, widely prevalent amongst us, in hardy endurance of pain, by means both of manual contests and of robberies carried out every time at the risk of a sound drubbing.” The Armenian version of this passage differs: Եւ այսպիսիս առ մեզ յոյժ լինէր` և՛ մարտքն որ առ միմեանց էր, և՛ յափշտակութիւնք ոմանց ընչից, ի ձեռն բազում խոշտանգանաց: Տակաւին արդ և զչորրորդն ես իսկ փորձեցից ասել – “Such things often occurred amongst us: both contests with each other and robberies of some property, through much torment. The fourth also I may attempt to state.” The scholium above follows this passage.

362

Appendix 1

լինէին առ բագինն արդա­ րուհոյն Արտե­միդեայ, այնմ որ զքաղաքավարութիւնն ուղղէր. քանզի առաջի կայր սորա քահանայուհին բերելով ինչ առ ձեռս թաքուցեալ, որ է մինչ ցայժմ անծանօթ:

Եւ եթէ նուազագոյն քան զոր պատշաճն էր` խոշտանգիւր, քանզի շարժել զձեռսն ոչ իշխէր ունելով ի վերայ գլխոյ խոշտանգեալն, ծանրանայր

աստուածուհին, առ այնմ որ

առաջի կայր` զիրն ունելով

ի ձեռինն, և պատշաճապէս այնմ համբերելով խոշտանգանացն,

δ’ αὗται πρὸς τῷ βωμῷ τῆς Ὀρθωσίας Ἀρτέμιδος, τῆς τὴν πολιτείαν ἀνορθούσης. παρειστήκει γὰρ ἡ ταύτης ἱέρεια φέρουσά τι ἐπὶ τῆς χειρὸς κεκρυμμένον, ὃ μέχρι τοῦ νῦν ἄγνωστόν ἐστι,

at the altar of just Artemis, who sets life right. Because her priestess stood in front of her (Gr. alongside), holding something hidden in her hand, which is till now unknown.

καὶ εἰ μὲν ἧττον τοῦ δέοντος ἐμαστιγοῦτο, κινεῖν γὰρ τὰς χεῖρας οὐκ ἐτόλμα, ἔχων ταύτας ἐπὶ τῆς κεφαλῆς ὁ μαστιζόμενος, ἐβαρεῖτο ἐκείνη ὑπὸ τοῦ φερομένου, δεόντως δὲ τὴν δίκην εἰ ὑπεῖχεν, κούφως ἡ ἱέρεια διετίθετο.

And if the one being whipped was whipped less than necessary, since he did not dare to move his hands, holding them upon his head, the goddess (Gr. she) grew heavy for the one who stood in front (Gr. om. who … in front), holding the object in her hand (Gr. om. the object … hand), while in case of the punishment being borne as it ought to be, she was made light for the priestess (Gr. the priestess was disposed light).30

թեթևապէս տրա­մակայիւր առ քահանայուհին:

1.3.3

Worship of Cybele

The Phrygian mother-goddess Cybele, whose worship was attended by ecstatic rites, was identified with the Greek Rhea (Apollod. 3.5.1 [3.33]).

30

The reading առ քահանայուհին suggests that originally the Greek was τῇ ἱέρειᾳ, while տրամակայիւր is an accurate calque of διετίθετο. The following description by Pausanias

clarifies the passage cited. The priestess held the small and light (κοῦφον) wooden statue (ξόανον) of the goddess, and if those who whipped spared a little while striking a youth, the statue became heavy and no more easily born (βαρὺ καὶ οὐκέτι εὔφορον) for the woman (Paus. 3.16.10–11).

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

363

Greg. Naz. Mss M2600, 11v, M946, 5r–v = PG 36.337.19–23 (or. 39 On the Holy Lights): Ոչ փռիգացւոցն ի բաց հատումն և փողք և կո­րիւբանդք, և որք միանգամ յաղագս Հըռէի մարդիկ մոլին, ձաւնիչք մաւրն աստուածոցն և ձաւնեալք որ ինչ մաւրն այսպիսեացն պատշաճէ:

οὐδὲ Φρυγῶν ἐκτομαὶ, καὶ αὐλοὶ, καὶ Κορύβαντες, καὶ ὅσα περὶ τὴν Ῥέαν ἄνθρωποι μαίνονται, τελοῦντες τῇ μητρὶ τῶν θεῶν, καὶ τελούμενοι, ὅσα τῇ μητρὶ τῶν τοιούτων εἰκός.

Nor [are we concerned with] Phrygian mutilations and flutes and Corybantes, and all the ravings of men concerning Rhea, consecrating people to the mother of the gods, and being initiated into such ceremonies as befit the mother of such gods as these.

NonnusArm. 1.2 [p. 4] = Nonnus. 39.2: Ի Փռիւգիա պաշտեալ եղև մայր աստուածոցն Արամազդայ, Պոսիդոնի, Պղուտոնի, և Հերայ. արդ

մայր աստուածոցս այսոցիկ էր, այլ Կրոնոսի կին էր: Սմա ի Փռիւգիայ լինէին ձաւնմունք, և կա­­տարողք

սոցունց, իբր ափշեալք

հեշ­տութեամբ` զմարմինս  իւրեանց յաւ­­շէին սրով, ի

ձեռն փողոյ հրճուե­ցուցա­ նելով զինքեանս և յարու­­ ցանելով կայտա­ռագոյն ի հարուածսն:

ἐν τῇ Φρυγίᾳ ἐσεβάσθη Ῥέα ἡ μήτηρ τῶν θεῶν, Διὸς, Ποσειδῶνος καὶ Πλούτωνος καὶ Ἥρας, μήτηρ τῶν θεῶν τούτων, γυνὴ δὲ τοῦ Κρόνου. ταύτῃ οὖν ἐν τῇ Φρυγίᾳ ἐγίνοντο τελεταί τινες. καὶ ἐνθουσιῶντες καὶ οἱ τελοῦντες καὶ οἱ τελούμενοι, καὶ ἐξιστάμενοι ἑαυτῶν, κατέτεμνον ἑαυτοὺς ὑπὸ ξιφῶν, μὴ αἰσθανόμενοι, ὅτι τέμνουσιν ἑαυτοὺς. καὶ ἄλλοι δέ τινες ηὔλουν, καταθέλγοντες αὐτούς καὶ παρεγείροντες περὶ τὴν ἐκτομήν.

In Phrygia (Gr. + Rhea) the mother of the gods Aramazd (Gr. Zeus), Poseidon, Pluto and Hera was worshipped; she was the mother of those gods and Cronus’ wife. In Phrygia some rites were dedicated to her, and their performers (Gr. those initiating and those being initiated), losing consciousness, cut their bodies with sword, subduing themselves by enchantments with a flute, and raising themselves for beating.

364

Appendix 1

Իսկ մինչև ցարդ եղղե­նացիք, առ լեռնա­կողմանս

կարիացւոց, անզգամք ոմանք աղճատեալք հատանեն զինքեանս,

ἄχρι δὲ τοῦ παρόντος τινὲς περὶ τὰ ὀρεινὰ τῆς Καρίας Ἕλληνες ἀλόγιστοι κατατέμνουσιν ἑαυτοὺς, τῷ παλαιῷ ἔθει τούτῳ κρατοῦμενοι.

And till now some foolish Greeks in the highland of Caria lacerate themselves, seized by the ancient custom.

նախնի սովորութեամբ ըմբռնեալք:

1.3.4

Apaturia

Every autumn Athens celebrated the so called Apaturia, which lasted for three or four days, and the children born after the last festival were presented by their fathers to be enlisted in the phratries. The third day was called Kureotis; on that day boys (κοῦροι) and girls (κόραι) became members of phratries, schoolboys declaimed poetry, and received prizes. Plat. Tim.Arm. 81–82 = Plat. Tim. 21.b.1–7: Ես էի տասնամեայ` յորում հասակի կու­րեացի գոլ հանդիպէի յԱպատուրեանց: Արդ սովորութիւն տաւ­­ նին որ հանապազ էր, և

յայնժամ պատա­­հեցաւ,

զի նահա­տա­կեցուցանէին

ἐγὼ δέ πῃ μάλιστα δεκέτης, ἡ δὲ Κουρεῶτις ἡμῖν οὖσα ἐτύγχανεν Ἀπατουρίων. τὸ δὴ τῆς ἑορτῆς σύνηθες ἑκάστοτε καὶ τότε συνέβη τοῖς παισίν, ἆθλα γὰρ ἡμῖν οἱ πατέρες ἔθεσαν ῥαψῳδίας.

հարքն զմանկունս իւրեանց ի հագներ­­գութիւնս: Բազմաց արդ քեր­թողաց բազում քերթուածս ասա­ ցան, և մանաւանդ ըստ

այնմ ժամանակին` զՍողոնի քերթուածսն, զի նոր էին, բազումք ի մանկանցն երգեցաք:

πολλῶν μὲν οὖν δὴ καὶ πολλὰ ἐλέχθη ποιητῶν ποιήματα, ἅτε δὲ νέα κατ’ ἐκεῖνον τὸν χρόνον ὄντα τὰ Σόλωνος πολλοὶ τῶν παίδων ᾔσαμεν.

I was about ten, at which age I happened to be Couros (Gr. the registration of youth) at Apaturia. At that feast there was a regular custom, and it happened then too (Gr. to the children): fathers held for the children (Gr. us) contests for recitations, and many poems of poets were recited, and many of us boys sang especially (Gr. om.) poems by Solon, which at that time were new.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

365

Plat. Tim.Arm. 82, comment:31 Եւ յԱպատուրեանս տաւն է յԱթենս32 յիշատակելով զԴիոնէսոս, և յայնմ տաւնին կարգէին զմանկունսն պաշտաւնեայս տաճարին, որք

անուանէին Կուրէացիք:

Apaturia is a feast in Athens commemorating Dionysus; at that feast they appointed children ministers of the temple, who were called Couroi.

Cf. Sch. Plat. Tim. 21b.2–13. Ἀπατούρια ἑορτὴ Ἀθήνηισιν εἰς Διόνυσον … ἐν ταύτῃ γὰρ τοὺς κούρους ἐνέγραφον εἰς τοὺς φράτερας, τριετεῖς ἢ τετραετεῖς ὄντας. ἐν ᾗ καὶ τῶν παίδων οἱ ἐντρεχέστεροι ποιήματα ἄττα ᾖδον, τὰ τῶν παλαιῶν ῥαψῳδοντες.

1.3.5

Apaturia is a feast of Dionysus in Athens … During it they entered three or four years old boys into the public registers of the members of phratria, during it also the most skilful of the boys sang some poems, reciting those by the ancients.

Magic Rites Ascribed to Aphrodite

Movsēs Kałankatuac‘i II.41 [p. 320]:

Յայնժամ քաւդեայքն եւ կախարդքն եւ վհուկքն Ափրոդիտեայ մոլեկան կախարդութեամբն սկսան դիւթու­­թիւնս առնել ստապաճոյճ գետնա­կոչութեամբքն …

1.4

Thereupon, the sorcerers and wizards and magicians began in frenzied aphrodisiac witchery to perform incantations and false geomancy …

Aesopian Fables

Nikolay Marr dedicated a chapter of the first volume of his three-volume study of Armenian fables to the fables of Aesop, included in collections under the title “Fables of Olympianus,” and mentioned by some Armenian authors (P‘awstos Buzand, David the Invincible, Yovhan Mamikonean, T‘ovma Arcruni, Step‘anos Asołik, and Grigor Magistros).33 In fact, no such author of fables named Olympianus existed. The only author with this name was a rhetor, the teacher of Libanius. In Marr’s opinion, 31 32 33

In fact this comment goes back to the Greek scholium. So the editor put this segment in a note because it did not match the Greek text of the dialogue, while it is part of the text in the manuscript. the Ms reads յԱթենա. N. Marr, Сборники притч Вардана (Collections of the Fables of Vardan), part I, SPb, 1893, pp. 429–510: “Эзоповские басни” (“Fables of Aesop”).

366

Appendix 1

these fables penetrated into Armenian literature together with rhetorical literature. And since the rhetorical handbook Book of Chreia lacks two chapters corresponding to the two first chapters of its archetype, the Progymnasmata of Aphthonius, one of which is dedicated to fables, probably it was separated and circulated as a separate collection.

1.4.1

The Fable of the Jackdaw

Greg. Naz.Arm. 4.107.14–16 [p. 130] = PG 35.644.14–17:

Եթէ ոչ յամենայնէ զրկութիւն ընդունել յայնցանէ է հարկա­ ւոր, եւ զճային կրել` մերկ լինել ի յաւտարացն ի բաց բարձեցելոց փետրոց եւ ամաւթալի:

Ἢ πᾶσα στέρεσθαι τούτων ἀνάγκη καὶ τὸ τοῦ κολοιοῦ πάσχειν, γυμνοὺς εἶναι τῶν ἀλλοτρίων περιαιρεθέντας πτερῶν καὶ ἀσχήμονας;

Surely there is no help for it, we must be dispossessed of these things, and suffer the fate of the jackdaw, stripped bare, divested of our borrowed plumes, and made objects of ridicule.

NonnusArm. 3.56 [p. 48] = Nonnus 4.63.1–12: Յաղագս ճային և թևոցն հաւաքման. Ընտրութիւն էր,

ասէ, յաղագս գեղեցկութեան

հաւուց, և Զևս էր քննիչ

ընտրութեանն: Արդ` աւր

սահմանեցաւ, յորում պարտ էր գու­մարել հաւուցն առ Զևս: Եւ յառաջնում սահմանեալ աւուրն եկին հաւքն ի գետս լուանալ, զի իւրաքանչիւրոցն փայլեսցէ բնական գեղեցկութիւնն:

34

Ἱστορία ἡ κατὰ τὸν κολοιὸν καὶ τὰ πτερὰ αὐτοῦ. Κρίσις ἦν, φησί, περὶ κάλλους ὀρνέων, καὶ ὁ Ζεὺς διαιτητὴς ὑπῆρχε τῆς κρίσεως. ἦν δὲ ὁρισθεῖσα ἡ ἡμέρα ἐν ᾗ ἔδει συναλισθῆναι τὰ ὄρνεα παρὰ τὸν Δία. τῇ προτεραίᾳ δὲ τῆς ὁρισθείσης ἡμέρας παρὰ τοὺς ποταμοὺς φοιτήσαντα τὰ ὄρνεα τοῖς νάμασιν ἀπενίζοντο τὰ πτερὰ ἵνα τὸ φυσικὸν ἑκάστῳ διαλάμψῃ κάλλος.

(Gr. + A story) concerning the jackdaw and collecting feathers.34 He says, there was a beauty contest among the birds, and Zeus was the arbiter of the contest. Now a day was appointed on which the birds had to gather before Zeus. And on the day before the appointed day the birds came (Gr. flocked) to the rivers to wash, so that the natural beauty of each would shine.

The Greek πτερόν means both “feather” and “wing.” The translator has used the word թև “wing” in the context obviously related to “feather.”

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images Իսկ ճայ անուանեալ հաւդ քաջ մանաւանդ փոքր է մարմնով և տգեղ տեսակաւ. այլ յանկեալ թևոց հաւուցն զինքեամբ շուրջ բար­դեալ`

եկն և նա առ Զևս, որպէս զի

առցէ զգեղոյն յաղթութիւն: Եւ հողմոյ շնչեալ` ցրուէ զայլասեռս ի թևոցն, և մերկացեալ ի

գեղեցկութենէն, ունելով

զ’առ ի բնութենէն տգե­-

ղութիւն` լի եղև ամաւթով:

ὁ δὲ κολοιὸς (ἔστι δὲ τοῦτο τὸ ὄρνεον εὖ μάλα μικρὸν μὲν τὸ σῶμα, ἀκαλλὲς δὲ τὸ εἶδος) τῶν ἐκπεσόντων παρὰ τοῖς ὕδασι πτερῶν περιθεὶς ἑαυτῷ, ἧκε καὶ αὐτὸς παρὰ τὸν Δία, ὡς ληψόμενος τοῦ κάλλους τὸ νικητήριον. ἀνέμου δὲ ὧδε πνεύσαντος καὶ ἀποσκεδάσαντος τὰ ἀλλόφυλα τῶν πτερῶν, γυμνὸς εὑρέθη τοῦ κάλλουςˑ ἔχων δὲ τὴν ἐκ φύσεως αὐτῷ περικειμένην ἀμορφίαν, οὕτω τῆς αἰσχύνης ἀπήλαυσεν.

367

Then the jackdaw (this bird is both very small physically and of an ugly appearance) put the feathers of the birds, that fell out (Gr. + beside the waters) upon itself, and it came before Zeus, in order to receive the prize for beauty. And when a wind blew up, it scattered the feathers which were not its own, and being stripped of its beauty, in its natural state of ugliness, it was put to shame.

Olympian’s Fables, 173–174: Քարոզ ի հաւս հասանէր յՈրմզդէ յօր գալ առ նա յերևելի առ ի գեղեցկութեան ընտրութիւն, զի

ամենայնի լիցի, որ յաղթն է հաւուց` թագաւոր:

Եւ լի էին այնուհետև աղբերք և գետք հաւուք, ի նոսա զինքեանս պճնելով,

և զանվայելուչս թևոցն հանելով, և

թողուին ամենեքեան որ միանգամ ի զարդ մատչէր:

Այլ ճայ` արուեստիւ հնարէր, զի զայլոց հաւուց զթևս զիւրեաւ բարդեալ և յարմարեալ, կարի յոյժ գեղեցիկ և զարմանալի երևէր, և բազմատեսիլ էր իբրև բուրաստան պայծառութեան թևօքն խրոխտացեալ. և զարմանալի էր ամենայն հաւուց, զարմանալի էր

և դիցն, և ամենայն կամօք տեղի տուեալ յաղթութեան:

A herald came to the birds from Ormizd (Zeus) [ordering] (them) to come to him on a specific day for a beauty contest. Whoever wins, will be the king of all. And then springs and rivers were full of birds; all beautified themselves in them, removed the unfitting feathers and left whichever were suited for adornment. But the jackdaw artfully contrived to look quite beautiful and amazing, by adding and adjusting to itself the feathers of other birds; and it was variegated as a garden, boasting of its feathers. And it was bewitching to all birds, bewitching to gods and they willingly granted it the victory.

368

Appendix 1

Իսկ գիշերահաւսն իբրև այլով ամենայնիւ իմաստուն էր, և յայնժամ

զթևն ծանեաւ, և մատուցեալ ի բաց եհան, և ի ցոյց ամենայն հաւուց

արար զգործն, մինչև իւրաքանչիւր

ոք մատուցեալ զիւրն ի բաց հանէր, և մերկ ճայն երևեցաւ խաղ ամենայն հաւուց:

But the night-bird, since it was wise in everything, recognized the feathers, approached and took them off, and showed the fact to all the birds, so that each of them approaching took off its own, and the naked jackdaw appeared as a mockery of all the birds.35

Book of Chreia, Epilogue, 248.6–33: Ձայն աւետաւոր հրատարակէր առ մետասան երամս աւդապարիցն, ի վեհագոյն վեհիցն պետաւորէ`

երագապէս ժամանել ի յաւրն երևելի.

«Որ ոք ի ձենջ իցէ գէղաղէշ ի վայելուչ դիտաւորութեան` ի հասարակացն

A herald’s voice announced to eleven flocks of flying [creatures] from the supernal chief to come quickly on a certain day: “Whoever of you be pretty in his comely looks, he will receive the rank of crowns in the common assembly.”

գումարութեան առցէ զթագից աստիճան»: Ոյց թեւածեալ փութապէս ճախրէին համաչուելով սեռք թեւահերձացն ըստ իւրաքանչիւր հոմերամ տեսա­կացն` հասանել ի տեղիս լոգա­ րանացն. իջեալ առ հեզասահ

վտակաւ խաղիցն յորդահոսան յստակագոյն աղբերացն, եւ

ծայրալիր վայրաւք վայել չացեալք, երամ երամ գնդիւքն բանակէին:

Որոց հանդէսք ներանձիցն բոլո­ րակամ քատակապէս առ ի զարդսն պաճուճանացն զան­հաւա­ սարսն ի փետրոցն յաւ­րինելով`

The races of the winged hurried to flutter and assembled in flocks, each according to its species, in order to reach the bathingplace. Descending to the bank of the gently flowing stream of the limpid copious spring, and enjoying the place topfull with themselves, they assembled in flocks.

Their spirited groups, adorning themselves unanimously and uniformly, arranging the unequal feathers, boasted, expecting to gain the most honourable prize.

պանծային զգերապատիւն առնուլ ձիրս:

35

The text published by Marr from another mansucript (Н. Я. Марр, Сборники притч Вардана (N. Ya. Marr, Collections of Vardan’s Fables), part III, SPb, 1893, pp. 136–137) differs in wording, but tells the same story.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images Անդ տխրերանգ հաւն խարդա­ ւանեալ զ’առ ի յայլոցն արտա­ քաղելով, բաղադրելով յիւրում

սեւաթոյր սարասին, ի մէջ բիւրա­ կերպ հաւուցն պայծառանայր`

դիտա­ւորեալ բոլորիցն նորահրաշ, որ ծաղկազարդ երանգաւքն պաճուճանաց և գերապանծ հրճուանաւք զզարդուց բոցափայլիւր ի հասարակացն: Առ որ հնչելով զերանաւէտ զձայն համագունդ ժողով գումարելոցն` նուիրէին

369

Then a solemn-colored bird artfully collecting the feathers of others and attaching them to its gloomy form, became resplendent among multiform birds, looking most wonderful, and was shining before all with the flowery colors of its attire and the superb delight of its adornment. At this the multitude of the assembly uttered a pleasing sound and presented it with royal honours worthy of its dignity.

նմա վիճակին յաւէտ ըստ արժանի արքայական ճոխութեան: Իսկ խորամանկ թռչունն գիշերասէր ի հռչակելին մերձակաց գոլով, պարատեսող խոհականութեամբ ծանաւթանայր իւր իրանն երան­գի: Իսկոյն առեալ ի բաց զերծա­ նելով համանման իւրոյինն ներգոյից, բացադրելով աւրէն

But the cunning night-loving bird being close to the lauded one, with circumspect prudence recognized its own color. It immediately took and pulled out the feathers that looked like those innate to itself, making public and declaring the vainglorious insolence of its congener.

հոմազին արտայայտէր զրապանծ խրոխտանս պերճացելոյն: Հետեւելով եւ այլքն անգիտասարաս իւրեանցասարաս երանգոց գիտակ ելով ըստ մաւտազգաց իրադիտողին` զիւրաքանչիւր համանգամայն կապ­ տէին: Երգ այպանելի եւ ծաղրական

անզարդ յարտուստն զարդարանաց, եւ մերկագոյն յիւրոցն սարասից`

Following it, the others too observed from nearby, recognized their own colors and each stripped all its feathers. A song sounded mocking and derogating the one devoid of its adornments, and the one stripped of its attire became laughingstock for the multitude of birds.

ծաղրերաստս յոքնազան հաւուցն եղանիւր:

Vardan Aygekc‘i, 28a The Jackdaw and the Birds [II, p. 36]: Արամաստ չաստուածն ասաց, թէ հաւքտ ամենայն էկեալ ի յայս անուն ոփ լակցիք36 և սանդրվեցէք. և ես

36

Marr adds: (լվա՞ցիք).

The false god Aramast (Zeus) said: “You, all birds, come to this place, wash and comb yourselves, and I will come and see.

370

Appendix 1

գամ տէսանեմ. և որն որ գեղէցիկ

թւի, զայն հաւանց թագաւոր դնեմ. և

էկեալ` ամէնէքեան զարդարեալքն. էկեալ յետոյ ճայն և յամէնեցուն փետրէն առեալ` զանձամբն շար­ եալ և զարդարեալ առաւել քան զամենայն.

և տեսեալ հաւքն զարմացան և ասա­ցին, թէ այլ սոյնպէս գեղեցիկ հաւ

չենք ի տէսել. և սաքն էր արթուն հաւ. էկեալ ի մօտ տէսեալ զիւր

փետուրն ճանաչեաց և ամէնէքեան զիւրեանց առին. և մնաց ճան

սևաթոր մի: Այսպէս է ամենայն մարդ, որ այլոց ընչիւք և կամ գիտութեամբ պարծենայ:

1.4.2

Whichever one looks beautiful, I will make it king of the birds.” All came and adorned themselves. Then the jackdaw came and taking of everyone’s feathers, arranged them on itself, and was more adorned than the others. The birds saw, were surprised and said: “We have not seen such a beautiful bird.” The goose was a watchful bird; it came near, saw and recognized its feathers. Then all took their own. And the jackdaw remained black-colored. Such is every man who boasts of another’s possessions or knowledge.

The Fable of Aramazd and the Snake

Aesop. Fab. 248.1.1–7:

τοῦ Διὸς γαμοῦντος πάντα τὰ ζῶα ἀνήνεγκαν δῶρα, ἕκαστον ὅτι ἐδύντο. ὄφις δὲ ἕρπων ῥόδον ἀναλαβὼν τῷ στόματι ἀνέβη. ἰδὼν δὲ αὐτὸν ὁ Ζεὺς ἔφη· “τῶν ἄλλων πάντων τὰ δῶρα λαμβάνω. ἀπὸ δὲ τοῦ σοῦ στόματος οὐ λαμβάνω.” ὁ λόγος δηλοῖ, ὅτι τῶν πονηρῶν αἱ χάριτες φοβεραί εἰσιν.

When Zeus was getting married, all the animals brought gifts, each whatever it could. The snake also came creeping along, holding a rose in its mouth. When Zeus saw it, he said: “I’ll take gifts from all the others, but from your mouth, I will take nothing.” The fable shows that even the favours of wicked people are frightening.

Vardan Aygekc‘i, 86 Aramazd and the Snake [II, p. 104]: Արամազդն արար հարսանիս որդոյ իւրոյ. և գային ամենայն կենդանիքն

և բերէին ընձայ և ոժիտք. գայ աւձն և բերէ անուշայհոտ տերևս գեղեցիկ`

զվարդն տերևովն. և նայ ի բաց վա­-

րեաց զաւձն և ասաց. ոչ է արժան առնուլ ինչ ի թունալից բերանոյ

Aramazd (Zeus) was celebrating the wedding of his son, and all the animals came and brought gifts and dowry. The snake came and brought a fragrant plant, a beautiful rose with leaves. And he drew the snake away and said: “Nothing should be taken from your poisonous mouth.”

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images քումէ: Ցուցանէ առակս, թէ ոչ է

պարտ առնել ի պղծոյ և անզղջից, որ ոչ կամին դիմել առ աստուած ապաշխարութեամբ և արտասուաւք:

1.4.3

371

The fable shows that one should not take [anything] from filthy and unrepentant persons who do not want to appeal to God with repentance and tears.

The Fable of the Dog and its Shadow

Aesop. Fab. 136.2.1–6:

κύων κρέας φέρων ποταμὸν διέβαινε. Θεασάμενος δὲ τὴν ἑαυτοῦ σκιὰν κατὰ τοῦ ὕδατος ὑπέλαβεν ἕτερον κύνα εἶναι μεῖζον κρέας κατέχοντα καὶ ἀφεὶς τὸ ἴδιον ὥρμησε τὸ ἐκείνου λαβεῖν. συνέβη δὲ αὐτὸν ἀπολέσαι ἀμφότερον, τὸ μέν, διότι οὐδὲν ἦν, τὸ δέ, ὅτι ὃ κατεῖχεν ὑπὸ τοῦ ῥεύματος κατεσύρε.

A dog carrying a piece of meat was crossing a river. Seeing its own shadow in the water and thinking it was another dog with a bigger piece of meat, it dropped its own, and rushed to take [the piece] of that one. So it happened that it lost both, the one because it did not exist, and the other which it had, was carried away by the stream.

Grigor Magistros 16. (74).8–9 [pp. 252–253]: Արդ կամ հրամայեա՛ բերել մեզ ի խոստացեալ ձկանցդ պարգեւաց, կամ զանյուսալին մեզ անհասիցդ ընկալցուք գիր, զի մի՛ նքթեալս

զաւրէն Պաղմենիդեայն շան, որ ի կամուրջն ելեալ եւ կող ի բերանն իւր կալեալ, զստուերն ի գետին տեսեալ,

տենչայր ըղձացեալ այնմ հասանել,

ի բաց ընկեցեալ եւ յստորս վազեալ, և ոչ այնմ հասեալ, նքթեալ հոլովիւր

ի գետէն:

Զոր Պաղխոսի կենդանագրեալ ի Պարմենիդայ տաճարին մերձ մակագրեալ խրատականս այսպիսեաց անիմաստ տռփման:

37

Now either order the promised gift of fish be brought to us, or let us receive a hopeless letter concerning inaccessible things, so that we shall not starve, like Pałmenides’ dog, which ascending a bridge, holding a rib in its mouth, saw its shadow in the river. It desired to reach it and dropped it (i.e., the rib) and ran down, and not getting it, it was made to starve by the river. This was painted by Palchus in the temple of Parmenides, adding a didactic inscription concerning such a senseless desire.37

The name of Pałmenides/Parmenides added by Grigor here is enigmatic. It is obviously not the pre-Socratic philosopher, after whom a dialogue of Plato was named. Palchus is another uncertain figure.

372

Appendix 1

Vardan Aygekc‘i, 173 A King, a Dog and the Shadow [II, p. 208]: Թագաւոր մի բարի և բարեմիտ`

ճաշ արարեալ յեզր գետոյն. և շուն

մի սոված եկն առ թագաւորն. և նա ետ հաց մի սուրբ: Եւ առեալ շանն

գնայր ընդ եզր գետոյն, ետես ի ջուրն զիւր շուքն, իբրև զայլ շուն և զհացն

ի բերան նորա: Եւ շունն ագահեալ մոռացաւ զհացն, որ ի բերանն էր.

վազեաց ի գետն, զի առցէ զհացն ի

միւս շանէն. և ո՛չ եգիտ, զի շուքն էր: Եւ զայն հացն, զոր ունէր, գետն տարաւ.

և շունն ելեալ երթայր սովամահ:

1.5

A kind and ingenuous king was dining at a river-bank. A hungry dog came up to the king and he gave (it) a piece of pure bread. The dog took it and went to the bank of the river and saw its shadow in the water, as if it were another dog with bread in its mouth. Being filled with avarice, the dog forgot the bread in its mouth, ran to the river in order to take the bread from the other dog. But it did not find any, because that was the shadow. And the bread it had was carried by the river, and the dog went away starving.

Gods as Allegory of Natural Phenomena and Weather

Alexander Romance I [p. 323] = Alex. α 3.26.7:

Արամազդ ոչ դադա­րեաց տեղալով աւուրս քառասուն:

Ζεὺς οὐκ ἐπαύσατο ὕων ἡμέρας τεσσαράκοντα.

Aramazd (Zeus) did not stop causing rain to fall for forty days.

Philo, Cont.Arm. 6 = Philo, Cont. 3: ἆρά γε τοὺς τὰ στοιχεῖα τιμῶντας, γῆν, ὕδωρ, ἀέρα, զերկիր, զջուր, զաւդ, զհուր, πῦρ; οἷς καὶ ἐπωνυμίας ἔθεντο ἐτέρας ἕτεροι, τὸ μὲν որոց և մականուանս եդին, πῦρ Ἥφαιστον παρὰ τὴν այլս` այլք: Զհուրն` Հեփես­ տոս, առ ի լուցանելն և բորբո- ἔξαψιν, οἶμαι, καλοῦντες, քել կարծեմ թէ կոչեցին: Ἥραν δὲ τὸν ἀέρα παρὰ τὸ Իսկ Հերա` զաւդ, առ ի αἴρεσθαι καὶ μετεωρίζεσθαι համբառնալն և վե­րամ­ πρὸς ὕψος, τὸ δὲ ὕδωρ բարձիլ առ ի բարձրութիւն Ποσειδῶνα τάχα που իմն, և զջուր` Պոսիդոնա, Իսկ արդ արդեւք զայնոսի՞կ

որք զտարերս պատուեցին,

38

… those who honour the elements, earth, water, air, and fire? To these different people have given different names. They call fire Hephaestus, I imagine because of its kindling; and the air Hera, I imagine because of its being raised up, and raised aloft to a great height;38 and water

A hint to Hera being hung from Olympus by Zeus, see episode 11.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images ինձ թուի թէ վասն ըմպելին լինելոյ, իսկ զերկիր`

Դե­մետրա, ըստ որում

մայր ամենայնի թուի գոլ, կենդանեաց և տնկոց:

διὰ τὸ ποτόν, τὴν δὲ γῆν Δήμητραν, παρόσον μήτηρ εἶναι δοκεῖ πάντων φυτῶν τε καὶ ζῴων.

373

Poseidon, probably because of its being drinkable; and the earth Demeter, because it appears to be the Mother of all plants and of all animals.39

Philo, Decal.Arm. 237 = Philo Decal. 54–56: Քանզի կոչեն ոմանք զերկիր Աղջիկ, Դի­մետրայոյդ, և

զծով` Պիսիդովնայ, ծովային

դևս ընդ իշ­խանութեամբ նորա ստեղծանեն, և սպասա­ւորութեանն նորա ժողովս մեծա­մեծս, արուաց

և իգաց.

և աւդոյի զաւդդ. և զհուր`

Հեփեստոս. և արեգական

զՎահագն, և լուսնին

զԱրտեմիս, և արուսեակ` զԱստղիկ, և Փայլածող` զՀերմէս, և զայլոց

աստեղաց զիւրաքանչիւր ուրուք զանուանցն կոչմունս` առասպելագրացն

ընձեռեցին:

39 40

Καλοῦσι γὰρ οἱμὲν τὴν γῆν Κόρην, Δήμητραν, Πλούτωνα, τὴν δὲ θάλατταν Ποσειδῶνα, δαίμονας ἐναλίους ὑπάρχους αὐτῷ προσαναπλάττοντες καὶ θεραπείας ὁμίλους μεγάλους ἀρρένων τε καὶ θηλειῶν, Ἥραν δὲ τὸν ἀέρα καὶ τὸ πῦρ Ἥφαιστον καὶ ἥλιον Ἀπόλλωνα καὶ σελήνην Ἄρτεμιν καὶ ἑωσφόρον Ἀφροδίτην καὶ στίλβοντα Ἑρμῆνˑ καὶ τῶν ἄλλων ἀστέρων ἑκάστου τὰς ἐπωνυμίας μυθογράφοι παρέδοσαν.

For they call the earth Girl (Gr. Cora), [the daughter of] Demeter (Gr. + and Pluto). And the sea they call Poseidon, inventing besides a number of marine deities as subservient to him, and vast companies of attendants, both male and female. The air they call Hera;40 fire, Hephaestus; and the sun, Vahagn (Gr. Apollo); the moon, Artemis; and the morning star, Astłik (Gr. Aphrodite); the Shining One, they call Hermes, and to every one of the stars they have affixed names and given them to the inventors of fable.

The reasons given for the names here are all based not only of the functions of the gods, but also on phonetical similarity in Greek: Ἥφαιστος – ἔξαψις, Ἥρα – ἀήρ, Ποσειδῶν – ποτόν, Δημήτηρ – μήτηρ. The Armenian աւդոյի is a result of corruption; it makes no sense.

374

Appendix 1

Greg. Naz.Arm. 4.116.5–9 [pp. 142–143] = PG 35. 653.40–45: Զիարդ Ովկիանոս ընդ Տեթիւայ հաշ­տի ի ձեռն Երայ նախահոգութեանն զարդարեցելոյ, վասն զի վտանգ էր ամենայնի ժամանակ ինչ ողջախո­ հանալն նոցա, եթէ ընդ ցամաք բնութիւնն եւ խոնաւ հաշտել կա­­րաւտանայցեն, զի մի առաւելութեամբ մի­ովն ամենայն խառնակեսցի:

πῶς μὲν Ὠκεανὸς Τηθύῒ καταλλαγήσεται διὰ Ἥρας πορνικῶς κοσμουμένης. ἐπειδὴ κίνδυνος τῷ παντὶ χρόνον τινὰ σωφρονούντων αὐτῶν. εἴτ᾽ οὖν τὴν ξηρὰν φύσιν καὶ τὴν ὑγρὰν καταλλάττεσθαι δέοι, μὴ τῷ πλεονασμῷ τοῦ ἑτέρου τὸ πᾶν συγχεθῇ.

… how is (Gr. will) Oceanus reconciled to Tethys by the agency of Hera decked out using forethought (Gr. like a courtesan),41 inasmuch as there would be danger to all, should the two observe chastity42 for any time; whether that it be that the dry Principle is reconciled (Gr. interchanged) with the moist, lest, through the excess of the one or the other, the whole be thrown into confusion.

NonnusArm. 3.73 [pp. 58–59] = Nonnus 4.80.2–10: Ովկիանոս հայր է ամենեցունց աստ­ուածոցն,

և Տեթիա` մայր, քանզի այր և կին են Տեթիա և Ովկիանոս, և եթէ բաժանեցան երբեմն ի միմեանց, այլ ի ձեռն միջնորդութեանն Հե­րայ եղև կանխաւ շարամերձութիւն սոցունց և սիրելութիւն:

41 42

Ὠκεανὸς πατήρ ἐστι πάντων τῶν θεῶν, ἡ δὲ Τηθὺς μήτηρ. ἀνδρόγυνον δὲ ὁ Ὠκεανὸς καὶ ἡ Τηθύς καὶ ὅτι πάλαι διέστησαν ἀπ᾽ ἀλλήλων, διὰ δὲ δυσωπήσεως τῆς Ἥρας γίνεται πάλιν συνάφεια αὐτῶν καὶ φιλία.

Oceanus is the father of all gods, and Tethys is the mother. For Tethys and Oceanus are husband and wife, and they once separated from each other, and by Hera’s mediation their union and love were formerly (Gr. again) established.

Probably the translator read προμηθευτικῶς or προμηθείᾳ instead of πορνικῶς. I.e. not mix with each other.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images Այլ առասպելս նշա­նակէ, թէ

Ովկիանոս է գէջ բնութիւնն, իսկ Տեթիա` չորն, որ է եր­-

կիր, և կենդանութիւն ոչ

լինելով` կորուսեալ լինին ամենայնք:

Ապա Հերա, որպէս վե­րատեսուչ գոլով լծակցու­ թեանն, զի Հերաս ըստ նոցա աւդդ է, հաշտեցուցանէ

զերկու տարերսն, և

ὁ δὲ μῦθος, φησίν, αἰνίττεται ὅτι ὁ Ὠκεανὸς μέν ἐστιν ἡ ὑγρὰ φύσις, ἡ δὲ Τηθὺς ἡ ξηρά, τουτέστιν ἡ γῆ. καὶ ὅτι πάλαι τῆς ὑγρᾶς φύσεως μὴ συγγινομένης τῇ γῆ, οὐδὲν ἐζωογονεῖτο, καὶ ἀπώλλυτο πάντα. εἶτα ἡ Ἥρα, ὡς ἔφορος οὖσα τῆς συζεύξεως, καταλλάττει τὰ δύο στοιχεία, καὶ γίνεται λοιπὸν ζωογονία.

եղանի կենդա­­­­նա­­ծնութիւն:

375

And the myth means that Oceanus is a wet nature, and Tethys is dry, that is, earth. And (Gr. + because once the wet nature had no intercourse with the earth) when there was no childbirth, all perished. Then Hera, as supervisor of marriage, since Hera according to them is air (Gr. om. since … air) reconciles the two elements, and childbirth (Gr. + finally) takes place.

Łewond 19 [p. 845]: Կոչէ զՏաճատ իշխան եւ զսպա­ րապետն Բագարատ եւ զՆերսէհն Կամսարական և զայլսն ի նախա­ րարացն Հայոց յաւուրս տապախառն ծագման Հեփեստեայ հրագագաթան:

He summons prince Tačat and the general in chief Bagarat and Nersēh Kamsarakan and other Armenian princes on the days of the rising of the burning Hephaestus with a fiery summit.

Grigor Narekac‘i, Aparan 914: Նա եւ ահագնութիւնք աշխարհ­ ապար­ունակ, երկրապարփակ, տիեզերապատ պտուտկացն Պիսիդոնի:

Also the dreadfulness of the whirlpool of Poseidon (sea) that surrounds the world, encloses the earth, encompasses the universe.

Grigor Narekac‘i, Yak. Nis. 996: Ընդ երկնայնոցն կցորդեցաւ …

զթանձրութիւն Դեմետրի էհերձ, զերկիր բաժանեաց նշանաւ խաչին շեշտակի, քան թէ Մովսէս զծովն

գաւազանաւն:

He communicated with the heavenly … split the solidity of Demeter (the earth), divided the earth with the sign of the cross more sharply than Moses divided the sea with his staff.

376

Appendix 1

Grigor Illum. 991: Եւ ուռմամբ ահագին սաստիւ բախմամբ հզաւրին բազկաց / Հեր­ ձեալ պատառեալ զթանձրութիւն Դեմետրի դիմաց, / Եւ փշրեալ խոր­տակեաց ըզկարծեցեալ գլուխ հըզաւրին, / Եւ սուզեալ ընկղմեաց ի խորըս ներքին սանդարամետին:

With the swelling and a strong blow of his powerful arms, / Splitting and tearing the solidity of Demeter (the earth), / He crushed and broke the seeming head of the mighty one, / And plunging sank him into the depth of hell.

Grigor Magistros 29 (50).6 [p. 300]: Ծայրացեալն մեր մակդասական հանդերձ զաւրուն Պրիմիւթէ յու­ սացուցանէ զմեզ յայսպիսումն տատանական տեւել կենդանութիւն:

Our commander-in-chief Prometheus (the hot weather) with his army gives us hope to endure in such an unstable life.

Grigor Magistros 30 (51).2–3 [p. 300]: To arrive, while Athena43 in her maidenly beauty luxuriantly blossomed, surrounded by all her numerous relatives, she gave us և պաճոյճ սաղարթանայր բոլորն իւրածին յոգնաբեղուն շարակայացեալ vigilant and wonderful help, widely open doors, to move dancing all the way. զարմիւ, տայր մեզ աչալուրջ իմն եւ սխրալի աւգնականութիւն, եւ Ժամանել, մինչ տակաւին Աթենայ

իւրովն հարսնացեալն զարդու պերճ

ընդարձակագոյն դրունս յամենայնի չու պարել ընթացիւք: Ապա մերձ առ Ծոփս յորջորջեալ աշխարհ հուպ մերձ եղելոյ` հասանէ աժխոյժն խիզախմամբ իւրովն ճանջաճերմակ եւ սալասմբակն երիվարաւ մակաւասար մենա­ մարտիկն այն եւ գոռոզն Պիսիդոն յայսպիսի հեծեալ եւ, ընդ ինքեան առեալ զքաջավազիկն երկնաչու եւ վրնջապապչեակ զքաւշն քաղեան,

աճապարեալ նահանջեաց զդէմ էառ,

Then being close to the land called Cop‘k‘, the haughty single fighter Poseidon (rainy weather) arrived with cheerful daring, riding his black-white and slab-hooved horse. He brought with him the swiftfooted celestial bleating he-goat, hastily confronted the retreat, and Hephaestus together with Prometheus (warm weather) took to flight.

եւ Հեփեստոս ի փախուստ եղեալ հանդերձ Պռոմէդիւ:

43

The function of Athena is not quite clear.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

377

Grigor Magistros 53 (32).14–16 [p. 333]: Մինչ տակաւին Հեփեստոս մանուկ է եւ Պռիմիթոս երիտասարդ եւ Աթենա կոյս ոչ պառաւեալ, աճապարեա՛

աւգնականութեամբ նոցա, զի պա­րեսցի բակառաբար պարթեւն,

եւ ծերունին մի՛ ի ծամելիս անկցի հագարացւոց, եւ մի՛ Կռաւնոս հասցէ

հանդերձ հիւսիսային զաւրովն, ընդ

ինքեան բերեալ զՊիսիդոն, մա­-

կավազիկ առնելով ի վերայ աւանաց`

While Hephaestus is still a child and Prometheus is young and virgin Athena has not grown old, you hurry to help them, so that the Parthian dances in a circle, and the old man does not fall under the teeth of the Hagarenes, and Cronus44 does not arrive with his northern army bringing with him Poseidon, making raids on settlements to attack them with mighty violence.

շահատակել աւժանդակ եւ հզաւր բռնութեանն:

Քանզի քաջ գիտեմք, եթէ Պռիւմիթոս

Since we know well that Prometheus now cares to move next to Babylon and Բաբելոն և անդուստ ի ծայրս հարաւոյ, from there, to the extreme south, while և Պիսիդոն հանդերձ սպիտակափառն Poseidon is going to attack with his white army (the waves), and Cronus is riding զաւրովք շահատակել հանդերձեալ a goat, a bleating slab-hooved he-goat; է, և Կռաւնոս յայծի հեծեալ ի վրնջա­ and horrified by him, all dumb animals պապջակն քաղ սալասմբակ: Եւ arrange burrows, pits and stores. յայսմանէ զարհուրեալ իւրաքանչիւր այժմ ուշ եդեալ է խաղալ չու մաւտ առ

ոք յանբան կենդանեացն որջս և խորս և ամբարս յարմարեն:

Grigor Magistros 54 (34) [pp. 334–335]: Առ նոյն եպիսկոպոսն Մոկաց վասն ահագին ցրտոյ եւ սառնամանեաց:

Յուլիկն ոլոմպեան Ապողինար, հեծ­-

եալ յԱրտեմեանն ալոջ, գայ հասանէ

միամարտ ի վերայ Աթենայ:

Խոկացեալ զայս արին, տրամախոհէր

մրցանակ, զի ծանուցեալ էր մանկանն զփախուստն Աթենայ, զհեռագոյնն ի հարաւ շահատակէ, խիզախեալ, զի աւարել կարասցէ:

44

To the Same Bishop of Moks Concerning Terrible Cold and Frost. Olympian Apollo mounted on the shekid of Artemis, arrives to combat Athena. This brave man contemplated and thought about a prize, since the youth was informed about Athena’s flight. He bravely assailed far south, in order to be able to take booty.

That is cold weather, cf. Eustath. Ad Hom. Il. 3.640.19: Κρόνος καὶ Τιτᾶνες ὑπερβολαὶ ψυχρότητος (“Cronus and the Titans are the excess of cold”).

378

Appendix 1

Եւ եկեալ սորա չու, թեթեւագոյն իւր զաւրու զմնացեալսն ի բանակէ եւ յաղխէ սուղ ինչ աւարեալ կապտեաց եւ բանակեաց ըստ իւրում հայրենական զաւրութեանն: Իսկ Կռաւնոս բոլոր բա­նակաւն մնայ առ հիւսիւսիւ խորա­ նաւք եւ սպիտակափառ վահանաւք եւ փողովք, ահագին գոչմամբ

եւ թմբկաւք, հրաշալի հեծեալ

ի ճանջաճերմակն երիվար եւ, զԿռաւնեանն կռապոզ բարձրեղջեր նոխազ ի կառս իւր լծեալ, եւ մահա­ շունչ հոտ քաղուն քարգոնական նժուգին նախ բուրէ քան զկառսն: Եւ այժմ առաքեալ հրեշտակ եւ թեւ նամակին պարապնդեալ, եւ կնիք

կապարեայ մակկոփեալ Ապողինար առ Կռաւնոս, եթէ «Ծե՛ր, պնդեա՛, փոյթ հասի՛ր ծառացելովք քո ամպովք, զի

ես կալայ բանակետղ: Աթեան չոգաւ ի Բասրա, ի լրտեսաց ոմն երեկ մեզ

ազդեաց, ստուգեաց յետ մետասան

աւուրց»:

Այլ Կռաւնոս եկեալ, պաշարէ կցորդա­ բար առ միմեանս հասեալ, իսկ

Հեփեստոս եւ Պռիւմիդես սակաւ ինչ առ մեզ յարաբացւոցն թողեալ զաւրս եւ ի թիովպացւոց, որ թէ ոչ արտաքոյ կարող են մրցել, այլ ի քաղաքս եւ

ի դղեակս աւգնեսցեն, տալով մեզ

աւգնականութիւն եւ ի ժամանակի ի ձեռն փութահասիկ կունդուռաց. չոգան

խնդիր Պռիւմիդեայ եւ Աթենայ:

45

And he came with light troops, plundered the few remains of the army and the baggage, and encamped in accordance with his paternal might. Whereas Cronus (the cold weather) stays with his whole army in the northern tents, with snowy-white shields and trumpets, with great clamour and drums, mounted on his wonderful black-white horse, and having harnessed the Cronian goat with hooked and high horns to his chariot, and the pernicious goat flock of the royal horse precedes the chariot. Now Apollo, having sent a messenger to Cronus and attached a wing to the letter and having sealed it with lead [says]: “Old man, hurry, promptly arrive with your rising clouds, for I have occupied a place for encampment. Athena has gone to Basra, as yesterday one of the spies has assuredly informed us, in eleven days.” But having arrived, Cronus besieges, they immediately reach each other, while Hephaestus and Prometheus, leaving by us a small Arabian and Ethiopian army45 (they cannot fight outside, but just help in towns and castles, giving us aid in time through speedy messengers, they went searching for Prometheus and Athena).

Probably this is a hint to the winds blowing from hot countries.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images Եւ դովրացին կարծեմ, թէ եւ նա մեզ

մահուամբ իւրով ձեռնտու լինի: Եւ մկնաճարակսն ճողոպրեալ պա­րառաբար յեղափոխեն, մակստո­ րական սպառազինեալ մեր եւ յասրեան արեանցն եւ յամենեւին

յոռեացն հիքից եւ անկուածուկ յոք­նորական զրահիւք եւ ի խոտաբուխ խաւարտածին այծեաց աւդափառ

379

The Taurian (Artemis) too seems to assist us with her death. And taking away the mouse-eaters, they thoroughly transform them, and we arm ourselves from above and from below with various woollen plaited armour … and helmets sewn from the skins of goats fed on grass and reared on vegetables, so that we may withstand the Aramazdian army.

կորզեալ շարամանեալ սաղա­ ւարտաւք, զի ի դիմի հարցուք

որմզդական զաւրուն:

Բայց Դիոնիսէս, նախանձեալ

Ապողինարի եւ Մենոսի եւ Հռադամանդեայ, գաղտնի սէր Աթենայ եւ Պռիւմիդեայ հանդերձ Հեփեստիւ կապեալ, թողու մեզ զաւր

թագնի: Եւ այսու յուսացեալ բաւեմք

ակնկալութեան եռամսեայ աւուրբք: Ահա պնդեսցո՛ւք պարառաբար մարտիւ ամրացուցեալք զպատնէշ եւ զմահարձանս շահատակել առա­ քինաբար եւ զերիվարս կազմեսցո՛ւք իբր զքաջս, զի ի գալ արաբացւոցն

ասպատակեսցուք ի հիւսիս, աւար առեալ զխորանս եւ զերիվարս եւ զնոխազս, զի նա երբէք ոչ ի մէնջ

աւար տարեալ յիւրն աշխարհ, այլ

որչափ եկեալ է Կռաւնոս ի սեփականս Աթենայ, յաղթահարեալ նահանջի, զի

սեփականս Աթենայ կուսին, կուսածին

քաջախիզակ իմաստնոյն:

46

But Dionysus, envying Apollo, Minos and Rhadamanthus, establishing a secret friendship with Athena and Prometheus together with Hephaestus, secretly leaves an army for us. And expecting this, we are satisfied by waiting for three months.46 Now let us hurry, fortifying round about in battle the walls and towers, let us attack boldly, let us arrange the horses like heroes, so that when the Arabs arrive, we plunder north, despoiling the tents, horses and goats, so that he never takes plunder from us to his country, but as often as Cronus comes to Athena’s possessions, he be defeated and retreat, since these are the possessions of the bold and wise, virginally born virgin Athena.

Although the functions of Apollo, Athena and Artemis in relation to natural phenomena are not clear, here Athena is the ally of Prometheus and Hephaestus, who symbolize hot weather, while Apollo and Artemis are the allies of Cronus (symbolizing cold weather). Prometheus and Athena are secretly aided by Dionysus-the wine, as a heating power. It is difficult to guess what is the role of Minos and Rhadamanthus, who are legislators and judges (see ep. 68). Grigor Magistros describes the changes of weather as dramatic scenes of war between adversary powers.

380

Appendix 1

Grigor Magistros 64 (23).2–5 [p.]: Ոչ ահաւասիկ Պիսիդոն հնարեալ իւրովին փրփրածին հիքամորթ աւ­րիորդաւն մեղկութեամբ բաղխո­ հական հնարիւք տրամախոհէր,

քանզի յորժամ ծանեաւ, եթէ յան­ կարծաւրէն ի Թեմանայ Պռաւ­ տիդէս Հեփեստոսիւ առաքիւր, եւ բեզեկ զՓայեթոն նախընթացիկ շահատակմամբ յղէր յասպատակ սորա, զնոյնս այս աւրիորդ առ

Now Poseidon, with his naked and shameful foam-born damsel47 had not yet contrived his effeminate tricks, for when he learned that unexpectedly Pṙotidēs (Prometheus ?) together with Hephaestus was sent from Theman, and the sun sent Phaethon forward to attack and invade him and was planning to steal this damsel that was with him.

ինքեան ելոյ տրամախոհէր խոկալով զերծանել:

Եւ իբրու ոչ փութանակի զաւրէն (զաւ­ րէր ?) զերծանել բացանցութեանց սոցա յերկիւղէ, ցռկեալ լուծական

ըղոր­կաղութեամբ, որ գրէ թէ վա­­

տաղութեամբ կաւակերտ զանգմամբ խմորեալ, զաւրէն արաւսիւն: Քանզի նորա յորժամ մերձ ելոյ հուպ յըմբռնումն, բազէի ի գուճս կոյս եղեալ,

And he could not steal them away swiftly, for fear of diarrhoea, because with their dysenteric bowels they were discharging faeces, as if in case of constipation plastering a clayey mass, like the bustard. For when it is almost caught and the hawk is at its knees, it drops its excrements and hits just his face, flies away and is saved.

զծիրտն ծորեալ դիմացն ուղղակի ճահեցուցանէ, եւ ինքն թռուցեալ մնայ

կենդանի:

Այսբար բոզն այն Ափռոդիտէս փրփրածինն հանդերձ արբն Պիսի­ դոնիւ առ մեզ ի դաշտիս Մամիկոնեան ներգործեաց, որ եւ ապականեաց վաւաշ բորբորիտոն գիջամոլի պոռնիկն:

47

In this way that harlot, foam-born Aphrodite together with the male Poseidon exerted influence upon us in the field of the Mamikoneans, which the lustful voluptuous and lascivious prostitute destroyed.

Aphrodite, a goddess born from the foam in the sea (see ep. 2). So she naturally cooperates with Poseidon who symbolizes the rainy weather.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

381

Grigor Magistros 21 (2).28 [p. 270]: Բոցն յաչաղութեան հնոցին որ առաւել քան զատրուշանին Զրա­ դաշտին, զովացեալ, եւ կայծակն հրափայլութեան վեհագոյն քան

The flame of the furnace of envy, exceeding Zoroaster’s fire-temple, cooled, and the sparkling lightning, exceeding Prometheus and Hephaestus, was softened.

զՊռոմեդեայն եւ զՀեփեստոսին ցածուցեալ:

Grigor Magistros 71 (14).2 [p. 363]: Տագնապ տոչորման Պռոմիդեայ հասեալ Հեփեստիւ պաշարեաց:

The anguish of burning by Prometheus arrived and besieged together with Hephaestus.

Grigor Magistros 16 (74).5 [p. 252]: Սապէս կամելով մեր զյաւշուածս կիտին, զոմանս ի շամբուրս հարեալ

ի վերայ Հեփեստեայ, զոմանս ի սանի հանդերձ Պոսիդոնիւ ամոքեալ, եւ

զոմանս ի տապակի տրամադրական մակեղուտ ելով ելլադացի իւղովք, և

զոմանս ծպտեալ ի մէջ Դիայ:

So wishing [to eat] the pieces of the fish, we fixed some on spits upon Hephaestus, we softened some in a cauldron with Poseidon, we placed some on a frying pan adding Greek oil (olive oil ?), and we hid some inside Zeus.48

Karapet Sasnec‘i 20–21: Այլ և ոչ անտես արասցուք զերկիր ծընընդեան նորա, որ է գիրկ և

գոգ` աշխարհին Հայոց. ծըծին և

ծոցոյն ասիական մասինն. քառորդ

սահմանեալ նահանկ, հարթայատակ վայր` շուրջանակի պարագայծ`

պարփակեալ լերամբ ոռոգելով ի վե­րուստ և ի ներքուստ, Պիսիդոն ըստ կամաց պատրաստեալ ժա­ռանգութեան նորա:

48

It is unclear what is symbolized by Zeus.

Let us not ignore the country of his birth, which is the bosom and lap of Armenia, the breast of the Asian part, determined as the fourth province, a flat place, encircled and surrounded by mountains, watered from above and from below, and Poseidon (the water) willingly prepared its legacy.

382

Appendix 1

Յորմէ զովացեալ Արտեմիս, վեր­-

ընծիւղէ խոտս և դալարիս, զա­-

նազանս և ազգի ազգիս, երանկ

երանկ և բազմագունակ ծաղիկս` և

ախտահալած արմատս: Իսկ և Հերաս հանդարտագոյն հնչէ յերկնամիջակ կիտին, և Հեփեստոս ոչ զաւրանա ի

ժամադիտակին յաւէտ: Սակս որոյ

սերմանեալքն ի նմա բիւրապատիկ արդիւնանան … և համահաւասարէ

Ադենա դրաստին Արամազդա` և դաշտին Ելևսինա:

Artemis (the earth ?) being refreshed by it, grows various types of grass and vegetables, variegated and multifarious flowers and medicinal roots. While Hera (the air) blows very softly in the horizon, and Hephaestus (the heat) by no means becomes powerful in the south tropic. For this reason those planted there produce multiple fruit … and it becomes equal to Eden, Aramazd’s Paradise and the Elysian field.

Sarkawag, Comm., 38: Բան. Պղուտոն եւ Փայիդոն: Լծ. Պղուտոնն գերեզման ասի եւ կամ դժոխք, եւ Փայիդոնն` արեգակն…

Դարձեալ ասեն, թէ ոչ զՊղատոնի

մահն մեռաւ, որ ասաց թէ` իմաս­

տասիրութիւն է խոկումն մահու,49 եւ ոչ Փայիդոն բժիշկն կարէր բժշկել:

Lemma: Pluto and Phaethon. Explanation: Pluto means grave or Hades, and Phaethon, the sun … Again, they say that he did not die Plato’s death, who said that philosophy is thought about death, and that the physician Phaethon could not cure.50

Aṙak‘el, In Dav. Def. 436–7: Բան. Պղոտին, այսինքն, գերեզման, Փայիթովն այսինքն արեգակն: Լծ…. Դարձեալ ասէ թէ ոչ զՊղատոնի մահն էր մեռեալ, որ ասաց թէ

խոկումն մահու, և ոչ Փայիդոն բժիշկ կարէր բուժել:

49 50

Lemma: Płotin (Pluto) (that is grave), Phaethon (that is the sun) … Explanation: Again he says that he died not Plato’s death, who said that it is contemplation of death, and that physician Phaethon could not cure.

Cf. Dav. Def. IX [p. 74.8–9]: Պղատոն զիմաստասիրութիւն խոկումն մահու սահմանեաց – “Plato defines philosophy as contemplation of death.” Cf. the passage commented, Dav. Def. IX [p. 74.32–76.6], cited in episode 105.

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

1.6

383

Athena and the Symbolic Number Seven

David Def. XIV [p. 112–114]:

Եւթն թիւդ կոյս լսի, որպէս Աթենայ

և ժամանակ: Եւ կոյս` վասն զի

ամենայն թիւ ի ներքոյ տասնեկիդ կամ ծնանի զոք կամ ծնանի յումեքէ. իսկ եւթն ոչ ծնանի զոք ի ներքոյ տասնեկիդ և ոչ ծնանի յումեքէ,

որգոն, երկուք ծնանի զչորս ի ձեռն

բազմապատկութեան, և երեք` զինն

… այսպէս և Աթենայ կոյս լսի, վասն զի ասեն արտաքինքն զԱթենայէ, թէ ի գլխոյն Արամազդայ ծնաւ:

“The number seven is called virginal, like Athena and time. It is called virginal because all the numbers which are less than the number ten either generate a number or are themselves generated by some number; but seven neither generates any number which is below the number ten, nor is generated by any number. For example, through multiplication two generates four and three generates nine … Athena is also called virginal for the heathens say that Athena was born from the head of Aramazd (Zeus).”

Cf. David Prol. 53.18–19, 21–26: ὁ δὲ ἑπτά ἀριθμὸς λέγεται καὶ καιρὸς καὶ Ἀθηνᾶ … Ἀθηνᾶ δὲ λέγεται, ἐπειδὴ ὥσπερ μυθεύουσιν τὴν Ἀθηνᾶν παρθένον εἶναι καὶ ἀμήτορα (ἐκ τῆς κεφαλῆς γὰρ τοῦ Διός, ὡς μυθεύουσιν, ἐξῆλθε), τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ ὁ ἑπτά ἀριθμὸς μόνος ἐκ τῶν ὄντων ἐντὸς τῆς δεκάδος οὔτε τίκτεται κατὰ πολλαπλασιασμὸν ἐξ ἄλλου ἀριθμοῦ οὔτε τίκτει κατὰ πολλαπλασιασμὸν ἄλλον ἀριθμὸν ἐντὸς τῆς δεκάδος.

“The number seven is called time and Athena … It is called Athena because as they tell in a fable that Athena is virgin and motherless (since she came out from the head of Zeus, as they tell in a fable), in the same manner the number seven, the only one inside the decade is neither generated through multiplication by any other number, nor generates any other number through multiplication inside the decade.”

Anania Narekac‘i 448–449: Իսկ սքանչելի թիւ :է:երորդիդ յոգ­

նաթիւ ունի խորհուրդ. զանազանեալ

անխառն տարորոշ թիւ, սեռն եւ

անապական բնութիւն, զի ոչ ծնանի

զոք, եւ ոչ ծնանի յումեքէ ի ներքոյ

:Ժ:ինդ, զոր կոչեն մշտնջե-

And the wonderful number seven has multiple symbolic meanings: it is a variegated unmixed distinct number, a genus and incorruptible nature, since it does not generate anyone, and is not generated by anyone below ten and is called an “ever

384

Appendix 1

նակուսի, եւ անմաւր, միակ ի

բնութիւն, զոր ասեն ծնեալ յուղղոյն

Արամազդայ:

virgin”51 and motherless, the only one by nature, who is said to be born from the brain of Aramazd (Zeus).

Anania Narekac‘i, 640: Այս ամին զուգաթուեսցի եւ Աթենայ իւրով անլծորդ եւթնեկիւն, որ եւ սա կոյս կոչիւր ըստ հեթանոսական առասպելաբան բաջաղանաց:

To this year let Athena equal, with her indivisible number seven; she was also called virgin according to pagan mythic prattles.

Grigor Magistros 45 (78).15 [p. 321]: Եւթնեակդ, զոր բանս Աթենայ

անուանեաց:

… the number seven which our story called Athena.

Grigor Magistros 45 (78).11 [p. 321]: … զԱթենայ զայն, որ յուղղոյն Արամազդայ ծնեալն էր, կոյսն ունելով զթիւն եւթեանն, ներքոյ տասնեկին, որ ոչ ծնեալն է եւ ոչ ծնանի զոք:

1.7

… that Athena who was born from the brain of Aramazd (Zeus), having the virginal number seven, which below the number ten is not generated and does not generate any.

Zeus Picus

In Roman mythology, Saturn who corresponds to Cronus, had a son named Picus, the king of Latium. His son was Faunus (Verg. Aen. 7.46–49). Circe transformed Picus into a woodpecker52 for rejecting her love (Verg. Aen. 7.189–191, Ovid. Met. 14.6). According to an Euhemeristic perception, Picus, as the son of Cronus, was identified with Zeus and considered the first king of Assyria. The monument on

51

52

The Pythagoreans called the number seven ἀειπάρθενος (“ever virgin”), because within the first decade it was neither multiplicand, nor multiplier. Cf. οἱ Πυθαγόρειοι τῇ ἀειπαρθένῳ καὶ ἀμήτορι αὐτὴν ἀπεικάζουσιν, ὅτι οὔτε ἀπεκυήθη οὔτε ἀποτέξεται (Phil. LA 1.15) – զնա Պիթագորեանքն մշտնջենակուսին և անմաւրն` միակի նմանեցուցանեն, զի ոչ ծնաւ և ոչ ծնցի (Phil. LAArm. 109). “The Pythagoreans compare it with the ever virgin and motherless number one (the Greek lacks this word), because it was not generated by any other, and will not generate any other.” In Latin “picus” means “woodpecker.”

Mentions of Greek Gods, their Armenian Equivalents and Images

385

Picus’ tomb in Crete bore an inscription: “Here lies Picus whom men also call Zeus” (Diod. Sic. 6.5.3). John Malalas, when telling the story of the seduction of Ino by Zeus, represents Zeus Picus as king of Assyria (Malal. 28).53 Euseb. Chron. I [p. 182] = Sync. 200.14–17: Բայց ոմանք ասեն, թէ Պիկոս որդի Կրօնայ թագաւորեաց նախ ի Ղաւրենտայ աշ­խար­­հին`

մինչև ցայն տեղի, ուր այժմ

Հռոմն կայ, ամս ԼԷ.: Եւ յետ

նորա Փաւնոս որդի Պիկայ ամս ԽԴ.:

φασὶ Πεῖκον υἱὸν Κρόνου βασιλεῦσαι χώρας Λαυρέντου λζ´, εἶναι δὲ τὴν χώραν ἕως τῆς νυνὶ Ῥώμης πόλεως, μεθ᾽ ὃν Φαῦνον τὸν υἱὸν αὐτοῦ Πείκου τοῦ καὶ Διὸς ἔτη μδ´.

But some say that son of Cronus, Picus, first reigned over the land of Laurentum, up to the place where Rome now is, for thirty-seven years, and after him, Faunus son of Picus, for fortyfour years.

P‘ilon Tirakac‘i 914: Յաւուրս Դեբովրայ մարգարէուհւոյ, որ ընդ Բարակայ` որք ի Դիոսէ վի­-

պասանին: Ուստի Պիպկոս անուա­

նեալ Զևս` Կրոնայ ազգական`

յարեւմուտս թագաւորեաց. որ ունէր

դստերս Երովպէմենոս, Անտիոպէ, Աղկմենէ, Սեղղենէ, Դանաովէ,

Պերս[ս]ևս. եւ Ղէդա կին Զեւսայ. Զեւս կենդանութիւն կոչի, եւ Ղէդա` աւդ,

վասն տուրեւառ շնչոց …

53 54

In the days of prophetess Deborah who was in the time of Barak, the events took place which are related about Zeus. Hence Zeus, called Picus, the kinsman of Cronus, reigned in the west. He had the daughters Erovpēmenos, Antiope, Alcmene, Selene, Danae, and Perseus. The wife of Zeus was Leda. Zeus is called life and Leda air, because of breath.54

See RE 20, s.v. “Picus” (G. Rohde), Col. 1214–1218. The names of some “daughters” of Zeus look like the names of mortal women with whom Zeus had intercourse: Europe (see episode 64; probably “Erovpomenos” is a result of blending of the names Europa and her son Minos, like “Danaove, Perseus” below?), Antiope (episode 84), Alcmene (episode 43), Danae and her son Perseus (episode 40). Selene probably figures here instead of Semele, the mother of Dionysus (episode 70)? Leda too is a mortal woman seduced by Zeus; “air,” the symbol of Zeus’ wife Hera (see appendix 1.5) is attributed to her.

386

Appendix 2

Grigor Magistros 12. (58).11 [p. 243]: Եւթնեակն Աթենայ կուսածին յուղղոյն Արամազդայ Պիկկոսին:

2

The seven-fold Athena having been born from the brain of Aramazd (Zeus) Picus.

Complete Narrations about the Trojan War Vahram Rabuni, Categ. 16:

Տեղն Տրովայ է, ուր էր պատերազմն, և

The place is Troy, where the war was,

պատերազմն էր:

took place.

ժամանակն յայնմ ժամանակի, յորժամ and the time is the time when the war

Movsēs Kałankatuac‘i III.19 [pp. 398–401].55 Ի գրենոյն Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի գտաւ այս պատմութիւն սակս աւերման Ղիոն քաղաքի եւ շինելն Հոռմայ: Ի ժամանակս Ապդանի դատաւորի առաւ Ղիոն այսպէս. քաղաքս այս յԱքայեցւոց երկրին էր հուպ յաշխարհն56

Պողոպանիս (v.l. Պեղոպոնէս)

Among the books of bishop Step‘annos of Siwnik‘ is this narration about the destruction of the city of Ilium and the building of Rome. In the days of Abdon57 the Judge, Ilium was taken as follows. This city was in the country of the Achaeans, adjacent to the Peloponnese,58 west of Macedonia in the land of Europe.59

յարևմուտս Մակեդոնացւոց յերկրին Եւրոպայ:

55

56 57 58 59

This story is a whole chapter of Movsēs Kałankatuac‘s History of Albania; in Ms M 437 (13th c., fols 115v–116r) it is a separate unit. P. Cowe characterizes it as a separate story (see Introduction, n. 21). The readings of M437 (13th c., where it si an independent unit, fols. 115v–16r) different from the text of Movsēs are mentioned in the footnotes. The different reading Իլիոն of M437 instead of Ղիոն is not mentioned. In the main text I present in brackets some different readings from the apparatus of the critical edition of the History of Albania. Bringing together the Homeric citations in various old Armenian translations, Arsen Suk‘rean concludes that no translation of Homer’s poems was made in the middle ages, see Arsen Suk‘rean, «Հոմերական բառգիրք և հոմերական տողք» (“Homeric Lexicons and Homeric Verses”), Bazmavep, 1877, pp. 15–30. M437 + որ կոչի. See Judges 12:13. This is incorrect information, since Peloponnese is situated south of Macedonia. In the Greek myth Troy is in Asia Minor, and the Achaeans, that is the Greeks, marched against that city.

Complete Narrations about the Trojan War Ընդ այն ժամանակս ոչ գոյր թագաւոր60 Յունաց, այլ միայն իշ­խանք տիրէին բոլոր աշխարհին:

Եւ Ղիոն էր քաղաք մեծ, որ ոչ գոյր

համեմատ նորա ի վերայ երկրի: Յաւուրսն յայսոսիկ ոմն երիտա­

սարդ յիշխանաց քաղաքին գայ ի Թեսաղոնիկէ քաղաք, որ է յարևեւելս

Մակեդոնի, ի պատճառս ինչ

զբաւսանաց. եւ ընկալեալ եղեւ ի

մեծամեծաց քաղաքին. եւ տռփեալ

ի դուստր առն միոյ մեծի պատրեալ ածէ զնա ի Ղիոն քաղաք.61

զոր ծնողաց խնդրեալ64 իմացան, եթէ յերիտասարդէն եղեւ յափշտակեալ65`

գրեն թուղթ առ Ղիոնացիսն եւ առնուն պատասխանի խստա­ գոյնս:66 Եւ նորա ընթերցեալ

յականջս ժողովրդեան իւրոյ`

անդանաւր ի նախանձ բրդեցան ամենեքեան:67 Կոչեն յաւգնականութիւն զշրջակայսն ամենայն. եւ ժողովեալ անթիւ զաւրս`

պատերազմին ընդ Ղիոնի ամս ԺԵ.

387

In that period there was no king of Greece and the whole land was ruled over by princes. Ilium was a great city without an equal anywhere on earth. In those days a certain young man from among the princes of the city went to the town of Thessalonica,62 which is to the east of Macedonia, for recreation, and was received by the grandees of the city. Falling in love with the daughter of a great man,63 he abducted her and brought her to the city of Ilium. When her parents sought for her, they realized that she had been carried off by the young man. Writing a letter to the people of Ilium, they received an arrogant reply.69 [The father] read it aloud to his people, and thirsting for revenge, they called on all the surrounding peoples to help them. They drew up a countless army and waged war with Ilium for fifteen years,70 ruining the entire country.

ապականելով68 զամենայն երկիրն:

60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

M437 թագաւորս. M437 Իլիոն instead of ի Ղիոն քաղաք. According to the myth, Paris went to Sparta in Peloponnesus, but not, like here, from Peloponnesus to Thessalonica. According to the myth, Helen, the wife of Menelaos, the king of Sparta. M437 խնդրեն. M437 om. իմացան, եթէ յերիտասարդէն եղև յափշտակեալ. M437 պատասխանիս. M437 շրջել instead of բրդեցան ամենեքեան. M437 աւերելով. In the story of the Trojan war there is no corresponding episode. In the Iliad (Hom. Il. 2.299–329) the city is taken on the tenth year of the war.

388

Appendix 2

Եւ71 ապա այլ խորհուրդ մտաբերեալ` յղեն առ քաղաքացիսն բանս հաւա­ նականս ասելով, եթէ72 մեծ են

աստուածքդ Ղիոնի, և վասն այնորիկ

տկարացաւ73 զաւրութիւնս մեր.

խաղաղութիւն արասցուք յայսմհետէ եւ սէր դիցուք ընդ միմեանս, և զաստ­-

ուածսդ74 Ղիոնի ընծայիւք պատուեսցուք:

Եւ նոցա այսմ բանից հաւանեալ75` կազմեն երիվարս փայտեայս թուով ԲՌ. փոր գործած.76 եւ մուծանեն ի ներքս արս պատերազմողս զինուք իւրեանց թուով Խ. հազար. եւ զերիվարսն պատեալ ոսկւով և արծաթով` դնէին ի վերայ սայլից եւ77 տանէին ի դուռն քաղաքին

զկորստական պարգևսն. եւ քարոզն

Then they came up with a different strategy. They sent a conciliatory message to its inhabitants, saying: “The gods of Ilium are great, and because of them our strength has failed. Let us make peace and be friends from now on. And let us honour the gods of Ilium with gifts.”

Convincing them of this, [the Greeks] built 2,000 hollow wooden horses and placed 40,000 soldiers with their weapons in them. Decorating the horses with gold and silver, they put them on carts and brought these ruinous gifts to the city gate. There the herald proclaimed: “Here are gifts for your gods of Ilium.”

աղաղակէր. «Այս են ընծայք աստուածոցդ Ղիոնի»:

Քսան կանգուն էր չափ բարձրութեան երիվարացն,78 զորս ոչ կարէին

մուծանել ընդ դուռն քաղաքին`

71 72 73 74 75 76 77 78

These horses were 20 cubits in height, and since they were unable to get them through the city gate, they demolished

M437 ոչ կարացեալ առնուլ instead of Եւ. M437 ասեն instead of ասելով, եթէ. M437 անկարացաւ. M437 զաստուածքն. M437 հաւանել բանից. M437 գծուած. M437 om. դնէին ի վերայ սայլից և. M437 և բարձրութեան երիվարացն էր քսան կանգուն instead of Քսան կանգուն էր … երիվարացն.

Complete Narrations about the Trojan War քակէին մասն ինչ ի պարսպէն79

եւ ի ժամադրութեանն80 ելանելոյ

արտաքս, զոր արարեալ ունէին,

ընդ խրամն,81 զոր հատին, մտանէ

բազմութիւն զաւրացն ի քաղաքն82 եւ մատնի քաղաքն ի բերան սրոյ` ծերք

եւ տղայք:83

Իսկ զկանայս նոցա գերեալ` մտանեն

ի նաւսն դառնալ յերկիրն Ասիական, բայց85 հողմ ուժգին յարեւելից եկ­եալ86` վարէ զնաւսն մղոնս երկու

հազար եւ հինգ հարիւր եւ ընկենու87 արտաքս յերկիր աւտարական, որ

կոչի88 Իտալիա:

Անտի89 կամէին միւսանգամ նաւել

յերկիր իւրեանց. իսկ գերեալ կա­­ նայքն ի մէջ գիշերին հրով տոչո­­

րէին զնաւսն` մինչեւ ոչ մնալ եւ ոչ

մի,90 զի մի երթիցեն ի ստրկութիւն:

79 80 81 82 83 84

85 86 87 88 89 90

389

part of the wall.84 At the designated time for coming forth they took possession of the opening and a multitude of soldiers went in. Then the entire city including old men and children was put to the sword.

[The Greeks] then took the women captive and boarded their ships to return to their own land in Asia. But a fierce wind blew from the east and drove their ships 2,500 miles off course, and cast them upon a foreign country called Italy. Now they wanted to navigate again to their own country, but the captive women, so that they not become slaves, set the ships on fire in the middle of the night. Not a single one remained. And so, when

M437 պարսպէ քաղաքին instead of պարսպէն. M437 ժամադրութիւն instead of ի ժամադրութեանն. M437 զխրամն instead of ընդ խրամն. M437 om. ի քաղաքն. M437 + ի քաղաք առ հասարակն. The description of the trick with wooden horses is an echo of the story of the Trojan horse, which is preserved in the Little Iliad known from the abbreviation of Proclus (Procl. Chrest. 222–256), The Fall of Troy by Quintus Smyrnaeus (Quin. Smyrn. Posthom. 12) and some other sources. Here the numbers are quite exaggerated. M437 om. M437 ելեալ. M437 ընկենուն. M437 om. աւտարական, որ կոչի. M437 om. M437 om. մինչև ոչ մնալ և ոչ մի.

390

Appendix 2

Եւ տեսեալ արանց զեղեալսն,91 յոչ

կամաց դադարեալ յաշխարհին` ամուսնացան ընդ գերեալ կա­նայսն:92

Եւ ետ բազում ժամանակաց զմի ոմն ի միջոյ94 ժողովրդեանն առաջնորդ իւրեանց կացուցանեն Հռոմելոս

91 92

93 94

the men saw what had occurred, they remained in that land against their will, and married the captive women.93 After a long time had passed, a leader whom they had appointed from among themselves, a certain Romulus, built a

M437 զաղետսն Cf. Euseb. Chron. I [p. 179]: «Եւ Արիստոտեղէս փիլիսոփայ զոմանս յաքեացւոց պատմէ, որք ի տրովացւոց խաղացեալ ի Մաղէոն նաւարկէին. և սաստիկ ձմերայնովք պաշարեալք, ի հողմոց այսր անդր խուսափեալք` յամենայն կողմանս ծովուն մոլորեալք, ի գլուխ հանեալ գային ի տեղի Ոպիկեայ` որ կոչի Ղատինոս, որ առ Տիւրենական համատարած ծովուն կայ. ուրախ լինէին ընդ ցամաք երկիրն տեսանել, ձգեալ հանեալ զնաւն. և անդ անցուցանել զժամանակ ձմերանոյն, և պատրաստել միւսանգամ առ գարունն նաւարկել: Իբրև նաւքն գիշերի այրէին, չգտանէին հնար` թէ զիարդ չու առնիցեն, ակամայ կամաւք ի հարկէ զկեանս յաշխարհին` յոր հասին` հաստատեալ: Եւ այն այնպէս նոցա դիպէր ի կանանց գերեաց, զոր առեալ ածէին յԻղիոնէ. նոքա այրէին զնաւսն, երկուցեալք թէ գուցէ յաքայեցւոց աշխարհն հասանիցէ երթալ բնակութեան, որպէս թէ աղախնութիւն լինիցի անկանել» = Dion. Halic. Antiq. Rom. 1.72.3.1–4.10. Ἀριστοτέλης δὲ ὁ φιλόσοφος Ἀχαιῶν τινας ἱστορεῖ τῶν ἀπὸ Τροίας ἀνακομισαμένων περιπλέοντας Μαλέαν, ἔπειτα χειμῶνι βιαίῳ καταληφθέντας τέως μὲν ὑπὸ τῶν πνευμάτων φερομένους πολλαχῇ τοῦ πελάγους πλανᾶσθαι, τελευτῶντας δ᾽ ἐλθεῖν εἰς τὸν τόπον τοῦτον τῆς Ὀπικῆς, ὃς καλεῖται Λατίνιον ἐπὶ τῷ Τυρρηνικῷ πελάγει κείμενος. ἀσμένους δὲ τὴν γῆν ἰδόντας ἀνελκῦσαί τε τὰς ναῦς αὐτόθι καὶ διατρῖψαι τὴν χειμερινὴν ὥραν παρασκευαζομένους ἔαρος ἀρχομένου πλεῖν. ἐμπρησθεισῶν δὲ αὐτοῖς ὑπὸ νύκτα τῶν νεῶν οὐκ ἔχοντας ὅπως ποιήσονται τὴν ἄπαρσιν, ἀβουλήτῳ ἀνάγκῃ τοὺς βίους ἐν ᾧ κατήχθησαν χωρίῳ ἱδρύσασθαι. συμβῆναι δὲ αὐτοῖς τοῦτο διὰ γυναῖκας αἰχμαλώτους, ἃς ἔτυχον ἄγοντες ἐξ Ἰλίου. ταύτας δὲ κατακαῦσαι τὰ πλοῖα φοβουμένας τὴν οἴκαδε τῶν Ἀχαιῶν ἄπαρσιν, ὡς εἰς δουλείαν ἀφιξομένας (“But Aristotle, the philosopher, relates that some of the Achaeans, while they were doubling Cape Malea on their return from Troy, were overtaken by severe winter (Gr. a violent storm), and being for some time driven out of their course by the winds, wandered over many parts of the sea, till at last they came to this place in the land of the Opicans which is called Latinium, lying on the Tyrrhenian sea. And being pleased with the sight of land, they hauled up their ships, stayed there the winter season, and were preparing to sail at the beginning of spring; but when their ships were set on fire in the night and they were unable to sail away, they were compelled against their will to fix their abode in the place where they had landed. This fate, he says, was brought upon them by the captive women they were carrying with them from Troy, who burned the ships, fearing that the Achaeans in returning home would carry them into slavery.” (The translation is cited from The Roman Antiquities of Dionysius of Halicarnassus, translated by E. Carney, London 1937 [Loeb Classical Library]. Although this does not seem to be the source of the passage in question). In the Greek sources Priam’s sisters are among those captive women (Strabo 6.1.12, Apoll. Ep.6.15c, Tzetz. Sch. Lyc. 921.1–16b). M437 om.

Complete Narrations about the Trojan War անուն, որ հեռագոյն ի ծովէն մղոնս

ԻԵ. շինէ քաղաք յիւր անուն Հռոմ. սոքա են ազգ95 Հռովմայեցւոց: Եւ

այս յետ չորեք հարիւր ԽԱ. ամաց

եղեւ, յետ96 առնլոյն զՂիոն: Եւ յորժամ եղեւ ԽԴ. ամ,97 նստաւ թագաւոր ի

Հռոմ Փիլիպպոս: Եւ երբ98 Ռ. ամ էր99 Հռոմայ շինելոյն եւ անտի փոխեաց զթագաւորութիւնն ի Բիւզանդիա Կոստանդիանոս, որ այժմ կոչի

Կոստանդնուպաւլիս:

391

city twenty-five miles from the sea, and named it Rome, after his own name. These became the Roman people. This occurred 441 after the taking of Ilium.100 When the 44th year came, Philip sat as king in Rome.101 Now 1,000 years after the building of Rome, Constantine transferred [the capital] of the kingdom from there to Byzantium, which is now called Constantinople.

From Movsēs Kałankatuac‘i’s narrative the following passage is absent; it is cited according to Ms M437: Այլուստ. Իլիոնական պատերազմն

ԺԵ. ամ գումարեցօ, և առօ ի Հերակլէ, և ի բազում զօրաց: Յօուրսն յայն

եբրայեցոցն Եսեբոն: Տովտանէս,

սիկինացիսն Պոլիփիլէս, աթենացոց

Տանասթէս,

95 96 97 98 99 100

From elsewhere. The Ilian war waged for fifteen years, and [Ilium] was conquered by Heracles and by multiple forces. In those days [the king] of the Jews was Izban. Tautanes, of the Sicyonians,

M437 om. Հռոմ. սոքա են ազգ. M437 ամաց ԽԱ. զևս instead of չորեք հարիւր ԽԱ. ամաց եղև յետ. M437 om. M437 om. և երբ. M437 լցօ. Cf. Euseb. Chron. I [p. 182]: հին շինուածոյն թուի թէ բաւական իսկ ասացաւ: Իսկ զյետնոյն  … Իսկ Կատովն Պորկիացի զյունական ինչ ժամանակս չընտրէ. բայց փոյթ յանձին կալեալ` թէ և այլ ոք այնպէս գտանիցի զնախնեաց պատմութիւնն գումարեալ, ՆԼ. և Բ. (432) ամաւք ասէ յետոյ քան զիղիական պատերազմ = Dion. Halic. Antiq Rom. 1.73.5.7–74.1. περὶ μὲν οὖν τῶν παλαιῶν κτίσεων ἱκανὰ ἡγοῦμαι τὰ προειρημένα. Τὸν δὲ τελευταῖον  … 1.74.2.1–5. Kάτων δὲ Пόρκιος Ἑλληνικὸν μὲν οὐχ ὁρίζει χρόνον, ἐπιμελὴς δὲ γενόμενος, εἰ καὶ τις ἄλλος, περὶ τὴν συναγωγὴν τῆς ἀρχαιολογουμένης ἱστορίας ἔτεσιν ἀποφαίνει δυσὶ καὶ τριάκοντα καὶ τετρακοσίοι ὑστεροῦσαν τῶν Ἰλιακῶν (“ as regards the ancient settlements of Rome, I think that what has already been said is sufficient. As to the last … Porcius Cato does not give the time according to Greek reckoning, but being as careful as any writer in gathering the date of ancient history, he places its founding four hundred and thirty-two years after the Trojan war.”). 101 Philip the Arab was Roman Emperor in 244–249.

392 եգիպտացոց Թովրիս: Եւ յԻլիոնի առնլոյն մինչև յառաջին ուլումպիաթն ամք ՆԵ. առ իշխանօն աթենացոց Եսքիլօ. ի նորա ամին Բ. առաջին

ուլումպիաթն եդօ, յորում յաղթէր ի

ստադին Կոռիմբոս հելենացի:

Appendix 2 Polyphiles (Polyphides), of the Athenians, Tanasthes (Menestheus), of the Egyptians, Thovris (Thuoris).102 From the conquest of Ilium till the first Olympiad there were 404 years, under Aeschylus, the ruler of Athens.103 In his second year the first Olympiad took place, in which the winner in the stadium race was Coroebus the Hellene (of Elis):104

102 Cf. Euseb. Chron. I [p. 123]: «(Թագաւորք Սիկոնացւոց)  … Քսաներորդ չորրորդ Պաւղիփիդէս ամս ԼԱ. առ սովաւ Իղիոն առաւ» – “(Kings of the Sicyonians)  … The twenty-fourth was Polyphides, thirty-one years; in his days Ilium was seized”; I [p. 128]: «(Թագաւորք աթենացւոց) … մետասաներորդ` Մէնեսթևս Պետեայ Աւռնեայ` Երեքթեայ, ամս ԻԳ.: Առ որով Իղիոն առաւ» – “(Kings of the Athenians) … The eleventh was Menestheus, son of Peteus, son of Orneius, son of Erechtheus, twenty-three years; in his days Ilium was seized”; II [p. 74]: «Եբրայեցւոց Էսեբոն … Ասորեստանեայց Տաւտամէս  … Սիկոնացւոց Պողիփաղէս  … Աթենացւոց Մեղեսթևս  … Եգիպտացւոց Ամենեմէս … Առ որով Իղիոն առաւ» – “[the king] of the Jews was Izban…, [the king] of the Assyrians was Tautanes…, [the king] of the Sicyonians was Polyphales (Polyphides) … [the king] of the Athenians was Melestheus  … [the king] of the Egyptians was Anemenes … in his days Ilium was seized”; I [p. 104]: «Իննուտասներորդ հարստութիւն դիոպողիտացւոց  … Թուովրիս, որ ի Հոմերոսէ Պօղիբոսն կոչի, այր կաշմբուռն զաւրաւոր, առ որով Իղիոն առաւ, ամս Է.» – “The ninetieth dynasty of the Diospolitans, Thuoris, whom Homer calls Polybus, an athletic mighty man; in his days Ilium was seized.” Cf. Sync. 193.3: Ἐσέβων καὶ Ἐσβὰλ ἔκριναν τὸν Ἰσραὴλ ἔτη ζ´, Sync. 173.7: Σικυωνίων κδ´ ἐβασίλευσε Πολυφείδης ἔτη λα´, Sync. 202.4: Ἀθηναίων ια´ ἐβασίλευσε Mενεσθεύς, Sync. 80.15–21: Ἐννεακαιδεκάτη δυναστεία βασιλέων Διοσπολιτῶν  … ς´ Θούωρις, ὁ παρ᾽ Ὁμήρῳ Πόλυβος, Ἀλκάνδρας ἀνήρ, ἐφ᾽οὗ τὸ Ἴλιον ἑάλω, ἔτη ζ´. 103 Cf. Euseb. Chron. II [p. 98]: «Առ իշխանաւն աթէնացւոց Եսքիղաւ յամին երկրորդի` առաջին Ողոմպիասն եդաւ, յորում յաղթէր ի ստադին Կուռիբոս Հեղիացի» – “In the second year of Aeschylus ruling in Athens first Olympiad was established, in which Coroebus of Elis won in stadium”; I [p. 131]: «Յեղիոնի առնլոյն մինչ ի Հերակղիդացւոց ի Պեղեպոնէսոս ասպատակն` ամք Ձ. ասէ լինել Ապողոդորոս: Եւ յասպատակէն մինչև ցՅովնեայ շինուածն ամս Կ.: Եւ անտի մինչև ցՂիկուրգոս ամս ՃԾԹ. (…) Եւ ընդ ամենայն յԵղիոնի առնլոյն մինչև ցառաջին ողոմպիադն ամք ՆԷ.» – “Apollodorus says that 80 years [passed] since the conquest of Ilium until the incursion of the Heraclids. And since the incursion until Ion’s building, 60 years, and since then until Lycurgus 159 years … Altogether 407 years [passed] from the conquest of Ilium until the first Olympiad”; Euseb. Chron. II [p. 74]: «835 թ. ՅԻղիոնի առնլոյն մինչև ցառաջին ողոմպիադն` ամք ՆԵ.» – “853th year: 405 years [passed] since the conquest of Ilium until the first Olympiad.” 104 Cf. Euseb. Chron. I [p. 130]: առաջին ողոմպիադն կարգեցաւ, յորում յաղթէր Կուռիբոս Հեղիացի ի ստադին; [p. 133]: ի քսաներորդում ողոմպիադին յաղթեալ ի ստադին Կուռիբոս Հեղիացի: – “The first Olympiad was established, in which Coroebus of Elis won in stadium.”

Complete Narrations about the Trojan War

393

Ełiša 1014:105 Իլիոն հուպ յաշխարհն Պոնուպաւլիս

Ilium is near the land of Ponupolis

յարեւմուտս մակեդոնացոց յաշխարհն (Peloponnese),107 west of Macedonia

in Europe. At that time the Greeks were ruled by princes and patriarchs, without յոյնք առանց թագաւորի իշխանաւք kings. When fifteen years of the war had և ցեղապետաւք վարէին. յետ յնգե­ տասան ամին պատերազմի ԽԲ. մարդ passed, they placed forty-two108 people ի106 Ս. երիվար արկին եւ եդին ի վերայ inside two thousand horses, and placed on two thousand carts, inserting twenty men Ս. սայլի, յերիվարն Ի. այր մուծին: into each horse. Եւրոպիայ: Ի ժամանակին յայնմիկ

Aṙak‘el, In Dav. Def. 421–422: Հարց. Զի՞նչ է պռիմիական

փորձութիւն: Պ[ատաս]խ[անի].

Հուրն է` բայց կրկին զպռիմէական

փորձութիւնն: Նախ` զի ասեն, թէ

վեց փորձութիւն կայր հեթանոսաց զոր կամաւ կրէին, վասն ընտիր

գտանելոյ. այսինքն` ի զնտան

մտանէին, ի գետն անկանէին, ի սով, ի մերկութիւն, և յայլսն, և յորժամ

զամենայն կատարէին, ի վերջքն ի

հուր անկանէին և կենդանի ի դուրս գային, և զայնպիսին

Question: What is the misfortune of Priam?109 Answer: It is fire, but the temptation of Priam is twofold. First, they say that the pagans had six temptations which they underwent voluntarily, in order to find an excellent [man]: that is, they entered a prison, fell into the river, endured hunger, nakedness and other [difficulties], and when they completed all, at last they rushed into the fire and came out alive.

105 This passage, attributed to mysterious “Ełiša,” seems to be an abridged version of the previous long story. 106 The source reads մարդի. 107 Obviously this is not the Egyptian Panopolis, but the “Peloponnese” of the previous story. 108 This number, ԽԲ, may derive from ԽՌ (40,000) of the previous text. 109 This question refers David’s following passage, David Def. VIII [p. 70.21–25]: «(Պղոտին) հարցեալ յումեմնէ, եթէ` աղէ ասա ինձ, ով Պղոտին, թէ այնպիսին որ յիւրում կենդանութեան ի պռիմիականսն անկաւ փորձութիւնս և զԵլիոն ետես չարեաւք ըմբռնեալ, և յետ վախճանելոյ գտաւ անթաղ ընկեցեալ, բարերջանիկ գո՞յ թէ ոչ» =

Dav. Prol. 30.32–31.1. καὶ γὰρ οὗτος ἐρωτηθεὶς ἔκ τινος ὅτι “ὁ ἐν τῇ ζωῇ. πριαμικαῖς περιπεσὼν συμφοραῖς καὶ Ἰλιάδα κακῶν περιβεβλημένος καὶ μετὰ τελευτὴν ἐρριμμένος ἄταφος εὐδαίμων ἐστὶν ἢ οὔ;” Cf. also Grigor Magistros 19(3).26 [p. 265]: «յորս անկայ փորձութիւն առաւել քան զպռոմիականն» – “I fell in misfortunes which surpass those of Priam”; 24 (19).3 [p. 279]: «իբրու ի պռոմէականն գրէ զիս անկեալ փորձութիւնս» “I fell in misfortunes, almost as those of Priam”; Sarkawag, Comm., 37: «Պրիմիական պատերազմն, զԵլիոն

394

Appendix 2

ետելիտքն110 և ի քաջ նահատակսն գրէին, որպէս և մարտիրոսքն և

ճգնաւորքն գովին ի գիրս եկեղեցւոյ, այսպէս և նոքա առնէին, իսկ ի

նոցանէ այր մի ընկեցաւ ի հուրն և այրեցաւ և մեռաւ, և Իլիոն զմարմինն

ասէ, որ մոծիր եղև, և քամին տարաւ և ոչ թաղեցաւ:

Դարձեալ պռիմէական փորձութիւն` զԻլիոն քաղաքին ասէ` որ է Հռաւմ

քաղաք, զոր վասն միոյ աղջկան զոր

տարան յԱղէքսանդրի քաղաքէն, և

աղէքսանդրէացիք գնացին ի վերայ Հռաւմայ քաղաքին, զոր յառաջն

Իլիոն կոչիւր.

և երկոտասան ամ պաշարեցին և առին զԻլիոն քաղաքն, և կոտորեցին և գերեցին զկանայսն և զմանկտիս նոցա, և գերիքն հնարս իմացան,

յորժամ նաւէին գերիչքն. գերիքն հուր արկին և այրեցին զնաւն, և բա­­

զումք ծովահեղձք եղեն, և մնաց­ եալքն եկին ի քաղաքն իւրեանց ի յԱղէքսանդրիայ. զայս ասէ պիռի­ մէական փորձութիւն որ վասն Իլիոն քաղաքին:

And such men were listed among perfect heroes. In the same way the martyrs and ascetics are praised in the ecclesiastical books, likewise they did too. Then one of them, a man, cast himself into the fire, was burnt and died; and his body is called Ilium, which turned into ashes, and the wind scattered it and it was not buried. Again, the trial of Priam refers to the city of Ilium, which is the city of Rome, because of a girl who was taken away from the city of Alexander. And the Alexandrians marched against the city of Rome which before was called Ilium, and for twelve years they besieged and conquered the city of Ilium, and they slaughtered and captured their women and children. And the captives invented a trick: when those who had captured them were sailing, the captives set fire to the ship and burnt it, and many were drowned in the sea, and the rest came to their city, to Alexandria. This is called “misfortunes of Priam,” related to the city of Ilium.

զմարմինն ասէ և կամ զքաղաքն» – “The war of Priam, calling the body or the town

Ilium.” 110 The word ետելիտ, unattested elsewhere, may be a variant of the term տէլէտ(իս)/ տելետ(իս), and may be related to the Greek adjective τέλειος (“perfect”) which has a specific meaning “perfect (Christian),” see E.A. Sophocles, Greek-English Lexicon of the Roman and Byzantine Periods, 1914, s.v. (with reference to 1 Cor. 2:6). In a recent study Olga Vardazaryan writes: “The fact that Armenian authors use this term in relation to several famous vardapets (church doctors) suggests that they have in mind their obligation to educate future vardapets and lead them through the steps of initiation,” see «Տէլէտ(իս)/ տելետ(իս) մակդրի իմաստաբանությունը» (O. Vardazaryan, “On the Semantic of the Epithet տէլէտ(իս)/տելետ(իս) (Telet(is))”), ՍԵՆ ԱՐԵՎՇԱՏՅԱՆ 90 Ակադեմիկոս Սեն Արևշատյանի ծննդյան իննսունամյակին նվիրված հայագիտական միջազգային գիտաժողովի նյութեր (22–23 մայիս, 2019 թ.) (SEN AREVSHATIAN 90. Proceedings of the

International Armenological Conference, Dedicated to the 90th Anniversary of Academician Sen Arevshatian’s Birth [May 22–23, 2019]), Yerevan, 2020 (pp. 150–155), p. 155.

Complete Narrations about the Trojan War

395

Grigor Dar. 204: Իլիոն քաղաք ասէին յԱսիոյ կողմն ի ծովեզերայ մի, որ յայնմ ժամանակին

որ չկայր այլ նման նմա, ի խոր կռա­

պաշտ ժամանակին էր, մէկ աղջկան

մի համար հնգետասան տարի պատերազմեցան եւ խաբէ­ութեամբ հազիւ կարացին առնել, եւ յառման ի հիմանց կործանեցին եւ բրեցին ի ծովն լցին զքարինն:

They said that the city of Ilium was in Asia, on the seacoast; at that time there was no other city like it. It was in the time of profound idolatry; they waged war for fifteen years for one girl and with difficulty managed to conquer it by deception, and having taken (it), they destroyed it to its very foundations, levelled it to the ground and threw the stones into the sea.

Plat. Leg.Arm. 119–120 = Plat. Leg. 706.d.4–707.a.1: Ոդիսևս այսոքիւք դաւաճանէ զԱգա­մեմնոն` յորժամ աքէացիքն ի ձեռն տրովադացւոցն ըմբռնեալք էին մար­տիւն. և նա հրամայեաց զնաւքն ի ծով քարշել. և նա դժուարացեալ

անարգելով ասէ ցնա.

«Իբրու անհմուտ ոմն

պատերազմիս լինելով հաստատապէս զգեղեցիկ զնաւսդ առ թշնամիսն մերժես, քանզի մանաւանդ տրովացւոցն լինիցին ըղձալի, և մեզ պատճառ

Ὀδυσσεὺς γὰρ αὐτῷ λοιδορεῖ τὸν Ἀγαμέμνονα, τῶν Ἀχαιῶν τότε ὑπὸ τῶν Τρώων κατεχομένων τῇ μάχῃ, κελεύοντα τὰς ναῦς εἰς τὴν θάλατταν καθέλκειν, ὁ δὲ χαλεπαίνει τε αὐτῷ καὶ λέγει· “ὃς κέλεαι πολέμοιο συνεσταότος καὶ ἀυτῆς νῆας ἐυσέλμους ἅλαδ’ ἕλκειν, ὄφρ’ ἔτι μᾶλλον Τρωσὶ μὲν εὐκτὰ γένηται ἐελδομένοισί περ ἔμπης, ἡμῖν δ’ αἰπὺς ὄλεθρος ἐπιρρέπῃ. οὐ γὰρ Ἀχαιοί

For Odysseus reproaches111 Agamemnon with the following words, when the Achaeans were being pressed in fight by the Trojans, for ordering them to haul down their ships to the sea; and being perplexed he speaks: “you … who tell us, when war and battle are engaged, to launch our well-benched ships on the sea,112 so that even more than before the Trojans may have their desired result, though they are victors even now, and so

111 The Armenian means “betrays.” 112 The Armenian considerably differs: “As one inexperienced in war, you firmly reject [to draw?] the beautiful ships toward the enemies.”

396

Appendix 2

­արմատի խլելոյ, քանզի ոչ աքէ­ացիքս յաղթեցին պատերազմիս` նաւացս

այսպէս ձգելով, այլ

դարձուցանեն զերեսս իւրեանց վաղվաղակի, և այսմ պատճառ քոյդ իցէ խորհուրդ, որպէս յայտնէ ոգեալդ առ ի քէն»:

2.1 1.

2.

3.

σχήσουσιν πολέμου νηῶν ἅλαδ’ ἑλκομενάων, ἀλλ’ ἀποπαπτανέουσιν, ἐρωήσουσι δὲ χάρμης. ἔνθα κε σὴ βουλὴ δηλήσεται,113 οἷ’ ἀγορεύεις.

that on us sheer destruction may fall. For the Achaeans will not maintain the war once they see ships being drawn down to the sea, but will ever be looking away, and will withdraw from battle. Then will your counsel prove destructive, leader of armies.”114

Episodes from Homer’s Iliad in Grammatical and Related Writings

Priam, king of Troy, spoke to Helen, who had been abducted by his son Paris. This caused the Greeks to march against Troy. He asked her to sit before himself and said that she is not the cause of that war, but the gods (Hom. Il. 3.161–165). Achilles saw how his concubine, the beautiful Briseis, captured from Troy, saw his friend Patroclus killed, and was lamenting his death, saying that he was dearest to her wretched soul, recalling how Achilles had killed her husband, and Patroclus promised her to have Achilles marry her (Hom. Il. 19.282–300). Nestor, who in his old age had led the Pylian troops against Troy, being wise, was giving advice to the Achaeans. When he heard the cry of battle, he said to Machaon: “Take though, noble Machaon, how these things are to be; louder now by the ships grows the cry of vigorous young men. But you now sit where you are and drink your ruddy wine, until fair-tressed Hecamede heats for you a warm bath and washes from you the clotted blood”115 (Hom. Il. 14.3–7).

113 Hom. Il. 14.96–102. 114 The translation is cited from: Homer, Iliad, Books 13–24, translated by A.T. Murray, Cambridge-Massachusetts – London, 1999 (Loeb Classical Library), pp. 73–75. 115 The translation is cited from: Homer, Iliad, Books 13–24, p. 67.

397

Complete Narrations about the Trojan War Dion. Thrax, Grammar pp. 11–12 = Ars grammatica 1.1.20.4–22.2: Հասարակ վանգ լինի ըստ յեղանակս երիս. յորժամ ի ձայնաւոր երկայն յանգիցի … որզան` «ինձ բնաւ ես

ոչ դու իրիք պատճառ, արև,

այղ աստուածքն».

կամ յորժամ աղաւ­տի և աղաւտացելոյ ձայնաւորի վերաբե­րիցին երկու ձայնորդք … հիզան` «Պատրոկղէ ինձ հիքիս յոյժ սիրեցեալ անձին». կամ յորժամ սուղ իցէ … որպիսի` «զՆեստոր ոչ խաբեաց խաւշիւն թէպէտ և յումպ էր»:

Κοινὴ συλλαβὴ γίνεται κατὰ τρόπους τρεῖς, ἤτοι ὅτ᾽ ἂν εἰς φωνῆεν μακρὸν λήγῃ … οἷον “Οὔ τί μοι αἰτίη ἐσσίˑ θεοί νύ μοι αἴτιοί εἰσιν” (Hom. Il. 3. 164). ἢ ὅτ᾽ ἂν βραχεῖ ἢ βραχυνομένῳ φωνήεντι ἐπιφέρηται δύο σύμφωνα… οἷον “Πάτροκλέ μοι δειλῇ πλεῖστον κεχαρισμένε θυμῷ” (Hom. Il. 19.286), ἢ ὅτ᾽ ἂν βραχεῖα οὖσα … οἷον “Νέστορα δ᾽ οὐκ ἔλαθεν ἰαχὴ πίνοντά περ ἔμπης” (Hom. Il. 14.1).

A syllable is common116 in three ways: either when it ends in a long vowel … as “For me it is not you that is responsible, sun (Gr. om.), but the gods”; or when a short or shortened vowel is followed by two consonants…, as: “Patroclus, dearest to my wretched soul”; or when it is short … as: “The noise (Gr. cry) did not deceive (Gr. escape the notice of) Nestor, although he was drinking.”

The Armenian commentators of Dionysius interpreted the citations from the Iliad in a wider context. But there are also inaccuracies and corruptions of meaning in their explanations. Grigor Magistros, Grammar (citation from the commentary of David the Grammarian = David Grammar 253) X.5 [p. 436]: … ինձ բնաւ ես ոչ դու իրիք պատճառ, արև՛, այլ` աստուածքն:

… For me it is not you who is responsible for something, sun, but the gods.

116 A syllable which may be both short and long is called common.

398

Appendix 2

Grigor Magistros, Grammar (citation from the commentary of David the Grammarian = David Grammar 253) X.8 [p. 437]: Պատրոկղէ՛, ինձ հիքիս կարի յոյժ

սիրեցեալ անձին:

Patroclus, dearest to my wretched soul.

Grigor Magistros, Grammar (citation from the commentary of David the Grammarian = David Grammar 253) X.12 [p. 437]: ԶՆեստոր ոչ խաբեաց խոշիւն, թեպէտ

և յումպ էր:

The noise did not deceive Nestor, although he was drinking.

Grigor Magistros, Grammar (citation from the commentary of David the Grammarian) X.14–17 [pp. 427–428]: Յայտ են և պատմութիւնք առաջ­ նոցն. Պրիամոս Տրովացի, որոյ յափշտակեալ էր հելլենացւոցն որդի նորա, Պրիամոս, քննելով զ’ի վերայ

եկելոցն զգործս, ասելով ցաղջիկն. «Ե՛կ այսր, արդ զի ոչ ես դու այսմ պատճառք»: Իսկ երկրորդին` Աքիլլեւս հելլենացի եւ Պատրոկղէ դայեկորդին նորա. եւ իբրեւ ետես Աքիլլեւս զՊատրոկղէ մեռեալ հանդերձ քաջութեամբ,

լալով զհարճն Աքիլլեա, թե «զՔեզ

յամուսնութիւն տամ Աքիլլեա». ասէ` «ինձ հիքիս կարի յոյժ սիրեցեալ անձին»:

For the first category there exists a famous story. Trojan Priam’s son was abducted by the Hellenes. Priam, examining the affairs of those who had come against him, said to the girl: “Come here, since it is not you that is responsible for this.”117 And for the second, the Hellene Achilles and Patroclus, the son of his tutor; when Achilles saw Patroclus who had been heroically killed, while Achilles’ concubine was crying, saying: “I am giving you in marriage to Achilles,” he said: “dearest to my wretched soul.”118

117 David’s separate text reads: Յայտնեն և պատմութիւնք առաջնոյն Պրիամոս Տրովացի և Պարիս, որոյ զկինն յափշտակեալ էր հելլենացոց` որդին նորա: Պրիամոս, քննելով զ’ի վերայ եկելոցն զգործ՝ ասելով ցաղջիկն. «Ե՛կ այսր, զի չես դու այսմ պատճառք»: – “The stories of the first (category) point to Trojan Priam and Paris (who has abducted a woman of the Hellenes), his son. Priam, examining the affairs of those who had come against him, saying to the girl: ‘Come here, since it is not you that is responsible for this’. ” (David Grammar 253). 118 David’s separate text reads: Իսկ երկրորդին` Աքիլլէս Հելլենացի և Պատրոկղէ դայեկորդի նորա. և իբրև ետես Աքիլլևս զՊատրոկղէ մեռեալ հանդերձ քաջութեամբ, լալով հարճն Աքիլլեայ, ասէ, թե՝ «զՔեզ յամուսնութիւն տամ Աքիլլեա». ասէ` «ինձ հիքիս կարի յոյժ սիրեցեալ անձն»: – “The stories of the second (category) tell (about) the Hellene Achilles and Patroclus, the son of his tutor; when Achilles saw Patroclus who

Complete Narrations about the Trojan War Իսկ յերրորդումն` Նեստոր ոմն ծեր, հմուտ պատերազմի, զոր տուեալ

ցՄաքաոն ոմն բժիշկ վիրաւորեալ,

զի դարմանեսցէ. որոյ դարմանելով

զվէրսն, տայր նմա ըմպել խաշելոյ

իրի ջուր, զոր ասէր, թե սեաւ գինի է. իսկ նորա ըմպեալ ծանեաւ, թե ոչ է գինի, այլ խաշոյ:

399

And for the third, a certain Nestor, an old man, skilled in war, whom, when he was wounded, they gave to a physician, Machaon, so that he might cure him, and when he cured his wounds, he gave him the substance [resulting] from something decocted, saying about it that it is black wine. He drank and found out that it is not wine, but a decoction.119

Vardan, Grammar 98–100: Հասարակ վանգս ի Հոմերոնի լինի ըստ յեղանակս երիս … [ԲԱՆ]

Յորժամ ի ձայնաւոր յերկայն

յանգիցի … որզան` ինձ, բնաւ, ոչ, ես,

դուն, ի, րիք, պատ, ճառ, ա, րև, այլ աս, տու, ածքն:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ] Պրիամոս Տրոյացւոյ հարճն առաւ ի հելլենացւոցն ծառայ, եւ ապականեալ թողին զնա պղծեալ. եւ Պարիս, որդի նորա, տեսեալ ասէ ցկինն` «Մի՛ ամաչեր, զի դու չես իրք արարեալ, այլ աստուածքն մատնեցին վասն մեղաց մերոց, որ չետուն մեզ յաղթութիւն. մի՛ ամաչեր, այլ եկեսջիր ի տուն քո»:

A syllable is common in three ways:… [Citation] When it ends in a long vowel … as “Inj, bnaw, oč‘, es, dun, i, rik‘, pat, čaṙ, a, rew, ayl, as, tu, ack‘n,”120

[Commentary] The Hellenes made the concubine of Priam the Trojan their slave, violated and abandoned her. And his son Paris, seeing this, said to the woman: “Do not be ashamed, it is not you that have done these things, but the gods betrayed us for our sins and did not give us victory, do not be ashamed, but come home.”

had been heroically killed, while Achilles’ concubine was crying, saying: ‘I am giving you in marriage to Achilles,’ he said: ‘dearest to my wretched soul’.” (David Grammar 253–254). 119 David’s separate text reads: Իսկ երրորդին` Նեստոր ոմն հմուտ պատերազմի, զոր տուեալ ցՄաքաոն ոմն բժիշկ վիրաւորեալ, զի դարմանեսցէ. որով դարմանելով զվէրսն, տայր նմա հաց և սեաւ գինի: Բայց իբրև յոյժ ամբոխէր յոյզ պատերազմին, ոչ սիրելի լինէր նմա ըմպումն գինւոյ, քան թէ երթալ ի գործ պատերազմին: – “And in the third (category), a certain Nestor, skilled in war, whom, when he was wounded, they gave to a physician, Machaon, so that he might cure him, and when he cured his wounds, he gave him bread and wine. But at the height of the battle he did not enjoy drinking wine, but rather going to fight” (David Grammar 254). In Iliad physician Machaon was wounded in battle, and Nestor conveyed him to the tent (11). Later, while drinking wine, Nestor heard the noise of the battle, and went to see what is going on (14.1–8). 120 The phrase is divided into syllables: “For me it is not you that is responsible, sun, but the gods.”

400 [ԲԱՆ] Եւ կամ յորժամ աղաւտի և աղաւտացելոյ ձայնաւորի վերա­ բերիցին երկու ձայնորդք … հիզան

« Պատ, րոկ, ղէ, ինձ, հի, քոյս, կա,

րի, յոյժ, սի, րե, ցեալ անձին» …

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ] … «Եւ ինձ հիքիս

կարի յոյժ սիրեցեալ անձ[ի]ն»:

Եւ վանգիցն աւրինակ է` Պատրոկղէ, Աքիլլեւս. զի սա դայեկորդի էր եւ

քաջութեամբ մեռաւ ի պատերազմի, եւ կինն, որ էր հարճն Աքիլլայ, զոր

խոստացեալ էր տալ նմա, լայր զնա:

Եւ Աքիլլեւս մխիթարել զնա կամելով ասէր, թէ` «Ինձ հիքիս, այսինքն`

ողորմելւոյս, ա՛յլ աւելի վնաս նորա

մահն է. մի՛ լար, ոչ ատեամ զքեզ»:

[ԲԱՆ] Եւ կամ յորժամ սղիցի եւ

եզերիցի ի մասն բանի և զհետինն ունիցի ի ձայնորդէ հաւացեալ, որ­-

պիսի` «զՆես, տոր, ոչ, խա, բեաց,

խաւ, շիւնն, թէ, պէտ, եւ, յումպ էր»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ] … Եւ աւրինակն պատմութիւն է բան չափածու, զի Նեստոր ոմն ծեր եւ հմուտ ի պատերազմի, եւ հարաւ ի պատերազմին:

Եւ ետուն զնա ի բժիշկ ոմն Մաք[աւ]ոն անուն, եւ նա ետ նմա հաց եւ

սեաւ գինի: Եւ մինչդեռ ի յումպ էր` կազմեցան զաւրք գաղտնաբար ի նմանէ, զի չիմանայ եւ զհետ երթայցէ

եւ մեռցի ի վիրացն:

Appendix 2 [Citation] or when a short or shortened vowel is followed by two consonants …, as: “Pat, rok, łē, inj, hi, k‘oys, ka, ri, yoyž, si, re, c‘eal anjin”121 … [Commentary] … “And dearest to my wretched soul”; and examples of syllables are Patroclus, Achilles, since he was the son of the tutor and was heroically killed in war, and the woman who was Achilles’ concubine, whom he had promised to give him, was lamenting him. And Achilles, wishing to comfort her, said: “For me, the wretched, i.e. the miserable, his death is a greater loss. Don’t cry, I do not hate you.” [Citation] And when it is short and ends in a part of speech (sic!) and the following begins with a consonant, as: “zNes, tor, oč‘, xa, beač, xaw, šiwnn, t‘ē, pēt, yump ēr”122 [Commentary] … This example is a story written in verse, for a certain Nestor, an old man, skilled in war, [who] was wounded in war.

They gave him to a certain physician named Machaon, and he gave him bread and black wine. And while he was drinking, forces were organized in secret from him, so that he did not know and did not go and die from his wounds.

121 The phrase is divided into syllables: “Patroclus, dearest to my wretched soul.” 122 The phrase is divided into syllables: “The noise did not deceive Nestor, although he was drinking.”

Complete Narrations about the Trojan War Եւ ոչ կարացին վասն արիութեան նորա, զի թէպէտ եւ յումպ էր` իմացաւ

զխաւշիւնն, եւ ֆիլիսոֆայ ոմն ետես զայն այնպէս եւ նմա գով ասաց չափածու բանիւ:

401

But they did not succeed, thanks to of his courage, since although he was drinking, he heard the noise. And a certain philosopher saw this and praised him in verse.

Yovhannēs Erznkac‘i, Grammar 182–183: Յայտնեն եւ պատմութիւնք առաջ­նոցն. Պրիամոս տրովացի, զորոյ զկինն յափշտակեալ էր հելլե­նաց­ ւոցն, որդի նորա Պարիս, քննելով

զ’ի վերայ եկելոցն զգործն, ասելով

ցաղջիկն` «Ե՛կ այսր. արդ, զի ո՛չ ես դու

այսմ պատճառք»:

Իսկ երկրորդին` Աքիլլեւս հելլենացի

եւ Պատրոկղէ դայեկորդի նորա: Եւ իբրեւ ետես Աքիլլեւս զՊատրոկղէ

մեռեալ հանդերձ քաջութեամբ, լալով

զհարճն Աքիլլեայ, ասէ, թէ` «զՔեզ

յամուսնութիւն տամ Աքիլլեայ», ասէ`

«Ինձ հիքիս` կարի յոյժ սիրեցեալ անձին»: Իսկ յերրորդումն` «Նեստոր ոմն ծեր, հմուտ պատերազմի, զոր տուեալ զՄաքաոն ոմն բժիշկ վիրաւորեալ, զի դարմանեսցէ». որոյ դարմանելով զվէրսն` տայր նմա հաց եւ սեաւ գի­նի: Բայց իբրեւ յոյժ ամբոխէր գործ պատերազմին, ոչ սիրելի լինէր նմա ըմպումն գինւոյն, քան թէ երթալ ի գործ պատերազմի:

For the first category there exists a famous story. Trojan Priam whose wife was abducted by the Hellenes, his son Paris, examining the affairs of those who had come against him, said to the girl: “Come here, since it is not you that is responsible for this.” And for the second, the Hellene Achilles and Patroclus, the son of his tutor; when Achilles saw Patroclus who had been heroically killed, while Achilles’ concubine was crying, said: “I am giving you in marriage to Achilles,” [and she] said: “dearest to my wretched soul.” And for the third, “a certain Nestor, an old man, skilled in war, whom, when he was wounded, they gave to a physician, Machaon, so that he might cure him,” and when he cured his wound, he gave him bread and black wine. But at the height of the battle he did not enjoy drinking wine, but rather going to war.

Yovhannēs Corcorec‘i, Grammar 186–187: … իբրև ետես Աքիլլեւս զՊատրոկղէ մեռեալ, լալով զհարճն Աքիլլեայ, թէ զքեզ յամուսնութիւն տամ Աքիլլեայ, ասէ` «Ինձ հիքիս` կարի յոյժ սիրե­ ցեալ անձին» …

when Achilles saw Patroclus who had died, while Achilles’ concubine was crying, said: “I am giving you in marriage to Achilles,” [and she] said: “dearest to my wretched soul.” …

402 Իսկ պատմութիւնն է այս. Նեստոր ոմն ծեր՝ հմուտ պատերազմի, զոր տուեալ

ցՄաքաոն բժիշկ վիրաւորեալ, զի

դարմանեսցէ, որոյ բժշկելով զվէրսն` տայր նմա հաց եւ սեաւ գինի:

Բայց իբր խաշիւն ամբոխի լսէր պատերազմի, ոչ սիրելի լինէր նմա

ըմպումն գինւոյն, քան թէ երթալ ի

գործ պատերազմին: Իսկ այլք ասեն, թէ տայր նմա ըմպել ի խաշելոյ իրի ջուր եւ խաբէր, թէ սեաւ գինի է. նորա ըմպեալ, ծանեաւ թէ ոչ է գինի:

Appendix 2 And the story is as follows: “a certain Nestor, an old man, skilled in war, whom, when he was wounded, they gave to a physician, Machaon, so that he might cure him,” and when he cured his wound, he gave him bread and black wine. But when he heard the noise of the battle he did not enjoy drinking wine, but rather going to war. Others say that he gave him the substance [resulting] from something decocted and lied that it is black wine. He drank and found out that it is not wine.

Yovhannēs K‘ṙnec‘i 163: Պատրոկղէ ՛, ինձ հիքիս կարի յոյժ

սիրեցեալ անձին … զՆեստոր ոչ

խաբեաց խաշոյն, թէ և յումպ էր:

“Patroclus, dearest, to my wretched soul” … Nestor was not deceived by the decoction, although he was drinking.

Esayi Nč‘ec‘i, Grammar 99: Յայտնի են և պատմութիւնք առաջնոյն՝ Պրիամոս տրովացի, զորոյ զկինն յափշտակեալ էր հելլենացւոցն որդի նորա Պարիս`

քննելով զ’ի վերայ եղելոցն զգործն,

ասելով ցաղջիկն123` «Ե՛կ այսր. արդ` զի ոչ ես դու այսմ պատճառք»:

For the first category there exists a famous story. Trojan Priam whose wife was abducted by the Hellenes, his son Paris, examining the affairs of those who had come against him, said to the girl: “Come here, since it is not you that is responsible for this.”

Davit‘ Zeyt‘unc‘i 89–91: Պրիամոս տրովացի, զորոյ զկինն

յափշտակեալ էր հելլենացւոցն,

պղծեալ և թողին զնա, և որդին նորա

Պրիամոս քննելով զ’ի վերայ

123 The source reads զաղջիկն.

Trojan Priam whose wife was abducted by the Hellenes, abducted and abandoned, and his son Priam (Paris), examining the affairs of those who had come against

Complete Narrations about the Trojan War եղելոցն գործն, ասելով ցաղջիկն. «Եկ այսր, արդ զի ոչ ես դու պատ­ ճառ, այլ աստուածքն, որ ոչ ետուն մեզ յաղթութիւն» … Իբրև ետես Աքիլլևս զՊատրոկղէ մեռեալ լալով զհարճն, վասն զի Աքիլլևսայ դայակի որդի է Պատ­ րոկղէ և քաջութեամբ մեռաւ ի պատերազմին, և հարճն իւր, զոր խոստացեալ էր տալ նմա, լայր

զնա, և Աքիլլևս մխիթարելով զնա

ասէ. «Պատրոկղէ, ինձ հիքիս կարի յոյժ սիրեցեալ անձին», այսինքն

403

him, said to the girl: “Come here, since it is not you that is responsible for this, but the gods, for they did not give us victory.” … When Achilles saw Patroclus killed, while the concubine was crying, because Patroclus was the son of Achilles’ tutor and was heroically killed in battle, and his concubine whom he had promised to give to him was crying, comforting her, Achilles said: “Patroclus, dearest to my wretched soul,” that is, beloved of my soul, miserable and unfortunate.

ողորմելոյս կամ թշուառականիս յոյժ սիրեցեալ անձին:

Ի Հոմերոնէ, զոր ասեն ի պատ­

մութենէ, եթէ Նեստոր ոմն ծեր, հմուտ պատերազմի, զոր տուեալ զմաքսան

բժիշկ վիրաւորեալ զի դարմանեսցէ, որոյ դարմանելով զվէրսն, տայր

նմա հաց և սեաւ գինի, բայց իբրև

խօշիւն ամբոխի լսէր ի պատերազմի, այսինքն յոյժ ամբոխումն գործոյ պատերազմի լսելի լինէր նմա և ոչ սիրելի լինէր նմա ըմպումն գինւոյն, քան թէ երթեալ ի գործ

պատերազմին:

Այս պատմութիւն ըստ մեկնութեան Դաւթի այսպէս եդեալ է: Այլ Մա­-

գիստրոս, որ մեկնութիւն քերականին շարադրեաց առ միմեանս, այսպէս

եդեալ է, թէ տայր նմա ըմպել ի խաշոյ իրի ջուր, զոր ասէր, թէ գինի է սեաւ, իսկ նորա ըմպեալ ծանեաւ, թէ ոչ է

գինի, այլ խաշոյ: Եթէ այսպէս է և թէ

այնպէս, ոչ է մեզ հարկիւ պիտանի

պատմութիւնք սոցա, այլ վասն վան­

գաչափութեան եդեալ է Հոմերոս:

From Homer’s story they say that a certain Nestor, an old man, skilled in war, whom, when he was wounded, they gave to a physician, Maksan (Machaon), to cure him, and when he had cured his wound, he gave him bread and black wine. But when he heard the noise of the battle, that is he could hear the confusion of the battle, he did not enjoy drinking wine, but rather going to war.

This is the story according to the commentary of David. While Magistros who compiled together commentaries on grammar, writes that he gave him the substance [resulting] from something decocted and said that it is black wine, and he drank and found out that it was not wine, but a decoction. Whether it is so or otherwise, these stories are not necessarily useful to us, but Homer has written them for the sake of meter.

404 3

Appendix 3

Shaking Olympus

In Homer’s Iliad, Zeus, agreeing to fulfil Thetis’ request and avenge her son Achilles, moved his head and brows, and Olympus trembled (Hom. Il. 1.528–530). Greg. Naz.Arm. 4.116.26–28 [p. 144] = PG 35.656.19–21: Զի՞նչ եւ սեաւ յաւնացն ակնարկութիւն, եւ անա­պական վարսիցն շար­­ժումն զբովանդակ զՈղիմ­­­պոսն սասանեցուցանելն:

Tίς δὲ ἡ τῶν κυανέων ὀφρύων ἐπίνευσις, καὶ ἡ τῶν ἀμβροσίων τριχῶν συγκίνησις, ὅλον Ὄλυμπον κατασείουσα;

What is the meaning of the nodding with the dark brows, and the accompanying wave of the incorruptible (Gr. immortal) hair, that makes all Olympus tremble?

Alexander Romance I [p. 136] = Alex. α 1.33.13: Որպէս ասաց սքանչելի երգիչն այն Հոմերոս. «Եւ կապուտակային յաւնաւքն ակնարկեաց Զրուանեան, և սքանչելի աստուածային վարսքն շարժեցան անմահ գլխոյն թագաւորին, և մեծապէս շարժեալ տատանեցաւ Ոլիմպոս»:

ὡς εἶπεν ἐκεῖνος ὡδί που ὁ ἀοίδιμος Ὅμηρος. ἢ καὶ κυανέσιν ἐπ᾽ ὄφρυσι νεῦσε Κρονίωνˑ / ἀμβρόσιαι δ᾽ ἄρα χαῖται ἐπερρώσαντο ἄνακτος / κρατὸς ἀπ᾽ ἀθανάτοιο, μέγαν δ᾽ ἐλέλιξεν Ὄλυμπον (Hom. Il. 1.528–530).

As (+ once) that wonderful singer Homer said: “the son of Zruan (Cronos) … bowed his dark brow in assent, / and the wonderful divine (Gr. ambrosial) locks shook on the king’s immortal head, and he made Olympus quake.”124

Grigor Magistros 40 (40).11 [p. 315]: Թողում զՀոմերոսին, որ … առ Արա­ մազդ, որ զՈլոմպիոս գրէ շարժել ի

խիզախել դիւցազանն և յակնարկել յաւնիցն:

I leave aside Homer’s … [story] about Aramazd (Zeus), who writes that Olympus moved due to the boldness of the hero and due to his bowing his brows.

124 The translation is cited from: Homer, Iliad, Books 1–12, translated by A.T. Murray, Cambridge-Massachusetts  – London, 1999 (Loeb Classical Library 170), p. 53. The Armenian reads: “Olympus greatly quaked.”

Candaules and Gyges, Midas

405

Grigor Magistros 33 (54).19 [p. 304]: … շարժեալ զվարսն, իբրու երբեմն Կռաւնոս յակնարկելն զՈղոմպիոս:

… shaking the locks, as once Cronus did, bowing his brows on account of Olympus.

Grigor Magistros 9 (70).102 [p. 222]: ՅԱրամազդայ ակնարկութենէն ասէ զՈղոմպոս տատանեալ եւ զնա երկնի որդի, որպէս զԿռոնոս հայր իւր:

Of Aramazd’s (Zeus’) bowing, he says, Olympus quaked; [Homer] calls him the son of Uranus, like his father Cronus.

Grigor Magistros 26 (71).50 [p. 293]: … Ասել քեզ իբրու զԴիայն Արա­ մազդն այն, յորմէ եւ Որմիզդն սերեալ, քանզի ի սմա ասէ Հերմէս ակնարկութեամբ տատանել զՂոմպոս:

… telling you about Zeus Aramazd, from whom originated Ormizd, for Hermes (Homer) says that Olympus quaked from him bowing his brows.

Yovhannēs Erznkac‘i, Grammar 137: … քերթողականն … «Սեւաթիւրաւք ակնարկեաց եւ յաւնիւքն զակն եւ անաստուած վարուք շարժեցան …»:

4

… the poetic [text reads:] … “He bowed his black brows, the eye (?) and they moved in an ungodly manner …”

Candaules and Gyges, Midas

Herodotus tells the mythic story about Candaules, the king of Lydia, who was in love with his wife, and about his bodyguard Gyges (Herodotus 1.8–14). According to Plato, Gyges was a shepherd and he found a magic ring which made him invisible. With its help he killed Candaules, won the love of his wife and ascended the throne (Plat. Resp. 2.359a–2.360d). Midas was the king of the Phrygians; he prayed to get the ability of turning everything he touched into gold (Arist. Pol. 1.1257b).

406

Appendix 4

Greg. Naz. in Bas.Arm. [pp. 175–176]: Այսպէս կարծեմ լեալ առասպել, յորմէ

Լիւդացւոցն բռնացաւ, կամ Ոմիդեայ

ոսկով երբեմն` յաղագս որոյ կորեաւ` հանդիպեալ աղաւթիցն եւ զամենայն ոսկի ստացեալ, միւս եւս Լիւդացի

առասպել:

I think that this was a legend, by which he became sovereign over the Lydians; or [the legend of] Omidas (Midas) with gold, through which he perished, in answer to his prayer that all he had might turn to gold, this is another Lydian legend.

Cf. Greg. Naz. in Bas. 21.3.1–4.2: ᾧ πλέον ἐφρονοῦμεν ἢ τῇ στροφῇ τῆς σφενδονῆς ὁ Γύγης, εἴπερ μὴ μῦθος ἦν, ἐξ ἧς Λυδῶν ἐτυράννησεν. ἢ τῷ χρυσῷ ποτε Μίδας, δι’ ὃν ἀπώλετο, ἐπιτυχὼν τῆς εὐχῆς καὶ πάντα χρυσὸν κτησάμενος, ἄλλος οὗτος Φρύγιος μῦθος.

… of which (being Christians) we thought more than Gyges did of the turning of his ring – if this is not a legend – by which he became the sovereign over the Lydians; or than Midas did of the gold through which he perished, in answer to his prayer that all he had might turn to gold – another Phrygian legend.

Book of Chreia IV.2, “Refutation of [the story about] Candaules” [p. 63.12–24]: Բայց զմիս (պատմութիւն)`

զոր համբաւէս (Հերոդոտոս), զԿանտուղէս թագաւոր լիդացւոց լեալ, անցեալ պարադիտեսցուք: Վասն զի նա, ասէ, առաւել քան զարժանն յիւրումն տարփէր ամուսնի, մինչ կարծել գերագոյն քան զբնաւ կանանց նորայն գե­ղեցկութիւն. եւ բաղձայր փափա­

քանաւք, զի եւ այլք տարազգեստ

ի հանդերձիցն տեսանեն զնէ. եւ

այնպէս յանգէտս, ասէ, աղէկարծումն ժամանակի մերկ զնէ իւրումն մարտակցին ցուցանէր Գիւգեայ:

But let us consider a story in which [Herodotus] tells that Candaules was the king of the Lydians. Since he desired his wife more than it is proper, so that he thought that her beauty was superior to that of all women, he longed that others too see her unclothed. And so, he relates, unexpectedly, while she was unaware, he showed her naked to his bodyguard Gyges.

407

Candaules and Gyges, Midas Ընդ որ յետոյ զգացեալ զառականս կնոջն առնել իմն զրուցի զայրանայր ցասմամբ, եւ խորհուրդ ընդ տեսողին

ունելով, հրաման տայր, բայ, նմին, զի թէ ոչ զԿանտուղէսն սպանցէ` զայրն

ներա, ինքն սրով վախճանեսցի:

Եւ պատմէր, թէ նորա հաւանեալ

թագուհւոյն, նենգութեամբ դրժեալ

սպանանէր զթագաւորն, եւ զկինն`

կին առնէր, և զլիդացւոցն յաջորդէր

իշխանութիւն:

It is told that later, learning about the ignominy, the woman became fiercely angry and taking counsel with the man who had seen her, ordered him, [Herodotus] says, to kill her husband Candaules or else he himself would be killed with sword. And [Herodotus] tells that he (Gyges) agreed with the queen, fraudulently infringed on and killed the king, married his wife and succeeded to the Lydian throne.

TheonArm. 98 = Theon 92.2–6: Յորսդի Գիգէսն առ Կանդաւլէսն ասէ` «Տէ՛ր, զի՞ ազնիւ ասես ոչ ողջն,

հրամայելով ինձ զտիկինն զիմ տեսանել մերկ. ևս

համանգամ, մակձայնէ, զի մերկա­նալով մերկանայ և զպատ­կառանսն կինն»:

ὡς καὶ ὁ Γύγης πρὸς τὸν Κανδαύλην λέγειˑ “δέσποτα, τίνα λόγον ἔχεις οὐχ ὐγιέα, κελεύων δέσποιναν τὴν ἐμὴν θεήσασθαι γυμνήν; ἅμα δὲ χιτῶνι ἐκδυομένῳ συνεκδύεται καὶ τὴν αἰδὼ γυνή”.

As Gyges says to Candaules: “Master, what unsound words do you say to me, ordering me to see my mistress naked?” And he adds along with this (Gr. om.): “since a woman stripping (Gr. + off the clothes) also puts off her modesty.”

Euseb. Chron. I [p. 49] = Sync. 287.15: Լիդացւոց թագաւորք … Դ. Կանդաւղէս ամս ԷԺ.:

Λύδων βασιλεῖς … δ´ Κανδαύλης ἔτη ιζ´.

Kings of the Lydians … fourth, Candaules [reigned for] seventeen years.

Samuēl Anec‘i 98: Լիւդացւոց … Դ. Կանդաւղէս ամս ԺԷ.: Զայսմ զԿանդաւղեայ վէպ համբաւէ Հերոդոտոս, թէ տռփեալ յիւր զուգա­ կիցն, կարծեր քան զամենայն կին

գեղեցիկ գոլով նմա, եւ մերկ ի

հանդերձէն գաղտ ցուցանէր զնա

[Kings] of the Lydians … fourth, Candaules [reigned for] seventeen years. Herodotus tells about this Candaules that desiring his spouse, he thought that she was more beautiful than all women, and secretly showed her naked to Gyges, but

408

Appendix 5

Գիգեա, զոր իմացեալ զայն ամուս­-

նոյն` ցասմամբ զեղոյր ընդ

առականսն, տայր սպանանել

զԿենտուղայ` կին լինելով ինքն Գիգեայ:

5

the wife learning about this, was filled with anger at the ignominy and had Candaules killed, becoming herself the wife of Gyges.

Halcyon

In the History of Animals Aristotle writes about the bird halcyon and the “days of halcyon” (Arist. Hist. Anim. 542b.4–17). Basil, Hexaem. 270–271: Աղկիոն դարձեալ թռչուն, որ ծովե­

զերբ բնակէ, եւ անդէն առ ծովեզերբն

դնէ բոյն յաւազոյն վերայ, եւ արկա­

­նէ զձուս, եւ ի մէջ ձմերայնոյն նստի ի ձուս թխել, յորժամ բռնու­թիւնք

հողմոցն եւ դառնաշունչ սառնա­ մանիքն ամբոխեալ զծովն` ալէկոծ

առնիցեն զեզերսն:

Եւ յայնպիսի մրրկեալ ժամանակի կակղանան բռնութիւնք հողմոցն,

եւ ցածնուն ալիքն ամբոխեալք, եւ դադարէ ծովն ի խռովութենէ մինչեւ տկար թռչունն աղկիոն թխէ զձուս զեւթն աւր: Եւ ի կատարել եւթն աւուր հանէ զձագսն ի մեռեալ խեճեպոցն ի կենդանութիւն:

Եւ յորժամ հանիցէ զձագսն, զեաւթն աւր եւս ջանայ սնուցանել եւ զարգացուցանել: Այս ամենայն պարգեւք առ տկար թռչունն յամե­ նատեսն Աստուծոյ տեսչութենէն,

որ ամենայնի առաջնորդէ, եւ զայս

ամենայն տեսչութիւն, որ ի վերայ տկար թռչնոյն լինի, ամենայն

նաւորդք իմանան, եւ զաւուրսն զայնոսիկ յանուն աղկիոն թռչնոյ անուանեն:

The halcyon is a bird, which lives at the seashore and makes its nest immediately along the shore and lays its eggs in the sand. And in the middle of winter it sits on the eggs to brood them, when the violence of the winds and the rough frost disturbing the sea dashes the water against the land. And in such agitated a time the violence of the winds is hushed, and the disturbed waves grow calm, and the sea rests from perturbation, while the feeble bird halcyon hatches its eggs for seven days. And when seven days pass, it brings forth its young from the dead shells to life. And when it brings forth its young, for seven more days it labors to feed and raise them. All this is the gifts to this tiny bird by the economy of all-seeing God, which leads all, and sailors know all the economy to this tiny bird, and call these days halcyon days in the name of the bird halcyon.

409

Halcyon Vanakan Vardapet, Ms M5611, 37v: Հարց. ալկիմոնն, պատասխանի.

հաւ է որ արկանէ զձուն յեզր ծովուն. Է. աւր ձու ածէ և անկթիթ ակամբ ի

վերայ հայեալ. հանէ զձագսն Է. աւր. և ի նոյնքան սնուցանէ և թռուցանէ` յանհողմութիւն գուշակելով. զոր

ալկիմոնի աւուրք անուանեն, և սայ աւրինակ տեսութեան Աստուծոյ և մարդոյս ըստ աղաւթից և պա­տարագի:

Question: alkimon (halcyon). Answer: it is a bird which lays eggs at the seashore. It hatches the eggs for seven days and, keeping vigilant watch over them, it brings forth its young in seven days. And it feeds them for the same amount (of time) and makes them fly, predicting calm, which they call alkimon (halcyon) days. This is an example of the economy of God and man by prayer and offering.

Physiologus (later addition),125 p. 202: Ալկիմոնն հաւ է, որ արկանէ զձուն յեզեր ծովուն անքթիթ ակամբ ի վերայ հայեալ, հանէ զձագն յԷ. աւր, և ի նոյնքան սնուցանէ, յանհողմութիւն

գուշակելով, զոր ալկիմոնի աւուրք

անուանեն: Եւ է սա աւրինակ տեսու­ թեան աստուծոյ. և մարդոյս յատուկ

աղօթից և պատարագի:

Alkimon (Halcyon) is a bird that lays an egg on the sea-shore, keeping vigilant watch over it. It hatches the young in seven days and feeds them for the same amount (of time), foretelling calm called “halcyon days.” This is an example of God’s economy, and of man’s special prayer and offering.

Physiologus (later addition),126 pp. 191–192:127 Է հաւ մի, որ կոչի ժրահաւ. ի ծովու բնակէ եւ բռնադատ ծնունդս առնէ եւ բազում աշխատութեամբ հանէ ձու մեծագոյն եւ տանի բունէ յատակս ովկիանոսի: հազիւ ելանէ եւ իջանէ վասն ծովուն եւ թշնամեացն

There is a bird called “diligent bird” (žrahaw). It lives in the sea and gives birth with trouble, and with great labor it lays a very big egg and takes it and makes nest at the bottom of the ocean. It hardly goes up and down because of the sea and the enemies,

125 № 17 in the “second set of original Armenian chapters” (which are 34). 126 № 2 in the “first set of original Armenian chapters” (which are 4), and № 36 of the general numbering. 127 This seams a later echo of the previous story. The word žrahaw is an attempt to translate the Greek word ἁλκυών/ἀλκυών, as if it is related to ἀλκή (“strength, courage”) and ἄλκιμος (“strong, brave”).

410

Appendix 6

եւ ելեալ ի վերայ ծովուն՝ հայի ի խորս եւ վերուստ ի վայր. թխէ զձուն մինչեւ

ի ժամանակ ձագուն:

Եւ ապա առնու ընդ իւր աւգնականս եւ իջանէ հանէ ի ցամաքն ի լոյս երկիր եւ սնուցանէ: իսկ աստուած նայեցեալ ի ծնունդս երկրայինս, այսինքն ի ստեղծուածս

իւր,

եւ աչաւք եւ քաղցր կամաւք հայի եւ թխէ եւ նախախնամէ զստեղծուածս իւր,

մինչեւ ի ժամանակս, որ ելանեմք ի

զազիր եւ ի ժահահոտ բնակարանէս, այսինքն յանդնդոց ի լոյս անստուեր, ի վերինն Երուսաղեմ՝ ի մայրն ամե­ նայն ձագուց, եւ սնուցեալ կերակրէ

աստուածային կերակրովն:

Զի հաւն այն ժրաջան հազիւ ելանէ եւ հանէ զձագն յանդնդոց: Նոյնպէս եւ Քրիստոս հազիւ հանէ զմեզ ի մեղաց ծովէս, այսինքն ի սատանայէ եւ ի զաւրաց նորա:

6

and rising above the sea, it looks from above downwards into the depth; it broods on an egg until the time of [the birth of] the young bird. And then it takes with itself assistants and goes down and takes it out to the dry land, to the daylight and feeds it. And God looking at the earthly offspring, that is at his creatures, observes his creatures with his eyes and good will and broods them on and takes care [of them], until the time when we come out of our odious and stinking dwelling, that is from the abyss, to unshadowed light, to the Jerusalem above, to the mother of all young, and he feeds and nourishes [us] with divine food. For that industrious bird with difficulty rises and takes its young bird out of the abyss. Likewise Christ with difficulty takes us out from this sea of sins that is from Satan and his hosts.

Hayk’s Grandson Cadmus

Starting with the genealogy of Movsēs Xorenac‘i, historians mention Kadmos, the grandson of ancestor Hayk, the son of his son Aramaneak, who together with his grandfather fought against Bel, received from Hayk the Assyrian lands and became the founder of the “House of Kadmos.” This Kadmos has no relation to Cadmus, the founder of Thebes (episode 68). G. Xalat‘eanc‘ opined that most of the names of Armenian patriarchs were invented by the author of the common source of Movsēs Xorenac‘i and the Anonymous author of the initial chapters of the History by Sebēos, inspired by the Bible; from the seventh century on, the Armenian sources speak about the Kadmean princedom for which the mentioned author devised a patriarch on the base of the biblical toponym “Kedma”

Hayk’s Grandson Cadmus

411

(= Kedemah, Gen. 25:15, Chron. 1:31) or “Kedem” (= East, Ezek, 25:4, 10) which in Hebrew means “east.”128 According to Ačaṙyan, the name Kadmos is of Syriac origin.129 Nikolay Adonc‘ derives the name from the Syriac word kadum (“first”); according to him, Xorenac‘i’s words տայ ի ժառանգութիւն Կադմեայ որդւոյ Արամանեկայ (I 10) do not mean “gave it in inheritance to Kadmos, the son of Aramaneak,” but “gave it to his first or eldest son Aramaneak.” He mentions another possible explanation of the name, from the Syriac form kasdim,130 the plural of kasd, whence the stem kard in the ethnonyms Kardu-x-oi and Gordu-eni.131 G. J̌ahukyan offered two possible explanations for the name Kadmos, which Xorenac‘i connected with the princely family Կադմեանք (“the descendants of Kadmos”).132 According to the first one, it derives from the country name Kadmuḫi, attested in cuneiform inscriptions; it probably had Hurrian inhabitants, while the coincidence with the Greek name Cadmus is incidental, “although Xorenac‘i had in mind the Greek form.” According to the other explanation, the name resembles the Hayasan city name Qadmasa (Qadkusa) and the Thracian theonym Kαδμιλος (κασμιλος, κασμειλος, κασμυλος), from which linguists derive the name Καδμος. J̌ahukyan also points to the similarity with another Hayasan city name, Kašmiaḫa/Qadmaša. If this is not incidental, the name Kadmos could originate from the Thracian element, which played an important role in Hayasa. A. Petrosyan133 mentions the west-Semitic stem qdm (“first,” “old,” “east”), also the possible origin from the Kadmuhians, who were a group of Hurrians. He points to the ending “-os,” bearing witness to a Greek source, mentioning for comparison the names of several mountains in Southern Armenia: Tawros, Zagros, Aṙnos, Artos, Grgṙos (Grguṙ), which could go back to a substratum language close to Greek.

128 G. Xalat‘eanc‘, Армянский эпос в истории Армении Мовсеса Хоренаци (The Armenian Epos in the History of Movsēs Xorenac‘i), Moscow, 1896, pp. 78–79. 129 H. Ačaṙyan, Հայոց անձնանունների բառարան (Dictionary of Armenian Personal Names), vol. 2, pp. 172–173. 130 This is not a Syriac form, which would be kasdē or kasdaya, but it is Hebrew. Kasd is connected with Casdeans = Chaldeans, whereas the K/Gord stem is connected with modern “Kurds, Kurdistan” (explanations by Michael Stone). 131 N. Adonc, Армения в эпоху Юстиниана (Armenia in the Period of Justinian), SPb, 1908, p. 418, n. 3. 132 G. J̌ahukyan, «Խորենացու Պատմության առաջին գրքի անձնանունների լեզվական աղբյուրները» (“The Sources of Personal Names in the First Book of Xorenac‘i’s History”), Historico-philological Journal, 1981, 3 (48–63), p. 56. 133 A. Petrosyan, Армянский эпос и мифология (Armenian Epos and Mythology), Erevan, 2002, p. 197.

412

Appendix 6

Whatever be the origin of the name Kadmos, the influence of the mythic Greek hero’s name seems obvious. Movsēs Xorenac‘i I.10 [p. 33.8–12]: Երթեալ բնակէ ի լեռնոտին միում ի դաշտավայրի, յորում սակաւք ի մարդկանէ յառաջագոյն ցրուելոցն դադարեալ բնակէին. զորս հնազանդ

իւր արարեալ Հայկ` շինէ անդ տուն բնակութեան կալուածոց և տայ ի ժառանգութիւն Կադմեայ որդւոյ Արամանեկայ:

He came and dwelt at the foot of a mountain in a plain, where had lingered and dwelt a few of the human race who had been previously scattered. These Hayk subjected to himself, and he built there a residence for the property and gave it in inheritance to Kadmos, the son of Aramaneak.

Movsēs Xorenac‘i I.11 [pp. 3412-14-36.3-7]: Ապա զաւրաժողով լինի ի վերայ նորա Տիտանեանն Բէլ ամբոխիւ հետևակ զօրաց. գայ հասանէ ի

հիւսիսի, յերկիրն Արարադայ, մերձ ի տունն Կադմեայ: Փախստական

լինի Կադմոս առ Հայկ … Եւ տեսեալ

Հայկին զՏիտանեանն կուռ վառեալ,

և զարս ընտիրս ընդ նմա աջինս և ահեկինս` կարգէ զԱրամանեակն

երկու եղբարբք ընդ աջմէ, և զԿա­դ­ մոս և զայլս երկուս յորդւոց իւրոց ի ձախմէ, զի արք կորովիք էին յաղեղն

Then the Titan Bēl mustered his army against him, and with a mass of infantry arrived in the north, in the land of Ararad near to the house of Kadmos. Kadmos fled to Hayk … Seeing the Titan so solidly armed and the chosen troops on either side of him, Hayk set Aramaneak with two brothers on his right and Kadmos with the other two of his sons on his left, for they were powerful men with the bow and the sword.

և ի սուսեր:

Movsēs Xorenac‘i I.12 [p. 37.16–18]: Զկնի այսորիկ դառնալ ասէ Հայկին ի նոյն տեղի բնակութեան, և Կադմեայ թոռին իւրում բազում ինչս յանկածէ պատերազմին պարգևէ:

After this, he says, Hayk returned to the same dwelling place and gave to his grandson Kadmos much of the booty from the war.

Hayk’s Grandson Cadmus

413

Movsēs Xorenac‘i I.14 [p. 46.5–7]: Եւ քանզի զարևելեանն և զհարա­ ւայինն նուաճեալ, յանձնեալ էր

ի ձեռն երկուց ցեղիցս այսոցիկ, Սիսակեանցն զարևելս, և որք ի

Կադմեայ տանէն` զԱսորեստանին …

And because he had subdued the east and the south and had entrusted them to those two tribes, the east to the Sisakans, and Assyria to those of the house of Kadmos.

Movsēs Xorenac‘i II.8 [pp. 112–113]: Եւ յարևելից կողմանէ, զեզերբ

հայկական խօսիցս, կողմնակալս բիւրաւորս զերկուս ի ցեղից տանց նահապետութեանց, զՍիսակեանսդ

և որ ի Կադմեայ տանէն …

And in the east on the border of the [regions where] Armenian is spoken he established as governors with ten thousand [troops] the two [princes] of the noble races of Sisak and of the house of Kadmos …

Sebēos I [pp. 455–456]:134 Գայ հասանէ յերկիրն Արարադայ ի տունն, որ էր նոցա հայրենի, զոր

շինեալն էր ի լեռնոտին. եւ Կադմոս փախստական գնաց ի Հարք առ հայր իւր ազդ առնել նմա … Առնու Հայկն

զԱրամենակ եւ զԿադմոս զորդի իւր …

Եւ Հայկն դարձաւ ի տեղի իւր.

[Bēl] arrived in the north, in the land of Ararad, which was their native house, which he had built at the foot of a mountain; Kadmos fled to Hark‘, to his father, in order to inform him … Hayk took Aramenak and his son Kadmos … Hayk returned to his place, and Hayk went and

134 This was considered one of the six chapters which were later attached to the historical writing of Sebēos, the anonymous “Primary History,” which has parallels with Movsēs Xorenac‘i’s History of Armenia, explained by the use of a common source (G. Xalat‘eanc‘, op. cit., pp. 58–105). P. Ananean (Սեբէոսի պատմութեան գրքի մասին քանի մը լուսաբանութիւններ [Some Explanations of the Historical Book of Sebēos], Wien, 1972, pp. 109–134) and A. Hakobyan («Սեբիոսի Պատմութեան հատուածաբաժանման խնդիրը և Զուարթնոցի տաճարի կառուցման մասին գլուխը» [“The Problem of the Division of the History of Sebēos into Sections and the Chapter on Building the Zuart‘noc‘ Temple”], Handes Amsorya, 2005, pp. 213–270) opine that these six (more precisely, four) chapters belong to Sebēos, while R. Thomson omits them in his translation and starts with ch. 7 (The Armenian History Attributed to Sebeos, translated with commentary by Robert Thomson and James Howard-Jonston, Liverpool University Press, 1999).

414

Appendix 6

եւ չոգաւ կալաւ Հայկն զերկիրն Արարադայ, եւ բնակեցաւ անդրէն

ազգաւ իւրով մինչեւ ցայժմ: Եւ ի

ժամանակի մահուան իւրոյ ետ զնա

took the land of Ararad and settled there with his nation till nowadays. And when he was dying, he gave it as hereditary residence to Kadmos, the son of Aramaneak.

կալուած ժառանգութեան Կադմեայ թոռին իւրում, որդւոյ Արամենակայ:

Uxtanēs I 15 [p. 461]: Հայկս այս … ապստամբեալ ի

Բելայ` գնայ յերկիրն Արարադայ ի կողմն հիւսիսոյ … եւ կացեալ անդ

ժամանակ ինչ, ապա տայ զտեղին

Կադմայ թոռին իւրում, եւ ինքն գայ ի գաւառն, որ կոչի յիւր անուն՝ Հարք.

շինէ գեղ մի, եւ անուանէ յիւր անուն` Հայկաշէն: Յետ այսորիկ ելանէ

Բել եւ գայ ի պատերազմ (ի վերայ) Հայկին: Զայս իմացեալ քաջին

Հայկայ յազդմանէ Կադմեայ թոռին իւրոյ, ելանէ իւրայնաւքն հանդերձ ի

This Hayk … rebelling against Bel, went to the land of Ararad, in the northern part … and staying there for some time, gave the place to his grandson Kadmos, and went to the country which he calls in his name, Hark‘; he built a village and called it by his own name, Haykashēn. After this Bel took up arms against Hayk. Valiant Hayk, knowing this, being informed by his grandson, Kadmos, went with his kindred to battle against Bel.

պատերազմ Բելայ:

Grigor Magistros 78 (83).13135 [p. 315]: Այս քեզ Բէլայն հաս հանդէս եւ Թորգոմեանըն Հայկայ: / Աճապարեա՛

եւ փութա՛, զի ես Կադմեանն Արա­մեան:

This is for you the combat of Bel and Hayk, son of T‘orgom. Hasten and hurry, for you are a descendant of Cadmus and Aram.

135 This is the poem “Of the Same Author to His Son, to be Strengthened in the War Waged by the Old Wicked Nicholas, and a Reproach of the Cowardly Old Man” (Նորին առ որդին իւր զաւրանալ ի պատերազմին հասանելոյ ի չարաբաստ ծերունւոյն Նիկաւլայ. այլ և պարսաւանք անարւոյն ծերոյ). It is a battle cry urging to resist the

invasion of the Byzantine forces under the command of Nicholas. See H. Bartikian, «Գրիգոր Մագիստրոսի քաղաքական կողմնորոշման հարցի շուրջը» (“On the Issue of the Political Orientation of Grigor Magistros”), in: H. Bartikian, Հայ-բյուզանդական հետազոտություններ (Armenian-Byzantine Studies), vol. 1, Yerevan, 2002, pp. 265–271. See also G. Abgaryan, «Գրիգոր Մագիստրոսի ‹Դիւցազնական տաղը›» (“The Heroic Poem of Grigor Magistros”), Ashtanak (Armenological Periodical), I, Yerevan, 1995, pp. 138–150.

Hayk’s Grandson Cadmus

415

Samuēl Anec‘i 108: Շինէ տուն կալուածոյ ի լեռնոտան, և

տայ Կադմեայ որդւոյ Արամանեկայ:

He built a residence for the property at the foot of a mountain and gave it to Kadmos, the son of Aramaneak.

Samuēl Anec‘i 112: … յարևելից կողմանէ զերկուս նա­հապետութիւնս, զՍիսակեանն եւ որք ի տանէն Կադմեայ:

… in the east the two [princes] of the noble races of Sisak and of the house of Kadmos.

Nersēs Šnorhali, Epic 77–78: Արամանեակ անդրանկացեալ, / Որով Արմէնք մեք կոչեցեալ, /

Քանզի յաղթող ազգաց եղեալ /

Եւ քաջութեան անուն առեալ: / Եւ

ի սմանէ Կադմոս ծնեալ, / Այն, որ զԲելայն գալ զեկուցեալ, / Զոր եւ

Հայկինն ծանուցեալ, / Արիաբար զդիմի հարեալ:

Aramaneak was the eldest, / After whom we were called Armens, / For we were vanquishers of nations / And have received a reputation for bravery. / From him Kadmos was born, / He who told about Bel’s coming, / And Hayk, knowing this, / courageously opposed.

Step‘anos Orb. 4 [p. 16]: Իսկ յարևելից կողմանէ (Վաղար­

շակ) կարգէ մեծ և առաջին նա­­հա­ պետութիւն զՍիսական տոհմ, ընդ

սմա և զԿադմեանն:

And in the east (Vałaršak) appointed the great and first [prince] of the noble race of Sisak, with him also of Kadmos.

Bibliography

Armenian Texts

Agat‘angełos – Ագաթանգեղոս, Պատմութիւն հայոց (Agatangełos, History of Armenia), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 2, Fifth Century, Antelias  – Lebanon, 2003, pp. 1289–1735, the English translation is cited from Agathangelos, History of the Armenians, Translation and Commentary by R.W. Thomson, Albany, 1976. Aharon Vanand. – Ահարոն Վանանդեցի, Պատմութիւն սրբոյ նշանին Նունէի (Aharon Vanandec‘i, History of the Holy Cross of Nunē), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 9, Ninth Century, Antelias – Lebanon, 2008. Alexander Romance I, II – Պատմութիւն Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ, հայկական խմբագրություններ (History of Alexander of Macedon, Armenian Recensions), ed. by H. Simonyan, Erevan, 1989, recensions I & II. Anania Narekac‘i – Անանիա Նարեկացի, Ներբողեան ի սուրբ կաթողիկէ եկեղեցի (Anania Narekac‘i, Panegyric on the Holy Catholic Church), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 10, Tenth Century, Antelias – Lebanon, 2009. Anania Širakac‘i – Անանիա Շիրակացի, Յաղագս կաթին ծրոյ (Anania Širakac‘i, On the Milky Way), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 4: Seventh Century, Antelias  – Lebanon, 2005, pp. 733–734 (longer recension), 757–758 (shorter recension). Aṙak‘el, In Dav. Def. – Առաքել Սիւնեցի, «Լուծմունք, Յաղագս Սահմանացս Դաւթի» (Aṙak‘el Siwnec‘i, “Commentary on David’s Definitions”), in: Գիրք Սահմանաց Դաւթի Անյաղթ փիլիսոփայի (Book of Definitions of David the Invincible Philosopher), Madras, 1797, pp. 147–658. Aṙak‘el Siwnec‘i, Grammar – Առաքել Սիւնեցի, Յաղագս քերականութեան համառաւտ լուծմունք (Aṙak‘el Siwnec‘i, Concise Commentary on Grammar), ed. by L. Xač‘eryean, Los Angeles, 1982. Aristides – Խօսք սրբոյն Արիստիդեայ իմաստասիրի Աթենացւոց, լատին թարգմանութեամբ (Sermon by Aristides the Athenian Philosopher, with Latin Translation), Venice, 1878. Asołik – Step‘anos Tarōnec‘i Asołik, Պատմութիւն տիեզերական (Universal History), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 15, Tenth Century: Historiography, Erevan, 2011, pp. 617–829. Bartholomew – «Վկայաբանութիւն սրբոյ առաքելոյն Բարդողոմէոսի» (“Martyrdom of the Saint Apostle Bartholomew”), Անկանոն գիրք առաքելականք (Noncanonical Books of Apostles), Venice, 1904, pp. 333–357. Basil, Hexaem. – Basil of Caesarea, Յաղագս վեցաւրեայ արարչութեան (On the Hexaemeron), ed. by K. Muradyan, Erevan, 1984. Book of Chreia – Գիրք պիտոյից (Book of Chreia), ed. by G. Muradyan, Erevan, 1993. Buzand  – P‘awstos Buzand, Պատմութիւն հայոց (History of Armenia), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 1, Fifth Century, Antelias – Lebanon, 2003, pp. 273–428.

Bibliography

417

Commentary on David’s Definitions – Մեկնութիւն Սահմանաց Դաւթի, Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 20, Twelfth Century: Mxit‘ar Goš, Erevan, 2014, Appendix, pp. 748–759. David Def. – Դաւիթ Անյաղթ, Սահմանք իմաստասիրութեան (David the Invincible, Definitions of Philosophy), ed. by S.S. Arevšatyan, Erevan, 1960; the English translation is cited from Definitions and Divisions of Philosophy by David the Invincible Philosopher, translated by Bridget Kendall and Robert W. Thomson (University of Pennsylvania Armenian Texts and Studies 5), 1983. David Grammar – Գ. Ջահուկյան, «Դավթի քերականական աշխատության նորահայտ ամբողջական ձեռագիր տեքստը» (G. J̌ahukyan, “The Newly Found Complete Handwritten Text of David’s Grammatical Work”), Banber Matenadarani, 3, 1956, pp. 241–264, reprinted as an appendix in the French translation of Adonts’ book on Dionysios and his commentators, Louvain, 1970. David in Cat.Arm. – Դաւիթ Անյաղթ, Երկասիրութիւնք փիլիսոփայականք (David the Invincible, Philosophical Writings), ed. by S.S. Arevšatyan, Erevan, 1980, pp. 193– 300: Մեկնութիւն Ստորոգութեանց Արիստոտէլի (Commentary on Aristotle’s Categories). David. in Porph.Arm. – David the Invincible’s Commentary on Porphyry’s Isagoge, Old Armenian Text with the Greek Original, an English Translation, Introduction and Notes by Gohar Muradyan, Leiden – Boston, 2014. Davit‘ Bałišec‘i – Վ. Հակոբյան, Մանր ժամանակագրություններ, XIII–XVIII դդ. (V. Hakobyan, Short Chronicles, Thirteenth-Seventeenth Centuries), vol. II, Erevan, 1956, pp. 287–378: Դաւիթ Բաղիշեցի, 17-րդ դ. (Davit‘ Bałišec‘i, Seventeenth Century). Davit‘ Zeyt‘unc‘i – Դաւիթ Զեյթունցի, Մեկնութիւն քերականի (Davit‘ Zeyt‘unc‘i, Commentary on Grammar), ed. by E.K. Melk‘onyan, Erevan, 1981. Dion. Thrax, Grammar  – Nikolas Adonc‘, Երկեր հինգ հատորով. Գ. Հայերէնա­գ­իտական ուսումնասիրութիւններ (Works in Five Volumes, III: Armenological Studies), Erevan, 2008 – reprint of the following book: N. Adonc‘, Дионисий Фракийский и армянские толкователи (Dionysius the Thrax and His Armenian Commentators), Petrograd, 1915, with an Armenian translation of Adonc”s study by O. Vardazaryan), pp. 1–76. Ełiša – Գտիչք չարեաց հեթանոսաց սրբոյն Եղիշայի (Inventors of Vices of the Pagans by S. Ełiša), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 6, Eighth Century, Antelias – Lebanon, 2007, p. 1014. Esayi Nč‘ec‘i, Grammar – Եսայի Նչեցի, Վերլուծութիւն քերականութեան (Esayi Nč‘ec‘i, Commentary on Grammar), ed. by L. Xač‘eryean, Erevan, 1966. Euseb. Chron. I, II – Եւսեբի Պամփիլեայ Կեսարացւոյ ժամանակականք երկ­ ամասնեայ (Eusebii Pamphili Caesariensis episcopi Chronicon bipartitum), ed. B. Aucher, Venice, 1818. Eznik  – Eznik de Kolb, Ճառք ընդդէմ աղանդոց, (Sermons Against Heresies), Introduction and critical text by Martiros Minassian, Geneva, 1992.

418

Bibliography

Geography  – Movsēs Xorenac‘i, Աշխարհացոյց (Movsēs Xorenac‘i, Geography), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 2, Fifth Century, Antelias – Lebanon, 2003, pp. 2123–2192; the English translation is cited from The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhac‘oyc‘), The Long and the Short Recensions, Introduction, Translation and Commentary by Robert H. Hewsen, Wiesbaden: Dr Ludwig Reichert Verlag, 1992. Gēorg Loṙec‘i – «Տեառն Գէորգեայ հայոց վարդապետի և հոգեշնորհ փիլիսոփայի պատասխանի թղթոյն Յովհաննիսի Ասորւոց պատրիարգի» (“Answer to the Letter of John Patriarch of the Syrians, by Gēorg Patriarch of Armenians and Philosopher, Full of the Grace of the Holy Spirit”), Գիրք թղթոց (Book of Letters), second edition by N. Bogharian, Jerusalem, 1994, pp. 624–656. Greg. Naz.Arm. 4, 5 – Sancti Gregorii Nazianzusni Opera, Versio Armeniaca II, Orationes IV et V, ed. a B. Coulie, Brepols – Turnhout – Leuven, 1999 (Corpus Christianorum, Series Graeca 37, Corpus Nazianzenum 6). Greg. Naz. In Bas.Arm. – Գրիգոր Նազիանզացի, «Ի Բասիլիոս» (Gregory of Nazianzus, “Funeral Oration on the Great St. Basil”), see K. Muradyan, “Древнеармянский перевод ‘Эпитафии’ Василия Кесарийского” (“The Old Armenian Translation of the Funeral Oration on Basil of Caesarea”), Kаvkaz i Vizantiya 2, Еrevan, 1980, 115–217. Grigor Dar. – Ժամանակագրութիւն Գրիգոր վարդապետի Կամախեցւոյ կամ Դարանաղցւոյ (Chronicle by Grigor Kamaxec‘i or Daranałc‘i), ed. by M. Nšanean, Jerusalem, 1915. Grigor Illum. – «ԿԸ. Կանոն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին» (“68. Canon of Grigor the Illuminator”), Matenagirk‘ Hayoc‘, Vol. 14, Գանձարան (Ganjaran), Book 2, Antelias – Lebanon, 2008. Grigor Magistros – Գրիգոր Մագիստրոս, Թուղթք և չափաբերականք (Letters and Verses), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 16, Eleventh Century, Erevan, 2013, pp. 85–385 (the figures indicate the numbers of the units in this collection and the paragraph numbers; in brackets the numbers of the first edition are mentioned [Kostaneanc‘, Alek‘sandrapol, 1910; they are indicated with Armenian letters]); the English translation of Grigor’s poem (Grigor Magistros 1) is cited from A. Terian, see Magnalia Dei. Biblical History in Epic Verse by Grigor Magistros, critical text with introduction and commentary, Leuven  – Paris  – Walpole, MA, 2012 (Hebrew University Armenian Studies 14). Grigor Magistros, Grammar – Գրիգոր Մագիստրոս, Մեկնութիւն քերականին (Commentary on Grammar), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 16, Eleventh Century, Erevan, 2013, pp. 386–471. Grigor Narekac‘i, Aparan – Պատմութիւն Ապարանից սբ. Խաչին (History of the Holy Cross of Aparan), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 12, Tenth Century: Գրիգոր Նարեկացի (Grigor Narekac‘i), Antelias – Lebanon, 2008, pp. 913–929.

Bibliography

419

Grigor Narekac‘i, Yak. Nis. – Ներբող ի սբ. Յակոբ Մծբնայ բան նուիրական գովեստի (Panegyric on St. Yakov of Nisibis), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 12, Tenth Century, Գրիգոր Նարեկացի (Grigor Narekac‘i), pp. 990–1005. Grigor Tła – Grigor Tła, «Բան ողբերգական վասն առնմանն Երուսաղեմի» (“The Tragic Story of the Conquest of Jerusalem”), Բանաստեղծություններ և պոեմներ (Verses and Poems), ed. by A. Mnac‘akanyan, Erevan, 1972. Hrip‘simeans – Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն սրբոց Հռիփսիմեանց (Movsēs Xorenac‘i, History of the Holy Hrip‘simeans), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 2, Fifth Century, Antelias – Lebanon, 2003, pp. 2193–2196. Karapet Sasnec‘i – Կարապետ եպ. Սասնացւոյ Ներբողեան յաղագս վարուց և մահուան ս. վարդապետին Մեսրոբայ (Karapet Sasnec‘i’s Panegyric on the Life and Death of the Holy Vardapet Mesrob), ed. by M. Tēr-Movsēsean, Vałaršapat, 1897. Łewond – Łewond Erēc‘ – Պատմաբանութիւն … որ յաղագս երևելոյն Մահմետի և զկնի նորին (History  … About the Appearance of Mohammad and His Followers), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 6, Eighth Century, Antelias – Lebanon, 2007, pp. 735–851. Martyrdom of forty-five – «Վկայաբանութիւն սրբոց քառասուն և հինգ վկայիցն, որ ի Նիկոպօլիս Փոքուն Հայոց» (“The Martyrdom of Forty-five Martyrs in Nicopolis in Armenia Minor”), Լիակատար վարք և վկայաբանութիւն սրբոց (Complete Lives and Martyria of the Saints), vol. 4, Venice, 1813, pp. 107–133. Michael the Syrian I – Տեառն Միխայէլի պատրիարքի ասորւոց Ժամանա­ կագրութիւն (Chronicle by Lord Michael Patriarch of the Syrians, I recension), Jerusalem, 1870. Michael the Syrian II – Ժամանակագրութիւն Տեառն Միխայէլի ասորւոց պատրի­ արքի (Chronicle by Lord Michael Patriarch of the Syrians, II recension), Jerusalem, 1871. Minas Hamdec‘i – Մինաս վարդապետի Համդեցւոյ Ազգաբանութիւն հայոց (Minas Vardapet Hamdec‘i’s Armenian Genealogy), Vałaršapat, 1870. Movsēs Kałankatuac‘i – Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի (Movsēs Kałankatuac‘i, History of Albania), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 15, Tenth Century, Historiography, Erevan, 2011, pp. 27–437; the English translation is cited from The History of the Albanians by Movses Dasxuranc‘i, translated by C.J.F. Dowsett, London, 1961. Movsēs Siwnec‘i – Մովսէս Սիւնեցի, Պատասխանի թղթոյն Սահակայ (Movsēs Siwnec‘i, Answer to the Letter of Sahak), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 4, Seventh Century, Antelias – Lebanon, 2005, pp. 437–444. Movsēs Xorenac‘i – Մովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն հայոց (Movsēs Xorenac‘i, History of Armenia), ed. by M. Abełean & S. Yarut‘iwnean, Tiflis, 1913, the English translation is cited from R.W. Thomson, Moses Khorenatsi, History of the Armenians, New revised edition of the 1978 Harvard University Press edition, Caravan Books, Ann Arbor, 2006.

420

Bibliography

Mxit‘ar Anec‘i – Մխիթար Անեցի, Մատեան աշխարհավէպ հանդիսարանաց (Mxit‘ar Anec‘i, Book of Universal History), ed. by H. Margaryan, Erevan, 1983. Mxit‘ar Ayrivanec‘i – Մխիթար Այրիվանեցի, Պատմութիւն հայոց (Mxit‘ar Ayri­ vanec‘i, History of Armenia), ed. by M. Emin, Moscow, 1860. Nersēs Palianenc‘ – Վ. Հակոբյան, Մանր ժամանակագրություններ, XIII–XVIII դդ. (V. Hakobyan, Small Chronicles, Thirteenth-Seventeenth Centuries), vol. II, Erevan, 1956, pp. 173–194: Ներսէս Պալիանենց, 17-ր դդ. (Nersēs Palianenc‘, Seventeenth Century). Nersēs Šnorhali, Epic  – Nersēs Šnorhali, Վիպասանութիւն (Verses), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 21, 12th c., Nersēs Šnorhali, Book 1, Yerevan, 2018, pp. 70–137. NonnusArm. – (Nonnus), Die Scholien zu fünf Reden des Gregor von Nazianz, herausgegeben von A. Manandian, Marburg, 1903. Olympian’s Fables (Aesop’s Fables) – Առակք Մխիթարայ Գոշի (Fables of Mxit‘ar Goš), Venice, 1854, Appendix. Ōjnec‘i, Declamation – Յովհան Օձնեցի, Ատենաբանութիւն (Yovhan Ōjnec‘i, Declamation), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 7, Eighth Century, Antelias – Lebanon, 2007, pp. 21–36. Ōjnec‘i, Paulic. – Յովհան Օձնեցի, Ընդդէմ Պաւղիկեանց (Yovhan Ōjnec‘i, Against the Paulicians), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 7, Eighth Century, pp. 37–44. P‘ilon Tirakac‘i – Փիլոն Տիրակացի, Ժամանակագրութիւն (P‘ilon Tirakac‘i, Chronicle), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 5, Seventh Century, Antelias – Lebanon, 2005, pp. 897–969. Philo, Cont.Arm., Decal.Arm. – Փիլոնի Հեբրայեցւոյ ճառք որոց հելլեն բնագիրք հասին առ մեզ (Philo the Hebrew’s Sermons which Have Extant Greek Originals), Venice, 1892. Philo, Gen. – Փիլոնի Եբրայեցւոյ Մեկնութիւն ծննդոց և ելից, ճառք ի Սամփսոն, ի Յովնան (Philo the Hebrew’s Commentary on the Genesis and Exodus, Sermons on Samson, On Jonah), ed. by B. Aucher, Venice, 1826. Philo, Prov., Anim. – Փիլոնի Եբրայեցւոյ Ա, Բ Յաղագս նախախնամութեան, Գ Յաղագս կենդանեաց (Philo the Hebrew’s I & II On the Providence, III About Animals), ed. by B. Aucher, Venice, 1822. Physiologus – G. Muradyan, Physiologus, the Greek and Armenian Versions with a Study of Translation Technique (Hebrew University Armenian Studies 6), Leuven – Paris – Dudley, MA, 2005. Plat. Tim.Arm., Euthph.Arm., Apol.Arm. – Պղատոնի իմաստասիրի տրամախօսու­ թիւնք. Եւթիփռոն. Պաշտպանութիւն Սոկրատայ և Տիմէոս (Plato’s Dialogues: Euthyphro, Socrates’ Apology and Timaeus), Venice, 1877. Plat. Leg.Arm., Min.Arm. – Պղատոնի տրամախօսութիւնք. յաղագս օրինաց և Մինովս (Plato’s Dialogues: On the Laws and Minos), Venice, 1890.

Bibliography

421

Porph.Arm. – Դաւթի Անյաղթ փիլիսոփայի Մատենագրութիւնք և Թուղթ Գիւտայ կաթողիկոսի առ Դաւիթ (Writings by David the Invincible Philosopher and the Letter of Catholicos Giwt to David), Venice, 1932, pp. 133–156: Porphyry, Ներածութիւն (Isagoge). Samuēl Anec‘i – Սամուէլ Անեցի եւ շարունակողներ, Ժամանակագրութիւն Ադամից մինչեւ 1776 թ. (Samuēl Anec‘i and Continuators, The Chronicle from Adam to 1776), ed. by Karen Mat‘evosyan, Erevan, 2014. Sargis Kund, Cath. – Սարգիս Կունդ, Մեկնութիւն կաթողիկեայ թղթոց (Sargis Kund, Commentary on Catholic Letters), ed. by H. K‘eoseyan, Ēĵmiacin, 2003 (Նոր կտակարանի գրքերի մեկնություններ – Commentaries on the New Testament Books 17). Sarkawag, Comm. – Յովհաննէս Սարկաւագ իմաստասէր, Լուծմունք «Սահմանաց գրոց» (Yovhannēs Sarkawag, Commentary on the “Book of Definitions”), Erevan, 2004. Sebēos – Սեբէոս, Պատմութիւն (Sebēos, History), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 4, Seventh Century, Antelias – Lebanon, 2005, pp. 449–565; the English translation is cited from The Armenian History attributed to Sebeos, translated, with Notes, by R.W. Thomson, historical Commentary by J. Howard-Johnston, Assistance from T. Greenwood (Translated Texts for Historians), 2 Volumes, Liverpool 1999. Socr. HEArm. – Սոկրատայ Սքոլաստիկոսի Եկեղեցական պատմութիւն (Ecclesiastical History by Socrates Scholasticus), Vałaršapat, 1897. Step‘anos Siwnec‘i, Comm. – Պիտանի լուծմունք Սահմանացն եւ Պորփիւրին Տէր Ստեփանոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի (Step‘anos Siwnec‘i, Useful Commentary of the Definitions and Porphyry [by David the Invincible]), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 6, Eighth century, Antelias – Lebanon, 2007, pp. 561–570. Step‘anos Siwnec‘i, Germ. – Ստեփանոս Սիւնեցի, Յաղագս ժողովոյն… պատ­ ասխանի թղթոյն հոռոմոց Գերմանոսի պատրիարգի Կոստանդնու­պոլսի

(Step‘anos Siwnec‘i, On the Council … Answer to the Letter of Germanus, Patriarch of Constantinople), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 6, Eighth century, pp. 521–542. Step‘anos Siwnec‘i, Ezek. – Պատճառք և թելադրութիւն Ստեփաննոսի Իմաստ­ ասիրի առաջի տեսլեանն Եզեկիէլի (Explanation and Suggestion of Philosopher Step‘anos before the Vision of Ezekiel), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 6, Eighth century, pp. 130–155. Step‘anos Orb. – Ստեփանոս Օրբելեան, Պատմութիւն նահագին Սիսական (Step‘anos Orbelean, History of the Province Sisakan), ed. by Karapet Šahnazareanc‘, Tiflis, 1910. Thaddeus’ Martyrdom – Անանուն, Վասն վկայաբանութեան Թադէոսի առաքել­ ւոյն  … (Anonymus, On the Martyrdom of Apostle Thaddeus …), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 3, Sixth Century, Antelias – Lebanon, 2004, pp. 5–18.

422

Bibliography

Theodoret.Arm. – Թէոդորետոս Կիւրացի, Մեկնութիւն Եզեկիէլի մարգարէութեան (Theodoretus of Cyrrhus, Commentary on the Prophecy of Ezekiel), ed. by H. K‘eoseyan, Erevan, 2000. TheonArm. – Թեովնեայ Յաղագս ճարտասանական կրթութեանց (Theon’s on Rhetorical Progymnasmata), ed. by H. Manandyan, Erevan, 1938. T‘ovma Arcruni – Թովմա Արծրունի և Անանուն, Պատմութիւն Արծրունեաց տան (History of the House of the Artsrunik‘), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 15, Tenth Century: Պատմագրութիւն (Historiography), Antelias  – Lebanon, 2010, pp. 15–313, the English translation is cited from Thomas Artsruni, History of the House of the Artsrunik‘, Translation and Commentary by R.W. Thomson, Detroit, 1985 (related in the notes as: Thomson, Thomas Artsruni). T‘ovma Mecop‘ec‘i – Թովմա Մեծոփեցի, Պատմագրութիւն (T‘ovma Mecop‘ec‘i, History), ed. by L.S. Xač‘ikyan, Erevan, 1999. Uxtanēs – Ուխտանէս Եպիսկոպոս, Պատմութիւն հայոց (Bishop Uxtanēs, History of Armenia), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol.15, Tenth Century: Պատմագրութիւն (Histo­ riography), Erevan, 2011, pp. 439–616. Vahram Rabuni, Categ. – Վահրամ Րաբունի, Լուծմունք «Ստորոգութեանցն» Արիստոտէլի (Vahram Rabuni, Commentary on Aristotle’s Categories), critical text by G. Grigoryan, Erevan, 1967. Vanakan Vardapet – Վանական Վարդապետ, Հարցմունք և պատասխանիք (Questions and Answers), Ms M5611. Vardan Aygekc‘i – Ն. Մառ, Ժողովածոյք առակաց Վարդանայ (N. Marr, Collections of Vardan’s Fables), part 2, S. Petersburg, 1894. Vardan, Grammar – Վարդան Արևելցի, Մեկնութիւն քերականի (Vardan Arewelc‘i, Commentary on Grammar), ed. by L. Xač‘eryean, Erevan, 1972. Vardan, Univ. Hist. – Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի (Universal History by Vardan Vardapet), Venice, 1862; the English translation is cited from R.W. Thomson, “The Historical Compilation of Vardan Arewelc‘i,” Dumbarton Oaks Papers, 43, 1989, pp. 125–226. Vardan, Sermons – Վարդան Արևելցի, Ճառք, ներբողեանք (Vardan Arewelc‘i, Sermons & Panegyrics), Erevan, 2000. Vrt‘anēs K‘ert‘oł – Վրթանէս Քերթող, Յաղագս պատկերամարտից (Vrt‘anēs K‘ert‘oł, Оn Iconoclasts), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 3, Sixth Century, Antelias – Lebanon, 2004, pp. 493–500. Yovhannēs Corcorec‘i, Grammar – Յովհաննէս Ծործորեցի (1283–1340), Համառաւտ տեսութիւն քերականի (Yovhannēs Corcorec‘i, Brief Survey of Grammar), ed. by L. Xač‘eryean, Los Angeles, 1984. Yovhannēs Drasxanakertc‘i – Յովհաննէս Դրասխանակերտցի, Պատմութիւն հայոց (Yovhannēs Drasxanakertc‘i, History of Armenia), Matenagirk‘ Hayoc‘, vol. 11, Tenth Century: Historiography, Antelias – Lebanon, 2010, pp. 315–615.

Bibliography

423

Yovhannēs Erznkac‘i, Grammar – Յովհաննէս Երզնկացի (1230–1298), Հաւաքումն մեկնութեան քերականի (Yovhannēs Erznkac‘i (1230–1298), Concise Commentary on Grammar), ed. by L. Xač‘eryean, Los Angeles, 1983. Yovhannēs Erznkac‘i, Sermons – Յովհաննէս Երզնկացի, Մատենագրութիւն, հ. Ա, Ճառեր և քարոզներ (Yovhannēs Erznkac‘i, Writings, vol. 1, Sermons), ed. by A. Erznkac‘i-Srapyan & E. Bałdasaryan, Erevan, 2013. Yovhannēs K‘ṙnec‘i – Յովհաննէս Քռնեցի, Յաղագս քերականին (Yovhannēs K‘ṙnec‘i, On Grammar), ed. by L.S. Xač‘ikyan, introduction by L.S. Xač‘ikyan & S.A. Avagyan, Erevan, 1977. Yovhannēs Sarkawag – Ա.Գ. Աբրահամյան, Հովհաննես Իմաստասերի մատենա­ գրությունը (A.G. Abrahamyan, Writings by Yovhannēs Sarkawag), Erevan, 1956: Առ ձագն որ կոչի սարեկ (On the Nestling Called Black-bird). Yovhan Orotnec‘i, On Philo – Օ. Վարդազարյան, «Հովհան Որոտնեցու Հաւաքումն յայտնաբանութեան ի Փիլոնէ իմաստնոյ, որ ‹Յաղագս նախախնամութեան›» (O. Vardazaryan, “Yovhannēs Orotnec‘i’s Abridgement of Philo’s On the Providence”), Banber Matenadarani, 17, 2006, pp. 213–259. Yovhan Orotnec‘i, Sermons – Սուրբ Հովհան Որոտնեցի, Մեկնողական և իմաստ­ ասիրական ճառեր (Yovhan Orotnec‘i, Commentaries and Philosophic Sermons), critical texts and introduction by A. Minasyan, S. Ēĵmiacin, 2009 (Եկեղեցական մատենագրություն Դ – Ecclesiastical Literature 4).



Greek and Latin Texts

Ael. Var. Hist. – Claudii Aeliani de natura animalium libri xvii, varia historia, epistolae, fragmenta, vol. 1, ed. R. Herscher, Graz, 1991. Aesch. Pers., Th. – Aeschyli tragoediae, ed. G. Murray, Oxford, 1960, pp. 53–95: Persae, 155–200: Septem contra Thebas. Aesop. Fab. – Corpus fabularum Aesopicarum, vols. 1.1, 1.2, ed. A. Hausrath & H. Hunger, Leipzig, 1959, 1979. Alex. α – Historia Alexandri Magni – recensio vetusta, ed. W. Kroll, Berlin, 1926. Alex. β – Der Griechische Alexanderroman – Rezension b, ed. L. Bergson, Stockholm, 1965. Alex. Rec. Byz. Poet. – Das byzantinische Alexandergedicht nach dem codex Marcianus 408 ed. S. Reismann, Meisenheim am Glan, 1963. Aphthon. – Aphthonii Sophistae Progymnasmata (Ch. Walz, Rhetores Graeci, vol. I), Stuttgartiae, 1832, pp. 55–120. Apoll. Rhod. Argon. – Apollonii Rhodii Argonautica, ed. H. Fraenkel, Oxford, 1970. Apollod. – Apollodorus, The Library, with an English Translation by sir James George Frazer, in two vols, Cambridge MA – London (Loeb Classical library), 1963–1967.

424

Bibliography

Apollod. E – ibidem, Epitome. Arist. Mete. – Aristotelis metereologicorum libri quattuor, ed. F.H. Fobes, Hildesheim, 1967. Aristoph. Ran. – Aristophane, vol. 4, Paris, 1967, pp. 85–157: Ranae (Les Belles Lettres). Arrian. Alex. – Flavii Arriani quae exstant omnia, ed. A.G. Roos, vol. 1, Leipzig, 1967: Alexandri Anabasis. Athen. – Athenaei Naucratitae Deipnosophistarum libri XV, 3 vols, ed. G. Kaibel, Stuttgart, 1965–1966. Call. Jov. – Callimachus, vol. 2: In Jovem (hymn 1), ed. R. Pfeiffer, Oxford, 1953, 1–5. Call. Lav. Pall. – Callimachus, vol. 2: In lavacrum Palladis (hymn 5), ed. R. Pfeiffer, Oxford, 1953, 30–34. Cat. – The Poems of Catullus, ed. H. Gregory & Z. Gay, New York, 1931. Clem. Alex. Protr. – Clément d’Alexandrie, Le protreptique, ed. C. Mondésert, Paris, 1949 (Sources chrétiennes 2). David Prol., in Porph. – A. Busse, Davidis Prolegomena et in Porphyrii Isagogen Com­ mentarium, Berolini, 1904. David in Cat. – A. Busse, Eliae (olim Davidis) in Porphyrii Isagogen et Aristotelis Categorias Commentaria, Berolini, 1900. Dict. Cret. – Dictys Cretensis, Ephemeridi belli Trojani a Lucio Septimio ex graeco in latinum sermonem translati, ed. W. Eisenhut. Leipzig, 1958. Diod. Sic. – Diodori bibliotheca historica, 5 vols., ed. F. Vogel & K.T. Fischer, Leipzig, 1888–1906. Dion. Halic. Antiq Rom. – Dionysii Halicarnasei antiquitatum Romanarum quae supersunt, 4 vols., ed. K. Jakoby, Leipzig, 1885, 1888, 1891, 1905. Epiph. Panar. – Epiphanius, Bände 1–3: Ancoratus und Panarion, ed. K. Holl, Bd. 1, Leipzig, 1915: Anacephalaeosis. Eratosth. Catast. – Pseudo-Eratostheni Catasterismi, ed. A. Olivieri, Leipzig, 1897 (Mythographi Graeci 3.1). Eur. Ba., Hec., Herc., Ion, Iphig. Taur., Med., Phoen. – Euripidi fabulae, vol. 1, Oxford, 1984, pp. 93–15: Medea, pp. 339–398: Hecuba, vol. 2, Oxford, 1981, pp. 117–174: Heracles, pp. 243–304: Iphigenia Taurica, pp. 307–373: Ion, vol. 3, Oxford, 1994, pp. 83–179: Phoenissae, pp. 291–351: Bacchae. Eus. Praep. Evang. – Eusebius Werke, Band 8: Die Praeparatio evangelica, ed. K. Mras, Berlin, 1954–1956. Eustath. in Hom. Il. – Eustathii archiepiscopi Thessalonicensis commentarii ad Homeri Iliadem pertinentes, ed. M. Van der Valk, vols. 1–4, Leiden, 1971–1987. Frazer – introduction in Apollod. Greg. Naz. in Bas. – Grégoire de Nazianzus, Discours funèbres en l’ honneur de son frère Césaire et de Basile de Césarée, ed. F. Boulenger, Paris, 1908.

Bibliography

425

HH Dem. – The Homeric Hymns, eds. T.W. Allen, W.R. Halliday & E.E. Sikes, Oxford, 1936, pp. 2–20: In Cererem. Herodotus – Hérodote, Histoires, 9 vols., ed. F.E. Legrand, Paris, 1960–1968. Hes. fr. – “A New Hesiodic Fragment,” ed. R. Renehan, Classical Philology, 21, 1986, p. 221. Hes. Op. – Hesiodi opera, ed. F. Solmsen, Oxford, 1970, pp. 49–85: Opes et dies. Hes. Theog. – Hesiod, Theogony, ed. M.L. West, Oxford, 1966. Hesych. – Hesychii Alexandrini Lexicon, ed. K. Latte, vols. 1–2, Copenhagen, 1953, 1966. Hippol. Chron. – Hippolytus, Chronicon, Hippolytus Werke, vol. 4, ed. R. Helm, Berlin, 1955 (Die griechischen christlichen Schriftsteller 46). Hom. Il. – Homeri Ilias, ed. T.W. Allen, vol. 2–3, Oxford, 1931. Hom. Od. – Homeri Odyssea, ed. P. von der Mühl, Basel, 1962. Hor. Carm. – Horatius, Carmina, ed. Fr. Vollmer, Leipzig, 1917. Hyg. Fab. – Hyginus, Fabulae, ed. Marshall, Leipzig, 1993. Luc. Demon. – Lucian, vol. 1: Demonax, ed. E.M. Harmon, Cambridge Mass., 1961. Marm. Par. – Das Marmor Parium, herausgegeben und erklärt F. Jacoby, Berlin, 1904. Nonnus  – Pseudo-Nonniani in iv orationes Gregorii Nazianzusni commentarii, ed. N. Smith, collationibus versionum syriacum a S. Brock, versionisque armeniacae a B. Coulie additis, Brepols-Turnhout, 1992 (Corpus Christianorum. Series Graeca 27, Corpus Nazianzenum 2). Oros. Hist. – Pauli Orosii Historiarum adversum paganos libri VII, recensuit et commentario critico instruxit C. Zangemeister, Vindobonae, 1882. Ov. Ars Am. – Ovidius Naso, Ars amatoria, ed. R. Ehwald, Oxford, 1907. Ov. Fasti – P. Ovid Naso, Tristia, Ibis, Ex Ponto libri, Fasti, Halieutica, ex recognitione R. Merkelii, Lipsiae, 1864, pp. 201–338: Fasti. Ov. Met. – P. Ovid Naso, Metamorphoses, ed. H. Magnus, Gotha, 1892. PG 35  – Patrologiae graecae cursus completus, ed. Migne, tomus 35, pp. 532–664: Gregorius Nazianzusnus, Contra Julianum imperatorum 1 (orat. 4), pp. 664–720: Contra Julianum imperatorum 2 (orat. 5). Philo Cont., Decal., Spec. – Philonis Alexandrini opera quae supersunt, ed. L. Cohn, vol. 4, Berlin, 1962, 269–307: De decalogo; vol. 5, Berlin, 1962, 1–265: De specialibus legibus; vol. 6, Berlin, 1962, 46–71: De vita contemplativa. Philo LA – Philonis Alexandrini opera quae supersunt, ed. L. Cohn, vol. 1, Berlin, 1952, pp. 61–162: Legum allegoriarum libri I–III. Philo Prov. – Philo, vol. 9, ed. by F.H. Colson, Cambridge. Massachusetts, 1967, pp. 454– 506: De providentia (Fragments). Philo QuGen – Quaestiones in Genesim et in Exodum. Fragmenta Graeca (Les œuvres de Philon d’Alexandrie 32), ed. F. Petit, Paris, 1978. Philostr. Her. – Flavii Philostrati opera, vol. 2: Heroicus, ed. S.L. Kayser, Leipzig, 1964.

426

Bibliography

Philostr. Imag. – Philostrati majoris Imagines, ed. O. Benndorf & K. Schenkl, Leipzig, 1893. Phot. Bibl. – Photius, Bibliothèque, 8 vols., ed. R. Henry, Paris, 1959–1977. Pind. Fr. Dith., Isth., Nem., Ol., Pyth. – Pindari carmina cum fragmentis, ed. H. Maehler, Leipzig, 1971, pp. 2–58: Olympia, pp. 59–121: Pythia,” pp. 122–162: Nemea, pp. 163–190: Isthmia, pp. 72–88: Fragmenta, Dithyrambi. Plat. Euthph., Leg., Tim. – Platonis opera, vol. 1: Euthyphro, ed. J. Burnet, Oxford, 1967, vol. 5: Leges, ed. J. Burnet, Oxford, 1967, vol. 4 : Timaeus, ed. J. Burnet, Oxford, 1968. Plut. Lyc. – Plutarch’s Lives, vol. 1, ed. B. Perrin, Cambridge, Mass., 1967, pp. 204–302: Lycurgus. Plut. De mus. – Plutarchi moralia, ed. K. Ziegler, vol. 6.3, Leipzig, 1966, pp. 1–37: De musica. Plut. Thes. – Plutarchi vitae parallelae, vol. 1.1, ed. K. Ziegler, Leipzig, 1969, pp. 1–35: Thesaeus. Porph. – Porphyrii Isagoge et in Aristotelis categorias commentarium, ed. Adolfus Busse (Commentaria in Aristotelem Graeca, IV.2), Berolini, 1887. Poprph. VP  – Porphyrii philosophi platonica opuscula selecta, ed. A. Nauck, Leipzig, 1886, pp. 17–52: vita Pythagori. Procl. Chrest. – Recherches sur la Chrestomathie de Proclus, vol. 4, ed. A. Severyns, Paris, 1963 (Les Belles Lettres), pp. 67–74, 77–85, 87–97: Chrestomathia (epitome). RE – Pauly & Wissowa, Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. Quint. Smyrn. – Quintus Smyrnaeus, Posthomerica, ed. F. Vian, 3 vols., Paris, 1963–1969 (Les Belles Lettres). Scalig. – Aucher’s abbreviation marking the fragments cited from the first part of Eusebius’ Chronicle, restored by J. Scaliger.1 Sch. Apoll. Rhod. Argon. – Scholia in Apollonium Rhodium vetera, ed. K. Wendel, Berlin, 1974. Sch. Dion. Per. – Scholia in Dionysii periegetae orbis descriptionem (scholia vetera), in: Geographi Graeci minores, Hildesheim, 1965, vol. 2, pp. 428–457. Sch. Eur. Hec., Or., Androm. – Scholia in Euripidem (Scholia vetera), ed. 2 vols., Berlin, 1966, vol. 1, pp. 10–91: In Hecubam, pp. 94–241: In Orestem, vol. 2, pp. 247–322: In Andromacham. Sch. Hom. Il. – Scholia in Iliadem (scholia vetera), in: Homeri Ilias, ed. K.G. Heyne, 2 vols., Oxford, 1834.

1 J. Scaliger in the book Thesaurus temporum, Eusebii Pamphili Caesariae Palestinae episcopi Chronicorum canonum (Amstelodami, 1606) has restored the Greek text on the basis of Hieronymus’ Latin translation of the chronological tables comprising the second part of Eusebius’ Chronicle, and some Greek fragments which he uncovered.

Bibliography

427

Sch. Plat. Leg., Tim. – Scholia in Platonem (scholia vetera), ed. W.C. Greene, Haverford, Pennsylvania, 1938, pp. 296–380: Leges, pp. 277–289: Timaeus. Sen. Her. Fur., Her. Oet. – L. Annaei Senecae Tragoediae, recensuerunt R. Peiper & G. Richter, Lipsiae, 1867, pp. 1–56: Heracles furens, pp. 365–454: Heracles Oeteus. Serv. Verg. Aen. – Servii Grammatici qui fertur in Vergilii carmina commentarii, ed. G. Thilo & H. Hagen, 3 vols., Leipzig, 1881. Sibyl. – Die Oracula Sibyllina, ed. J. Geffcken, Leipzig, 1902 (Die Griechischen christlichen Schriftsteller 8). Socr. HE – Sokrates Kirchengeschichte, Herausgegeben von G. Ch. Hansen, Mit Beiträgen von M. Širinjan, Berlin, 1995. Soph. Trach. – Sophocle, ed. A Dain & P. Mazon, vol. 1, Paris, 1967 (Les Belles Lettres), pp. 14–60: Trachinae. Strabo – Strabonis Geographia, 3 vols., ed. A. Meineke, Graz, 1969. Suid. – Suidae Lexicon, 4 vols., ed. A. Adler, Stuttgart, 1967–1871 (Lexicographi Graeci 1.1–1.4). Sync. – Georgius Syncellus, Ecloga chronographica, ed. A.A. Mosshammer, Leipzig, 1984. Theodoretus, in Ez. – Theodoreti Cirensis Interpretatio in Ezechielem, PG 81. Theoc. Id. – Theocritus, Idyllia, ed. A.S.F. Gow, Cambridge, 1965. Theon – Aelius Theon, Progymnasmata, texte établi par M. Patillon, avec l’assistance, pour l’Arménien de G. Bolognesi, Paris, Les Belles lettres, 1997. Tzetz. Sch. Lyc. – Scholia in Lycophronem (scholia vetera et recentiora partim Isaac et Joannis Tzetzae), in: Lycophron in Alexandra, vol. 2, ed. E. Sheer, Berlin, 1958. Verg. Aen. – Vergil: Aeneid, ed. S.J. Harrison, with Introduction, Translation, and Commentary, Oxford, 1991. Verg. Ge. – Publius Vergilius Maro, Georgicon, ed. J.B. Greenough, 1900. Xen. Rep. Lac. – De republica Lacedaemoniorum, ed. E.C.Marchant, in Xenophontis opera omnia, vol. 5, Oxford, 1969. Boruxovič – В.Г. Борухович, “Античная мифология и ‘Библиoтека’ Аполлодора” (Приложение) (V.G. Boruxovič, “Classical Mythology and the Library of Apollodorus” [Appendix]), in: Аполлодор, Мифологическая библиотека (Apollodorus, The Mythological Library), ed. by Boruxovič, Leningrad, 1972, pp. 99–123.

428

Bibliography

Literature

Abgaryan, G., «Գրիգոր Մագիստրոսի ‹Դիւցազնական տաղը›» (“The Heroic Poem of Grigor Magistros”), Ashtanak (Armenological Periodical), I, Yerevan, 1995, pp. 138–150. Ačaṙyan, H., Հայերեն արմատական բառարան [Armenian Etymological Dictionary], vol. 1, Erevan, 1926. Ačaṙyan, H., Հայոց անձնանունների բառարան (Dictionary of Armenian Personal Names), in five volumes, Erevan, 1942–1962. Adler, W., Time Immemorial, Archaic History and Its Sources in Christian Chronography from Julius Africanus to George Syncellus, Washington, DC, 1989. Аdonc, N., Армения в эпоху Юстиниана (Armenia in the Period of Justinian), SPb, 1908, and the English translation: Nicholas Adontz, Armenia in the Period of Justinian. The Political Conditions Based on the Naxarar System, translated with partial revisions, a bibliographical note and appendices by Nina G. Garsoïan, Lisbon, 1970. Aelius Herodianus, Περὶ ὀρθογραφίας, 3.2 [Grammatici Graeci 3.2], ed. Lentz, Teubner, 1868. Ališan, Ł., Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց (Old Beliefs and the Pagan Religion of the Armenians), Venice, 1895. Ananean, P., Սեբէոսի պատմութեան գրքի մասին քանի մը լուսաբանութիւններ (Some Explanations of the Historical Book of Sebēos), Wien, 1972. Անանուն ժամանակագրութիւն (Anonymous Chronicle), ed. by B. Sargisean, Venice, 1904. Anasyan, H., Հայկական մատենագիտություն (Armenian Bibliography), vol. 2, Erevan, 1976. Apollodorus, The Library of Greek Mythology, translated with an introduction and notes by Robin Hard, Oxford, 1997. Arevšatyan, S.S., Формирование философской науки в древней Армении (V–VI вв.) (The Formation of the Philosophical Science in Ancient Armenia [V–VI cc.]), Еrevan, 1973. The Armenian Version of the Works Attributed to Dionysius the Areopagite, ed. by R.W. Thomson, CSCO, vol. 448 [Scriptores Armeniaci, t. 17], Lovanii, 1987. Bartikian, H., «Գրիգոր Մագիստրոսի քաղաքական կողմնորոշման հարցի շուրջը» (“On the Issue of the Political Orientation of Grigor Magistros”), in: H. Bartikian, Հայ-բյուզանդական հետազոտություններ (Armenian-Byzantine Studies), vol. 1, Yerevan, 2002, pp. 265–271. Saint Basil, The Letters, IV, ed. by T.E. Page, E. Capps & W.H.D. Rose, London – Cambridge Mass., 1934 (Loeb Classical Library). Blažek, V., “Hephaistos vs. Ptah,” New Perspectives on Myth: Proceedings of the Second Annual Conference of the International Association for Comparative Mythology,

Bibliography

429

Ravenstein (the Netherlands), 19–21 August, 2008, eds. Wim M.J. van Binsbergen & Eric Venbrux, Haarlem (the Netherlands): Papers in Intercultural Philosophy and Transcontinental Comparative Studies (PIP-TraCS), No. 5, 2010, pp. 243–252. Calzolari, V., “L’ école hellénisante,” in Age et usage de la langue arménienne, ed. M. Nichanian, Paris, 1989, pp. 110–130. Chronique de Michel le Syrien, ed. et traduite en français par I.-B. Chabot, t. premier, Paris 1899 [Bruxelles, 19632]. Cowe, P., «Տրոյական պատերազմի և Հռոմի հիմնադրման պատմության մի յուրօրինակ հայերեն տարբերակ» (“A Specific Armenian Version of the Story of the Trojan War and the Foundation of Rome”), Շնորհ ի վերուստ. առասպել, ծես, պատմություն, հոդվածների ժողովածու` նվիրված Սարգիս Հարությունյանի 80-ամյակին (Gift from Above: Myth, Ritual, History. Collected Papers dedicated to the 80th Anniversary of Sargis Harut‘yunyan), Erevan, 2008, pp. 51–61. Cowe, S.P., “A Unique Variant on the Trojan War and Founding of Rome According to a Recently-discovered Armenian Epitome,” REArm. 32, 2010, 1–24. Deluxe, Encyclopaedia Britannica Edition, 2004 CD-ROM. Hakobian, A., Албания-Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках (Albania-Ałuank‘ in Greco-Latin and Old Armenian Sources), Еrevan, 1987. Hakobyan, A., «Սեբիոսի Պատմութեան հատուածաբաժանման խնդիրը և Զուար­ թնոցի տաճարի կառուցման մասին գլուխը» (“The Problem of the Division of the History of Sebēos into Sections and the Chapter on Building the Zuart‘noc‘ Temple”), Handes Amsorya, 2005, pp. 213–270. Helm, R., Eusebius Werke 7: Die Chronik des Hieronymus, Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der Ersten Jahrhunderte 47 (1956). Homer, Iliad, vols.I–II, translated by A.T. Murray, Cambridge-Massachusetts – London, 1999 (Loeb Classical Library). Homer, Odyssey, Books 1–12, translated by A.T. Murray, London, 1919 (Loeb Classical Library). J̌ahukyan, G., «Խորենացու Պատմության առաջին գրքի անձնանունների լեզվական աղբյուրները» (“The Sources of Personal Names in the First Book of Xorenac‘i’s History”), Historico-philological Journal, 1981, 3 pp. 48–63. Kaldellis, A., Hellenism in Byzantium, The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition, Cambridge University Press, 2008. Kokolakis, M., “Zeus’ Tomb. An Object of Pride and Reproach,” Kernos 8, 1995, pp. 123–137. Manandean, Y., Յունաբան դպրոցը և նրա զարգացման շրջանները (The Hellenizing School and the Periods of its Development), Venice, 1928. Маrr, N., Сборники притч Вардана (Collections of the Fables of Vardan), part I, SPb, 1893, part III, SPb, 1893.

430

Bibliography

mc – Мифологический словарь (Mythological Dictionary), editor-in-chief Е.М. Мeletinskij, Moscow, 1990. Muradyan, G., “The Original Complete Collection of Aphthonius’ Progymnasmata and the Armenian Book of Chreia,” Acts, XVIIIth International Congress of the Byzantine Studies. Selected Papers, Moscow, 1991, Vol. IV: Literature, Sources, Numismatics and History of Science, Byzantine Studies Press, Inc., Shepherdstown, WV, USA, 1996, pp. 181–187. Muradyan, G., “The Reflexion of Foreign Proper Names, Theonyms and Mythological Creatures in the Ancient Armenian Translations from the Greek,” REArm, 25 (1994– 1995), pp. 65–73. Muradyan, G., Հին հունական առասպելների արձագանքները հայ միջնադարյան մատենագրության մեջ (The Reflection of Ancient Greek Myths and Medieval Armenian Literature), Yerevan, 2014. Muradyan, K., Գրիգոր Նազիանզացին հայ մատենագրության մեջ [Gregory of Nazianzus in Armenian Literature], Erevan, 1983. NBHL Նոր բառգիրք հայկազեան Լեզուի [New Dictionary of the Armenian Language], in two vol., Venice, 1836, reprint: Yerevan, 1979–1981. Nimmo, J. Smith, A Christian’s Guide to Greek Culture: The Pseudo-Nonnus Commentaries on Sermons 4, 5, 39 and 43 by Gregory of Nazianzus, Liverpool, 2001. Petrosyan, A., Армянский эпос и мифология (Armenian Epos and Mythology), Erevan, 2002, p. 197. Postlethwaite, N., “The Death of Zeus Kretagenes,” Kernos 12, 1999, pp. 85–98. RE Bd II 2, S. 2303, s.v. “Auge” (Wernicke). RE, Bd V 1 (1903), Col. 1080, s.v. “Dios 12” (Cohn). RE Bd 20, Col. 1214–1218, s.v. “Picus” (G. Rohde). RE Bd VA 1, S. 362, s.v. “Telephos” (W. Enßlin). Sophocles, E.A., Greek-English Lexicon of the Roman and Byzantine Periods, 1914. Suk‘rean, Arsen, «Հոմերական բառգիրք և հոմերական տողք» (“Homeric Lexicons and Homeric Verses”), Bazmavep, 1877, pp. 15–30. Ter-Mkrtč‘yan, G., «Հայ մատենագրության հնագույն թվականները» (“The Earliest Dates of Armenian Literature”), Հայագիտական ուսումնասիրություններ (Armenological Studies), Erevan, 1979, pp. 388–395. Terian, A., “The Hellenizing School. Its Time, Place and Scope of Activities Reconsidered,” Dumbarton Oaks Symposium. East of Byzantium, Syria and Mesopotamia in the Formative Period, Washington, 1891, pp. 175–186. Terian, A., see Magnalia Dei. Biblical History in Epic Verse by Grigor Magistros, critical text with introduction and commentary, Leuven  – Paris  – Walpole, Ma, 2012 (Hebrew University Armenian Studies 14). Thesaurus temporum, Eusebii Pamphili Caesariae Palestinae episcopi Chronicorum canonum, ed. J. Scaliger, Amstelodami, 1606.

Bibliography

431

Topchyan, A., “The Alexander Romance in Medieval Armenian Historiography,” L’historiographie médiévale d’Alexandre le Grand, ed. C. Gaullier-Bougassas, Brepols, 2011, pp. 85–101. Vardazaryan, O., “On the Semantic of the Epithet տէլէտ(իս)/տելետ(իս) (Telet(is))”), ՍԵՆ ԱՐԵՎՇԱՏՅԱՆ 90 Ակադեմիկոս Սեն Արևշատյանի ծննդյան իննսու­ն­ ամյակին նվիրված հայագիտական միջազգային գիտաժողովի նյութեր (22–23 մայիս, 2019 թ.) (SEN AREVSHATIAN 90. Proceedings of the International Armenological Conference, Dedicated to the 90th Anniversary of Academician Sen Arevshatian’s Birth [May 22–23, 2019]), Yerevan, 2020, pp. 150–155. Xalat‘eanc‘, G., Армянский эпос в истории Армении Мовсеса Хоренаци (The Armenian Epos in the History of Movsēs Xorenac‘i), Мoscow, 1896.

Index of Names Including Names of Authors in the Texts Cited Abas s.1 35, 38 Abdon app.2 2 Abraham s. 27, 142, app. 1.1.1 Achaeans s. 23,3 61, 142, 153, app. 2, 2.1 Achaeus s. 23 Achaemenids s. 41 Achaemenus s. 41 Achelous (river) s. 59 Achilles s. 45, 98, 99, 135, 138, 139, 140, 141–144, app. 1.1.7, 1.2, 2.1, 3 Acrisius s. 35, 38, 40, 41, 42, 62 Acropolis s. 100, 103 Actaeon s. 17, 74 Acte (former name of Attica) s. 13, 23, 100 Admetus s. 14 Adrastus s. 85, 89 Aeacus s. 66, 98, 99 Aedoneus (king of the Molossians) s. 53 Adonis s. 106, app. 1.2 Aegeus s. 33, 108, 115, 118, 119 Aegialeus s. 34, 35 Aegialos s. 34 Aegina s. 98 Aegisthus s. 35, 128, 130, 144 Aeneas s. 28, 136, 153 Aeolus s. 23, 27 Aeria (former name of Egypt) s. 38 Aeschylus (ruler of Athens) app. 2 Aeson s. 30 Aethra s. 125 Aetolia s. 94 Agamemnon s. 27, 35, 128, 129, 131, 134, 141, 142, 144, app. 2 Agave s. 77 Agelas s. 61 Agenor s. 37, 63, 64 Agrippa s. 153 1 S. = section. 2 App. = appendix 3 The numbers printed in italics mean that the name occurs not in the texts cited, but in the explanatory parts.

Ajax s. 98, 134, 139 Alba Longa / Alba s. 153 Albania s. 49 Albula s. 153 Alcmene s. 43, 59, app. 1.7 Aletes s. 61 Aleus s. 57 Alexander (of Macedon) s. 12, 49, 141, 151, app. 1.1.7, 1.2, 2 Alexander (Philo’s addressee) s. 96 Alexander (Paris) s. 132, 139 Alexander (a man in the Acts)  app. 1.2 Alexandria app. 2 Alexandrians app. 2 Aliu (former name of Cappadocia) s. 100 Allodius s. 153 Aloadae – see Otus and Ephialtes s. 25 Aloeus s. 25 Amazon s. 49, 129, 142 Amazonia s. 49 Ammon app. 1.1.1, 1.2 Amphiaraus s. 89 Amphictyon s. 22, 108 Amphion s. 70, 80, 81 Amphitryon s. 43 Amulius s. 153 Amycus s. 51 Amyntor s. 102 Anahit app. 1.1.6, 1.2 Anchises s. 153 Androgeus s. 67 Ani / Ani Kamakh (fortress in Armenia)  app. 1.2 Antaeus s. 51 Antigone s. 84 Antioch 1.1.4 Antiope s. 10, 80, 89, app. 1.7 Aphrodite s. 2, 11, 20, 69, 92, 93, 106, 109, 136, 153, app. 1.1.7, 1.2, 1.3.5, 1.5 Apia s. 34, 35, 129 Apis s. 34, 35 Apollo s. 9, 14, 15, 16, 20, 68, 76, 80, 82, 94, 104, 143, 144, app. 1.1.4, 1.1.7, 1.2, 1.5

Index of Names Arabia s. 38 Arabian app. 1.5 Arabs app. 1.5 Aramaneak app. 6 Aramazd (= Zeus) s. 4, 5, 6, 11, 12, 20, 21, 28, 36, 40, 43, 49, 52, 59, 68, 70, 76, 94, 96, 98, 127, 149, app. 1.1.1, 1.2, 1.3.1, 1.4, 1.5, 1.6, 1.7, 3 Aramazdian app. 1.5 Arcadia s. 57, 91 Arcas s. 91 Areopagus s. 16, 49, 129 Ares s. 11, 16, 20, 25, 48, 68, 69, 85, 87, 93, 106, 153, app. 1.1.7, 1.2 Arges s. 3 Argia s. 35 Argives s. 30, 35, 36, 38, 42, 62, 85, 87, 89, 96, 100, 129, 130, 142 Argo s. 30 Argonauts s. 30, 115 Argos s. 27, 34, 35, 38, 42, 61, 62, 85, 129 Argos (son of Zeus and Niobe) s. 35 Ariadne s. 120 Arion of Methymna (musician) s. 80 Arion (Adrastus’ horse) s. 89 Aristarchus app. 1.2 Aristodemus s. 61, 62 Aristomachus s. 61, 62 Armavir (city in Armenia) app. 1.2 Armenia app. 1.2, 1.5 Armenia Major and Minor s. 49 Armenian app. 1.2, 1.5 Arsacid s. 67 Arshak s. 141 Artashat app. 1.2 Artashēs (king of Armenia) app. 1.2 Artemis s. 14, 17, 20, 74, 82, 91, 135, app. 1.1.7, 1.2, 1.3.2 (Artemis-Orthia), 1.5 Ascanius s. 153 Asclepius s. 93, 94, 100, app. 1.1.5, 1.1.7 Ashtishat (village in Armenia) app. 1.2 Asia (daughter of Oceanus, mother of Atlas and Prometheus) s. 7 Asia (geographical name) 33, 34, 65, 66, 100, 132, 142, app. 1.2, 1.5, 2 Asia Minor 49, 127 Asian app. 1.5 Asians s. 142

433 Assyria s. 37, 106, app. 1.7, 6 Assyrians s. 3, 30, 37 Asterius s. 64 Atalanta s. 92 Ate s. 97 Athamas s. 26, 71, 72 Athena s. 12, 20, 41, 57, 69, 86, 100, 103, 109, app. 1.1.7, 1.2, 1.5, 1.6 Athenians s. 22, 24, 49, 53, 63, 67, 100, 103, 107, 108, 110–113, 115, 116, 120, 142, 153, app. 2 Athens s. 16, 23, 33, 49, 65, 67, 80, 100, 101, 103, 107, 108, 111, 112, 114, 115, 116, 118, 119, 125, 126, 129, app. 1.3.4, 2 Athos (mountain) s. 25 Atlas s. 7, 95 Atreus s. 128, 129, 130, 131 Atrpatakan s. 49 Atthis s. 53, 67, 107, 124 Attica s. 13, 18, 22, 23, 24, 67, 100, 103, 107, 110, 111, 115, 116, 134 Auge s. 57 Aulis s. 135 Aventinus s. 153 Baal app. 1.1.7 Babius (= Tithonus) s. 142 Babylas app. 1.1.4 Babylon app. 1.5 Babylonians app. 1.1.7 Bacchanals s. 77, 112 Bacchantes s. 71 Bacchis s. 61 Bacchids s. 61 Bagarat (Armenian prince) app. 1.5 Bakaṙič / Bagayaṙinj (village in Armenia)  app. 1.2 Barak s. 24, 97, 117, app. 1.7 Barnabas app. 1.1.1 Basra app. 1.5 Bellerophontes s. 39 Belus/ Belos/ Bel s. 3, 5, 23, 34, 37, 38, app. 1.1.1, 1.1.2 Boeotia s. 26, 63, 68, 69, 71, 81, 135 Boeotian s. 154 Boeotian swine s. 147 Boreas s. 113, 114 Bosphorus s. 36

434 Briareus s. 1 Brontes s. 3 Busiris s. 52 Byblos of Palestine s. 106 Byzantium app 1.2, 2 Cadmeans s. 79 Cadmus s. 23, 63, 68, 69, 101, 115, app. 6 Cadmus (Hayk’s grandson) app. 6 (see Kadmos) Calliope (Muse) s. 9 Callisto s. 91 Calypso s. 150 Capaneus s. 87 Capetus s. 153 Calpetus s. 153 Candaules app. 4 Cappadocia s. 30, 100 Cappadocians s. 30, app. 1.1.3 Capys s. 153 Caria app. 1.3.3 Castor (historian) s. 3, 38 Castor (one of the Dioscuri) s. 30, 94, 125 Caucasus (mountain) s. 21, app. 1.2 Cecropia s. 13, 100 Cecrops s. 13, 100, 101, 103, 104, 107, 108, 115, app. 1.1.7, 1.2 Celeus s. 18 Centaurs s. 8, 59, 115, 124 Cepheus s. 28 Cerberus s. 1, 53, 54 Cercopes (Passalos and Alcemon) s. 55 Cercyon s. 51 Ceto s. 1 Chaldeans app. 1.1.7 Charybdis s. 149 Chimera s. 1, 39 (Patarian) Chion / Chionis the Laconian s. 139 Chione s. 114 Chiron (Centaur) s. 8, 99 Christ s. 117, app. 1.1.1, 1.3.1, 5 Cilix s. 63 Cinyras (king of Assyria) s. 106 Circe s. 147 Cithaeron s. 44, 77, 82 Clinias s. 69 Clytemnestra s. 94, 131, 135, 144 Cnossians s. 67 Cnossos s. 5

Index of Names Cocalus s. 121 Colchis s. 30, 31, 33 Cometes s. 35 Constantine (Roman emperor) app. 1.2, 2 Constantinople app. 2 Cop‘k‘ (province of Armenia) app. 1.5 Core (= Persephone) s. 18, 19, 53, 110 Corinth s. 27, 32, 61, 80 Corinthians s. 61 Corinthian Isthmus s. 72 Coroebus of Elis app. 2 Cottus s. 1 Cranaus s. 22, 107, 108 Creon (king of Corinth) s. 32 Creon (king of Thebes) s. 45, 83, 84, 87 Cres s. 5 Cresphontes s. 62 Crete s. 5, 6, 64, 66, 67, 120, app. 1.7 Cretheus s. 28 Croesus s. 96, app. 1.2 Criasus s. 35 Cronian app. 1.5 Cronus s. 2, 4, 5, 6, 8, 23, app. 1.1.2, 1.1.7, 1.2, 1.3.3, 1.5, 1.7, 3 Crotopas s. 35 Ctesias of Cnidus s. 142 Curetes s. 5, 6 Cybele s. 5, app. 1.3.3 Cyclopes s. 3, 145, 146 Cypris s. 69 Cyprus s. 2 Cypselus s. 61 Dagon s. 93 Daedalus s. 67, 80, 117, 121, 127 Damascenes app. 1.2 Danaus s. 23, 35, 38 Danaïds s. 38 Danae s. 40, app. 1.7 Daphne (a nymph) s. 15 Daphne (toponym) app. 1.1.4 Dardania s. 35, 95 Dardanus s. 95, 97, 129 Deborah app. 1.7 Deianeira s. 59 Delos s. 104 Delphi s. 144, app. 1.3.1 Demeter s. 9, 18, 19, 36, 110, 128, app. 1.1.7, 1.2, 1.5

435

Index of Names Demetrius app. 1.2 Deucalion s. 22, 23, 100, 107, 108 Dia (= Zeus) s. 6 Diadae (a town in Euboea) s. 100 Dibdas / Diodas / Dēsandas / Desanaus / Dirsanes (epithet of Heracles) app. 1.1.2 Didymus s. 96 Dinah s. 40 Diomedes (the Thracian, son of Ares) s. 48 Diomedes (son of Tydeus, king of Argos)  s. 136, 137 Dionysus s. 19, 20, 23, 40, 60, 70, 71, 72, 73, 75, 76, 77, 78, 110, 111, 115, 120, app. 1.1.7, 1.3.4, 1.5 Dios (= Zeus) s. 5, 6, 23, 55, app. 1.1.1, 1.2 Dios (grammarian) s. 55 Dioscuri s. 30, 115, 125, app. 1.1.1, 1.1.7, 1.2 Dipoenus of Crete app. 1.2 Dodona app. 1.3.1 Doliones s. 30 Dorians s. 61 Dorieus s. 61 Dorus s. 23 Dryopes s. 48 Ecbasus s. 35 Echidna s. 1, 46, 54, 83 Eden app. 1.5 Egypt (son of Belus, brother of Danaus)  s. 38 Egypt (country) s. 5, 36, 52, 63, 73, 75, 100, 133 Egyptian s. 29, 63, 100, 101, app. 1.2 Egyptians s. 21, 24, 36, 52, 90, app. 1.2, 2 Ekełeac‘ (province of Armenia) app. 1.2 Electra (mother of Dardanus) s. 95 Electran gate (of Thebes) s. 87 Eleusinian mysteries s. 9, 114 Eleusis s. 13, 18, 35, 110 Elymians s. 153 Elysian field s. 66, app. 1.5 Encelados s. 1 Enipeus (river) s. 28 Epaphus s. 36, 37, 52 Epeius s. 51 Ephesians app. 1.2 Ephesus app. 1.2 Ephialtes – see Otus and Ephialtes s. 25

Ephorus s. 14, 44, 49, 121 Ephyra s. 27 Epidaurus s. 35 Epirus s. 23, 129, app. 1.3.1 Epopeus s. 34 Erēz () app. 1.2 Erichthonius (father of Dardanus, king of Troy) s. 95 Erichthonius / Erechtheus (king of Athens)  s. 103, 108–110 Erigone s. 111 Erinyes s. 135 Erysichthon s. 104 Eski-Əstampōl s. 142 Eteocles s. 84, 85, 88 Ethiopia s. 22, 142 Ethiopians s. 22, 106, 142 Euboea s. 100, 134 Eudemus s. 61 Eumolpids s. 114 Eumolpus (musician) s. 9 Eumolpus (the founder of the Eleusinian mysteries) s. 114, app. 1.1.7 Eunomus the Locrian s. 80 Euphrates s. 139 Euripides s. 7, 31, 32 Europa s. 63, 64, 66, 115, app. 1.7 Europe s. 35, 50, 129, app. 2 Europs s. 34 Eurysthenes s. 62 Eurystheus s. 38, 42, 46, 54, 61, 62, 138 Eurytus s. 59 Eusebius s. 142 Evenus (river) s. 59 Faunus app. 1.7 Gadiron / Gadeira (= Cadiz) s. 49 Gallus app. 1.2 Ganymede s. 56, 96 Gayl (river in Armenia) app. 1.2 Gea s. 1, 2, 4, 12, 15, 20, 51 Geryon s. 1, 50, 133 Giants s. 1, 20, 25, 69, 106 Gideon s. 9, 10, 117 Glauce ս. 32 Gorgo Medusa s. 1, 41 Graeci s. 23

436

Index of Names

Greece s. 22, 63, 80, 98, 100, 101, 103 Greeks s. 5, 8, 20, 21, 22, 23, 24, 29, 34, 35, 36, 38, 44, 52, 63, 66, 70, 73, 100, 101, 135, 142, app. 1.1.4, 1.1.6, 1.2, 1.3.3, 2, 2.1 Gregory (of Nazianzus) s. 2 Grigor (Gregory the Illuminator of Armenia) s. 93, app. 1.2 Gyes s. 1 Gyges app. 4

Hipsipyle s. 30 Homer s. 11, 15, 95, 108, 109, 115, 136, 137, 139, 141, 142, 145, 148–150, app. 2.1, 3 Homeric s. 25, app. 1.2 Hydra s. 1, 59, Lernean Hydra 47 Hylas s. 30 Hypemnestra s. 38 Hypnos s. 11 Hyllus s. 47, 58, 59 Hyrieus s. 17

Hades s. 18, 38, 53, 54, 66, 78, 106, 115, 126, 127, 144, app. 1.5 Hagarenes app. 1.5 Harmonia s. 69, 83, Hayk s. 17, 20, 63, 142, app. 6 Hecabe s. 140, 143 Hecate s. 20 Hector s. 138–140, 142 Helen s. 94, 125, 132, 133, app. 2.1 Heliopolis app. 1.2 Hellas s. 23, 98, 114, app. 1.2 Helle s. 26, 30 Hellen s. 23 Hellenes s. 12, 23, 29, 61, 134, 142, app. 1.1.7, 1.2, 2.1 Hellespont s. 26, 153 Hephaestus s. 11, 12, 20, 21, 49, 76, 108, 109, 139, 141, app. 1.2, 1.5 Hera s. 4, 11, 12, 20, 23, 36, 45, 61, 70, 72, 73, 74, 76, 83, 91, 94, 123, app. 1.2, 1.3.3, 1.5 Heracles s. 9, 10, 11. 14, 20, 21, 30, 43–47, 48, 49, 50–62, 85, 94, 97, 115, 126, 133, 138, app. 1.1.3, 1.1.7, 1.2, 2 Heraclids s. 59, 61, 62 Hermaphrodite s. 71 Hermes s. 25, 26, 71, 80, 133, 147, 152, app. 1.1.1, 1.1.7, 1.2, 1.5 Hermione s. 144 Herodotus s. 64, app. 4 Hesiod s. 1, 2, 3, 5, 50, 52, 55 Hesione s. 56 Hippodamia (wife of Pelops) s. 129 Hippodamia (wife of Pirithous) s. 124 Hippolyte s. 133 Hippolytus s. 122 Hippomedon s. 88 Hippomenes s. 92 Hipposthenes s. 88

Iacchus s. 19 Iapetos s. 7 Ilia s. 153 Ilium s. 49, 56, 61, 95, 97, 108, 115, 129, 131, 132, 134, 139, 142, 153, app. 2 Icarius s. 111 Icarus s. 117 Ilios (= Ilium) s. 95 Ilus s. 95, 97, 129 Inachus s. 23, 34, 35, 36 Indians s. 75 Indus s. 75 Ino s. 26, 71, 72, app. 1.7 Iolcus s. 30 Io s. 37 Iole s. 59 Ion s. 23, 24 Ionia s. 24 Ionians s. 23, 24 Iphigenia s. 135 Iphimedeia s. 25 Isis s. 37 Ismene s. 84 Isocrates s. 85 Israel s. 117 Isthmian games s. 72 Italy app. 2 Itys s. 112 Ixion s. 61, 123 Izban app.2 Jacob s. 40 Japheth s. 49 Jason s. 30, 31–33 Javan s. 23 Jerusalem above app. 6 Jews app. 2 Joshua s. 38, 63, 142 Julian (emperor) s. 35, 105

437

Index of Names Kadmos app. 6 Ksisutra s. 5 Kura (river) app. 1.2 Kureotis app. 1.3.4 Kushites 1.1.7 Labdacus s. 795 Labyrinth s. 67, 117, 120 Lacedaemon s. 62, 131 Lacedaemonians s. 42, 59, 112, app. 1.3.2 Laconian app. 1.3.2 Ladon (river) s. 15 Laomedon s. 56, 97 Lapiths s. 124 Latins s. 124, 153 Latinus s. 153 Latium app. 1.7 Laurentum s. 153, app. 1.7 Lavinia s. 153 Lavinium s. 153 Learchus s. 72 Lebanon app. 1.2 Leda s. 94 Lemnos s. 11, 30 Lerna s. 47, 73 Lernean Hydra / Hydra s. 1, 47, 59 Leto s. 14, 74, 82 Libya (mother of Belus and Agenor)  s. 34, 37 Libya (land) s. 37, 50, 51, 52 Lichas s. 59 Linus (musician) s. 9, 10, 70 Luce app. 1.1.1 Lycaon s. 91 Lycia s. 39, 65 Lycians s. 39, 65 Lycurgus app.1.3.2 Lycus s. 65, 79 Lydia s. 127, app. 1.2, 4 Lydians app. 4 Lynceus s. 35, 38, 96 Macedonia app. 1.2, 2 Machaereus the Phocian s. 144 Machaon app. 2.1 Maeones s. 127 Magistros (Grigor) app. 2.1 Mamikonians (Armenian princely family)  app. 1.5

Manit‘op s. 11 Marastan (= Media) s. 33 Marathonian bull s. 118 Mars (= Medes) s. 33 Mars (god) s. 153 Marsyas s. 80 Mažak‘ (= Cesarea, now Kayseri) app. 1.2 Medea s. 30–33, 118, 119 Medeia s. 33, 49 Medes s. 33 Mediterranean app. 1.2 Megapenthes s. 42 Megara (Heracles’ wife) s. 45 Megara (town) s. 115 Melampus s. 29 Melanion s. 92 Melia s. 34 Melicertes s. 72 Memnon s. 142 Memnonis s. 55 Memphis s. 100, 101 Menelaos s. 128, 129, 131, 133, 142 Menestheus s. 108, 115, 116, 126, app. 2 Menoeceus s. 87 Menoetius s. 138 Mesrop (Mashtots‘) s. 101 Messene s. 62 Mestraia (former name of Egypt) s. 38 Metionids s. 115 Metys s. 12 Midas app. 4 Midianites s. 117 Mihr app. 1.2 Milo of Croton s. 96 Minos s. 64, 66, 67, 115, 117, 120, 121, app. 1.7 Minotaur s. 67, 120 Moks (province of Armenia) app. 1.5 Molione s. 25 Molon (son of Proteus) s. 133 Moses s. 5, app. 1.5 Musaeus s. 9 36 Muses s. 10 Mycenae s. 35, 38, 42, 48, 61, 62, 130, 131, 142, 144 Mycenaeans s. 46, 129, 130, 131, 142 Myrrha / Smyrna s. 106 Nanē app. 1.2 Narcissus s. 154

438 Naxus s. 120 Nebuchadnezzar app. 1.1.2 Neleus s. 28 Nemean lion s. 46 Nemesis s. 94, 154 Nephele s. 26 Neptune s. 146 Nersēh Kamsarakan (Armenian prince)  app. 1.5 Nessus (centaur) s. 59 Nestor app. 2.1 Nile s. 52, 1.33 Nimrod s. 20, 60, app. 1.1.2 Ninus s. 34, 142 Niobe s. 22. 35, 82 Numitor s. 153 Nunē (the enlightener of Georgia) app. 1.2 Nycteis s. 79 Nycteus s. 81 Nysa s. 75 Oceanid s. 8 Oceanus s. 4, 7, 12, 34, app. 1.5 Odysseus s. 3, 14, 134, 141, 145, 146, 147, 148, 150, 151, app. 2 Oedipus s. 30, 83, 84, 85 Oeneus s. 59 Oenomaos s. 129 Ogygian gate (of thebes) s. 88 Ogygus s. 3, 13, 20, 35 Olympiad s. 153 Olympias (mother of Alexander the Great)  s. 12 Olympic games s. 100, 129 Olympus s. 11, 25, 80, 141, app. 3 Orestes s. 35, 128, 129, 131, 135, 144 Orion s. 17, 74 Orithya s. 113, 114 Ormizd s. 11, 21, 96, app. 1.1.7, 1.2, 1.4 1, 3 Orneius s. 115 Orpheus s. 9, 10, 80 Osiris s. 76 Ossa (mountain) s. 25 Otus and Ephialtes s. 25 Palaephatus s. 26, 39, 69, 83, 117, 124 Palamedes s. 80, 134 Palchus app. 1.4.3

Index of Names Pallene s. 20 Pałmenides app. 1.4.3 Pan s. 152 Panathenian games s. 67 Pandion s. 65, 110, 112, 113, 115 Panopeus s. 14 Panyas (king of Assyrians) s. 30 Paris s. 132, 133, 139, 143, app. 2.1 Parnassians s. 100 Parnassus s. 22, 76 Parthian app. 1.5 Patroclus s. 138, app. 2.1 Hippomedon s. 88 Pasiphae s. 67 Paul app. 1.1.1, 1.2 Pegasus s. 39 Pelasgia, Pelasgians s. 91 Pelasgiotis s. 129 Pelias s. 28, 30, 31 Pelion (mountain) s. 25, 99 Peleus s. 98, 99, 138 Pelopids s. 38, 61, 62, 128–130 Peloponnese s. 34, 46, 61, 62, 129, 130, app. 2 Pelops s. 35, 42, 62, 98, 128, 129, 130 Penelope s. 151, 152 Penthesilia s. 49 Pentheus s. 35, 77 Persephone s. 18, 19, 53, 54, 106, 126 Perses s. 41 Perseus s. 35, 38, 40, 41, 42, 43, 113, app. 1.2 Persian s. 41, app. 1.1.7 Peteus s. 115 Phaedra s. 121 Phaethon s. 22, 105, app. 1.5 Phanocles s. 96 Pharmacea s. 113 Pharos s. 75, 133 Phasis s. 30 Pherephatte s. 19 Philammon s. 9, 10 Philip (Roman emperor) app. 2 Philistines app. 1.1.7 Philochorus s. 18, 53, 67, 100 Philoctetes s. 59 Philomela s. 110, 112 Philyra s. 8 Phlegra s. 20

439

Index of Names Phoebus s. 68 Phoenicia s. 63, app. 1.1.3 Phoenicians s. 1.2 Phoenix (son of Agenor) s. 63, 64, 101 Phoenix (son of Amyntor) s. 102 Phorbas s. 35 Phoroneus s. 22. 23, 34, 35 Phorcys 1, 4 Phrixus s. 26, 30, 72 Phrygia s. 97, 127, 129, 139, app. 1.3.3 Phrygian s. 96, 97, 127, 142, app. 1.2, 1.3.3, 4 Phthia (Achilles’ mother town) s. 99 Phthia (Phoenix’ step-mother) s. 102 Picus (Zeus-Picus) s. 12, app. 1.7 P‘iloton/ P‘ilotonos / P‘ilsdos s. 129 Piras s. 35 Pirithous s. 53, 54, 124, 126 Plato s. 21, 22, 47, 66, 69, 113, app. 1.5 Pleias s.17 Pluto s. 5, 18, 105, 106, 126, app. 1.3.3, 1.5 Polydeuces s. 30, 94, 125 Polygonus (son of Proteus) s. 133 Polynices s. 84, 85, 88 Polyphemus s. 146 Polyphides s. 131, app. 2 Polyxene s. 143 Pontus s. 1, 4, 49, 50 Porus (king of the Indians) s. 75 Poseidon s. 5, 16, 25, 28, 34, 37, 41, 49, 51, 52, 67, 103, 114, 118, 122, 146, app. 1.1.6, 1.1.7, 1.2, 1.3.3, 1.5 Priam s. 97, 134, 140, 142, 143, app. 2, 2.1 Procas s. 153 Procles s. 62 Procne s. 110, 112 Proitus s. 35, 38, 39 Prometheus s. 7, 12, 21, app. 1.5 Proteus s. 75, 133 Prymnes s. 61 Ptah s. 21 Pylades s. 142 Pyrrha s. 22 Pyrrhus-Neoptolemus s. 143, 144 Pythia app 1.1.7 Pytho (= Delphi) s. 14 Ṙaman / Ṙemana app. 1.2 Remus s. 153 Rhadamanthus s. 64–66, app. 1.5

Rhea s. 4, 5, 6 Rhea Silvia s. 153 Roman (= Greek) language s. 73 Romans s. 153 Rome s. 153, app. 1.2, 1.7, 2 Romulus s. 153 Roxana app. 1.2 Sabazius s. 19 Sagčik app. 1.1.3 Sahak (catholicos, the cooperator of Mashtots‘ in creating the Armenian alphabet) s. 101 Sais (a town in Egypt) s. 100 Salmoneus s. 27 Sampson s. 6, 153, app. 1.1.3 Sarpedon s. 64, 65 Saturn app. 1.7 Satyr s. 71 Scamander (river) s. 139 Scorpio (constellation) s. 17 Scylla s. 149 Scyllas of Crete app. 1.2 Scythia s. 135 Scythian land s. 31 Selene app. 1.7 Semele s. 40, 70, 75, 78, app. 1.2 Semiramis s. 34, 36, 82, 142 Serug app. 1.2 Shapuh s. 139 Sicyon s. 34, 131 Sicyonians s. 35, 61, 100, 131, app. 2 Sicilian sea s. 149 Sicily s. 3, 80, 121, 146, 153 Sidonian s. 23, 39, 63, 69 Silen s. 71 Silvius s. 153 Sirens s. 147, 148 Sisyphus s. 27, 28, 39, 72 Sky (= Uranus) s. 2, 4, 5, app. 3 Socrates s. 66 Solon app. 1.3.4 Solymi s. 39 Sovsarmos s. 43 Sparta s. 125, 131, app. 1.3.2 Sparti s. 69, 115 Sphinx s. 30, 83, 84 Step‘annos of Siwnik‘ (Armenian author, 7th–8th cc.) app. 2

440 Steropes s. 3 Sthenelus s. 35, 38, 62 Stymphalus (king of Arcadia) s. 98 Sun (Helios) s. 67, 105, app. 1.2 Susiana s. 142 Tačat (Armenian prince) app. 1.5 Tačiks app. 1.2 Taenarium s. 80 Talaos s. 85 Tammus s. 106 Tantalus s.14, 82, 96, 127, 128, 129, 131 Tantalus (husband of Clytemnestra) s. 131 Taprobane s. 49 Tarawn (province of Armenia) app. 1.2 Tartarus s. 5 Tautames / Teutamus / Tautanes s. 142, app. 2 Taurian (Artemis) app. 1.5 Taurians s. 135 Tauris / Taurus s. 135 Taurus (cf. Minataur) s. 67 Telamon s. 11, 98, 134 Telchis s. 34 Telegonus (son of Proteus) s. 133 Telemachus s. 134, 151 Telephassa s. 63 Telephus s. 57 Temenus s. 62 Temur s. 49 Tereus s. 112 Tethys s. 4, 34, app. 1.5 Teucer s. 95 Teuthras s. 57 Thamyris (musician) s. 9, 10 Thebans s. 17, 23, 45, 63, 69, 70, 81, 83, 84, 87 Thebes s. 43, 45, 63, 68, 69, 70, 77, 79, 80, 81, 83, 84, 85–87, 89, 90, app. 6 Thelxion s. 34 Theman (uncertain toponym) app. 1.5 Themiscyra s. 49 Thermodon (river) s. 49 Thermopylae s. 59 Thersites s. 141 Theseus s. 46, 49, 53, 67, 108, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 122, 124, 125, 126

Index of Names Thespius / Thestius s. 44 Thestius (Leda’s father) s. 94 Thessalian s. 28, 99, 124, 142 Thessalonica app. 2 Thessaly s. 22. 23, 25, 31, 34, 59, 99 Thetis s. 11, 99, 138, app. 3 Thias (king of Assyria) s. 106 Thiodamas s. 58 Thrace s. 24, 25, 153 Thracian s. 9, 10, 25, 69, 80, 112–114, 133, 148, app. 6 Thriasian plain s. 103 Thuoris app. 2 Thurimachus s. 35 Thyestes s. 35, 128, 129, 130, 131 Tiber s. 153 Tiberinus s. 153 Tigran (king of Armenia) app. 1.2 T‘il (town in Armenia) app. 1.2 Tiresias s. 86, 87 Tiryns s. 42 Tisamenus s. 35 Titans s. 1, 3, 5, 20, 21, 76 Tithonus s. 142 Tityos s. 14 T‘orgom s. 49 Trdat (king of Armenia) app. 1.2 Triopas s. 35 Triptolemus s. 18, 66, 110 Tritogenia (Athena) s. 12, app. 1.1.7 Trito-born s. 12 Triton (river) s.12 Tritonian (Athena) s. 86 Tritonis (lake) s. 12 Troad s. 12, 49, 129, 134, 142, 143 Trojans s. 20, 35, 95, 138, 142, 153, app. 2 Tros s. 35, 95, 96 Troy s. 11, 20, 49, 56, 60, 61, 95, 97, 115, 133, 134, 135, 136, 138, 140, 142, 143, 144, 153, app. 2, 2.1 Turk‘ app. 1.1.3 Tydeus s. 87 Tyndareus s. 94, 131 Typhon s. 1, 46, 54, 73, 76 Tyro s. 28 Tyrrhenian sea s. 149 Tyrrhenians s. 63, 147 Tyrrhenus s. 153

Index of Names Ulysses s. 146 Uranus s. 1, 2, 3, 4 Vahagn app. 1.1.3, 1.2, 1.5 Vahuni app. 1.2 Vesta s. 153 Xuthus s. 23 Zagreus s. 19 Zarmayr s. 142

441 Zethus s. 70, 80 Zeus s. 3–6, 11, 13, 14, 17, 18–21, 22, 23, 25, 26, 28, 30, 35, 40, 43, 52, 56, 59, 61, 64, 67, 69, 70, 71–74, 76, 80, 81, 86, 87, 89, 91, 93, 94, 95, 96, 98, 100, 103, 105, 106, 109, 112, 123, 127, 130, 132, 133, 145, app. 1.1.1, 1.1.7, 1.2, 1.3.1, 1.3.3, 1.4.1, 1.4.2, 1.5, 1.6, 1.7, 3 Zoroaster app. 1.5 Zosares s. 75 Zradasht s. 11 Zruan s. 5, app. 1.1.7, 1.2, 3