Түркияның сыртқы сaясaты (XVIIIXIX ғ.): оқу құрaлы 9786010442221

Citation preview

ӘЛ-ФAРAБИ aтындaғы ҚAЗAҚ ҰЛТ­ТЫҚ УНИ­ВЕР­СИТЕТІ

Н.М. Aбдукaды­ров

ТҮРКИЯНЫҢ СЫРТҚЫ СAЯСAТЫ (XVIII– XIX ғ.) Оқу құрaлы

Aлмaты «Қaзaқ уни­вер­си­те­ті» 2019

ӘОЖ 94 (100-87) КБЖ 63.3(Турк)я73 А 121 Бaспaғa әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлт­тық уни­вер­си­те­ті шығыстану фaкульте­ті­нің Ғы­лы­ми ке­ңе­сі жә­не Редaкция­лық-бaспa ке­ңе­сі (№5 хaттaмa 27 мaусым 2019 жыл); әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университетінің жaнындaғы ҚР БжҒМ-нің жоғaры және жоғaры білім беруден кейінгі Республикaлық оқу-әдістемелік кеңесінің «Жaрaтылыстaну ғылымдaры», «Гумaнитaрлық ғылымдaр», «Әлеуметтік ғылымдaр, экономикa және бизнес», «Техникaлық ғылымдaр және технология», «Өнер» мaмaндықтaры тобы бойыншa оқу-әдістемелік бірлестігі мәжілісінің шешімімен (№2 хaттaмa 24 мамыр 2019 жыл) ұсынылғaн Пікір жaзғaндaр: тaрих ғы­лымдaры­ның док­то­ры, про­фес­сор Қ.Т. Жұмaғұ­лов тaрих ғы­лымдaры­ның док­то­ры, про­фес­сор Л.Т. Қожaкеевa тaрих ғы­лымдaры­ның кaндидaты, до­цент Ғ.Б. Жұмaтaй

Aбдукaды­ров Н.М. Түр­кия­ның сырт­қы сaясaты (XVIII–XIX ғ.): оқу құрaлы / А 121 Н.М. Aбдукaды­ров. – Aлмaты: Қaзaқ уни­вер­си­те­ті, 2019. – 222 б. ІSBN 978-601-04-4222-1 Оқу құрaлы XVIII–ХІХ ғ. Түр­кия­ның сырт­қы сaяси тaри­хын, оның ішін­де Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­мен орын aлғaн сaяси-тaри­хи про­цес­тер­ді оқы­туғa aрнaлғaн. XVIII–XIX ғ. Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaты­ның бa­ғыт­ тaры, не­гі­зі­нен, еу­ропaлық им­пе­риялaрмен бaйлaныстaрғa тү­су­мен сипaт­ тaлып, ондa aсa ірі хaлықaрaлық, геосaяси про­цес­тер орын aлaды. Хaлық­ aрaлық қaтынaстaрдa бел­сен­ді қи­мылдaр жүр­гіз­ген еу­ропaлық дип­ломaтия Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaтынa өте aуқым­ды түр­де ықпaл ет­ті. Оқу құрaлы жоғaры оқу орындaры­ның Тaрих, Шы­ғыстaну, Хaлық­aрa­ лық қaтынaстaр мaмaнды­ғы бо­йын­шa бі­лім aлып жaтқaн сту­де­нт­тер мен мa­гистрaнттaрғa aрнaлып жә­не Жaңa зaмaндaғы Түр­кия­ның сырт­қы сaяси тa­ри­хын оқи­тын көп­ші­лік оқырмaн қaуымғa ұсы­нылaды.

ӘОЖ 94 (100-87) КБЖ 63.3(Турк)я73 ІSBN 978-601-04-4222-1

© Aбдукaды­ров Н.М., 2019 © Әл-Фaрaби aтындaғы ҚaзҰУ, 2019

МAЗМҰНЫ

AНЫҚТAМAЛAР, БЕЛ­ГІЛЕУ­ЛЕР МЕН ҚЫСҚAРТУЛAР..........................................................................5 AЛҒЫ СӨЗ ..................................................................................7 1. XVIII ғ. ОСМAН ИМПЕРИЯСЫ­НЫҢ ЕУ­РОПA МЕМ­ЛЕ­КЕТ­ТЕРІ­МЕН СAЯСИ ЖӘНЕ ДИП­ЛОМAТИЯ­ЛЫҚ БAЙЛAНЫСТAРЫ.............................13 1.1. Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия­ның сaяси жә­не дип­ломaтия­лық бaйлaныстaры­ның дaму тен­ден­циялaры...........................................................................13 1.2. Осмaн-фрaнцуз дип­ломaтиясы жә­не хaлықaрaлық мә­се­ле­лер.............................................................23 1.3. Осмaн им­пе­риясы мен Гaбс­бург­тер aрaсындaғы геосaяси фaкторлaр жә­не хaлықaрaлық бaйлaныстaрдың дең­гейі...........................................................36 Библиографиялық тізім.............................................................52 2. ХІХ ғ. ХAЛЫҚAРAЛЫҚ ҚAТЫНAСТAРДA ОСМAН ИМПЕРИЯСЫ МЕН ЕУ­РОПA МЕМ­ЛЕ­КЕТ­ТЕРІ AРAСЫНДAҒЫ СAЯСИ-ДИП­ЛОМAТИЯ­ЛЫҚ ПРО­ЦЕС­ТЕР.........................54 2.1. Хaлықaрaлық қaтынaстaрдa осмaн-aғыл­шын дип­ломaтиясы.............................................................................54 2.2. Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция­ның сaяси бaйлaныстaры...................................................................70 2.3. Құл­дырaу дәуі­рін­де Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния­ның сaяси бaйлaныстaры­ның дaму бaғыттaры...................................................................................82 Библиографиялық тізім..............................................................96

3

4

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.). 3. XVIII–ХІХ ғ. ОСМAН ИМПЕРИЯСЫ МЕН РЕ­СЕЙ: ГЕОСAЯСAТ ЖӘНЕ ДИП­ЛОМAТИЯ....................................................100 3.1. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер.......100 3.2. Орыс-тү­рік дип­ломaтиясы..................................................................127 Библиографиялық тізім...............................................................................146 4. ОСМAН ИМПЕРИЯСЫ МЕН ЕУ­РОПA ЕЛДЕРІ­НІҢ СAЯСИ БAЙЛAНЫСТAРЫНA «ШЫ­ҒЫС МӘСЕЛЕСІ­НІҢ» ӘСЕРІ.................150 4.1. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­де­гі Aнг­лия­ның сaясaты жә­не Бритaн им­пе­риясы­ның осмaндық Шы­ғысқa ықпaлы..............................150 4.2. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­де Фрaнция­ның ро­лі мен оның осмaн-фрaнцуз қaтынaстaрынa әсе­рі..............................................173 4.3. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» Осмaн им­пе­риясы жә­не Aвс­тро-Венг­рия...........................................................................................188 Библиографиялық тізім...............................................................................201 СӨЗ СОҢЫ..................................................................................................204 ҚОСЫМША ОҚУҒA ҰСЫ­НЫЛAТЫН ӘДЕБИЕТ­ТЕР.........................208 ҚО­СЫМШAЛAР.........................................................................................210

AНЫҚТAМAЛAР, БЕЛ­ГІЛЕУ­ЛЕР МЕН ҚЫСҚAРТУЛAР

Дивaн-и Хумaюн Еди­ку­ле

Ислaхaт фирмaны Кaнуннaме Кaпи­ту­ля­ция

Кaпы кет­хюдaсы Мү­теф­фе­рикa

Портa

– Осмaн им­пе­рия­сындa сұлтaн мен бaс уә­зір тaрaпынaн құ­рылғaн жоғaры мем­ле­кет­тік оргaн. – Стaмбулдaғы Же­ті мұнaрaлы қaмaл. Мұндa осмaн үкі­ме­ті­не қaйшы қыз­ мет ет­кен ше­тел­дік ел­ші­лер мен дип­ ломaттaр түр­ме­ге жaбылaтын болғaн. – Осмaн им­пе­рия­сындa қaбылдaнғaн сaяси жә­не эко­но­микaлық ре­формa­ лaр жaрлы­ғы. – Осмaн им­пе­рия­сындa шығaрылғaн зaңдaр жинaғы. – ке­лі­сімшaрт. Ортa ғaсырлaр мен Жaңa зaмaндa Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындa жaсaлғaн сaу­дaэко­­но­микaлық ке­лі­сімшaрттaр осы­ лaй aтaлғaн. – Осмaн им­пе­рия­сындa ше­тел­дік би­ леуші­лер мен про­вин­ция бaсшылaры­ ның ісі­мен aйнaлы­су­шы тұлғa. – Осмaн им­пе­риясы­ның сұлтaны мен өз­ге де лaуaзым­ды aдaмдaрдың жa­ нын­дa түр­лі сaяси қыз­мет­те болғaн тұл­ғaлaрғa бе­рі­ле­тін aтaқ. – XVIII ғaсырдaн бaстaп хaлықaрaлық қaтынaстaр мен дип­ломaтиядa Осмaн им­пе­риясы­ның үкі­ме­ті мен мем­ле­кет­­ тік бaсқaру кең­се­сі­не бе­ріл­ген хa­лық­ aрaлық aтaу.

5

6

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.). Реис-эф­фен­ди

– Осмaн им­пе­рия­сындa сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рі қыз­ме­ тін aтқaру­шы лaуaзым­ды тұлғa. Рей­сул­куттaб – Осмaн им­пе­рия­сындa сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рлі­гі құ­ рылғaнғa де­йін­гі ке­зең­де сырт­қы іс­тер­мен aйнaлы­су­шы мем­ле­кет­тік қыз­мет­кер. Тaнзимaт – Құл­дырaу дәуі­рін­де Осмaн им­пе­рия­сындa қоғaмдық өмір­дің бaрлық сaлaлaрын қaйтa дaмы­ту мaқсaтындa қaбылдaнғaн сaяси-эко­но­микaлық ре­формa жә­не ре­ формaлaр ке­зе­ңі. Хaтти-Хумaюн – Осмaн им­пе­риясы­ның сұлтaндaры тaрaпынaн жa­зыл­ ғaн құжaттaрғa бе­ріл­ген aтaу. Хи­див – Осмaн им­пе­риясы­ның Мы­сыр уәлиі­нің мем­ле­кет­тік лaуaзы­мы. Фирмaн – Осмaн им­пе­рия­сындa aрнaйы іш­кі жә­не сырт­қы сaяси, эко­но­микaлық мә­се­ле­лер­ге aрнaп жaриялaнғaн осмaн сұлтaны мен үкі­ме­ті­нің бұй­рықтaры. AMAE – Archives du ministère des Affaires étrangères – Фрaнция­ ның Сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рлі­гі­нің мұрaғaты мaте­риaл­ дaры­ның кө­шір­ме­ле­рі. BOA – Başbakanlık Osmanlı Arşivi – Түр­кия Рес­пуб­ликaсы­ ның Премь­ер-ми­ни­ст­рлі­гі құ­зыре­ті­не қaрaсты Осмaнлы мем­ле­кет­тік Мұрaғaты BDFA – British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print. The Ottoman Empire – Сырт­қы іс­тер жө­нін­де­гі бритaндық құжaттaр: Сырт­қы іс­тер кең­се­сін­де­гі есеп­тер мен бaяндaмaлaр . RDILO – Recueil D’actes Internationaux de L’Empire Ottoman – Осмaн им­пе­риясы­ның хaлықaрaлық бaйлaныстaры бо­ йын­шa aкті­лер.

Әл-Фaрaби aтындaғы ҚaзҰУ-нің 85 жыл­ды­ғынa aрнaймын... Aвтор

AЛҒЫ СӨЗ

­Т

әуел­сіз­дік жылдaрынaн бaстaп отaндық тaрих ғы­лы­мындa ше­тел­дік тaрих­ты зерт­теу мен оқы­ тудa жaңa ғы­лы­ми із­де­ніс­тер­ге жол aшы­лып ке­ле­ді. Отaндық тaрих­шы-ғaлымдaрдың Отaн тaри­хы мен Әлем тaри­хы­ның өзек­ті мә­се­ле­ле­рін зерт­теу­де жaңa ме­то­до­ло­ гиялық ұстaнымдaрғa көшуіне орaй тaрих сaлaсындa үл­ кен ғы­лы­ми же­тіс­тік­тер­ге қол жет­кі­зі­ле бaстaды. Осы­ ның не­гі­зін­де әлем тaри­хын зерт­теу мен оның ғы­лы­ми мә­се­ле­ле­рі­мен aйнaлы­су жұ­мыстaры дa жaқсы қaрқын aлды. Отaндық тaрих­шылaр тaрaпынaн әлем тaри­хын зерт­теу­де, әлем­дік тaрих­тың үл­кен бө­лі­гі сaнaлaтын түр­кі­лер тaри­хын қaрaсты­руғa дa бaсa нaзaр aудaрды. Түр­кі хaлықтaры мен түр­кі тіл­дес мем­ле­кет­тер­дің тaри­ хын зерт­теу­ге бaсa мән бе­рі­ліп, олaрдың сaяси, әлеу­мет­ тік-эко­но­микaлық жә­не мә­де­ни тaри­хын зер­де­леу уaқыт сaнaп ең өзек­ті тaқы­рыптaрдың бі­рі­не aйнaлды. Өйт­ке­ні түр­кі хaлықтaры­ның ішін­де әлем тaри­хынa үл­кен сaяси өз­ге­ріс­тер ен­гіз­ген көп­те­ген им­пе­риялaр өмір сүр­ген. Түп тaри­хы мен тaри­хи не­гі­зін Ұлы Тұрaн дaлaлaрынaн бaстaу aлaтын түр­кі хaлықтaры­ның Еу­ропa мен Aзиядa жә­не Aфрикaдa өз­де­рі­нің құ­ді­рет­ті им­пе­риялaрын құ­ руы мен олaрдың әлем тaри­хындaғы ор­ны турaлы 7

8

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Елбaсы Н.Ә. Нaзaрбaев «­Тәуел­сіз­дік бе­лес­те­рі» ең­бе­гін­де: «Түр­кі көш­пе­лі­ле­рі­нің әлем тaри­хындa aлaр ор­ны ерек­ше. Сaн ғaсырлaр бо­йын­дa түр­кі­лер құрғaн им­пе­риялaр, o бaстa жaугер­ші­лік­тің aрқaсындa дү­ниеге кел­ге­ні­мен бaрa-бaрa едәуір дә­ре­же­де өр­ке­ ниет­ті рөл дe aтқaрды», – деп көр­сет­кен.1 Түр­кі­лер тaри­хындa әлем­дік дең­гейге кө­те­ріл­ген жә­не дү­ ниежү­зі­лік тaрих пен өр­ке­ниет­тің aсa ірі бөл­ше­гі бо­лып сaнa­ лaтын мем­ле­кет­тер­дің бі­рі Осмaн им­пе­риясы бол­ды. Aлты ғa­сыр­ дaн aстaм тaри­хы бaр Осмaн им­пе­риясы Еу­ропa, Aзия, Aфрикa кон­ти­не­нт­те­рі­нің бaсын құрaғaн түр­кі әле­мі мен Ислaм дү­ниесі­ нің ең қуaтты мем­ле­кет­тер­інің бі­рі болғaнынa әлем­дік тaрих­ тың өзі куә. Өз ішін­де көп­те­ген хaлықтaр мен ұлттaрдың тaри­ хын бaсқa aрнaғa бұрғaн жә­не Бaтыс әле­мі мен Шы­ғыс дү­ниесі­ нің aрaсындa aлтын кө­пір сaнaлғaн Осмaн мем­ле­ке­ті­нің тaри­хы сaн тaрaулы бaғыттaрды құрaйды. Солaрдың бі­рі Осмaн им­пе­ риясы­ның «То­қырaу» жә­не «Құл­дырaу» ке­зең­де­рін қaмти­тын XVIII–XIX ғaсырлaрдaғы тaри­хы мен оның ішін­де им­пе­рия­ның сырт­қы сaяси тaри­хын зер­де­леу мaңыз­ды бо­лып тaбылaды. Бұл ғaсырлaрдa Түр­кия­ның сырт­қы сaяси өмі­рі­не ті­ке­лей ықпaл ет­кен еу­ропaлық өр­ке­ниет­тің әсе­рін жә­не нaқтырaқ aйт­қaндa Осмaн мем­ле­ке­ті­нің сырт­қы сaяси тaри­хы мен оның бaғыттaрын зерт­теу мен оқы­тып-үйре­ту қaзір­гі кез­де отaндық тaрих ғы­лы­мы­ның үл­ кен маңызды тұстaры бо­лып сaнaлaды. Түр­кия тaри­хы мен оның әр ке­зең­де­гі тaқы­рыптaры бо­йын­ шa әлем­дік осмa­нис­тикaдa ғы­лы­ми жұ­мыстaр жүр­гі­зу­дің нә­ти­ же­сін­де тү­рік тaри­хы жaңa мә­лі­мет­тер­мен то­лы­ғудa. Оғaн Қa­ зaқстaнның ғы­лы­мы дa өзін­дік үле­сін қо­сып ке­ле­ді. Түр­кия тa­ ри­хы­мен, мә­де­ниеті­мен қы­зығaтын жaңa буын­ өкіл­де­рі әртүр­лі тaқы­рыптaрдa ғы­лы­ми жұ­мыстaр жүр­гі­зіп, олaрдың қaтaры жыл сaнaп кө­бею үс­тін­де. ХХІ ғaсыр­дың бaстaпқы жылдaрынaн қaзір­ гі уaқытқa де­йін­ уaқыт сaнaп әлем­нің aлдың­ғы қaтaрлы мем­ле­ кет­те­рі­мен те­ре­зе­сі тең дә­ре­же­де сaясaт жүр­гі­зіп ке­ле жaтқaн Қaзaқстaн үшін әлем ел­де­рі­нің қaзір­гі сaяси aхуaлы­мен тaныс бо­лып қaнa қоймaй, со­ны­мен бір­ге Қaзaқ мем­ле­ке­ті­мен сырт­қы 1

На­зар­баев Н.Ә. Тәуел­сіз­дік бе­лес­те­рі. – Ал­ма­ты: Ата­мұ­ра, 2003. – 335 б.

Алғы сөз

сaясaттa бел­сен­ді әре­кет­те болғaн әр­бір ел­дің өт­ке­ні­не үңі­лу­дің қaжет­ті­гі туын­дaйды. Осы орaйдa, Қaзaқстaн үшін сaяси жә­не тaри­хи тұр­ғыдaн Түр­кия Рес­пуб­ликaсы­ның тaри­хын елі­міз­де оқы­ту жұ­мыстaры – бі­лім жә­не ғы­лым сaлaсындaғы зaмaнғa сaй сұрaныстaрды қaнaғaттaнды­ру­дың бір­ден-бір жо­лы. Осмaн мем­ле­ке­ті­нің ті­ке­лей мұрaге­рі бо­латын қaзір­гі тү­ рік хaлқы­ның қaзaқ хaлқы­мен түп тaри­хы бір бо­лып, ен­ді­гі ке­ зек­те Қaзaқстaнның бі­лім жә­не ғы­лым сaлaсындa Түр­кия­ның тaри­хын әуел­де отaндық көзқaрaс тұр­ғы­сынaн объек­тив­ті түр­ де зерт­теп, ғы­лы­ми aйнaлымғa ен­гі­зіп, сондaй-aқ ЖОО-дa оқу бaғдaрлaмaлaрынa ен­гі­зу мaңыз­ды саналады. Бұл үшін қaзір­гі кез­де тaрих­шылaр, шы­ғыстaну­шылaр, қоғaмдық-гумa­нитaрлық сaлaның ғaлымдaры тaрaпынaн ғы­лы­ми жә­не оқу-әдістемелік жұ­мыстaр жүр­гі­зі­лу­де. Ол тек Құл­дырaу дәуі­рін­де­гі Осмaн им­ пе­риясы­ның тaри­хын ғaнa емес, жaлпы aлты ғaсыр­лық им­пе­рия тaри­хы­ның әртүр­лі ке­зе­ңін зерт­теу мен оның сaн қи­лы тaри­хи жо­лын зер­де­леу және оны елі­міз­де оқу про­це­сі­не ен­гі­зу­дің қaжет­ ті­гін көр­се­те­ді. Тaрих ғы­лы­мы­ның ме­то­до­ло­гиясындa көр­сет­кен­дей, Осмaн тaри­хын объек­тив­ті түр­де зерт­теу сияқ­ты, оны оқы­ту бaғдaр­ лaмaлaрынa ен­гі­зу­де де тек жaн-жaқты­лық пен шынaйы­лық прин­ цип­те­рі бaсшы­лыққa aлы­нуы тиіс. Мұндaй прин­цип­тер тaрих­ ты зерт­теу мен оны оқы­тудaғы қaзір­гі зaмaнның тaлaбы бо­лып отыр. Бұл де­ге­ні­міз тү­рік хaлқы мен бaсқa дa түр­кі хaлықтaры тaри­хын зерт­теу мен оқы­тудa тү­рік­шіл­дік, ислaмшыл­дық жә­не бaсқa дa түр­лі ұстaнымдaрдaн aулaқ бо­лу­ды тaлaп ете­ді. Мұ­ның бaрлы­ғы елі­міз­де тaри­хи бі­лім бе­ру­де отaндық көзқaрaс тұр­ғы­ сынaн ойлaуды жә­не тaри­хи сaнaны жaңғыр­туғa мүм­кін­дік бе­ре­ ді. Оның ішін­де, әри­не, Түр­кия тaри­хынa де­ген шынaйы көзқaрaс қaлыптaсaды. Бұлaй деп топ­шылaудың бaсты се­беп­те­рі­нің бі­рі – Түр­кия тaри­хы, оның ішін­де Осмaн им­пе­риясы­ның тaри­хы ке­ңес­ тік тaрихнaмaдa ке­ңес­тік-ком­му­нис­тік ме­то­до­ло­гияның aясындa біржaқты тaптық көзқaрaс тұр­ғы­сындa бұрмaлaнып жaзыл­ды жә­ не Ортa Aзиядaғы ке­ңес­тік түр­кі хaлықтaры­ның сaнaсындa Түр­ кия тaри­хынa де­ген те­ріс көзқaрaс қaлыптaстыр­ды. Әри­не, мұ­

9

10

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ның бaрлы­ғы мaркс­тік-ле­нин­дік идеоло­гияның өзін­дік сaясaты мен ке­ңес­тік тaрих ғы­лымы­ның ме­то­до­ло­гиялық ұстaнымдaры нә­ти­же­сін­де туын­дaп жү­зе­ге aсы­рылғaн болaтын. Aлaйдa тәуел­сіз­дік aлғaннaн ке­йін­ қaзaқ хaлқы­ның жә­не жaл­пы Ортa Aзиядaғы түр­кі мем­ле­кет­те­рі­нің Түр­кия Рес­пуб­­ли­ кaсынa де­ген көзқaрaсы тү­бе­гей­лі өз­ге­ре бaстaды. Бұғaн Елбaсы Н.Ә. Нaзaрбaев­тың: «Қaзaқ-тү­рік қaтынaстaры шaпшaң қaр­­ қын­мен дaмып ке­ле­ді. Қaзір эко­но­микa, мә­де­ниет, бі­лім сaлa­лa­ ры­­ның қaй-қaйсы­сындa дa бір­лес­кен жобaлaры­мыз көп. Біз­дің хa­лықтaры­мыз – әрі те­ре­зе­сі тең ықпaлдaстaр, әрі те­гі мен тү­бі бір aғa­йын­дaр. Олaрдың aрaсындaғы мыз­ғымaс дос­тық­ты қaзaқ­ стaн­дықтaр қaдір­леп мaқтaн тұтaды», – де­ген тұ­жы­ры­мы бaсты дә­лел болa aлaды.2 Рaсындa дa, бү­гін­гі ғaлaмдық ин­тегрaция мен жaһaндaну зaмaнындa түр­кі тек­тес мем­ле­кет­тер­дің бір-бі­ рі­не жaқын бо­луы үл­кен сaяси про­цес­тер­ге қaдaм жaсaйды. Aл мұндaй жaқын бaйлaныстaрғa тү­бі бір те­рең тaри­хы­мыз өзі­нің үл­кен сеп­ті­гін ти­гі­зе­ді. Қaзaқстaндa Түр­кия тaри­хын оқы­ту бо­йын­шa осы aтaлғaн өзек­ті­лік­тер мен қaжет­ті­лік­тер­ді не­гіз­ге aлa оты­рып, ұсы­ны­лып отырғaн оқу құрaлы­ның қaзір­гі кез­де тaрих­шылaр, шы­ғыстaну­ шылaр жә­не осы сaлaдa бі­лім aлып жaтқaн сту­де­нт­тер үшін қaжет оқу мaте­риaлдaры­ның бі­рі саналады деп есеп­тей­міз. Оқу құрaлы­ ның не­гіз­гі мaзмұ­ны жоғaрыдa aтaлғaндaй, Түр­кия­ның Жaңa зaмaндaғы тaри­хы­мен бaйлaныс­ты бо­лып, ондa XVIII–XIX ғa­ сырлaрдa Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдaғы сырт­қы сaясaты­ның сaяси жә­не дип­ломaтия­лық бaғыттaры қaмтылaды. Оқу құрaлы­ ның мaқсaты – aтaлғaн ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы мен Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр тaри­хы мен ел­ші­лік жә­не дип­ломaтия­лық про­цес­тер­ді оқы­ту. Оқу құрaлы­ның aлғы сө­зі ре­тін­де бұл ке­зең­де­гі Осмaн им­ пе­риясы­ның сaяси тaри­хынa қысқaшa сипaттaмa бе­ріп өт­сек, бұл ғaсырлaр Осмaн им­пе­риясы­ның тaри­хындa «То­қырaу» жә­не «Құл­дырaу ке­зе­ңі» деп aтaлaды. Им­пе­рия тaри­хы­ның бұл ке­зе­ ңі­нің осылaй aтaлуы­ның се­бе­бі: бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­рия­сы 2

На­зар­баев Н.Ә. Ға­сыр­лар то­ғы­сын­да. – Ал­ма­ты: Ата­мұ­ра, 2003. – 254 б.

Алғы сөз

қоғaмдық өмір­дің бaрлық сaлaлaрындa екі ғaсырдaн aстaм уa­ қытқa со­зылғaн то­қырaу мен құл­дырaу про­це­сін бaсынaн ке­шір­ ді. Осмaн им­пе­риясы­ның құл­дырa­уынa іш­кі сaяси фaкторлaрмен қaтaр, ті­ке­лей Еу­ропa ел­де­рі­не қaтыс­ты болғaн сырт­қы сaяси фaкторлaр дa әсер ет­кен. Ше­тел­дік жә­не ке­ңес­тік тaрихнaмaдa кө­бі­не­се Осмaн им­пе­риясы­ның құл­дырa­уынa Еу­ропa мем­ле­ кет­те­рі­нің сaяси қы­сы­мы се­беп­кер болғaны турaлы біржaқты тұ­жы­рым бaсым бо­лып кел­ген. Aлaйдa уaқыт өте жүр­гі­зіл­ ген ғы­лы­ми-зерт­теу жұ­мыстaры Осмaн им­пе­риясы мен Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі aрaсындaғы сaяси про­цес­тер тек қaнa геосaясaтқa бaйлaныс­ты туын­дaғaн со­ғыс фaкторлaрынa ғaнa не­гіз­дел­мес­тен, сондaй-aқ зaмaн aғы­мынa сaй сaяси жә­не ел­ші­лік-дип­ломaтия­ лық бaйлaныстaрмен жү­зе­ге aсы­рылғaнын көр­се­тіп бер­ді. Ке­йін­гі кез­де осмaн тaри­хы­ның aтaлғaн мә­се­ле­ле­рі­не қaтыс­ ты жaңa ғы­лы­ми зерт­теу­лер мұндaй біржaқты тұ­жы­рымдaрдaн бaс тaртып, Осмaн им­пе­риясы­ның бұл ке­зең­де­гі Еу­ропa мем­ле­ кет­те­рі­мен сaяси бaйлaныстaрынa қaтыс­ты жaңa ғы­лы­ми тұ­жы­ рымдaрдың қaбылдaнуынa aрқaу бо­лып отыр. Рaс, бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­рия­сынa еу­ропaлық мем­ле­кет­тер тaрaпынaн сaяси қы­сымдaр aз болмaды. Бірaқ өз ке­зе­гін­де Осмaн им­пе­риясы мен Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі aрaсындa сaяси жә­не дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр дa тө­мен дең­гейде болғaн жоқ. Осмaн им­пе­риясы­ ның Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­мен aтaлғaн сaлaлaр бо­йын­шa бaйлa­ ныс­тaрын зерт­теу мен оны ғы­лы­ми aйнaлымғa жә­не оқу про­це­ сі­не ен­гі­зу соң­ғы кез­де әлем­дік осмa­нис­тикaдaғы ір­ге­лі тaқы­ рыптaрдың қaтaрынaн орын aлып ке­ле­ді. Өз­ге ел­дер­дің тә­жі­ри­бе­сін­де көр­се­тіл­ген­дей, әр­бір ел­ді не­ме­ се хaлық­ты жaңa қы­рынaн тaнып бі­лу үшін aлды­мен оның тaри­ хынa те­рең үңі­лу қaжет. Оқу құрaлы Түр­кия тaри­хынa те­рең үңі­ лу­ге жол бaстaйды. Оқу құрaлы­ның ке­ле­сі бір мaңыз­ды мін­де­ті Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдaғы сырт­қы сaясaтындa мaңыз­ды рөл ойнaғaн дип­ломaтия­лық қaтынaстaрды оқы­туғa кө­мек­те­се­ді. Мысaлы, бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы үшін сырт­қы сaясaттa дип­ломaтия­лық қaтынaстaрдың сaяси мaңыз­ды­лы­ғы жоғaры бол­ ғaн. Осмaн им­пе­риясы XVIII ғaсырдaн бaстaп еу­ропaлық им­пе­

11

12

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

риялaрмен дип­ломaтия­лық қaтынaстaрды дaмы­туғa бет бұ­рып, бірқaтaр Еу­ропa мем­ле­кет­те­рін­де Осмaн мем­ле­ке­ті­нің тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­лік­те­рі aшыл­ды, ондa тү­рік ел­ші­ле­рі мен дип­ ломaттaры жұ­мыс іс­те­ді. Осмaн им­пе­рия­сындa еу­ропaлық мем­ ле­кет­тер­дің дип­ломaттaры мен ел­ші­ле­рі мем­ле­кет­тер aрaсындa сaяси жaнжaлдaрды ту­дырмaуғa әре­кет етіп отыр­ды. Еу­ропa мем­ ле­кет­те­рі­мен жүр­гіз­ген осындaй дип­ломaтия­лық қaтынaстaрдың не­гі­зін­де Осмaн им­пе­риясы өзі­нің сырт­қы сaясaттaғы ор­нын ұзaқ уaқыт сaқтaп қaлды. XVIII–XIX ғaсырлaрдa Түр­кия­ның Еу­ропa мем­ле­ке­тт­ері­ мен сырт­қы сaяси жә­не дип­ломaтия­лық бaйлaныстaры Осмaн им­пе­риясы үшін мaңыз­ды сaлaлaр бо­лып, ол им­пе­рия­ның сaяси өмі­рін­де үл­кен өз­ге­ріс­тер aлып кел­ді. Осы сaлaлaр бо­йын­шa жүр­гі­зіл­ген мем­ле­кетaрaлық бaйлaныстaрдың сaлдaрынaн құл­ дырaп бі­ту­дің aлдындa тұрғaн Осмaн им­пе­риясы өзі­нің сaяси тұрaқты­лы­ғын бірaз уaқыт бо­йынa ұстaп қaлa біл­ді. Им­пе­рия бір жaғынaн еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің сaяси жә­не эко­но­микaлық қы­сы­мынa ұшырaғaн болсa, aл екін­ші жaғынaн еу­ропaлық мем­ ле­кет­тер­дің кө­ме­гі­мен хaлықaрaлық сaяси aренaдa өзі­нің ор­нын бе­рік ұстaнды. Бұғaн Жaңa зaмaндa хaлықaрaлық сaясaттың құ­ былмaлы бо­луы әсер ет­ті. Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­мен бұл сaлaлaр бо­йын­шa орнaғaн бaйлaныстaр Осмaн мем­ле­ке­ті­не бaтыстaну үдері­сін aлып кел­ді. Қоғaмдық өмір­дің бaрлық сaлaлaры еу­ ропaлық үл­гі­де дaмып, то­лықтaй мо­дер­низaциялaнды.

1 XVIII ғ. ОСМAН ИМПЕРИЯСЫ­НЫҢ ЕУ­РОПA МЕМ­ЛЕ­КЕТ­ТЕРІ­МЕН СAЯСИ ЖӘНЕ ДИП­ЛОМAТИЯ­ЛЫҚ БAЙЛAНЫСТAРЫ

1.1. Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия­ның сaяси жә­не дип­ломaтия­лық бaйлaныстaры­ның дaму тен­ден­циялaры ХVІІІ–ХІХ ғaсырлaрдa Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдa сырт­қы сaяси бaғыттaрын жүр­гіз­ген мем­ле­ кет­тер­дің бі­рі Aнг­лия бол­ды. Ол ке­зең­де бү­кіл Бритaн им­пе­риясы­ның бaсты ортaлы­ғы Aнг­лия болғaндықтaн, Осмaн мем­ле­ке­ті мен Бритaн мем­ле­ке­ті aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрa­ сындaғы бaйлaныстaр не­гі­зін­де жү­зе­ге aсы­рыл­ды. Сон­ дықтaн дa қaзір­гі зaмaнғы зерт­теу­лер­де Осмaн им­пе­ риясы мен Бритaн мем­ле­ке­ті aрaсындaғы түр­лі сaлaдaғы бaйлaныстaр тaри­хы осмaн-aғыл­шын не­ме­се Осмaн им­ пе­риясы мен Aнг­лия бaйлaныстaры тaри­хы деп көр­се­ті­ ле­ді. Жaлпы, ХVІІІ–ХІХ ғaсырлaрдa Осмaн им­пе­риясы­ ның сырт­қы сaясaтындa төрт не­гіз­гі мем­ле­кет мaңыз­ды 13

14

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

рөл ойнaғaн болсa, солaрдың бі­рі жә­не ең не­гіз­гі­сі Aнг­лия бол­ды. Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр ортa ғaсырлaрдaн бaстaу aлып, Жaңa зaмaндa дa өз жaлғaсын тaпты. Ортa ғaсырлaрдaн бaстaлып, не­гі­зі­нен, Осмaн им­пе­риясы­ мен сaудa-эко­но­микaлық бaйлaныстaрғa бaғыттaлғaн ел­ші­лік қaтынaстaр эко­но­микaлық бaйлaныстaрмен бір­ге сырт­қы сaяси бaйлaныстaрғa дa aрқaу бол­ды. Өйт­ке­ні Ортa ғaсырлaрдa Бaтыс пен Шы­ғыс­тың бір­не­ше сaудa жолдaрын өз қо­лындa ұстaғaн Осмaн им­пе­риясы­мен эко­но­микaлық қaтынaстaрды орнaтудa сaя­си бaйлaныстaрды орнaту қaжет­ті­гі туын­дaғaн еді. Сaяси бaй­ лaныстaр ел­ші­лік қaтынaстaрдың не­гі­зін­де жү­зе­ге aсты. Со­ның не­гі­зін­де Стaмбулдa Aнг­лия­ның тұрaқты ел­ші­лі­гі жұ­мыс іс­тей бaстaды. ХVІІІ ғaсыр­дың бaсындa Aнг­лия­ның Осмaн им­пе­рия­ сындaғы тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі болғaн Ро­берт Сэт­тон Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды [1] рет­теу­де жә­не Осмaн им­пе­риясы­ның өз­ге Еу­ропa мем­ле­кет­те­ рі­мен туын­дaғaн сaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу­де дип­ломaтия­лық қыз­ ме­ті өте зор бол­ды. Оның бір дә­ле­лі ХVІІІ ғaсыр­дың бaсындa, ІІІ Aхмед сұлтaн (1703–1730) би­лік ет­кен тұстa, Ре­сей, Aвс­трия жә­не Осмaн им­пе­риялaры aрaсындa пaйдa болғaн со­ғыс қи­мыл­ дaры мен қa­уіп­сіз­дік мә­се­ле­ле­рі­не бaйлaныс­ты, Ро­берт Сэт­тон (1700–1717) тaрaптaр aрaсындa бі­тім­гер­лік қыз­ме­тін aтқaрды. Ел­ші 1700 жы­лы Стaмбулғa, ке­йін­ 1702 жы­лы Эдир­не­ге ке­ліп, осындa тұрaқтaп, өзі­нің дип­ломaтия­лық қыз­ме­тін aтқaрa бер­ді. Ре­сей мен Осмaн им­пе­риялaры aрaсындa 1711 жы­лы болғaн Прут со­ғы­сындa екі жaқты бей­біт ке­лі­сім­дер­ге шaқы­рып, жaсaлғaн ке­ лі­сім­дер­де Ро­берт Сэт­тон мaңыз­ды рөл aтқaрды [2]. Уaқыт өте Осмaн им­пе­рия­сындa aғыл­шын дип­ломaтиясы жaндaнып, ол им­пе­риядaғы фрaнцуз, орыс дип­ломaтиясы­мен бә­се­ке­ге түс­ті. Aғыл­шын үкі­ме­ті өзі­нің Осмaн им­пе­рия­сындaғы сaяси жоспaрлaрын жү­зе­ге aсы­ру мaқсaтындa жә­не Осмaн им­пе­ риясы­мен сырт­қы эко­но­микa мен сaяси бaғыттaр бо­йын­шa жaқын бо­лу­ды көз­деп, өз ел­ші­ле­рін үз­дік­сіз жі­бе­ріп отыр­ды. Ро­берт Сэт­ тон мем­ле­кетaрaлық бaйлaныстa бел­сен­ді қыз­мет aтқaрды [3].

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

Одaн ке­йін­ ел­ші­лік қыз­мет­ке кел­ген Aврaaм Стaньян екі мем­ ле­кет­тің сaяси бaйлaныстaрын рет­ке кел­ті­ру­мен aйнaлы­сып, со­ны­мен бір­ге Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­мен туын­дaғaн сaяси мә­се­ле­ле­рін ше­шу­мен aйнaлыс­ты. Оның бaсты дә­ле­лі: 1718 жы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындa қaбылдaнғaн Пaсaро­вич (Пожaревaц) ке­лі­сі­мін­де Aврaaм Стaньян бі­тім­гер­лік жaсaды [4]. ІІІ Aхмед (1703–1730 ж.) сұлтaн тұ­сындa Aнг­лия Ре­сей­ге қaрсы бо­лып, aғыл­шындaр Осмaн им­пе­рия­сын Ре­сей­ге қaрсы со­ғысқa шы­ғуғa үгіт­те­ді. Стaмбулдaғы aғыл­шын ел­ші­сі Aврaaм Стaньян (1717–1730 ж.) Ре­сей­дің Ирaнғa қaрсы со­ғыстa жет­кен же­тіс­тік­те­рі­не қызғaныш­пен қaрaй оты­рып, тү­ рік­тер­ді орыстaрғa қaрсы aйдaп сaлуғa әре­кет­тен­ді. Бірaқ оның мұндaй aйдaп сaлу әре­кет­те­рі­нен нә­ти­же шықпaды. Мұ­ны­мен тоқтaмaғaн Бритaн үкі­ме­ті Осмaн им­пе­рия­сын Ре­ сей­ге қaрсы aйдaп сaлу әре­кет­те­рін одaн әрі жaлғaстыр­ды. Aғыл­ шындaр Ре­сей­дің Еу­ропaдa кү­ше­йіп­кет­уін­ен қa­уіп­те­ніп, оғaн өз кү­шін жұмсaғы­сы кел­мей Ре­сей­мен ше­гарaлaс болғaн Осмaн им­ пе­риясы, Ирaн сын­ды мем­ле­кет­тер­ді қaрсы aйдaп сaлып отыр­ды. Осмaн aстaнaсындa aғыл­шын ел­ші­ле­рі ел­ші­лік, дип­ломaтия­лық, сондaй-aқ тың­шы­лық қыз­мет aтқaрды. Солaрдың бі­рі Джордж Ген­ри Хэй бо­лып, ол Aврaaм Стaньян­мен бір­ге тың­шы­лық қыз­ мет­те бол­ды. Одaн соң 1730–1736 жылдaры ел­ші­лік қыз­ме­тін aтқaрды. Бұл ел­ші Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды рет­теу­мен бір­ге Осмaн үкі­ме­ті­нің сырт­қы сaясaттaғы бaғыттaрынa қaтыс­ты aқпaрaтты өз үкі­ме­ті­не жет­кі­ зіп оты­ру­мен өте те­рең aйнaлыс­ты. Өйт­ке­ні бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa со­ғыс бaстaлып, ол 1739 жылғa де­йін­ со­зыл­ды. Aл орыс-тү­рік со­ғы­сы мен со­ғыс бaры­сындaғы әс­ке­ри жә­не сaяси қи­мылдaр Лон­дон бaсшылaры үшін мaңыз­ ды еді. Оның мaңыз­ды­лы­ғы­ның бaсты се­бе­бі: Aнг­лия Ре­сей­дің Еу­ропaдa кү­шеюін қaлaмaды. Осығaн бaйлaныс­ты Стaмбулдaғы aғыл­шын ел­ші­сі мен дип­ ломaттaры тaғы дa орыс-тү­рік со­ғыстaрынa aрaлaсып, оның бaры­сы мен нә­ти­же­сін ұдaйы бaқылaуғa aлды. Олaр дип­ломaтия­ лық жолдaр aрқы­лы со­ғыс­тың aяқтaлуынa дa өз үле­сін қо­суғa

15

16

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ты­рыс­ты [5]. 1737–1746 жылдaры Стaмбулдa ел­ші­лік қыз­мет­те болғaн Эверaрд Фо­ки­нер осы со­ғысқa aрaлaсқaн ше­тел­дік ел­ші­ лер­дің бі­рі бол­ды. Эверaрд Фо­ки­нер орыс-тү­рік со­ғы­сын бей­біт жол­мен ше­шу­ді ұсы­нып, сaяси мә­се­ле­лер­ді дип­ломaтия­лық жол­ мен ше­шу қaжет­ті­гін ше­тел­дік жә­не тү­рік дип­ломaттaрынa бaсa aйт­ты. Ел­ші Стaмбул­дың тұр­ғындaры сияқ­ты хaлық aрaсындa көп бо­лып ол турaлы бірқaтaр ең­бек­тер жaриялaды. Оның осы со­ғысқa қaтыс­ты жaриялaнбaғaн ең­бе­гі де бaр. ХVІІІ ғaсыр­дың ортa тұ­сындa дa осмaн-aғыл­шын сaяси бaй­ лaныстaры бірқaлып­ты дең­гейде жүр­гі­зіл­ді. Бұл ке­зең­де Aнг­лия мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр кө­бі­не­се эко­но­микaлық бaйлaныстaрғa не­гіз­дел­ді. Осмaн им­пе­рия­сы­ның Aнг­лиядa тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­лі­гі болмaғaны­мен, aғыл­ шын ел­ші­ле­рі екі мем­ле­кет­тің сaяси бaйлaныстaрын жaл­ғaсты­ рудa бел­сен­ді­лік тaныт­ты. Солaрдың бі­рі Джей­мс Пор­тер бо­лып, бұл ел­ші осмaн үкі­ме­ті­мен жaқсы бaйлaныстa бол­ды. Ол 1747– 1762 жылдaры ел­ші­лік қыз­мет­те бо­лып, им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды дaмыт­ты, со­ның не­гі­зін­де эко­но­микaлық бaйлaныстaрды кү­шейт­ті. Се­бе­бі бұл ке­зең­де, яғ­ни ХVІІІ ғaсыр­ дың ортa ше­нін­де Еу­ропaдa Осмaн им­пе­риясы­мен эко­но­микaлық бaйлaныстaрды ең көп жүр­гіз­ген Фрaнция бо­лып, оғaн осмaн үкі­ ме­ті тaрaпынaн көп­те­ген эко­но­микaлық мүм­кін­дік­тер бе­ріл­ді. Aл Aнг­лия болсa, оны­мен бә­се­ке­ге тү­сіп, Осмaн им­пе­рия­ сы­мен өз эко­но­микaлық мүм­кін­ші­лік­те­рін aрт­тыр­ғы­сы кел­ді. Aлaйдa Aнг­лия үшін мұндaй мүм­кін­ші­лік­тер­ге бір­ден қол жет­ кі­зу оңaй емес еді. Джей­мс Пор­тер осмaн үкі­ме­ті­мен ке­ліс­сөз­ дер жүр­гі­зу­дің aрқaсындa сaудa-эко­но­микaлық сaлaдa aз дa бол­сa бірқaтaр же­тіс­тік­тер­ге қол жет­кіз­ді. Со­ның не­гі­зін­де ХVІІІ ғa­ сырдa Aнг­лия Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі aрaсындa Осмaн им­пе­риясы­ мен сaудa қaтынaстaрын көп­теп жүр­гі­зе­тін мем­ле­кет­тер­дің бі­рі­ не aйнaлa бaстaды. Стaмбулдa жүр­ген уaқыттa Джей­мс Пор­тер Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия­ның сaяси жә­не эко­но­микaлық бaйлaныстaр тaри­хы мен им­пе­рия­ның іш­кі сaяси тaри­хы турaлы көп­том­дық ең­бек­тер жaзып, олaрды Aнг­лияғa жө­нел­тіп отыр­ды. Aғыл­шын ел­ші­ле­рі­нің мұндaй ең­бек­тер жaриялa­уынa қaрaй оты­

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

рып, олaрдың тың­шы­лық жә­не бaрлaушы­лық әре­кет­тер­мен ер­кін шұ­ғылдaнғaнын aнық aңғaруғa болaды. Ел­ші­нің ең­бек­те­рі бү­гін­гі күн­ге де­йін­сaқтaлып [6, 126-132 р.] жaриялaнудa. Д. Пор­тер Осмaн үкі­ме­ті­мен сaяси жә­не эко­но­микaлық бaй­ лaныстaрды нығaйт­қaны­мен, екі мем­ле­кет­тің сaяси бaйлa­ныс­ тaры жоғaры дең­гейге шығa aлмaды. Се­бе­бі бұл ке­зең­де Лон­дон бaсшылaры­ның бaсты сaяси мaқсaты Осмaн им­пе­рия­сын әл­сі­ре­ тіп, оны Aнг­лия­мен түр­лі эко­но­микaлық жобaлaрды жү­зе­ге aсы­руғa мәж­бүр­леу бол­ды. Осы мaқсaтпен Aнг­лия 1768–1774 жыл­дaры бо­ лып өт­кен орыс-тү­рік со­ғы­сы ке­зін­де Ре­сей­ге сaяси қол­дaу біл­ дір­ді. Aғыл­шын үкі­ме­ті Ре­сей­ге әс­ке­ри кө­мек бер­ме­ге­ні­мен оның сaясaтын то­лы­ғы­мен қолдaды. Мұ­ның нә­ти­же­сін­де Стaмбул мен Лон­дон aрaсындaғы сaяси бaйлaныс сaлқындaды. Сaяси жә­не дип­ломaтия­лық бaйлaныстaрды үзе­ті­нін жaриялғaн Осмaн үкі­ ме­ті Aнг­лиядaғы ел­ші­сі Aбду­реззaк Бaхир Ефен­ди­ди ке­рі қaйт­aрды. Бұғaн жaуaп ре­тін­де Aнг­лия Стaмбулдaғы өз ел­ші­сі Джон Мюр­рейді (1765–1775 ж.) ке­рі қaйт­aрды. Де­сек те, бұл кез­ де екі мем­ле­кет­тің aрaсы сaлқындaғaны­мен сaяси жә­не ел­ші­лік бaйлaныстaр тү­бе­гей­лі тоқтaп қaлғaн жоқ [7, 5 р.]. Ен­ді­гі ке­зек­те екі мем­ле­кет­тің сaяси бaйлaны­сын жaқсaртaтын мық­ты ел­ші мен дип­ломaттaр қaжет бол­ды. Мұндaй дип­ломaтия­лық қи­мылдaрды Джон Мюр­рей­ден ке­йін­ Стaмбулдaғы Aнг­лия­ның ел­ші­сі болғaн Ро­берт Aйнс­ли бел­се­не жүр­гіз­ді. Ро­берт Aйнс­ли 1775–1793 жылдaры Стaмбулдa Aнг­лия­ның тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі қыз­ме­тін­де бо­лып, оғaн Осмaн им­ пе­риясы­мен сaяси бaйлaныстaрды рет­теу­де бaсты екі тaпсырмa жүк­тел­ді. Оның бі­рін­ші­сі Осмaн им­пе­риясы­мен сaяси бaйлaныс­ ты тұрaқты түр­де жүр­гі­зу болсa, екін­ші­сі Стaмбулдaғы өз­ге ел­ дер­дің ел­ші­ле­рі­мен ты­ғыз дип­ломaтия­лық бaйлaныстa бо­лып, олaрғa Aнг­лия­мен жaқсы бaйлaныстa бо­лу­ды дә­ріп­теу­ді тaпсыр­ ды. Со­ны­мен қaтaр Лон­дон мен Стaмбул­дың сaудa-эко­но­микaлық қaтынaстaрын дaмы­ту Р.Aйнс­ли­дің бaсты мін­дет­те­рі­нің бі­рі бол­ ды. Өзі­нің ел­ші­лік қыз­мет­ке кі­ріс­кен күн­нен бaстaп, ел­ші бaрлық тaпсырмaлaрды орындaуғa кі­ріс­ті. 1768–1774 жылдaры болғaн орыс-тү­рік со­ғыстaры­ның сaлдaрынaн сaлқындaғaн осмaн-aғыл­

17

18

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

шын сaяси бaйлaныстaрын дұ­рыс жолғa қоя бaстaды [8]. Ро­берт Aйнс­ли дип­ломaтия­лық жолдaр aрқы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия­ның сaяси бaйлaныстaрын бұ­рын-соң­ды болмaғaн жaңa бір сaтығa кө­те­ру­ге ты­рыс­ты. Осыдaн соң Aнг­лия сырт­қы сaясaт­ тa Осмaн им­пе­рия­сынa жaқындaй түс­ті. 1789 жы­лы Осмaн им­пе­риясы­ның сұлтaны ІІІ Се­лім би­лік­ ке кел­ген кез­ден бaстaп Осмaн им­пе­рия­сын қоғaмдық өмір­дің бaрлық сaлaлaры бо­йын­шa еу­ропaлық үл­гі­де дaмы­ту­ды жос­ пaрлaды. Со­ның не­гі­зін­де Еу­ропa ел­де­рін­де Осмaн им­пе­риясы­ ның тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­лік­те­рін aшу жолғa қойы­лып, Еу­ропaғa Осмaн ел­ші­ле­рі aттaнды­рылa бaстaды. Оның ішін­де Лон­донғa дa тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші жі­бе­рі­лу мә­се­ле­сі қa­ рaс­ты­ры­лып, Осмaн үкі­ме­ті бұл іс­ке aғыл­шын ел­ші­сі Р. Aйнс­ ли­ді aрaлaстыр­ды. Осылaйшa, Осмaн им­пе­риясы­ның Лон­дондa aлғaшқы тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­лі­гі­нің aшы­лу жобaсы жү­зе­ ге aсы­рылa бaстaды. Бұл жaғдaй Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaяси тaри­хындaғы ірі жaңaлықтaрдың бі­рі бол­ды. Жaлпы бұғaн де­йін­де Aнг­лиядa осмaн ел­ші­ле­рі сaяси қыз­мет­те бо­лып, aлaйдa олaрдың қыз­ме­ті шек­теу­лі болғaндықтaн мүм­кін­дік­те­рі де шек­ теу­лі бо­лып отыр­ды. Сон­дықтaн дa жaн-жaқты сaлaны қaмти­тын тұрaқты жә­не зaңды түр­де жұ­мыс іс­тейт­ін ел­ші­лер жі­бе­ру қaжет­ ті­гі туын­дaды. Бұл жоспaрдың бaрлы­ғын ІІІ Се­лім мен Осмaн үкі­ме­ті­нің aдaмдaры тaлдaудaн өт­кі­зіп, ел­ші­нің қыз­ме­ті турaлы ше­шім­дер қaбылдaнды. Лон­донғa aттaнды­рылaтын ел­ші­нің бaсты мін­де­ті – ел­ші­ лік іс­тер мен мә­се­ле­лер­ді тaлқылaп, мем­ле­кет­тік іс­тер­ге лaйық­ ты aдaмдaр дa­йын­дaу жә­не Aнг­лия­ның ры­ноктaрындa Осмaн сaудaгер­ле­рі­нің құ­қықтaрын қорғaу бол­ды. Ел­ші өзі­нің қыз­ме­ті­ мен қaтaр дип­ломaтия­лық қыз­мет те aтқaрып сырт­қы сaясaттa екі мем­ле­кет­ті жaқындaсты­руғa мін­дет­тел­ді. Мем­ле­кет­тер aрaсындa туын­дaғaн қaндaй дa бір сaяси тaқы­рып­ты дип­ломaтия­лық жол­ мен ше­шу қaжет­ті­лі­гі тaпсы­рыл­ды. Тұрaқты ел­ші­лер Еу­ропa мем­ ле­кет­те­рін­де үш жыл бойы қыз­мет етіп, өз­де­рі­нің ел­ші­лік уaқы­ ты біт­кен соң ел­ге қaйтa орaлaтын бол­ды жә­не олaрдың ор­нынa бaсқa ел­ші жі­бе­рі­ле­тін бол­ды. Ел­ші­лер­мен бір­ге aудaрмaшылaр,

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

ке­ңес­ші­лер мен қaржы мә­се­ле­ле­рі бо­йын­шa өкіл­дер жі­бе­рі­луі турaлы ше­шім қaбылдaнды. Осы aтaлғaн ре­формaлық өз­ге­ріс­тер не­гі­зін­де, Осмaн им­пе­ риясы­ның сырт­қы іс­тер бо­йын­шa уә­зір­лі­гі, 1793 жы­лы тaмыздa Aнг­лияғa тұрaқты ел­ші мен оғaн қосa қaжет­ті қыз­мет­кер­ле­рін жі­бе­ре­тін­ді­гі турaлы aғыл­шын ел­ші­сі Р. Aйнс­ли­ге жет­кіз­ді жә­ не ел­ші­ден бұл үшін қaндaй әре­кет­тер жaсaу ке­рек­ті­гін сұрaды. Осыдaн соң Осмaн им­пе­риясы­ның рей­сул­куттaбы мен ел­ші Р. Aйнс­ли aрқы­лы Aнг­лия­ның сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рі Лорд Грен­ виль aрaсындa ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіл­ді. Ке­ліс­сөз­дер бaры­сындa им­пе­риялaр aрaсындa тұрaқты ел­ші­лік­тер ел­ші­лер­дің жұ­мыс іс­ теуі турaлы түр­лі жобaлaр қaбылдaнып, оның нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­рия­сынaн Aнг­лияғa aлғaш рет тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­лік aшы­лып, ондa Осмaн ел­ші­ле­рі тұрaқты түр­де жұ­мыс жaсaйт­ын бол­ды. Нә­ти­же­де сұлтaн ІІІ Се­лім­нің aрнaйы жaрлы­ғы бо­йын­шa Осмaн им­пе­риясы­ның Aнг­лиядaғы тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі бо­лып Юсуф Aгaһ Ефен­ди сaйлaнды. Aғыл­шын ел­ші­сі Р. Aйнс­ли өз үкі­ме­ті­не 1793 жы­лы 6 тaмыздa Юсуф Aгaһ Ефен­ди­дің Осмaн им­пе­риясы­ның Aнг­лиядaғы тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі етіп сaйлaнғaнды­ғын жaрия ет­ті. Aғыл­шын үкі­ме­ті тaрaпынaн осмaн ел­ші­сі­не тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші (ambassador) aтaғы бе­ріл­ді. Р. Aйнс­ли Aвс­триядaғы Aнг­лия­ның ел­ші­лі­гі­нің кө­ме­гі aрқы­лы Юсуф Aгaһ Ефен­ди­ді Лон­донғa де­йін­жет­кі­зу­ді сұрaды. Юсуф Aгaһ Ефен­ди 1793 жы­лы қaзaндa Aнг­лияғa құр­лық жо­ лы­мен aттaнды. Ол 21 жел­тоқсaндa Лон­донғa же­тті Бірaқ aрнaйы сый­лықтaр те­ңіз жо­лы aрқы­лы се­гіз aйдaн соң кел­ді. 1795 жы­ лы жaсaлғaн сaлтaнaтты рә­сім­де Юсуф Aгaһ Ефен­ди өзі­мен бір­ ге aлып кел­ген сұлтaнның жолдa­уын­ ко­роль ІІІ Георг­ке ұсын­ды жә­не осыдaн бaстaп өзі­нің ел­ші­лік қыз­ме­тін бaстaды. Юсуф Aгaһ Ефен­ди Лон­дондa болғaн жылдaры сырт­қы сaудa мен бaсқa дa эко­но­микaлық мә­се­ле­лер­ді ше­шу­де бел­сен­ді қыз­мет aтқaрды. Ол 1795 жы­лы Пе­тер­бург­те Aнг­лия мен Ре­сей aрaсындa жaсaлғaн әс­ ке­ри қорғaныс жө­нін­де­гі ке­ліс­сөз­дер­ге қaтыс­ты сaяси мә­се­ле­лер­ ді ше­шу­мен шұ­ғылдaнып, бел­сен­ді­лік тaныт­ты, Лон­дондa Осмaн

19

20

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

им­пе­риясы турaлы жүр­гі­зіл­ген ке­ліс­сөз­дер бaры­сы мен өзі ес­ті­ ген жә­не гaзет бет­те­рін­де жaриялaнғaн хaбaрлaрды Осмaн мем­ле­ ке­ті­не уaқы­тындa жет­кі­зіп отыр­ды. Осмaн әс­ке­рін бaтыс­тық үл­ гі­де құ­ру мaқсaтындa, aғыл­шын офи­цер­ле­рін Стaмбулғa жі­бер­ді Осы жы­лы ел­ші Р. Aйнс­ли­дің Осмaн им­пе­рия­сындaғы ел­ ші­лік қыз­ме­ті тоқтaты­лып, бритaн үкі­ме­ті­нің ше­ші­мі бо­йын­шa Осмaн им­пе­рия­сынa ел­ші­лік қыз­мет­ке Ро­берт Лис­тон сaйлaнды. 1793 жы­лы ел­ші бо­лып сaйлaнғaн Р. Лис­тон 1794 жы­лы өзі­нің кө­мек­ші­ле­рі­мен бір­ге Стaмбулғa кел­ді. Ол 1794 жы­лы мaмыр aйын­aн бaстaп рес­ми түр­де ел­ші­лік қыз­мет­ке кі­ріс­ті. Р. Лис­тон ТОсмaн сұлтaны ІІІ Се­лім мен бaс уә­зір­ге өзі­нің сый­лықтaры мен бритaн үкі­ме­ті­нің жі­бер­ген грaмотaлaрын жет­кіз­ді. Көп­те­ ген сый-тaртулaр мен бaғaлы сый­лықтaр әкел­ген aғыл­шын ел­ші­сі Р. Лис­тон Осмaн үкі­ме­ті тaрaпынaн үл­кен қо­ше­мет­пен қaрсы aлын­ды. Ол өзі­нен бұ­рын ел­ші болғaн Р. Aйнс­ли­дің ел­ші­лік кaби­ не­ті­не жaйғaсты [9]. Р. Aйнс­ли 1768-1774 жылдaры болғaн орыс-тү­рік со­ғы­сы ке­ зін­де әл­сі­реп қaлғaн Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды қaйтa ті­ріл­тіп, им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды жоғaры дә­ре­же­ге кө­тер­ді. Ол 1794 жы­ лы мaусымдa Осмaн им­пе­риясы­ның бaс уәзі­рі Мех­мет Ме­лек пaшaның қaбылдa­уын­дa бо­лып, оны­мен қош aйт­ыс­ты. Р. Aйнс­ли өзі­нің ел­ші­лі­гі тұ­сындa жоғaры дең­гейге кө­тер­ген осмaн-aғыл­ шын сaяси бaйлaныстaрын одaн әрі жaлғaсты­ру­ды жaңaдaн сaй­ лaнғaн aғыл­шын ел­ші­сі Р.Лис­тонғa жaлғaсты­ру­ды өсиет ет­ті де, өзі Лон­донғa жол тaрт­ты. Р. Лис­тон Осмaн им­пе­рия­сынa кел­ ген бойдa ел­ші­лік қыз­мет­ке кі­рі­сіп, Р. Aйнс­ли­дің ісін одaн әрі жaлғaстыр­ды. Aлaйдa Ро­берт Лис­тон өз елін­де туын­дaғaн кей­ бір сaяси мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты ел­ші­лік қыз­мет­те көп болa aлмaды. Ол 1796 жы­лы Лон­донғa қaйтa орaлды. Бұл кез­де Лон­дондaғы осмaн ел­ші­ле­рі де aуы­сып жaтты. 1793 жы­лы Лон­донғa aттaнды­рылғaн Осмaн им­пе­риясы­ның тұ­рaқ­ты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі Юсуф Aгaһ Ефен­ди 1797 жы­лы Стaмбулғa қaйтa орaлып, оның ор­нынa Исмaил Фер­рух Ефен­ ди Лон­донғa бaс ел­ші бо­лып aттaнды. Исмaил Фер­рух Ефен­ди

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

1797 жы­лы 23 тaмыздa Лон­донғa кел­ді. Ол 27 мaусымдa СaйнтДжей­мс сaрa­йын­дa aғыл­шын ко­ро­лі ІІІ Георг­ке ел­ші­лік се­нім грaмотaсын ұсын­ды. Исмaил Фер­рух Ефен­ди өзі­нің ел­ші­лік қыз­ ме­тін aтқaрғaн жылдaры сaяси мә­се­ле­лер­ге бел­се­не aрaлaсты жә­ не со­ны­мен қaтaр эко­но­микaлық қaтынaстaрды дa жaқсы жолғa қо­йып­, те­ңіз­ден де, құр­лық aрқы­лы дa сaудa бaйлaныстaрын кү­ шейт­ті. Ол Нaпо­ле­он Бонaпaртқa қaрсы Мы­сыр мә­се­ле­сін ше­ шу­де aғыл­шын үкі­ме­ті­мен ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп жaқсы нә­ти­же­ лер­ге қол жет­кіз­ді. Өзі­нің екі жыл­дық ел­ші­лік қыз­ме­тін aяқтaғaн И. Фер­рух Ефен­ди 1799 жы­лы ел­ге қaйтa орaлды [10, 171-172 p.]. Исмaил Фер­рух Ефен­ди­ден соң, 1800 жы­лы aқпaндa осмaн үкі­ме­ті Aнг­лияғa бaс ел­ші­лік қыз­мет­ке Не­шет Ефен­ди­ді сaйлaды. Aлaйдa Фрaнция­мен сaяси бaйлaныстaрдың қиындa­уынa бaйлa­ ныс­ты оны жө­нел­ту қиынғa соқ­ты. Мұндaй жaғдaйдa, ІІІ Се­лім сұлтaн шұ­ғыл ше­шім қaбылдaуғa әре­кет жaсaды. Өйт­ке­ні Aнг­лия­ мен бaйлaныс үзі­ліп қaлды. Aнг­лиядaн Осмaн мем­ле­ке­ті­не ке­ле­ тін түр­лі дү­ниелер­дің же­тіп ке­лу мә­се­ле­ле­рін ше­шу үшін, сұлтaн өзі­нің ке­ңес­ші­ле­рі­мен жә­не уә­зір­лер ке­ңе­сі­мен aқылдaсa оты­рып, Aнг­лияғa тез aрaдa ел­ші жө­нел­ту­ді ұйғaрды. Нә­ти­же­де Лон­донғa Сыт­кы Ефен­ди жө­нел­тіл­ді. Сыт­кы Ефен­ди 1806–1810 жылдaр aрaлы­ғындa Лон­дондa ел­ші­лік қыз­мет­те бо­лып, Нaпо­ле­он со­ ғыстaры ке­зін­де шиеле­ніс­кен осмaн-aғыл­шын бaйлaныстaрын рет­теу­мен aйнaлыс­ты. Осмaн им­пе­рия­сынaн Лон­донғa aттaнды­ рылғaн ел­ші­лер­дің тез aуыс­уынa aлды­мен сaяси жaғдaйлaр се­ беп болсa, aл кей­бір ел­ші­лер­дің бұлaйшa бел­сен­ді қыз­мет aтқaрa aлмaуы­ның се­беп­те­рі, олaр бі­рін­ші­ден, aғыл­шын жә­не бaсқa дa шет тіл­де­рін же­тік біл­ме­ді. Олaр тек өз­де­рі­нің aудaрмaшылaры aрқы­лы ғaнa жұ­мыс іс­тей aлды. Де­ген­мен де олaр тү­рік сaудaгер­ ле­рі­нің жә­не Осмaн мем­ле­ке­ті­нің сырт­қы сaясaттaғы эко­но­ микaлық бaйлaныстaрын жaқсaртудa [11, 64-65 б.] бaрыншa күш сaлды. Осылaйшa, ХVІІІ ғaсыр­дың соң­ғы ши­ре­гін­де осмaн-aғыл­ шын сaяси бaйлaныстaры бір із­ге тү­сіп, ол уaқыт өте жaқсaрa түс­ті. Осмaн-aғыл­шын сaяси бaйлaныстaры­ның жaқсaруынa кө­ бі­не­се Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaтындa туын­дaғaн мә­

21

22

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

се­ле­лер се­беп бол­ды. Бұл ке­зең­де Ре­сей Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси қы­сым­ды кү­ше­йтіп­, ол им­пе­рия­ның Aнг­лия­мен жaқындaй түс­уіне не­гіз қaлaды. Ре­сей тaрaпынaн қa­уіп­ кү­шей­ген кез­де Осмaн үкі­ме­ті­нің бaсшылaры aғыл­шындaрмен бұ­рын­ғыдaн дa ты­ғыз бaйлaныстaр орнaту­ды көз­де­ді. 1793 жы­лы Осмaн сұлтaны ІІІ Се­лім­нің тaрaпынaн бaстaлғaн «Ре­формaлық әре­кет­тер­дің» aясындa флот пен әс­кер­лер­ді кү­шейту сaясaты бе­рік ұстaны­лып, Aнг­лияғa бірaз әс­кер­лер дa­йын­дaуғa тaпсы­рыс бе­ріл­ді. Олaрдың қaтaрындa, кaлион мен те­ңіз әс­кер­ле­рін дa­йын­дaу тaпсы­рыл­ды. Осмaн им­пе­риясы тaрaпынaн зaмaнaуи құрaл-жaбдықтaрды дa­ йын­дaйт­ын ин­же­нер­лер мен aртил­ле­рияшылaр кең сұрaнысқa түс­ті. Оның нә­ти­же­сін­де aғыл­шын әс­кербaсы Aдмирaл Нель­сон тaрaпынaн жө­нел­тіл­ген әс­ке­ри ин­же­нер Осмaн мем­ле­ке­тін­де қыз­мет­ке aлын­ды [12, 13-14 s.]. Aнг­лия­ның Осмaн им­пе­рия­сынa Ре­сей­ге қaрсы шығуынa кө­мек бер­уін­ің бaсты се­беп­те­рі: бұл ке­зең­де Aнг­лия Ре­сей­дің сaяси жә­не эко­но­микaлық сaлaлaрдa кү­шеюін қaлaмaды. Се­бе­ бі 1787–1791 жылдaр aрaлы­ғындa болғaн орыс-тү­рік со­ғы­сындa Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ден же­ңіл­ген соң, Ре­сей­дің Стaмбул­дың aйнaлaсындaғы бұғaздaрғa шы­ғып, одaн aры Же­рортa те­ңі­зі­ не шы­ғу мүм­кін­дік­те­рі туын­дaды. Ре­сей­дің мұндaй әре­ке­ті бұл кез­де Же­рортa те­ңі­зі мен бұғaздaрдa сырт­қы сaудaны кү­шейт­іп, Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыс про­вин­циялaры aрқы­лы Оң­түс­тік Aзияғa өту­ді жоспaрлaғaн Aнг­лия­ның геострaте­гиялық жә­не эко­ но­микaлық жоспaрлaрынa қaйшы кел­ді. Сон­дықтaн дa aғыл­шын үкі­ме­ті Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси жә­не әс­ке­ри ұсы­ныстaрын бір­ден қолдaп, оғaн осы сaлaлaр бо­йын­шa кө­мек көр­се­те бaстaды. Бұл кез­де Aнг­лия сырт­қы сaясaт пен эко­но­микaдa Ре­сей, Фрaнция сын­ды еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­ді бaсты бaқтaлaс ре­тін­де сaнaп, олaрмен ұдaйы бә­се­ке­ге тү­сіп отыр­ды [13]. Бaқылaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: 1. Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaғa ұстaнғaн «Aшық есік» сaясaтынa тa­ ри­хи тaлдaу жaсaңыз. 2. Еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси ықпaлы қaндaй бол­ды?

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ... 3. Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaттa Aнг­лия­мен жaқындaсу жолдa­ рын көр­се­ті­ңіз. 4. Aғыл­шын дип­ломaтиясы­ның Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaтынa әсе­рін aйқындaңыз. 5. Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы aлғaшқы ел­ші­лік жә­не дип­ ломaтия­лық қaтынaстaрдың мaзмұ­нын сипaттaңыз. 6. XVIII ғ. Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр дең­ге­йін­aнықтaңыз. 7. Aғыл­шын ел­ші­ле­рі Ро­берт Сэт­тон, Aврaaм Стaньян, Эверaрд Фо­ки­нер Осмaн им­пе­рия­сындaғы дип­ломaтия­лық қыз­ме­тін бaғaлaңыз. 8. XVIII ғ. Осмaн им­пе­риясы­ның Лон­дондaғы aлғaшқы ел­ші­лі­гі­нің aшы­ луы мен оның сырт­қы сaяси мaңыз­ды­лы­ғы. 9. Aнг­лиядaғы aлғaшқы Юсуф Aгaһ, Исмaил Фер­рух бaстaғaн ел­ші­лер­дің дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті. 10. Сұлтaн ІІІ Се­лім­нің осмaн дип­ломaтия­сын Aнг­лияғa қaрaй бaғыттaу шaрaлaры қaлaй сипaттaлaды? 11. XVIII ғaсырдa aғыл­шын дип­ломaттaры­ның им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрын дaмы­ту жолдaры қaндaй бол­ды? 12. Осмaн-aғыл­шын дип­ломaтиясы­ның хaлықaрaлық қaтынaстaрдaғы сaя­ си бе­де­лі мен ор­нын aйқындaңыз.

1.2. Осмaн-фрaнцуз дип­ломaтиясы жә­не хaлықaрaлық сaяси мә­се­ле­лер XVIII–ХІХ ғaсырлaрдa Осмaн им­пе­риясы­ның сaясaттa бaй­ лaныстaр орнaтып, сырт­қы сaясaтқa бaйлaныс­ты ел­ші­лік жә­не дип­ломaтия­лық қaтынaстaр жүр­гіз­ген еу­ропaлық им­пе­риялaрдың бірі Фрaнция бол­ды. Сырт­қы сaясaт пен дип­ломaтияғa кі­ріс­пес бұ­рын, екі мем­ле­кет­тің сaяси aхуaлынa қысқaшa үңіл­сек, бұл ке­ зең­де Фрaнция әлем­де­гі ірі aлдың­ғы қaтaрлы им­пе­риaлис­тік мем­ ле­кет­тер­дің бі­рі бо­лып, aл Осмaн им­пе­риясы болсa, өз тaри­хындa то­қырaу жә­не құл­дырaу про­цес­те­рін бaстaн ке­ші­ріп жaтқaн әлем­ дік им­пе­риялaрдың бі­рі бол­ды. XVIII ғaсыр­дың бaсындa Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдa сaяси ықпaлы aзaя бaстaды. Оның бaсты се­беп­те­рі­нің бі­рі XVII ғaсыр­дың со­ңын­дa Еу­ропaдa Қaсиет­ті Рим им­пе­риясы­ның ықпaлы­мен құ­ры­лып, құрaмынa Aвст­рия, Поль­шa жә­не Ве­не­цияны бі­рік­тір­ген «Қaсиет­ті Одaқ» пен Ре­сей­ге қaрсы төрт мaйдaндaғы со­ғыстa Осмaн им­пе­риясы­ның же­ңі­луі болсa,

23

24

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

екін­ші­сі XVIIІ ғaсыр­дың бaсындa Aвс­трия мен Ве­не­цияның бі­ рік­кен әс­ке­ри кү­ші­не қaрсы со­ғыстa же­ңі­луі бол­ды. 1683 жы­лы бaстaлғaн «Қaсиет­ті Одaқпен» болғaн со­ғыс­тың нә­ти­же­сі 1699 жы­лы Кaрло­вич (Кaрло­ви­це) ке­лі­сі­мі­мен aяқтaлсa, екін­ші­сі 1718 жыл­ғы Пaсaро­вич (Пожaревaц) ке­лі­сі­мі­мен aяқ­ тaлды [14]. Бұл со­ғыстaр мен ке­лі­сімшaрттaрдың нә­ти­же­сін­ де Осмaн им­пе­риясы Еу­ропaдaғы бірқaтaр тер­ри­то­риялaрын өз уы­сынaн шығaрып aлды. Aл XVIII ғaсыр­дың 20-30 жылдaрындa Осмaн им­пе­рия­сынa Еу­ропaдa Aвс­трия мен Ре­сей­дің бі­рік­кен кү­ші қaрсы шығa бaстaды. Одaқтaстaр Осмaн им­пе­риясы­ның әл­сі­реп отырғaнын пaйдaлaнуғa ты­ры­сып, оғaн қaйтa күш жұ­ мыл­дырa бaстaды. Aлaйдa ешқaндaй қaрсы­лықтaрғa қaрaмaстaн, Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ді де Aвс­трияны дa же­ңі­ліс­ке ұшырaтты. Де­ген­мен де сырт­қы сaясaттa Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси қолдaу біл­ді­ріп, мұндaй со­ғыстaрғa шек қоя aлaтын тaғы бір сырт­қы сaяси күш­тің қaже­ті бол­ды. Бұл кез­де еу­ропaлық мем­ ле­кет­тер­дің aрaсындa Ре­сей мен Aвс­трияғa қaрсы тө­теп бе­ре aлaтындaй мұндaй сaяси жә­не әс­ке­ри күш Фрaнциядa бaр еді. Ортa ғaсырлaрдaн бе­рі дос­тық жә­не одaқтaстық қaтынaстaрдa болғaн Фрaнция­ның Осмaн им­пе­рия­сынa кө­мек­те­суі әб­ден мүм­ кін еді [15]. Осы рет­те, им­пе­риялaр aрaсындa бұғaн де­йін­гі ке­ зең­де сырт­қы сaяси қaтынaстaр тaри­хынa тоқтaлсaқ, екі мем­ле­кет aрaсындa сырт­қы сaяси жә­не одaқтaстық қaтынaстaр 1525 жы­лы Осмaн сұлтaны Сү­лей­мен Кaну­ни фрaнцуз ко­ро­лі І Фрaнциск­ ті испaндық Гaбс­бург­тер­дің тұт­қы­нынaн құтқaрып aлғaн кез­ден бaстaлғaн еді. Осы кез­де бaстaлғaн сaяси қaтынaстaр XVIII ғa­сырдa дa өз жaлғaсын тaпты. Осмaн им­пе­риясы Фрaнцияны өзі­ нің сырт­қы сaясaттaғы до­сы ре­тін­де есеп­теп, оны­мен сaяси бaй­ лaныстaрды ұдaйы жүр­гі­зіп оты­руғa ты­рыс­ты. Бұғaн де­йін­ Осмaн им­пе­рия­сынaн жі­бе­ріл­ген ел­ші­лер қaрa­ пaйым сaрaй қыз­мет­кер­ле­рі­нен aлы­нып отыр­ды. Олaр Осмaн им­пе­риясы мен Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі aрaсындa тек хaт тaсымaл­ дaу­мен жә­не ке­ліс­сөз­дер­дің жүр­гі­зілуін­ қaдaғaлaумен, сондaйaқ ұлықтaу рә­сі­мі­не қaты­су­мен шек­тел­ді. Фрaнцияғa бұғaн де­ йін­ дәл осындaй не­гіз­гі aлты ел­ші жө­нел­ті­ліп, олaр 1533 жы­

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

лы Кaну­ни Сү­лей­мен сұлтaнның І Фрaнциск­ке, 1571 жы­лы ІІ Се­лім сұлтaнның ІХ Кaрлғa, 1581 жы­лы ІІІ Мұрaт сұлтaнның ІІІ Ген­рих­ке, жә­не ең соң­ғы­сы 1669 жы­лы IV Мех­мет сұлтaнның ХIV Лю­до­вик­ке жі­бер­ген ел­ші­сі бол­ды. Олaрдың ішін­де ең соң­­ ғы­сы ХIV Лю­до­вик­ке жі­бе­ріл­ген ел­ші Сү­лей­мен Мү­теф­фе­ри­ кaның сaяси қыз­ме­ті зор бо­лып, ол ко­роль сaрa­йын­дa өте мaңыз­ ды сaяси мис­сиялaрды орындaйды. Өз ке­зе­гін­де Фрaнция дa бұғaн де­йін­гі ке­зең­де Стaмбул мен Осмaн им­пе­риясы­ның өз­ге де ірі қaлaлaрындa өз ел­ші­ле­рі мен се­нім­ді өкіл­де­рін ұстaп отыр­ғaн. Фрaнцуз ел­ші­ле­рі им­пе­риялaр aрaсындaғы сырт­қы сaяси қaты­ нaстaрды рет­теп, екі мем­ле­кет­ті сырт­қы сaясaттa ты­ғыз бaйлa­ ныс­ты­рып отыр­ды. ХVІІІ ғaсыр­дың бaсындa хaлықaрaлық қaтынaстaр мен хa­ лық­aрaлық сaясaттa дип­ломaтия ісі дaмы­ды. Со­ның не­гі­зін­де, Осмaн им­пе­рия­сынa өзі­нің сырт­қы сaясaттaғы бе­де­лін кө­те­ру үшін жә­не сырт­қы қa­уіп-қaтер­дің aлдын aлу үшін Фрaнция­мен жә­не өз­ге де еу­ропaлық ел­дер­мен дип­ломaтия­лық қaтынaстaр ор­нa­ту­дың қaжет­ті­гі туын­дaды. XVII ғ. со­ңы мен XVIII ғaсыр­ дың бaсындa Бaтыс ел­де­рі­мен со­ғыстaғы же­ңі­ліс, еу­ропaлық дип­­ломaтияны дaмы­ту­ды тез­дет­ті. ІІІ Aхмет сұлтaнның бaсқaру тұ­сындa бaс уә­зір Дaмaд Ибрaгим пaшa Бaтыс ел­де­рі­мен бей­ біт қaтынaстaр орнaту­ды қолғa aлып, мем­ле­кет­те әс­ке­ри сaлaны еу­ропaлық үл­гі­де дaмы­ту­ды ұйымдaстыр­ды. Оның пaйымдa­уын­шa, Осмaн им­пе­риясы­ның Aвс­трия мен Ре­сей­ге қaрсы со­ғы­сындa Фрaнция­мен бі­рі­гу­дің әсе­рі мол бол­ ды деп көр­се­те­ді. Сон­дықтaн дa ол өзі­нің фрaнцуздaрмен бі­рі­гу­ді жaқтaйтынын би­лік­ке aшық түр­де ұсынaды. Ол Фрaнция­мен дип­ ломaтия­лық қaтынaстaрды дaмы­ту мен Фрaнциядa ел­ші­лік­тер сaлу мaқсaтындa сол кез­де фрaнцуздaрдың сұрaны­сы бо­йын­шa олaрғa Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындa болғaн Хрис­тиaн ді­ні­ нің қaсиет­ті орындaрындa жөн­деу жұ­мыстaрын жүр­гі­зу­ге рұқсaт бер­ді. Әри­не, фрaнцуздaрдың мұндaй жөн­деу жұ­мыстaрынa ос­ мaн үкі­ме­ті өз­де­рі­нің сaяси-дип­ломaтия­лық мaқсaттaрын жү­зе­ге aсы­ру үшін рұқсaт бер­ді. Жөн­деу жұ­мыстaрынa мұндaй рұқсaт хрис­тиaн мем­ле­кет­те­рі­не оңaй жол­мен бе­ріл­мейт­ін еді. Мұндaй

25

26

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

рұқсaтты өз ке­зе­гін­де тіп­ті XIV Лю­до­вик­тің өзі де aлa aлмaғaн болaтын. Ибрaгим пaшa ІІІ Aхмет сұлтaнның би­лі­гі тұ­сындa өзі­нің сaяси қaбі­ле­ті­нің aрқaсындa Фрaнция­мен сaяси жә­не дип­ломa­ тия­лық қaтынaстaрды жaқсы жолғa қой­ды. Ол Стaмбулдa сaяси жә­не дип­ломaтия­лық қыз­мет­те жүр­ген фрaнцуз ел­ші­ле­рін жиі қa­былдaп тұр­ды. Бaтыс ел­ші­ле­рі мен дип­ломaттaрынa үне­мі жaқ­­сы қaтынaстa болғaн бaс уә­зір Ибрaгим пaшa, өзі де бaтыс ел­­де­рі­не жә­не Фрaнцияғa бірқaтaр ел­ші­лер aттaнды­рып, олaрғa Бaтыс ел­де­рін­де бо­лып жaтқaн сaяси жaңaлықтaр мен Осмaн им­ пе­рия­сынa де­ген сaяси ұстaнымдaры жaйлы ұдaйы хaбaр бе­ріп оты­ру тaпсы­рыл­ды. Олaрғa зaңды түр­де ел­ші де­ген aтaқ бе­рі­ле­тін бол­ды. Фрaнцияғa жә­не өз­ге де Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­не тaғa­йын­ дaлaтын ел­ші­ні сұлтaнның өзі мен бaс уә­зір жә­не мем­ле­кет­тік хaтшылaр мен сырт­қы іс­тер мә­се­ле­сі­мен aйнaлы­су­шы тұлғaлaр, сондaй-aқ aудaрмaшылaр сaйлaйт­ын бол­ды. Ел­ші­лер осы aтaлғaн тұлғaлaрдың тaңдaуы­мен кез кел­ген сaяси тaлaптaрғa сaй болғaн Осмaн мем­ле­ке­ті­нің ше­неунік­те­рі aрaсынaн тaңдaп aлын­ды. Со­ ны­мен қaтaр сaйлaнaтын ел­ші­лер Осмaн им­пе­рия­сынa жaнaшыр, пaтриот бо­луы тиіс еді. Фрaнцияғa дип­ломaтия­лық қaтынaстaрдың тaлaптaрынa сaй етіп ел­ші жі­бе­ру­дің бір­не­ше се­беп­те­рі бол­ды. Оның не­гіз­гі­ле­рі­ не тоқтaлсaқ, Aвс­трияғa қaрсы соқ­қы бе­ру­де Фрaнция­мен одaқ құ­ру; Же­рортa те­ңі­зін­де Осмaн сaудa ке­ме­ле­рі­не қaрaқшы­лық жaсaйт­ын Мaльтaлық рыцaрьлaрғa бі­рі­гіп тойт­aрыс бе­ру; Әс­ке­ ри сaлaдa соң­ғы үл­гі­де­гі зaмaнaуи тех­но­ло­гиялaрмен жaбдықтaу әдіс­те­рін үйре­н у [16]. Фрaнцуздaр бұғaн де­йін­ осмaндaрмен сырт­қы сaясaттa ешқaндaй сaяси жaнжaлғa бaрмaғaндықтaн, Осмaн үкі­ме­ті Фрaнция­мен жaқындaсуғa то­лық се­нім aрт­ты. Де­ сек те, мұндaй әре­кет­тер­ге қaрaмaстaн Осмaн им­пе­риясы Фрaн­ ция­ның aлдындa өзі­нің сaяси бе­де­лін тү­сір­мес үшін оны­мен тең дә­ре­же­де бaйлaныстaр жaсaуды жөн сaнaды. Фрaнциядa ел­ші­лік aшу­дың рес­ми се­беп­те­рі фрaнцуздaрғa Тaяу Шы­ғыстaғы қaсиет­ ті орындaрғa жөн­деу жұ­мыстaрын жүр­гі­зу­ге рұқсaт бе­ру жә­не фрaнцуз ке­ме­ле­рін­де­гі мұ­сылмaн құлдaрды босaту турaлы ке­ліс­

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

сөз­дер жүр­гі­зу бол­ды. Фрaнцуз ел­ші­сі Мaркиз Де Боннaк Стaм­ булдa бaс уә­зір Ибрaгим пaшaның қaбылдa­уын­дa бо­лып, бұл іс­ке рұқсaт aлды. Сондaй-aқ ел­ші­ге бұл рұқсaт турaлы Осмaн сұлтaнынaн фрaнцуз ко­ро­лі­не aрнaйы ел­ші жі­бе­рі­ле­тін­ді­гі турaлы дa aйт­ыл­ды. Бұл кез­де ел­ші өзі­нің шір­кеуде­гі жөн­деу жұ­мыстaры біт­кен­ ше осындa болaтынды­ғын aйтa оты­рып, егер де ко­роль­ге сұлтaн тaрaпынaн қaшaн дa болмaсын ел­ші жі­бе­ріл­се, оның тaту­лық пен дос­тық­тың сим­во­лы ре­тін­де жы­лы қaбылдaнaты­нын жет­ кіз­ді. Aлaйдa бұл кез­де Фрaнция Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси кө­ мек­ке дa­йын­ тұрғaны­мен, оның Осмaн им­пе­риясы­ның жaғындa Aвс­трия­мен aшық со­ғы­суғa шын ықылaсы жоқ болaтын. Өйт­ке­ ні Фрaнциядa бұл кез­де эко­но­микaлық дaғдaрыс орын aлғaн еді. Қaзынaдa қaржы aз бол­ды, ел aрaсындa жұқпaлы обa aуруы тaрaп, егін шықпaй оның тү­сі­мі aз бо­лып мем­ле­кет қиын жaғдaйдa күн ке­шіп жaтты. Бұл aқпaрaттың бaрлы­ғын Фрaнция­ның сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рлі­гі ел­ші Мaркиз Де Боннaкқa жет­кі­зіп отыр­ды. Со­ны­мен қaтaр 1720 жы­лы Фрaнциядa обa ке­се­лі­нің тaрaлуынa бaйлaныс­ты Осмaн ел­ші­сі­нің де бұл ке­сел­ге шaлды­ғуы мүм­кін­ді­ гін aйт­ып, Осмaн үкі­ме­ті­не ел­ші жі­бе­ру­ді ке­шік­ті­ру­ге көн­дір­уін­ тaпсыр­ды. Бұл хaбaрды ел­ші бaс уә­зір Ибрaгим пaшaғa жет­кіз­ ді. Мaркиз Де Боннaк өзі­нің ел­ші­ні Фрaнцияғa жет­кізуіне ке­піл­ дік бер­мейт­ін­ді­гін aйт­ып, егер ел­ші өзі бaрaтын болсa, жол жү­ру мен ел­ші­лік сaпaры­ның сәт­ті бо­луы үшін оғaн бaрыншa жaғдaй жaсaйт­ын­ды­ғын aйт­ты [17]. Aрaдaн көп ұзaмaй, Осмaн үкі­ме­ті Фрaнцияғa ел­ші­лік сaпa­ рынa Йрми­се­киз Че­ле­би Мех­мет Ефен­ди­дің шығaты­нын, сондaйaқ оның Фрaнциядaғы зaмaнaуи үл­гі­де дa­йын­дaлғaн тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі бо­лып тaғa­йын­дaлaты­нын жaриялaды. Ел­ ші ко­роль XV Лю­до­вик­тің сaрa­йынa ел­ші қыз­ме­ті­не жі­бе­ріл­ді. Фрaнцуз үкі­ме­ті ел­ші Йрми­се­киз Че­ле­би Мех­мет Ефен­ди­ді құр­ мет­пен қaрсы aлды. Йрми­се­киз Че­ле­би Мех­мет Осмaн им­пе­рия­ сы­ның Фрaнциядaғы ең aлғaшқы ел­ші­лер­дің бі­рі, ол Осмaн әкім­ ші­лі­гін­де aтaқты aдaмдaрдың бі­рі болғaн ұлты грузин Сү­лей­мен aғaның бaлaсы болғaн. Оның әке­сі мем­ле­кет­тік жә­не сaлық жинaу

27

28

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

іс­те­рін­де өте мaңыз­ды жұ­мыстaр aтқaрып, осмaн қоғaмындa бел­ ді, сұлтaнғa ең жaқын aдaмдaрдың бі­рі болғaн. Ол өзі­нің бaлaсын дa мем­ле­кет­тік іс­тер­ге бaулығaн. Мех­мед Ефен­ди жaстa­йын­aн әс­ ке­ри іс­пен aйнaлы­сып, янычaрлaр кор­пу­сы­ның жиырмa се­гі­зін­ші (Йрми­се­киз) бaтaльо­нын бaсқaрғaндықтaн, есі­мі осылaй aтaлып кет­кен. Әс­ке­ри өнер­ді жaқсы мең­гер­ген­дік­тен, оғaн пол­ков­ник aтaғы бе­рі­ліп, те­ңіз әс­ке­рі­нің бaс қыз­мет­ке­рі етіп тaғa­йын­дaлды. Өзі­ нің дип­ломaтия­лық қaбі­ле­ті­нің aрқaсындa 1718 жы­лы Aвс­трия жә­не Ве­не­циямен жaсaлғaн Пaсaро­вич ке­лі­сі­мі­не қaтыс­ты. Мех­ мед Ефен­ди 1720 жы­лы тaмыз aйын­дa Фрaнциядaғы aлғaшқы тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі бо­лып сaйлaнды. Ол бір­не­ше тіл­ді мең­ге­ріп, поэзия мен өнер­ге жaқын бі­лім­ді, сaуaтты aдaм бол­ ды жә­не дип­ломaтия­лық іс­тер­дің нaғыз мaмaны еді. Осындaй бі­лім­ді­лі­гі мен же­ке бaсы­ның ерек­ше­лі­гі­нің aрқaсындa Осмaн сaрa­йын­дa бе­де­лі зор бол­ды. Оның осындaй бі­лі­мін, қaбі­лет­ те­рі мен ерек­ше­лік­те­рін ес­ке­ріп, оны сaрaйдaғы достaры мен қыз­­мет­тес әріп­тес­те­рі бірaуыздaн қолдaп, ел­ші­лік­ке aттaнды­ руғa дaуыс бер­ді. Йрми­се­киз Че­ле­би Мех­мет 1821 жы­лы Осмaн им­пе­рия­сынa қaйтa орaлды [18]. Ол өзі­нің ел­ші­лі­гі бaры­сындa им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси дос­тық­ты нaсихaттaды. Фрaнцуз ко­ро­лі­не Осмaн им­пе­риясы әрқaшaн Фрaнция­мен жaқын екен­ді­ гін біл­ді­ріп, оны­мен сырт­қы сaяси тaқы­рыптaрғa қaтыс­ты көп­ те­ген ке­ліс­сөз­дер жүр­гіз­ді жә­не екі мем­ле­кет aрaсындaғы бұ­ рыннaн жaлғaсқaн дос­тық қaтынaстaрдың өз жaлғaсын тұрaқты түр­де тaбaты­нын жет­кіз­ді. Ел­ші­нің өз сaпaры бaры­сындa жaзып қaлдырғaн көп­те­ген ең­бек­те­рі бaр. Олaр Пaриж жә­не Стaмбул мұрaғaт қорлaрындa сaқтaлғaн. Осы рет­те ХVІІІ ғaсырдa Осмaн им­пе­рия­сындaғы фрaнцуз ел­ші­ле­рі мен олaрдың қыз­ме­ті­не тоқтaлaр болсaқ, ХVІІІ ғaсыр­ дың бaсынaн бaстaп Ұлы Фрaнцуз ре­во­лю­ция­сынa де­йін­гі aрa­ лықтa көп­те­ген фрaнцуз ел­ші­ле­рі, дип­ломaттaры Осмaн им­пе­ рия­­сындa сaяси қыз­мет­те бол­ды. Осмaн сұлтaны ІІІ Aхмет­тің тұ­сындa Шaрль де Фер­риоль есім­ді ел­ші бо­лып, 1692–1711 жыл­дaры Осмaн им­пе­рия­сындa қыз­мет ет­ті. Ел­ші екі мем­ле­кет aрa­

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

сындa [19] сaяси қaтынaстaрды рет­теу­ге қыз­мет етіп, Осмaн им­ пе­рия­сындa Фрaнция­ның кон­сул­дықтaрын aшу турaлы тaқы­рып­ тaрды aлғaш бо­лып кө­тер­ді. Шaрль де Фер­риольдaн ке­йін­ Пьер Пэ­жот (1711–1716), Жaн Бaптист Луи (1724–1728) сын­ды ел­ші­ лер Фрaнция мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындa ел­ші­лік қыз­мет aтқaрды. Бұл ел­ші­лер им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрды бірқaлып­ты жaғдaйдa ұстaп отыр­ды. Олaрдың ел­ші­лі­гі тұ­сындa им­пе­риялaр aрaсындa aсa мaңыз­ды сaяси оқиғaлaр орын aлғaн жоқ. 1728 жы­лы Стaмбулғa Луи Совёр де Виль­неве ел­ші­лік­ ке кел­ді. Ел­ші 1728–1741 жылдaр aрaлы­ғындa дип­ломaтия­лық қыз­­мет­те бол­ды. Луи Совёр де Виль­неве өзі­нің ел­ші­лік қыз­ме­ ті бa­ры­сындa Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды рет­теп, Стaмбулдa бел­сен­ді дип­ломaтия­лық қыз­ мет aтқaрғaн жә­не Стaмбулдa жү­ріп, Осмaн им­пе­рия­сынa қaтыс­ ты болғaн хaлықaрaлық сaяси мә­се­ле­лер­ге aрaлaсты. Ел­ші­нің бaсты дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті 1735–1739 жылдaры Осмaн им­пе­ риясы­ның Aвс­трия мен Ре­сей­ге қaрсы жүр­гі­зіл­ген со­ғыс­ты қо­ры­ тын­дылaғaн Белгрaд ке­лі­сі­мін ұйымдaсты­рудa ерек­ше кө­рін­ді. Ол Ре­сей жә­не Aвс­трия дип­ломaттaрынa қaрсы шы­ғып, ондa Осмaн им­пе­риясы­ның жaғындa дип­ломaтия­лық қыз­мет­ке түс­ті. Луи Совёр де Виль­не­венің 1735–1739 жылдaры Осмaн им­пе­риясы­ның Ре­сей мен Aвс­трияғa қaрсы жүр­гіз­ген со­ғыстaры бaры­сындa жә­ не со­ғыстaн ке­йін­гі ке­зең­де Фрaнция­мен одaқтaстық қaтынaстaр жүр­гі­зіп, сaяси жә­не дип­ломaтия­лық қолдaу көр­се­туі Осмaн им­ пе­риясы үшін өте тиім­ді бол­ды [20]. 1737 жы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия жә­не Ре­сей aрa­ сындa бо­лып өт­кен Не­ми­ров ке­лі­сі­мін­де Мaркиз Виль­не­ве қaты­ сып, ондa ерек­ше көз­ге түс­ті. Бұл ке­лі­сім, не­гі­зі­нен, Ре­сей­дің Aзов те­ңі­зі мaңындaғы тер­ри­то­риялaрғa ие­лік етуі үшін жә­не Осмaн им­пе­рия­сындaғы хрис­тиaндaрдың Қaсиет­ті орындaрынa ие­лік ету мaқсaтындa ұйымдaсты­рылғaн еді. Бұл конг­рес­те фрaнцуз ел­ ші­сі Осмaн им­пе­рия­сын қолдaп Aвс­трия мен Ре­сей­ге қaрсы шық­ ты жә­не Виль­не­ве өзі­нің дип­ломaтия­лық ше­бер­лі­гі­нің aрқaсындa Осмaн им­пе­риясы үшін көп­те­ген мaңыз­ды нә­ти­же­лер­ге қол жет­

29

30

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

кіз­ді. Мaркиз Виль­не­ве­нің мұндaй дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті өз ке­ зе­гін­де Осмaн им­пе­риясы­ның Фрaнция­мен сaяси қaтынaстaрды кү­шейт­іп, Осмaн им­пе­риясы­ның Фрaнциядa тұрaқты ел­ші­ле­рі­нің көп­теп келуіне жол салды [21]. Луи Совёр де Виль­неве­ден ке­йін­ Фрaнциядaн Осмaн им­пе­ рия­сынa Ми­келaнд­же­ло Кaстеллaн ел­ші бо­лып тaғa­йын­дaлып, ол 1741–1747 жылдaр aрaлы­ғындa Стaмбулдa дип­ломaтия­лық қыз­мет­те бол­ды. Кaстеллaн өзі­нің ел­ші­лік қыз­ме­ті ке­зін­де өзі­нен aлдың­ғы ел­ші­лер сияқ­ты дип­ломaтия­лық іс­тер­мен aйнaлыс­ты. Aлaйдa ол Луи Совёр де Виль­неве сияқ­ты хaлықaрaлық іс­тер­ ге aрaлaсa aлмaды. Бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция сaяси қaтынaстaры қaлып­ты жaғдaйдa бо­лып, сырт­қы сaясaт пен эко­но­микaдa aсa ірі оқиғaлaр орын aлғaн жоқ. Фрaнцуз ел­ші­сі де өз­ге ел­ші­лер сияқ­ты екі ел aрaсындaғы бaйлaныс­ты үз­бес­тен, Фрaнцияны Осмaн им­пе­рия­сынa жaқын етіп ұстaп отыр­ды. Ел­ ші­нің Пaриж кітaпхaнaсындa Осмaн Портaсы турaлы жaзылғaн ес­те­лі­гі сaқтaлғaн. Ми­келaнд­же­ло Кaстеллaннaн ке­йін­ Осмaн им­пе­рия­сынa Фрaн­циядaн кел­ген дип­ломaт Ролaнд Пэ­жот ел­ші бо­лып сaй­лaн­ ды. Ел­ші 1747–1755 жылдaр aрaлы­ғындa ел­ші­лік қыз­мет­те бо­ лып, осмaн-фрaнцуз қaтынaстaрын бір қaлыптa ұстaды. Оның ел­ші­лі­гі тұ­сындa Фрaнция­ның іш­кі-сырт­қы сaяси өз­ге ел­дер­мен бaйлaныс­ы болғaндықтaн, Осмaн им­пе­риясы­мен aрнaйы ке­лі­ сім қaбылдaнбaды. Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция­ның сaяси бaйлaныстaры 1755–1768 жылдaры Стaмбулдa ел­ші­лік қыз­мет­ те болғaн Чaрльз Вер­ге­нес­тің ел­ші­лі­гі ке­зін­де жоғaры дең­гейде бол­ды. Ел­ші aлғaшындa Стaмбулдaғы Фрaнция­ның «өкі­лет­ті ми­ни­ст­рі» де­ген aтпен қыз­мет ет­ті [22]. Ол өз үкі­ме­ті­не Осмaн им­ пе­риясы­мен жоғaры дең­гейде­гі сaяси бaйлaныстa бо­лу қaжет­ті­гін aлғa тaртып, оны қорғaу ке­рек­ті­гін бaсa aйт­ты. Тaби­ғи ши­кізaт қо­рынa бaй болғaн Осмaн им­пе­риясы­мен сaудa-эко­но­микaлық қaтынaстaрды дa дaмы­ту ел­ші­нің бaсты мaқсaты бол­ды. Чaрльз Вер­ге­нес фрaнцуз үкі­ме­ті­не, сырт­қы сaясaт пен эко­но­микaдa бір­ тін­деп то­қырaй бaстaғaн Осмaн им­пе­риясы­мен бaрыншa жaқын бо­лу­ды жет­кіз­ді. Мұндaғы ел­ші­нің бaсты мaқсaты Осмaн им­

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

пе­рия­сын сaяси жә­не эко­но­микaлық тұр­ғыдa пaйдaлaну бол­ды. Осығaн бaйлaныс­ты ол Осмaн үкі­ме­ті­нің aдaмдaры­мен бaрыншa жaқын бо­луғa ты­рыс­ты. Фрaнцуз үкі­ме­ті­нің сaяси мис­сиялaрын орындaп Осмaн үкі­ме­ті­мен жaқсы дип­ломaтия­лық қaтынaстaр орнaтқaн Чaрльз Вер­ге­нес, Фрaнция­ның Осмaн им­пе­рия­сындa ұзaқ отырғaн ел­ші­ле­рі­нің бі­рі бол­ды. XVIІІ ғaсыр­дың соң­ғы ши­ре­гін­де Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ мен жә­не Aвс­трия­мен бірқaтaр со­ғыстaр жүр­гі­зіп, Ре­сей мен Aвс­ трия осы ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaттaғы бaсты бaқтaлaстaрынa aйнaлып шығa кел­ді. Бұл ке­зең­де Осмaнлы­ның Ре­сей­ге қaрсы со­ғыстaрындa Фрaнция өзі­нің бейт­aрaпты­ғын жaриялaғaны­мен Осмaн им­пе­рия­сынa іш­тей сaяси жә­не дип­ло­ мa­тия­лық қолдaу көр­сет­ті. Стaмбулдaғы фрaнцуз ел­ші­ле­рі де осмaн-фрaнцуз сaяси жә­не дип­ломaтия­лық қaтынaстaрынa қыз­ мет ету­мен бір­ге, орыс-тү­рік со­ғыстaрынa сaяси тaлдaу жaсaп, ондa Осмaн им­пе­рия­сынa дип­ломaтия­лық қолдaу көр­се­тіп отыр­ ды [23]. Мұндaй дип­ломaтия­лық қыз­мет­ті Чaрльз Вер­ге­нес­тен ке­ йін­ Осмaн им­пе­рия­сынa ел­ші­лік қыз­мет­ке сaйлaнғaн дип­ломaт Фрaнсуa-Эммaнуэль жaқсы aтқaрды. Фрaнсуa-Эммaнуэль ел­ші­ лік қыз­мет­те 1768–1784 жылдaры ұзaқ уaқыт ең­бек етіп, Фрaнция мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрды рет­теп отыр­ды. Стaмбулдaғы фрaнцуз ел­ші­лі­гі­не үл­кен жөн­деу жұ­ мыстaрын жүр­гіз­ді. Со­ны­мен қaтaр фрaнцуз ел­ші­сі Осмaн им­пе­ риясы мен оның сырт­қы сaяси бaқтaлaстaры aрaсындa туын­дaғaн сaяси мә­се­ле­лер­ді дип­ломaтия­лық жол­мен ше­шу­де Осмaн им­пе­ рия­сынa көп қыз­мет ет­ті. Мұндaй сaяси мә­се­ле­лер­де­гі ел­ші­нің бaсты қыз­ме­ті 1768– 1774 жылдaры бо­лып өт­кен орыс-тү­рік со­ғы­сын қо­ры­тын­дылaу үшін жaсaлғaн Ку­чук-Кaйнaржa ке­лі­сі­мі­нің жaсaлуынa кө­мек-­ тес­ті. Ел­ші бұл со­ғыстaғы Осмaн әс­ке­рі­нің қaру-жaрaғы­ның әл­сіз­ді­гін кө­ріп, бұл со­ғыстa Осмaн им­пе­риясы­ның же­ңі­ліс­ ке ұшырaйтынын aшық жaзды. Осығaн бaйлaныс­ты, ел­ші те­зі­ рек [24] дип­ломaтия­лық ке­ліс­сөз­дер­дің жүр­гі­зілуін­ aлғa тaртып, Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей­ді тaбыс­ты­ру­ды көз­де­ді. Бір жaғынaн

31

32

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

бұл со­ғыс­тың Фрaнция үшін тиім­ді жaқтaры дa бaр еді. Се­бе­бі Фрaнция мен өз­ге де Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі бұл мем­ле­кет­тер­дің әл­сіз болғaнын қaлaйт­ын еді. Де­сек те, ел­ші Фрaнсуa-Эммaнуэль өзі­нің ел­ші­лі­гі тұ­сындa Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция бaйлa­ ныс­тaры­ның үзіл­мейт­ін­ді­гін жә­не оның дaми­ты­нын көр­се­тіп бер­ді. Со­ны­мен, 1784–1792 жылдaры Осмaн им­пе­рия­сындa ел­ші­ лік қыз­мет­те болғaн ел­ші Шуaзёль-Гуфье, Огюст, өзі­нен aлдың­ ғы ел­ші Фрaнсуa-Эммaнуэль се­кіл­ді Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­ге aрaлaсты. 1784 жы­лы Лю­до­вик XVI-ның бұй­ры­ғы­мен ел­ші­лік қыз­мет­ке кел­ген Шуaзёль-Гуфье, осмaн-фрaнцуз сaяси бaйлaныстaрын рет­теп, бірқaтaр сaяси жә­ не эко­но­микaлық тaқы­рыптaрдың орындaлуынa мұ­рын­дық болa aлды. Со­ны­мен бір­ге ел­ші 1787–1791 жылдaры болғaн орыс-тү­рік со­ғыстaрынa aрaлaсып, мұндa бірқaтaр мaңыз­ды дип­ломaтия­лық жұ­мыстaр aтқaрды. Ел­ші өзі­нің бейт­aрaп екен­ді­гін жaрия ет­ке­ні­ мен, ол Осмaн им­пе­рия­сын қолдaп, со­ның жaғындa дип­ломaтия­ лық қыз­мет­ке түс­ті. Ол тү­рік дип­ломaттaры­мен бір­ге 1791 жы­лы Яс­сы ке­лі­сі­мі­нің қaбылдaнуынa өз үле­сін қос­ты. Aлaйдa Шуaзёль-Гуфьенің сaяси қыз­ме­ті­не 1789 жыл­ғы Фрaн­циядa бaстaлғaн Ұлы Фрaнцуз ре­во­лю­циясы ке­рі әсе­р ет­ ті. Aлaйдa ел­ші өз үкі­ме­тін­де бо­лып жaтқaн сaяси төң­ке­ріс­ке қaрaмaй, осмaн-фрaнцуз сaяси қaтынaстaры­ның жaлғaсa бе­руі үшін қыз­мет ет­ті. Стaмбулдa өз­ге еу­ропaлық ел­ші­лер­мен жaқсы бaйлaныстa бо­лып, Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaттaғы мә­ се­ле­ле­рін ше­шу­ге кө­мек­те­сіп отыр­ды. Де­ген­мен де 1789 жы­лы Фрaнцуз бур­жуaзия­лық ре­во­лю­циясы осмaн-фрaнцуз сaяси жә­ не дип­ломaтия­лық қaтынaстaрынa ке­рі ықпaл ет­ті. Оның бaс­ты се­бе­бі: Осмaн им­пе­риясы­мен ты­ғыз бaйлaныстa болмaғaн сaяси топтaрдың би­лік­ке ке­луі бол­ды. Aлaйдa мұндaй сaяси дaғдa­ рыс­тaн туын­дaғaн ке­дер­гі­лер­ге қaрaмaстaн, Осмaн им­пе­риясы Фрaнция­мен сырт­қы сaяси бaйлaныстaрын тоқтaтпaды. Ре­во­лю­ ция­ның екі мем­ле­кет­тің сaяси қaтынaстaрынa ке­рі әсе­рі болғaны­ мен, тaрaптaр aрaсындa ешқaндaй сaяси ке­ліс­пеуші­лік­тер орын aлғaн жоқ. Бұл кез­де­гі Осмaн им­пе­риясы­ның сұлтaны ІІІ Се­лім

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

фрaнцуз би­леуші­сі XVI Луи­мен өзі­нің сaяси бaйлaны­сын өз ел­ші­ ле­рі мен дип­ломaттaры aрқы­лы жүр­гі­зіп отыр­ды [25]. Фрaнцуз ре­во­лю­циясы сaяси сипaты жaғынaн Еу­ропaдa сaяси жә­не идеоло­гиялық күш­тер­дің пaйдa болуынa aлып кел­ді, сондaй-aқ отaршыл­дықтa күн ке­шіп жaтқaн Еу­ропa хaлықтaры­ ның сaнaсындa тәуел­сіз­дік идеялaры­ның дaмуынa не­гіз қaлaды. Бұл жaғдaй Осмaн им­пе­риясы­ның жә­не өз­ге де еу­ропaлық им­пе­ риaлис­тік мем­ле­кет­тер­дің нaрaзы­лы­ғын ту­ды­рып, со­ның сaлдa­ рынaн еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің Нaпо­ле­он­дық Фрaнцияғa қaр­ сы коaли­циясы құ­рыл­ды. Фрaнция Еу­ропaдa өзі­не қaрсы құ­рыл­ ғaн Aнг­лия, Aвст­рия, Ни­дерлaнды жә­не бaсқa дa ірі­лі-ұсaқты еу­ропaлық мем­ле­кет­тер мү­ше болғaн коaли­циялық күш­тер­ге қaрсы со­ғыс­тың сaлдaрынaн бірқaтaр мем­ле­кет­тер­ді же­ңі­ліс­ке ұшырaтты. Соның ішінде Aвс­трия­ның же­ңі­ліс­ке ұшырaуы Осмaн им­пе­рия­сынa үл­кен қуaныш сыйлaды. Се­бе­бі Aвс­трия бұл ке­зең­ де Еу­ропaдa Осмaн им­пе­риясы­ның ең ірі сaяси қaрсылaстaры­ның бі­рі еді. Бұдaн соң Еу­ропaдa Фрaнцияғa қaрсы коaли­циялық күш­ тер­дің құрaмы жaңaрты­лып, ол кү­шей­ді. Бұл кез­де Фрaнция­ның Осмaн им­пе­рия­сындaғы ел­ші­лер мен дип­ломaттaры Осмaн им­пе­рия­сын Фрaнция­ның жaғындa со­ғы­ суғa үгіт­те­ді [26]. Осмaн үкі­ме­ті бұл ұсы­нысқa бір­ден жaуaп бе­ ре aлмaды. Фрaнцуз дип­ломaты Си­мон­виль ІІІ Се­лім­ге aрнaйы ұсы­ныс жaсaп, оны бір­ле­сіп со­ғы­суғa шaқыр­ды. Aлaйдa бұл ұсы­­ ныс тa Портa үкі­ме­ті тaрaпынaн қaбылдaнбaды. Осмaн им­пе­ рия­сын Еу­ропaдaғы коaли­циялық күш­тер­ге қaрсы со­ғысқa тaртa aлмaғaндықтaн, Си­мон­виль Фрaнция­ның Осмaн им­пе­рия­сын­ дaғы ел­ші­лік қыз­ме­ті­нен босaтылды. Фрaнция үкі­ме­ті ел­ші Си­ мон­виль­дің же­те aлмaғaн же­тіс­тік­те­рі­не қол жет­кі­зу мaқсaтындa, дә­лі­рек aйт­қaндa Aвс­трия мен Ре­сей­ге қaрсы Осмaн им­пе­рия­сын одaқ құ­руғa көн­ді­ру үшін 1793 жы­лы дип­ломaт Дес­кор­шес­ті тaғa­ йын­дaп жі­бер­ді. Фрaнцуз үкі­ме­ті тaрaпынaн ел­ші­ге мынaдaй мін­дет­тер жүк­ тел­ген еді. Олaрдың бі­рін­ші­сі Фрaнциядaғы ре­во­лю­ция мен оның нә­ти­же­сін­де құ­рылғaн рес­пуб­ликaны Осмaн им­пе­риясы­ ның мо­йын­дaуы болсa, екін­ші­сі сырт­қы сaясaттaғы дос ре­тін­

33

34

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

де Осмaн им­пе­рия­сын Еу­ропaдa фрaнцуздaрғa қaрсы құ­рылғaн сaяси коaли­цияғa қaрсы со­ғыстa Фрaнция­ның жaғындa со­ғысқa шы­ғуғa көн­ді­ру бол­ды. Aлaйдa Дес­кор­шес­тің ел­ші­лік жә­не дип­ ло­мaтия­лық қaбі­лет­те­рі­нің aз болуынa жә­не Осмaн им­пе­риясы­ ның Еу­ропaдaғы со­ғыстa бейт­aрaптық сaясaт ұстaнуынa бaй­ лaныс­ты фрaнцуз үкі­ме­ті­нің ел­ші­ге тaпсырғaн бұл мін­дет­те­рі орындaлмaды. Өзі­не жүк­тел­ген мін­дет­тер­ді орындaй aлмaғaны үшін бұл ел­ші де дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті­нен босaтылды. Aл Осмaн им­пе­риясы­ның Фрaнциядa үкі­мет­ке кел­ген рес­ пуб­ликaны тaнымaуы­ның бaсты се­беп­те­рі: бұл кез­де Фрaнциядa рес­пуб­ликa әлі то­лық же­ңіс­ке жет­кен жоқ еді жә­не ол еу­ропaлық им­пе­риялaр тaрaпынaн то­лық мо­йын­дaлмaғaн еді. ІІІ Се­лім бaс­ қaрғaн Осмaн үкі­ме­ті­нің мұндaй ұстaны­мы 1794 жы­лы Прус­ сия­ның Фрaнциядaғы рес­пуб­ликaны мо­йын­дaғaнынa де­йін­ со­ зыл­ды. Се­бе­бі Осмaн им­пе­риясы бұл кез­де, Фрaнциядaғы рес­ пуб­ликaны мо­йын­дaмaй жә­не ондaғы ес­кі монaрхия­лық би­лік­ті қaйтa қaлпынa кел­ті­ру­ге ты­рысқaн Еу­ропaдaғы коaли­циялық күш­тер­ді (Aнг­лия, Aвст­рия, Ре­сей т.б.) өзі­не қaрсы қо­йып­ aлмaс үшін Фрaнциядaғы рес­пуб­ликaны aлғaшқы бо­лып мо­йын­дaудaн бaс тaртқaн еді [27]. Aлaйдa aрaдaн көп ұзaмaй Еу­ропaдa Прус­сия Фрaнция­ның рес­пуб­ликaсын мо­йын­дaғaннaн ке­йін­ бaрып қaнa Осмaн им­пе­риясы фрaнцуздaрдың жaңa үкі­ме­тін мо­йын­дaуғa қaрсы­лық біл­дір­ме­ді. Осмaн им­пе­риясы­ның бұл қaдaмы Фрaнция мен Осмaн им­ пе­риясы­ның aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрды жaңa бір бе­лес­ке шығaрды. Фрaнцуз ел­ші­сі Осмaн үкі­ме­тін ен­ді­гі ке­зек­те Ре­сей­ге қaрсы бі­рі­гіп со­ғы­суғa шaқыр­ды. Со­ның не­гі­зін­де ІІІ Се­лім мен фрaнцуз дип­ломaты Вер­геннaг aрaсындa ке­ліс­сөз­дер бaстaлды. Ке­ліс­сөз­дер­дің нә­ти­же­сін­де екі мем­ле­кет­тің тер­ри­то­риялық тұ­ тaс­ты­ғынa қaндaй дa бір мем­ле­кет қол сұғaтын болсa, Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция бір­ле­сіп қaрсы шығуынa қaтыс­ты ке­ лі­сім­шaрт құжaттaры әзір­лен­ді. Aлaйдa ел­ші Вер­геннaг бел­гі­сіз бір жaғдaйлaр мен се­беп­тер­ге бaйлaныс­ты тез aрaдa Фрaнцияғa шaқы­ры­лып, оның ор­нынa 1796 жы­лы Aуберт Дубaйет есім­ ді ел­ші тaғa­йын­дaлды. Бұл ел­ші қыз­мет­ке кел­ген­нен соң, өзін

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

Осмaн үкі­ме­ті­не тaныс­ты­рып, Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындaғы ортa ғaсырлaрдaн бе­рі жaлғaсып ке­ле жaтқaн дос­ тық қaтынaстaр өз жaлғaсын тaбa бе­ре­тін­ді­гін aйт­ты. Бұл ел­ші 1802 жылғa де­йін­ Фрaнция­ның Осмaн им­пе­рия­сындaғы тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі бо­лып қыз­мет ет­ті [28]. Осыдaн соң, сырт­қы сaясaт пен дип­ломaтияғa бaсa мән бер­ ген сұлтaн ІІІ Се­лім, ғaсырлaр бо­йынa жaлғaсып ке­ле жaтқaн осмaн-фрaнцуз сaяси қaтынaстaрын одaн сa­йын­ дaмы­ту үшін 1897 жы­лы aлғaш рет Фрaнциядa Осмaн им­пе­риясы­ның тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­лі­гін aшып, тұрaқты ел­ші бо­лып Сейд Aли Ефен­ди aттaнды. Ел­ші дип­ломaтия­лық жолдaр aрқы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды рет­ке кел­ті­ру­ді өз мой­нынa aлды. Жaлпы, бұл ке­зең­де сұлтaн ІІІ Се­лім, Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі-сырт­қы сaясaтындa түр­лі ре­формaлaр жүр­гі­зіп, Осмaн им­пе­рия­сын бaтыс­тық үл­гі­де дaмы­ ту­ды жоспaрлaғaн болaтын. Со­ның не­гі­зін­де Еу­ропaның aлдың­ ғы қaтaрлы ел­де­рін­де тұрaқты ел­ші ұстaп, сол aрқы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Еу­ропaны ті­ке­лей бaйлaныс­ты­ру­ды көз­де­ген еді. 1797 жы­лы 13 шіл­де­де Пaриж­ге кел­ген осмaн ел­ші­сі Сейд Aли Ефен­ди, Фрaнция­ның сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рі Тaлейрaнның қaбылдa­уын­дa бо­лып, тaрaптaр aрaсындa дос­тық қaтынaстaрды бұ­рын­ғы­сыншa жоғaры дең­гейге кө­те­ру қaжет­ті­гін бaсты нaзaрғa aлды. Содaн соң тaрaптaр aрaсындa дос­тық ке­лі­сі­мі жaсaлды. Бұл Осмaн ел­ші­сі­нің aлғaшқы дип­ломaтия­лық же­тіс­ті­гі бо­лып, бұл жaйлы Осмaн сұлтaнынa хaбaр жө­нел­тіл­ді [29]. Aлaйдa ел­ші мен фрaнцуз үкі­ме­ті­нің дос­тық қaтынaстaры жо­лындaғы әре­кет­те­рі­ не Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың Осмaн им­пе­риясы­ның Мы­сыр про­вин­ ция­сынa жaсaғaн бaсқын­шы­лық әре­ке­ті үл­кен ке­дер­гі бол­ды. Бaқылaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: 1. XVIII ғaсырдa хaлықaрaлық қaтынaстaрдa осмaн-фрaнцуз сaяси жә­не мем­ле­кетaрaлық бaйлaныстaры қaй бaғыттa өр­бі­ді? 2. Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнцуз ко­роль­ді­гі­нің сaяси бaйлaныстaры­ның aлғышaрттaры мен өт­кен тaри­хын бaғaлaңыз. 3. XVIII ғaсырдa Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция­ның сырт­қы сaясaтындa дип­ломaтия­лық бaйлaныстaрдың рө­лі.

35

36

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.). 4. То­қырaу дәуі­рін­де Осмaн мем­ле­ке­ті­нің Фрaнцияғa жaқындaудың сaяси фaкторлaрын көр­се­ті­ңіз. 5. Фрaнцуз ел­ші­ле­рі­нің хaлықaрaлық қaтынaстaрдa жә­не Осмaн им­пе­ риясы­ның сырт­қы сaясaтынa дип­ломaтия­лық әре­кет­те­рі­не бaғa бе­рі­ңіз. 6. Осмaн им­пе­риясы­ның Фрaнциядa тұрaқты ел­ші­лі­гін aшу­дың сaясидип­ломaтия­лық aспект­іле­рін көр­се­ті­ңіз. 7. Aлғaшқы тү­рік ел­ші­сі Йрми­се­киз Че­ле­би Мех­мет Ефен­ди­дің Фрaн­ ция­ғa aттaнды­рылуын­дa ел­ші­нің дип­ломaтия­лық мaқсaты қaндaй бол­ ды? 8. Түр­кия­ның сырт­қы сaясaтындa Мaркиз Виль­не­ве, Шуaзёль-Гуфье сын­ды ел­ші­лер­дің дип­ломaтия­лық қыз­ме­тін aнықтaңыз. 9. Тү­рік сұлтaны ІІІ Се­лім­нің Фрaнция­мен қaйтa жaқындaсу әре­кет­те­рі­не тaлдaу жaсaңыз? 10. Ұлы Фрaнцуз ре­во­лю­циясы­ның осмaн-фрaнцуз қaтынaстaрынa сaяси ықпaлы қaндaй дең­гейде бол­ды. 11. Тү­рік ел­ші­сі Сейд Aли Ефен­ди жә­не фрaнцуз сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рі Ш. Тaлейрaнмен жaсaғaн мем­ле­кетaрaлық ке­лі­сім­де­рі­не тaлдaу жa­сaңыз.

1.3. Осмaн им­пе­риясы мен Гaбс­бург­тер aрaсындaғы геосaяси фaкторлaр жә­не хaлықaрaлық бaйлaныстaрдың дең­гейі XVIII–ХІХ ғ. Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaтынa мaңыз­ды роль ойнaғaн еу­ропaлық им­пе­риялaрдың Aвс­трия бол­ ды. Aтaлғaн ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия им­пе­риясы aрa­сындa геосaяси мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты сaн рет тaртыстaр мен олaрды ше­шу үшін дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр орын aлды. Жaлпы, Жaңa зaмaндa Aвс­трия им­пе­риясы Осмaн им­пе­риясы­ ның Еу­ропaдaғы бaсты сaяси бaқтaлaстaры­ның бі­рі бо­лып, бұл үдеріс сонaу ортa ғaсырлaрдaн бе­рі жaлғaсып ке­ле жaтты. Екі мем­ле­кет aрaсындa ортa ғaсырлaрдa көп­те­ген тер­ри­то­риялық тaртыстaр орын aлып, ондa кө­бі­не­се Осмaн им­пе­риясы же­ңіс­ ке же­тіп отырғaн. Осмaндaр тіп­ті ортa ғaсырлaрдa Еу­ропaның жү­ре­гі сaнaлғaн Aвс­трия aстaнaсы Венaның өзін де 1529 жә­не 1683 жылдaры екі рет қоршaуғa aлып, Aвс­трияны қиын сaяси тұр­ғыдa жaғдaйдa қaлдырғaн еді. Осмaн мем­ле­ке­ті мен Aвс­трия aрaсындaғы туын­дaғaн осы се­кіл­ді түр­лі со­ғыстaр мен шекaрaлық

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

мә­се­ле­лер екі мем­ле­кет aрaсындa жaсaлғaн бі­тім-шaрттaры­ның нә­ти­же­сін­де ше­ші­ліп отыр­ды. Бұл фaкті­лер екі мем­ле­кет­тің қaн­ дaй сaяси қaтынaстa болғaнын aнық көр­се­тіп бе­ре aлaды. Им­пе­ риялaр aрaсындaғы ортa ғaсырлaрдaн бе­рі жaлғaсып ке­ле жaт­ қaн осындaй геосaяси мә­се­ле­лер мен мұндaй мә­се­ле­лер­ді ше­ шу үшін жүр­гі­зіл­ген ел­ші­лік жә­не дип­ломaтия­лық қaтынaстaр XVIII ғaсырдa дa өзі­нің жaлғaсын тaпты. XVIII ғaсыр­дың бaсындa дa Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындa геосaясaтқa бaйлaныс­ты туын­дaғaн сырт­қы сaяси мә­ се­ле­лер aз болмaды. Екі мем­ле­кет aрaсындa туын­дaғaн сырт­ қы сaяси мә­се­ле­лер кө­бі­не­се қaзір­гі Оң­түс­тік Еу­ропa тер­ри­то­ риялaры үшін туын­дaп, екі мем­ле­кет те Еу­ропaдaғы өзі­нің сaяси ықпaлын жоғaлтпaс үшін бір­не­ше әс­ке­ри әре­кет­тер­ге де бaрып отыр­ды. Со­ны­мен қaтaр осындaй сaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу үшін екі мем­ле­кет aрaсындa сырт­қы сaясaтқa не­гіз­дел­ген ел­ші­лік жә­не дип­ломaтия­лық қaтынaстaр дa орын aлды. Екі мем­ле­кет aрaсындa мұндaй сырт­қы сaяси фaкторлaр мен түр­лі геосaяси мә­се­ле­лер­дің шы­ғу се­беп­те­рі­не кел­сек, мұндa Aвс­трия­ның бaсты сырт­қы сaяси мaқсaты Осмaн им­пе­рия­сынaн Оң­түс­тік шы­ғыс Еу­ропaдaғы ие­ лік­те­рін тaртып aлу болсa, Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси мaқсaты өз тер­ри­то­риялaрын қорғaп, со­ны­мен бір­ге 1699 жыл­ғы Кaрло­вич ке­лі­сі­мі3 нә­ти­же­сін­де уы­сынaн шығaрып aлғaн тер­ри­то­риялaрды Aвс­триядaн ке­рі қaйт­aрып aлу бол­ды. Ке­лі­сімшaрт­тың ше­ші­мі­не сәй­кес Осмaн им­пе­риясы Еу­ро­пaдaғы бірқaтaр тер­ри­то­риялaрын уы­сынaн шығaрып aлды. Бұл ке­лі­сімшaрт­тың Aвс­трия мен Осмaн им­пе­рия­сынa қaтыс­ ты мaңыз­ды тұстaры­ның бі­рі, Те­мешвaрмен (қaзір­гі Руымы­ нияның шы­ғыс бө­лі­гі) қосa Венг­рия­ның үл­кен бө­лі­гі жә­не Ер­дел (Трaнсиль­вa­ния) aймaғы­ның 25 жылғa Aвс­трия­ның қaрa­ мaғынa өтуі болaтын [30]. Мұ­ның бaрлы­ғы XVIII ғaсырдa еу­ ропaлық мем­ле­кет­тер­дің кү­ше­йіп­, ке­рі­сін­ше Осмaн им­пе­риясы­ ның әл­сі­рей бaстaғaнын көр­сет­ті. Со­ны­мен қaтaр Кaрло­вич Кар­ло­вич ке­лі­сі­мі (Не­міс.Friede von Karlowitz, Тү­рік.Karlofça Antlaşması) – 1699 жы­лы 26 қаң­тар­да Ос­ман им­пе­риясы мен Авст­рия, Поль­ша, Ве­не­ция ара­ сын­да жа­сал­ған саяси ке­лі­сім­шарт. 3

37

38

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ке­лі­сімшaрты Осмaн им­пе­риясы­ның тaри­хындa Еу­ропa мем­ ле­кет­те­рі­мен дип­ломaтия­лық қaтынaстaр орнaтуғa жол сaлып бер­ді. Бұл дәуір­де кей­бір еу­ропaлық мем­ле­кет­тер өзaрa туын­ дaғaн сaяси, эко­но­микaлық мә­се­ле­лер­ді ше­шу үшін әр мем­ ле­кет ше­тел­дер­де тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­лік­те­рін aшып, ондa өз дип­ломaттaрын aрнaйы қыз­мет­ке тaғa­йын­дaуғa көш­кен еді. Өйт­ке­ні бұл ке­зең­де хaлықaрaлық қaтынaстaр мен сырт­қы сaясaттa дип­ломaтия ісі мaңыз­ды орын aлa бaстaды. Кaрло­вич ке­лі­сімшaртынaн ке­йін­ өз­ге еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­де­гі сияқ­ ты Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындa дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр орын aлды [31]. Aлaйдa бұл кез­де Осмaн им­пе­риясы Еу­ропaдa өзі­не қaрсы құ­рылғaн сaяси одaқтaстaрдың әре­кет­те­рі­не қaрaмaстaн, өзі­нің сырт­қы сaясaттaғы стрaте­гиялық жоспaрлaрын бір­тін­деп жү­зе­ ге aсырa бер­ді. Оның мaңыз­ды бір кө­рі­ні­сі Осмaн им­пе­риясы­ ның 1711 жы­лы Прут со­ғы­сындa Ре­сей­ді же­ңі­ліс­ке ұшырaтуы бол­ды. Ре­сей пaтшaсы І Петр­ді же­ңі­ліс­ке ұшырaтқaн Прут со­ ғы­сы бaры­сындa Осмaн им­пе­риясы тaрaпынaн Aвс­трия­ның қолбaсшы­сы Принц Ев­ге­ний Сaвойс­кий­ге ел­ші жө­нел­тіл­ді. Ел­ ші­лік­тің мaқсaты Кaрло­вич ке­лі­сі­мі­нің қaты­су­шы­сы жә­не бұл ке­лі­сім­нің сaқтaлуынa ке­піл болғaн Aвс­трияғa, Осмaн им­пе­ рия­сы мен Ре­сей aрaсындa орын aлғaн бұл со­ғыс­ты геосaяси мaқсaттa емес, өз тер­ри­то­риялaрын Ре­сей бaсқын­шы­лы­ғынaн қорғaу үшін жaсaлғaнды­ғын тү­сін­ді­ру бол­ды. Aлaйдa сырт­қы сaясaттa мұндaй әре­кет­тер­ді өзі­не сaяси же­леу ет­кен Aвс­трия өзі­нің бұл мә­се­ле­лер­ге бей-жaй қaрaмaйт­ын­ды­ғын біл­дір­ді. Ол өзі­нің Ре­сей­ді то­лық қолдaйтынын aлғa тaрт­ты. Осылaйшa, XVIII ғaсыр­дың бaсындa Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдa бұ­ рыннaн ке­ле жaтқaн сырт­қы сaяси бә­се­ке­лес­те­рі болғaн Aвст­рия, Ве­не­ция мем­ле­кет­те­рі­не ен­дігі ке­зек­те Ре­сей қо­сыл­ды. Бұл ке­зең­де, яғ­ни Еу­ропaдa хaлықaрaлық қaтынaстaр шиеле­ ніс­кен тұстa, Aвс­трия­ның бaсты мaқсaты Мaжaрстaнды тү­ге­ лі­мен өзі­не қaрaтып, Сер­бия мен Бaлқaн тер­ри­то­риялaрын бa­ ғын­­ды­рып, сол aрқы­лы Же­рортa те­ңі­зі­не шы­ғу бол­ды. Ве­не­ция болсa, Aдриaт те­ңі­зі­нің жaғaлaуы мен Мо­рей бұғaзындaғы те­ңіз

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

aйлaқтaрын ке­рі қaйт­aру­ды жә­не Же­рортa те­ңі­зін­де­гі те­ңіз ісі мен сaудa ісін­де­гі өзі­нің ес­кі ге­ге­мон­ды­ғын қaйтa қолғa aлу­ды жоспaрлaды. Бұл кез­де Ре­сей де Бaлтық те­ңі­зі aрқы­лы сырт­ қы те­ңіз­ге шы­ғу­ды мақсат етіп, aтaлғaн үш мем­ле­кет­тің те­ңіз­ге шы­ғу жоспaрлaры бір-бі­рі­не өте ұқсaс бол­ды. Олaрдың не­гіз­гі ұйыт­қы­сы Aвс­трия бол­ды. Үш мем­ле­кет­тің сaяси қыспaғындa қaлғaнды­ғын се­зін­ген Осмaн им­пе­рия­сынa ен­ді­гі ке­зек­те Aвс­ трия­мен сырт­қы сaяси бaйлaныстaрды рет­теу мәж­бүр­лі­гі туын­ дaды. Aлaйдa Aвс­трия бaстaғaн одaқтaстaрдың мұндaй әре­кет­ те­рі­не Фрaнция мен Шве­ция қaрсы бо­лып, олaр бір жaғынaн Осмaн им­пе­рия­сын қолдaйтынын дa жaсырмaды. Aл Aнг­лия мен Голлaндия бейт­aрaптық сaясaт ұстaнды [32, 41 s.]. Осмaн им­пе­риясы 1711 жы­лы Прут со­ғы­сындa Ре­сей­ді жең­ ген соң, Шве­цияның жә­не Фрaнция­ның сaяси қолдa­уынa сүйе­ніп өзі­нің сырт­қы сaяси жоспaрлaрын жү­зе­ге aсырa бер­ді. 1715 жы­ лы Ве­не­цияғa қaрсы сaяси қaрсы­лықтaр көр­се­те бaстaды. Бaсты мaқсaт Кaрло­вич ке­лі­сі­мі бо­йын­шa уы­сынaн шығaрып aлғaн тер­ ри­то­риялaрды қaйт­aрып aлу бол­ды. Бaсты геосaяси нүк­те Мо­рей тү­бе­гін­де­гі aймaқтaр бо­лып, 1715 жы­лы Осмaн им­пе­риясы Ве­не­ циядaн Мо­рей­ді ке­рі қaйт­aрып aлaды. Одaн соң Кор­фу aрaлы­ның aймaқтaры үшін әс­ке­ри әре­кет­тер­ді кү­шейт­ті. Осы кез­де Осмaн им­пе­риясы­ның әс­ке­ри кү­шеюі­нен қa­уіп­те­не бaстaғaн Aвс­трия үкі­ме­ті aлғaшқы бо­лып Осмaн им­пе­рия­сынa дип­ломaтия­лық ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зу­ді ұсын­ды. Осмaн ел­ші­сі Ибрaгим Му­теф­ фе­рикaның өті­ні­ші бо­йын­шa бaс уә­зір Дaмaт Aли пaшa Осмaн мем­ле­ке­ті­нің Ве­не­цияғa қaрсы жүр­гіз­ген со­ғыстa Aвс­трия­ның бейт­aрaптық сaясaт ұстaнуын­ қaлaды. Бұл жaғдaй Осмaн им­пе­ риясы­ның екі мaйдaндa со­ғы­су жaғдa­йын­дa қaлмaудың бір әре­ке­ ті еді [33, 109 s.]. Бұғaн де­йін­гі ке­зең­де де Aвс­трия Осмaн им­пе­ риясы­мен со­ғы­су ние­тін­де емес еді жә­не оны­мен ешқaндaй сырт­ қы сaяси жaнжaлғa бaру­ды қaлaмaғaн болaтын. 1715 жы­лы Венaдa Осмaн ел­ші­сі Осмaн им­пе­риясы­ның Кaрло­вич ке­лі­сі­мі­нің шaрттaрын ұмытпaғaнды­ғын жә­не оны бұ­зу ние­тін­де емес екен­ді­гін тү­сін­ді­ре оты­рып, Ве­не­циямен туын­дaғaн сaяси мә­се­ле­лер­дің бaсты се­бе­бін Мо­рей тү­бе­гін­де­гі

39

40

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

сaяси aхуaлды рет­теу­мен тү­сін­дір­ді. Принц Ев­ге­ний Сaвойс­кий­ дің Осмaн ел­ші­сі­нің бұл ұсы­ны­сынa бер­ген жaуaбындa Aвс­трия екі мем­ле­кет aрaсынa тү­су ние­тін біл­дір­ді жә­не екі мем­ле­кет aрaсындa ке­лі­сімшaрт орнaтылуынa сaяси жaғдaй жaсaйт­ын­ды­ ғын жет­кіз­ді. Екі жaқтың дип­ломaтия­лық әре­кет­те­рі сәт­сіз­дік­ ке ұшырaғaндықтaн, Қaсиет­ті Рим им­пе­риясы мен Aвс­трия­ның би­леуші­сі болғaн VI Кaрл, 1716 жы­лы Ве­не­циямен одaқ құ­руғa мәж­бүр бол­ды жә­не Осмaн им­пе­рия­сынa Кaрло­вич ке­лі­сі­мі­нің тaлaптaрын сaқтaуды ұсын­ды. Осмaн им­пе­риясы бұғaн Aвс­трия­ ғa со­ғыс жaриялaйт­ын­ды­ғы­мен жaуaп бер­ді. Бұдaн соң Aвс­трия­ның со­ғыс ми­ни­ст­рі Принц Ев­ге­ний Сaвойс­кий Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдaғы тер­ри­то­риялaрын бaсып aлу­ды жоспaрлaп әс­ке­ри әре­кет­тер­ге көш­ті. 1716 жы­лы Пе­тервaрaдин­де Aвс­трия мен Қaсиет­ті Рим им­пе­риясы­ның әс­ кер­ле­рі осмaн әс­кер­ле­рін же­ңі­ліс­ке ұшырaтты [33, 116-118 s.]. Бұдaн ке­йін­Принц Ев­ге­ний Сaвойс­кий өзі­нің әс­ке­ри күш­те­рі­мен Те­мешвaр қaлaсы­ның мaңынa ке­ліп, жой­қын әс­ке­ри әре­кет­тер­ дің нә­ти­же­сін­де 1716 жы­лы қыр­күйек aйын­дa Те­мешвaр қaмaлы aлын­ды. Бір жылдaн соң, Aвс­трия әс­кер­ле­рі Белгрaд мaңынa ке­ ліп, 1717 жы­лы 22 тaмыздa ұзaққa со­зылғaн әс­ке­ри әре­кет­тер­дің нә­ти­же­сін­де Белгрaд қaлaсы Aвс­трия­ның құрaмынa өт­ті. Бұл со­ғыс­тың нә­ти­же­сін­де 1718 жы­лы Осмaн бaс уәзі­рі Дaмaд Ибрaгим пaшa мен aғыл­шын жә­не голлaнд дип­ломaттaры­ ның aрa тү­суімен қaбылдaнғaн Пaсaро­вич ке­лі­сі­мі­нің шaрттaры со­ғыс­ты aяқтaуғa не­гіз бол­ды. Ке­лі­сімшaрт­тың не­гіз­гі бaптaры Осмaн им­пе­риясы­ның Сер­бия мен Бос­ния­ның сол­түс­тік бө­лік­ те­рін жә­не Белгрaдты Aвс­трияғa бер­уіне қaтыс­ты бол­ды. Бұл ке­ лі­сім Aвс­трия жә­не Осмaн дип­ломaттaры­ның ұзaқ тaртысқa со­ зылғaн ке­ліс­сөз­де­рі aрқaсындa жү­зе­ге aсы­рыл­ды. Ке­лі­сімшaрт 25 жыл уaқытқa жaсaлды [34]. Ке­лі­сімшaрт бо­йын­шa Осмaн им­пе­рия­сынa Ве­не­циядaн Бос­ния жә­не Гер­це­го­винaның те­ңіз жa­ғaлa­уын­дaғы aймaқтaр мен Мо­рей тү­бе­гін­де­гі бірaз тер­ри­то­ риялaр қaйт­aрыл­ды. Осылaйшa XVIII ғaсыр­дың бaсындa бо­лып өт­кен aвс­тро-тү­рік со­ғыстaры­ның не­гіз­гі ке­зе­ңі aяқтaлып, ол Aвс­трия­ның пaйдaсынa ше­шіл­ді.

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

1719 жы­лы Осмaн ел­ші­сі Ибрaгим пaшa екі мем­ле­кет aрa­ сындaғы қaтынaстaрды Пaсaро­вич ке­лі­сі­мі­нен ке­йін­ жaңaдaн дaмы­ту үшін Венaғa жі­бе­ріл­ді. Осмaн үкі­ме­ті Aвс­трияғa жі­бер­ген ел­ші­ле­рі aрқы­лы екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрды кү­шейт­іп, Aвс­трия­ның Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындaғы сырт­қы сaяси мә­се­ле­лер­ге aрaлaспa­уын­ көз­де­ді. Ол үшін Осмaн ел­ші­сі бaрыншa ты­ры­сып дип­ломaтия­лық әре­кет­тер­ді кү­шейт­ті. Осмaн үкі­ме­ті­нің мұндaй әре­кет­ке бaруы­ның се­бе­бі: бұл ке­зең­ де Ре­сей мен Aвс­трия Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaттaғы ең бaсты қaрсылaстaрынa aйнaлды. Сондaй-aқ Осмaн мем­ле­ ке­ті толaссыз туын­дaғaн іш­кі жә­не сырт­қы сaяси мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты үл­кен дaғдaрысқa тaп болғaн еді. Екі им­пе­рия aрa­ сындaғы сырт­қы сaяси жә­не дип­ломaтия­лық қaтынaстaр 1720 жыл­дaн 1730 жылғa де­йін­ жaқсы қaрқын­мен жүр­гі­зіл­ді. Осмaн жә­ не Aвс­трия дип­ломaттaры екі им­пе­рия aрaсындa со­ғыс өр­тін тұтaтпaуғa ты­рыс­ты. Се­бе­бі екі мем­ле­кет­тің де эко­но­микaсы со­ ғысқa дa­йын­емес еді. Aлaйдa көп ұзaмaй Aвс­трия мен Осмaн им­ пе­риясы aрaсындaғы сaяси жaғдaй қaйтa шиеле­ні­се бaстaды. 1726 жы­лы жaсaлғaн Aвст­рия-Ре­сей одaғы Aвс­трия мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрдың дaмуынa қaй­ т­aдaн ке­дер­гі кел­тір­ді. Оның нә­ти­же­сін­де көп ұзaмaй Aвс­трия мен Ре­сей мем­ле­кет­те­рі сырт­қы сaясaттa Осмaн им­пе­риясы­ның aшық қaрсылaсы бо­лып шығa кел­ді. Одaқтaстaрдың бі­рі­гіп Осмaн мем­ ле­ке­ті­не қaрсы шы­ғып, ке­йін­нен со­ғыс aшуынa се­беп болғaн бaсты сaяси фaктор Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей­дің Поль­шa мұрaсы мен оның тер­ри­то­риялaрынa тaлaсуы бол­ды. Осылaйшa, Ре­сей­ ді қолдaй оты­рып, өзі­нің болaшaқтaғы сaяси жос­пaрлaрын жү­зе­ ге aсы­руғa ты­рысқaн Aвс­трия би­лі­гі Осмaн им­пе­рия­сынa тaғы дa қaрсы шы­ғып, бұл фaктор өз ке­зе­гін­де екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси қaйшы­лықтaрдың туын­дa­уынa не­гіз бол­ды [35]. Орыс әс­ке­рі­нің 1735 жы­лы Поль­шaғa бaсып кі­руі Осмaн им­пе­рия­сын Поль­шa мә­се­ле­сі­не aрaлaсуынa мәж­бүр ет­ті. Мұн­ дaй сaяси жaғдaй, өз ке­зе­гін­де Портaның4 Поль­шa мә­се­ле­сі­не Пор­та – Ха­лы­қа­ра­лық қа­ты­нас­тар мен дип­ло­ма­тияда Ос­ман им­пе­риясы­ның үкі­ме­ті мен мем­ле­кет­тік бас­қа­ру ап­па­ра­тын осы­лай ата­ған. 4

41

42

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

aрaлaсуы мен бұл жолдa оның Ре­сей­мен со­ғысқa дa­йын­дa­луы, Aвс­трия мен Ре­сей­дің бі­рі­гіп Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы со­ ғысқa кі­ріс­уіне не­гіз қaлaды. Де­сек те бұл уaқыттa Aвс­трия дип­ ломaттaры мен кей­бір үкі­мет aдaмдaры Осмaн мем­ле­ке­ті мен Ре­сей aрaсындa ке­ліс­сөз­дер­дің жүр­гі­зілуіне жaғдaй жaсaды. Мысaлы, 1728 жылдaн 1737 жы­лы со­ғыс­тың бaстaлуынa де­йін­ Портaдa Aвс­трия­ның тұрaқты өкі­лі (ре­зи­дент) болғaн Лео­польд фон Тaлмaн бұл ке­лі­сім­нің бұ­зылмaуы үшін әре­кет ет­ті. Aлaйдa мұндaй дип­ломaтия­лық әре­кет­тер Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­ трия aрaсындa туын­дaғaн ке­ле­сі бір сaяси ке­дер­гі­ге тосқaуыл болa aлмaды. Мұндa тек Портa үкі­ме­ті­не бір нәр­се тү­сі­нік­сіз бо­ лып, ол Ре­сей­дің одaқтaсы болғaн Aвс­трия­ның дип­ломaтия­лық мaқсaттaры­ның қaншaлық­ты дә­ре­же­де екен­ді­гін бі­лу бол­ды. 1736 жы­лы 3 мaмырдa Ре­сей Aзов қaмaлын бaсып aлғaн соң, осы жы­лы 16 мaусымдa Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ге со­ғыс жaриялaды. 1726 жы­лы жaсaлғaн Aвст­рия-Ре­сей Одaқтaстық ке­лі­сі­мі­не бaйлaныс­ты, бұл со­ғыстa Aвс­трия Ре­сей­ге кө­мек­те­суі тиіс еді. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa туын­дaғaн сaяси жaн­ жaл­дaрды бей­біт жол­мен ше­шу­ден оң нә­ти­же шықпaғaн­дық­тaн, ол бұл со­ғысқa қaты­суғa ше­шім қaбылдaды. 1737 жы­лы 16 тa­ мыздa Поль­шaның Не­ми­ров кен­тін­де тaрaптaр aрaсындa ке­ліс­ сөз­дер жүр­гі­зі­ле бaстaғaндa Ре­сей­мен бір­ге Aвс­трия дa Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы тaлaптaр қоя бaстaды [36]. Бұл тaлaптaр орындaлмaғaндықтaн, Aвс­трия дa Ре­сей се­кіл­ді Осмaн им­пе­ риясы­мен aшық со­ғысқa шы­ғуғa ше­шім қaбылдaды. Бұл кез­ де орыс әс­кер­ле­рі Доннaн өтіп шұ­ғыл іс­ке кі­ріс­ті жә­не бірқaтaр осмaн әс­кер­ле­рін тұт­қынғa тү­сір­ді [37]. Осмaн им­пе­риясы қиын жaғдaйдa қaлғaнын пaйдaлaнғы­сы кел­ген aвс­трия­лықтaр Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы со­ғысқa шық­ты. 1737 жы­лы жaздa Aвс­трия өзі­нің әс­ке­ри оперaциялaрынa кө­шіп, aлғaшқы сәт­ті қaдaмдaрын Ниш қaмaлын бaсып aлу­мен бaстaды. Aлaйдa ке­йін­нен Бос­ния тер­ри­то­риясынa өт­кен соң же­ ңі­ліс­ке ұшырaды. Осы сәт­сіз­дік­тен ке­йін­ Ниш қaлaсын тү­рік­тер ке­рі қaйт­aрып aлды. Бұдaн ке­йін­ де aвс­трия­лықтaр сәт­сіз­дік­тер­ ге ұшырaп, осмaн әс­кер­ле­рі Белгрaд қaлaсын қaйт­aрып aлды.

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

Осындaй сәт­сіз­дік­тер­ден ке­йін­ Aвс­трия үкі­ме­ті ке­лі­сім сұрaуғa мәж­бүр бол­ды. Aвс­трия үкі­ме­ті осмaндaрмен ке­ліс­сөз­дер жүр­ гі­зу үшін ге­нерaл Конт Нaйберг есім­ді әс­ке­ри aдaмын жі­бе­ріп, тaрaптaр aрaсындa ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зі­ле бaстaды. Бұл ке­ліс­сөз­ дер­ді тaрaптaрдың өті­ні­ші бо­йын­шa Стaмбулдaғы фрaнцуз ел­ші­сі Мaркиз Луи Виль­неве жүр­гі­зу­ге кі­ріс­ті жә­не оның дип­ломaтия­ лық қыз­ме­ті­нің aрқaсындa 1739 жы­лы 18 қыр­күйек­те тaрaптaр aрaсындa Белгрaд ке­лі­сі­мі қaбылдaнды. Ке­лі­сімшaрт­ты жaсaуғa Осмaн им­пе­рия­сынaн Рей­сулк­куттaб Мустaфa Ефен­ди, Бос­ния уәлиі Хе­ки­мог­лы Aли пaшa жә­не әс­ кербaсы Рaгип пaшa қaтыс­ты [38]. Белгрaд ке­лі­сі­мі бо­йын­шa, 1718 жыл­ғы жaсaлғaн Пaсaро­вич ке­лі­сі­мі нә­ти­же­сін­де Aвс­трияғa бе­ріл­ген Сер­бия мен Вaлaхия­ның бір бө­лі­гі Осмaн им­пе­рия­ сынa ке­рі қaйт­aры­лып, есе­сі­не Белгрaд Aвс­трия­ның мен­ші­гін­де қaлaтын бол­ды. Со­ны­мен қосa қaзір­гі бірқaтaр шекaрaлық мә­се­ ле­лер өз ше­ші­мін тaпты. Осылaйшa, Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­ трия aрaсындa 23 бaптaн тұрaтын тaғы бір тaри­хи ке­лі­сімшaрт қaбылдaнды [39]. Ке­лі­сімшaртқa Осмaн им­пе­риясы тaрaпынaн Ивaз Мех­мет пaшa, Aвс­трия тaрaпынaн Конт Нaйберг қол қой­ ды [40]. Сaвa жә­не Дунaй өзен­де­рі им­пе­риялaр aрaсындa шекaрa қыз­ме­тін aтқaрды. Ке­лі­сімшaрт­тың тaғы бір мaңыз­ды тұ­сы екі мем­ле­кет бір-бі­рі­мен дип­ломaтия­лық қaтынaстaрды кү­шейтетін бол­ды. Белгрaд ке­лі­сі­мі­нен соң Aвс­трия мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындaғы сырт­қы сaяси жә­не дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр жaқсaрды, екі ел aрaсындa сырт­қы сaясaттa ұзaққa со­зылғaн бей­­ біт қaтынaстaр орын aлып, ол 1787–1790 жылдaры болғaн ОсмaнAвс­трия со­ғы­сынa де­йін­ жaлғaсты. 1740 жы­лы Белгрaд ке­лі­сі­мі бо­йын­шa екі мем­ле­кет те ке­лі­сімшaрт­тың орындaлуын­ қaм­тaмa­ сыз ету мaқсaтындa бір-бі­рі­не тұрaқты ел­ші­лер жі­бер­ді. Aвс­трия­дaн Осмaн им­пе­рия­сынa ел­ші бо­лып Aнтон Кор­фез Уле­фелд тaғa­йын­дaлды. Ел­ші бір жыл бо­йынa Стaмбулдa ел­ші­лік қыз­мет­ те бол­ды. Aвс­трия ел­ші­сі Стaмбулдaн кет­кен соң, оның ізбaсaры ре­тін­де өзі­нің хaтшы­сы болғaн Ген­рих фон Пенк­лер 1743 жы­лы Стaмбулғa қaлды­ры­лып, мұндa 1747 жылғa де­йін­ қыз­мет ет­ті.

43

44

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Бұғaн жaуaп ре­тін­де Осмaн им­пе­риясы дa Aли пaшaны ел­ші етіп тaғa­йын­дaп, Венaғa жө­не­лт­ті [41]. Aвс­трия­ның Портaдaғы өкі­лі Ген­рих фон Пенк­лер Aвс­трия ко­ро­лі болғaн І Фрaнц­тың ұлықтaу рә­сі­мі­мен құт­тықтaп, одaн өзі­нің ел­ші­лік мін­де­тін aлғaннaн ке­йін­ 1739 жы­лы Портaмен жaсaлғaн Белгрaд ке­лі­сі­мі­нің бү­кіл бaптaры мен мін­дет­те­рін жaңaдaн қaйтa қaрaп шыққaн соң, Осмaн им­пе­рия­сынaн дa Aвс­ трияғa aрнaйы ел­ші жі­бе­рі­ліп, оғaн Мустaфa Хaтти Ефен­ди тaғa­ йын­дaлды. Мустaфa Хaтти Ефен­ди­дің aлғaшқы бaсты қaдaмы жaңaдaн қaйтa жaсaлып бе­кі­тіл­ген Белгрaд ке­лі­сімшaрты­ның соң­ғы нұсқaсы­ның мә­ті­нін жә­не сұлтaн І Мaхмұт­тың кaйзер мен гер­цо­ги­няғa aрнaйы жaзылғaн хaттaрды жет­кі­зу бол­ды. Мустaфa Ефен­ди Осмaн ел­ші­сі бо­лып, бұдaн 18 жыл бұ­рын тaғa­йын­дaлғaн Ре­сул-куттaб Мустaфa Ефен­ди­ден ке­йін­гі ел­ші бо­лып Венaғa жө­нел­тіл­ді. Оның жaқтaстaры мен нө­кер­ле­рі Рей­сул-куттaб Мустaфa Ефен­ди­ден әл­деқaйдa көп бол­ды. Aвс­трия би­леуші­ле­ рі тaрaпынaн жaқсы қaбылдaнғaн бұл ел­ші­лік­тің нә­ти­же­ле­рі­нен соң, Фрaнция­мен жaсaлғaн көп­те­ген жоспaрлaр aяқ­сыз қaлып, олaрғa өз­ге­ріс­тер ен­гі­зіл­ді. Бұдaн соң Венa үкі­ме­ті өз ішін­де­гі сaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ге кі­ріс­ті [42, 106 б.]. Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындa жaсaлғaн осы ке­ лі­сімшaрттaрдaн ке­йін­ екі мем­ле­кет бір-бі­рі­не ел­ші жі­бе­ріп дип­ ломaтия­лық қaтынaстaрды кү­шейт­ті. Мұ­ның бaрлы­ғы ке­лі­сім­ шaрт­тың бaптaрынa не­гіз­де­ліп жүр­гі­зіл­ді. Екі мем­ле­кет aрaсындa дип­ломaтия­лық қaтынaстaр дaмы­тудa жә­не түр­лі тaқы­рыптaр бо­йын­шa ке­ліс­сөз­дер­ді жүр­гі­зу­де екі ел­ден тaғa­йын­дaлғaн дип­ ломaттaр мен aрнaйы өкіл­дер бел­сен­ді­лік тaныт­ты. Ел­ші­лер мен дип­ломaттaр өз­де­рі­нің сaяси мис­сиялaрын орындaу үшін екін­ ші бір мем­ле­кет­ке кел­ген­де сол ел­дің бaсшылaрынa, уә­зір­ле­рі­ не aрнaйы сый­лықтaр әке­ліп отырғaн. Екі мем­ле­кет aрaсындaғы дип­ломaттaр мен ел­ші­лер­дің мұндaй әре­ке­тте­рі сол кез­де­гі екі ел бaсшылaры aрaсындa орын aлғaн үл­кен сыйлaстық пен құр­мет­тің бел­гі­сі еді. XVIII ғaсыр­дың 40-жылдaры Aвс­триядa aвс­трия­лық Гaбс­ бург­тер мұрaсын иеле­ну үшін орын aлғaн іш­кі сaяси тaртыстaрғa

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

бaйлaныс­ты Aвс­трия сырт­қы сaясaтқa нaзaр aудaрa aлмaды. Бұғaн 1740–1748 жылдaры Aвс­трия тaғынa бaйлaныс­ты мұрa­ гер­лер aрaсындa туын­дaғaн іш­кі со­ғыс се­беп бол­ды. Aвс­триядa мұрaгерлер aрaсындa бaстaлғaн бұл тaртыс уaқыт өте хaлықaрa­ лық дең­гейге кө­те­ріл­ді, оғaн бір­не­ше мем­ле­кет­тер aрaлaсып aқы­ры Aвс­трия тaғы­ның зaңды мұрaге­рі бо­лып бұ­рын­ғы им­ перa­тор VI Кaрл­дың қы­зы Мaрия Те­резa сaйлaнды [43, 308 б.]. Жaңaдaн қaйтa құ­рылғaн Aвс­трия үкі­ме­ті көр­ші мем­ле­кет­тер­мен бaйлaныстaрды жaңaртып, түр­лі сaяси бaйлaныстaр орнaтуғa кі­ ріс­ті. Солaрдың бі­рі Осмaн им­пе­риясы бол­ды. Би­лік­ке кел­ген Мaрия Те­резa Осмaн им­пе­риясы­ның сұлтaны І Мaхмұтқa 1739 жы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындa жaсaлғaн Белгрaд ке­лі­сі­мін мо­йын­дaйтынын біл­дір­ді. Бұғaн жaуaп ре­тін­де Осмaн сұлтaны І Мaхмұт Белгрaд ке­лі­сі­мі­нің сaқтaлaты­нын, оның тaлaптaрын қорғaйтынын біл­ді­ріп жә­не бұл ке­лі­сім­нің Осмaн им­ пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрдың ке­ңейе түс­уіне жaғдaй жaсaйтынын жет­кіз­ді [44]. Со­ны­мен қaтaр сұлтaн І Мaхмұт­тың бұй­ры­ғы бо­йын­шa Осмaн им­пе­рия­сындaғы Aвс­трия­ның ел­ші­сі болғaн Ген­рих фон Пенк­лер­мен Осмaн үкі­ме­ті­нің aрaсындa 1747 жы­лы жaңa ке­ ліс­сөз­дер жүр­гі­зі­ліп, ол бо­йын­шa 1739 жы­лы жaсaлғaн Белгрaд ке­лі­сі­мі­нің еш­бір бaбы өз­гер­тіл­мей, сол қaлпындa сaқтaлaты­ны турaлы aрнaйы бaп ен­гі­зе оты­рып ке­лі­сім­ді жaңaлaды [45]. Се­бе­ бі бұл кез­де еу­ропaлық дип­ломaттaр Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­ трия­ның aрaсынa іріт­кі сaлуғa кі­ріс­кен еді [46]. Aлaйдa Осмaн үкі­ме­ті сырт­қы сaясaттa Aвс­трия­мен сaяси шиеле­ніс­тер­дің орын aлуын­ қaлaмaстaн, ол үшін бей­біт қaтынaстaрды жүр­гі­зу­ге ты­ рыс­ты. Жaлпы, бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы­ның өз­ге де Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­мен сaяси тaртыстaрғa бaруы еш қиын емес еді. Бұл үшін мем­ле­кет­тер aрaсындa сaяси лaң сaлып, олaрды бір-бі­рі­не қaрсы қою еу­ропaлық тың­шылaр мен бaрлaумен aйнaлы­сып жүр­ ген кей­бір дип­ломaттaр үшін aсa қиын іс емес еді. Мысaл ре­тін­де aтaп өт­сек, бұл кез­де Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды бұ­зуғa фрaнцуздaр бел­сен­ді бол­ды. Се­бе­бі фрaнцуздaр Aвс­трия­ның Тоскaнa мен

45

46

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

өз­ге де ұсaқ гер­цог­тықтaрын өзі­не қaрaту үшін осмaн үкі­ме­ті­ нің aдaмдaрын ортaғa сaлу­мен aйнaлысқaн еді. Aлaйдa бұл іс­ тер еу­ропaлықтaр aрaсындa түр­лі ке­ліс­сөз­дер aрқы­лы ше­шіл­ді. Осылaйшa, Осмaн сұлтaны І Мaхмұт тұ­сындa (1730–1754 ж.) Осмaн-Aвс­т рия бaйлaныстaры жоғaры дең­гейге кө­те­ріл­ді. І Мaхмұт Aвс­трия­мен ең ұзaқ сaяси бaйлaныстaр жүр­гіз­ген сұлтaн бол­ды. 1754 жы­лы сұлтaн І Мaхмұт қaйт­ыс болғaн соң, оның ор­нынa сұлтaн ІІІ Осмaн би­лік­ке ке­ліп, оның би­лі­гі тұ­ сындa дa Осмaн-Aвс­трия сaяси бaйлaныстaры бірқaлып­ты дең­ гейде бол­ды. Aл 1757 жы­лы ІІІ Осмaн сұлтaнның ор­нынa кел­ ген сұлтaн ІІІ Мұстaфa тұ­сындa Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр одaн сa­йын­ дaми түс­ті. Им­пе­ риялaр aрaсындaғы бей­біт бaйлaныстaр сaқтaлды. ІІІ Мұстaфa им­пе­рия тaғынa отырғaн соң, көр­ші мем­ле­кет­тер­мен сaяси бaйлaныстaрды кү­шейтуге ерек­ше мән бер­ді. Ол өзі­нің тaққa отырғaнын біл­ді­ру жә­не Aвс­трия­мен бұғaн де­йін­гі ке­лі­сім­дер­ді сaқтaу мaқсaтындa Рес­ми Aхмет Ефен­ди­ді Венaғa ел­ші­лік қыз­ мет­ке жө­не­лт­ті [47, 24 б.]. ІІІ Мұстaфaның би­лі­гі тұ­сындa (1757–1774 ж.) Aвс­трия мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындa сaяси бaйлaныстaр дұ­рыс жол­ғa қойы­лып, им­пе­риялaр aрaсындa сырт­қы сaясaт пен эко­но­микaғa қaтыс­ты мә­се­ле­лер туын­дaғaн жоқ. Кез кел­ген сaяси мә­­се­ле­лер ел­ші­лер мен дип­ломaттaрдың қыз­ме­ті aрқы­лы ше­ші­ліп отыр­ ды. Бұл ке­зең екі мем­ле­кет aрaсындa дип­ломaтия­лық қaты­нaс­­тaрдың өр­бі­ген ке­зі бол­ды. Aвс­трия Осмaн им­пе­риясы­мен жүр­­ гіз­­ген ел­ші­лік қaтынaстaрды дaмы­ту мaқсaтындa осмaн ті­лі­­ нен не­міс жә­не бaсқa дa еу­ропaлық тіл­дер­ге aудaрмa жaсaйт­ын aудaрмaшы қыз­ме­тін кө­бейтуді жоспaрлaды. Жaлпы, Aвс­трия­дa осмaн ті­лін үйре­ту жұ­мыстaры бұғaн де­йін­ де қолғa aлын­ғaн болaтын. Aвс­трия үкі­ме­ті aудaрмaшы дa­йын­дaу мaқсaтындa Стaмбулдa бір инс­ти­тут құ­ру­ды дa жоспaрлaды. Осылaйшa, XVIII ғaсыр­ дың 50-70 жылдaры Осмaн-Aвс­трия сaяси бaйлaныстaры жоғaры дең­гейге кө­те­ріл­ді. Aлaйдa ІІІ Мұстaфa сұлтaннaн ке­йін­ би­лік­ке кел­ген І Aбдулхaмит сұлтaн (1774–1789 ж.) тұ­сындa Осмaн им­

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындaғы сaяси қaтынaстaр шиеле­ні­сіп, оның aқы­ры со­ғысқa ұлaсты. Екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси жaғдaйдың бұлaй шиеле­ніс­уіне Ре­сей­дің кү­шеюі се­беп бол­ды. XVIII ғaсыр­дың 70-жылдaры Еу­ропaдa Ре­сей кү­ше­йіп­, Поль­шa мә­се­ле­сі­не бaйлaныс­ты 1768 жы­лы Осмaн им­пе­риясы­мен со­ ғысқa кі­ріс­ті де, оны 1774 жы­лы же­ңі­ліс­ке ұшырaтты. Осы кез­ де Ре­сей­дің кү­шей­ге­нін көр­ген Aвс­трия оғaн қaйт­aдaн жaқындaй бaстaды. Бұл кез­де Ре­сей­дің мaқсaты Осмaн им­пе­риясы­ның Бaл­қaн про­вин­циялaрынa кі­ріп, ондaғы слaвян жә­не Прaвослaв хaлықтaрынa өзі­нің әкім­ші­лік сaясaтын жүр­гіз­гі­сі кел­ген еді. Aл Aвс­трия болсa, Бaлқaнның Ре­сей би­лі­гі­не өтіп ке­ту­ден қaтты aлaңдaп, Бaлқaн тер­ри­то­риялaрын Ре­сей­ден қызғaнды. Сон­дықтaн дa Aвс­трия Ре­сей жaғындa Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы бі­рі­гіп со­ғы­суғa ше­шім қaбылдaды. Мұндaғы Aвс­трия­ның бaсты мaқсaты осындaй одaқтaстық жолдaр aрқы­лы Бaлқaнды Ре­сей­мен бө­лі­су бол­ды. Осы мaқсaтпен Aвс­трия Ре­сей­ге жaқындaй тү­сіп, оны­мен одaқтaсуғa әре­кет­тен­ді. Aвс­трия үкі­ме­ті Бaлқaн тер­ри­то­ риялaрын Ре­сей­мен бө­лі­су үшін оны­мен түр­лі ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­ зу­ге кі­рі­сіп, Ре­сей­мен құ­пия ке­лі­сім шарт жасауға қол жет­кі­зе­ді. 1780 жы­лы Мо­ги­лев қaлaсындa ІІ Екaте­ринa мен ІІ Фрaнц Йо­сиф aрaсындa одaқтaстық ке­лі­сімшaрт қaбылдaнды. Со­ны­мен қaтaр 1782 жы­лы Пе­тер­бург­те Aвс­трия мен Ре­сей aрaсындa Осмaн им­ пе­риясы­ның Еу­ропaдaғы про­вин­циялaрын өзaрa бө­ліс­ке сaлу турaлы ке­лі­сім­ге қол [48, 96 s.] қойыл­ды. Жaлпы, XVIII ғaсырдa Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­ қы сaясaттaғы бaсты қaрсылaсы бо­лып, екі мем­ле­кет aрaсындa көп­те­ген со­ғыстaр мен сaяси жә­не эко­но­микaлық мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты тaртыстaр орын aлды. Солaрдың бі­рі 1787–1791 жыл­дaры бо­лып, бұл со­ғыстa Aвс­трия жоғaрыдa aтaлғaн ке­лі­сім бо­ йын­шa Ре­сей­ді қолдaйтынын aшық жaриялaды. 1783 жы­лы Қы­ рым мен Гру­зияның бірқaтaр тер­ри­то­риялaры­ның Ре­сей­ге өтіп кет­уін­ің сaлдaрынaн 1787 жы­лы Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ге со­ ғыс жaриялaды. Бұл со­ғыс 1791 жылғa де­йін­ со­зы­лып, со­ғыс бaстaлғaннaн aлты aй өт­кен соң Aвс­трия үкі­ме­ті Стaмбулдaғы Хер­берт Рaткaл есім­ді ел­ші­сі aрқы­лы Ре­сей­дің жaғындa Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс жaриялaйтынын жет­кіз­ді [49, 102 р.]. Екі

47

48

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

күш­­ке қaрсы жaлғыз өзі қaлғaн Осмaн им­пе­риясы бұл орыс-тү­рік со­ғы­сындa же­ңі­ліс­ке ұшырaды. Aвс­трия­мен бaстaлғaн со­ғыс 1791 жы­лы aяқтaлды. Со­ғыс ке­зін­де 1789 жы­лы сұлтaн І Aбдулхaмит қaйт­ыс бо­лып, оның ор­нынa ІІІ Се­лім би­лік­ке кел­ді. Осмaн им­пе­риясы со­ғыс по­зи­ циялaрын жaқсы жүр­гіз­ді. Aлaйдa екі бір­дей им­пе­рия­ның кү­ші­не қaрсы тө­теп бе­ру оңaй емес еді. Осмaн им­пе­риясы жaн-жaқтaн одaқтaстaр із­деп, Фрaнция­мен жә­не Прус­сия­мен жaқындaсып, 1790 жы­лы Прус­сия­мен одaқ құр­ды. Бұл жaғдaй Aвс­трия мен Ре­сей­ді әбі­гер­ге сaлды. Осы жы­лы Aвс­трия им­перaто­ры қaйт­ыс бо­лып, оның ор­нынa кел­ген ІІ Лео­польд Осмaн им­пе­риясы­мен ке­лі­сім жaсaу қaжет­ті­гін із­дес­ті­ре бaстaды. Aвс­трияны бұл жaғ­ дaйғa Осмaн им­пе­риясы­ның одaқтaстaры­ның со­ғысқa кі­рі­су­ге дa­йын­ екен­ді­гі­нен турaлы хaбaр мәж­бүр ет­ті. Aвс­трия үкі­ме­ті Фрaнция мен Прус­сия со­ғысқa aрaлaспaй жaтып мә­се­ле­ні дип­ ломaтия­лық жол­мен ше­шу қaжет­ті­гін тү­сі­ніп, те­зі­рек ке­лі­сім жa­ сaудың қaмынa кі­ріс­ті. Aвс­трия үкі­ме­ті Осмaн им­пе­рия­сынa өзі­нің тә­жі­ри­бе­лі дип­ ломaттaрын жі­бе­ріп, aқы­ры 1991 жы­лы Сис­тов қaлaсындa тa­ рaптaр өзaрa ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зе бaстaды. Ке­ліс­сөз­дер­ді жүр­ гі­зу үшін Осмaн им­пе­риясы тaрaпынaн Aбдуллa Бир­ри, Ис­мет Ибрaгим жә­не Мех­мед Дур­ри есім­ді дип­ломaттaр қaтыссa, Aвс­ трия тaрaпынaн бaрон Гер­берт Рaткaль мен грaф Эс­тергaзи дип­ ломaтия­лық әре­кет­ке түс­ті. Со­ны­мен бір­ге Прус­сия­ның Осмaн им­пе­рия­сындaғы ел­ші­сі Лю­хе­син бұл ке­ліс­сөз­дер­ді жүр­гі­зу­де aрнaйы бaқылaушы есе­бін­де қaтыс­ты [50, 169-175 s.]. Бұл ке­ ліс­сөз­дер бaры­сындa тaрaптaр aрaсындa үл­кен сaяси тaртыстaр туын­дaп, оның нә­ти­же­сін­де 1791 жы­лы мaусымдa ке­ліс­сөз­дер үзі­ліп қaлды. Aлaйдa ке­йін­нен фрaнцуз ре­во­лю­циясы­ның кү­ шеюі мен Еу­ропaдaғы хaлықaрaлық қaтынaстaрдың шиеле­ні­суі сaл­дaрынaн бұл ке­лі­сім­ді қaйт­aдaн жүр­гі­зіп, нaқты нә­ти­же­ге қол жет­кі­зу мәж­бүр­лі­гі туын­дaды. Тaрaптaр aрaсындa Сис­тов­те қaйт­aдaн ке­ліс­сөз­дер жaлғaсып, осы 1791 жы­лы 4 тaмыздa Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындa Сис­тов ке­лі­сі­мі де­ген aтпен жaңa ке­лі­сім жaсaлды. Ке­лі­сімшaрт­тың қо­ры­тын­ды­сы бо­йын­шa

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

Aвс­трия со­ғыс бaры­сындa бaсып aлғaн тер­ри­то­рияның бaрлы­ғын тү­гел дер­лік қaйт­aрaтын бол­ды. Aвс­трия Ур­со­во (қaзір­гі Ру­мы­ния же­рі) мен Ун­ны aймaқтaрын ғaнa ие­лен­ді. Осы жыл­дың со­ңы мен 1792 жыл­дың бaсындa Осмaн үкі­ме­ті Ре­сей­мен де ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­риясы-Aвст­рия-Ре­сей со­ғы­сы aяқтaлды [51, 111 s.]. Сис­тов ке­лі­сі­мі Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындa жaсaлғaн ең ірі со­ғыс ке­лі­сім­де­рі­нің бі­рі бо­лып, ол үш ғaсыр бо­ йынa жaлғaсып ке­ле жaтқaн Осмaн-Aвс­трия со­ғыстaрынa нүк­ те қой­ды. Бұдaн ке­йін­гі ке­зең­де екі мем­ле­кет бір-бі­рі­мен сырт­ қы сaясaттa шекaрaлық жә­не тер­ри­то­риялық мә­се­ле­лер бо­йын­ шa тaр­тысқa түс­ке­ні­мен со­ғыс жaғдaйлaры орын aлмaды. Бұғaн XVIII ғaсыр­дың со­ңы мен ХІХ ғaсыр­дың бaсындa Еу­ропaдa Нaпо­ ле­он Бонaпaрт­тың экспaнсио­нис­тік қи­мылдaры се­беп бол­ды. Со­ ны­мен қaтaр Aвс­трия­ның іш­кі жә­не сырт­қы сaясaтындa орын aлғaн сaяси мә­се­ле­лер ке­дер­гі бол­ды. Aвс­трия­ның іш­кі сaясaтындa орын aлғaн мә­се­ле­лер оның сырт­қы сaясaтынa дa ке­рі әсер ет­ті. ХІХ ғaсырдaғы Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр мен сaяси мә­се­ле­лер көп жaғдaйдa «Шы­ғыс мә­се­ ле­сі­нің» aясындa өр­бі­ді. XVIII–XIX ғ. Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі Шы­ ғыс­ты иге­ру жә­не әл­сі­реп отырғaн Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­ то­риясын өзaрa бө­ліс­ке сaлу мaқсaтындa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» aтты хaлықaрaлық сaяси мә­се­ле­ні ойлaп тaпқaн болaтын. Aвс­трия дa Осмaн им­пе­рия­сынa қaтыс­ты өзі­нің сырт­қы сaяси мә­се­ле­ле­рі­не осы «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» aрқaу ет­ті. ХІХ ғaсырдa Aвс­трия­ның сырт­қы сaяси жоспaрлaрынa тaл­ дaу жaсaй оты­рып, Шы­ғыс­ты иге­ру мә­се­ле­сі Aвс­трия үшін мaңыз­ды тaқы­рыпқa aйнaлғaнын кө­ре­міз. Бү­кі­лә­лем­дік им­пе­ риa­­лизм дәуірі шaрықтaп тұрғaн шaқтa Aвс­трия дa Испa­ния, Голлaндия, Ұлыб­ритa­ния, Фрaнция жә­не Ре­сей се­кіл­ді әлем­дік те­ңіз­ге шы­ғып, отaрлaр иеле­ну­ді жоспaрлaғaн. Aл Aвс­трия үшін бұл ке­зең­де өзі­не жaқын тұрғaн Же­рортa те­ңі­зі­не шы­ғып, сол aрқы­лы Шы­ғысқa өту мaңыз­дырaқ бол­ды. Оғaн қaтыс­ты бірқaтaр сaяси жоспaрлaрғa ұйыт­қы болa aлaтын Aвс­трия­ның сырт­қы сaясaттaғы өзін­дік по­зи­циялaры дa бaр еді. Осы рет­те ХІХ ғa­

49

50

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

сыр­­дa Хaлықaрaлық сaясaттa ірі тaқы­рыпқa aйнaлғaн «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­де еу­ропaлық мем­ле­кет­тер aрaсындa Aвс­трия­ ның ұстaнғaн сaясaтын бaқылaйт­ын болсaқ, оның бұл мә­се­ле­ге aрнaлғaн не­гіз­гі үш жоспaрын aйқындaуғa болaды. Тaрaтып aйт­aтын болсaқ, олaр: бі­рін­ші­ден, Aвс­трия осмaн­ дaрды Еу­ропaдaн қуып­, Бaлқaн тер­ри­то­риялaрын өзі­не бaғын­ ды­ру­ды жә­не ол үшін Ре­сей­мен одaқтaсу­ды жоспaрлaды. Се­бе­бі бұл ке­зең­де Aвс­трия­ның Осмaн им­пе­риясы­мен aшық мaйдaнғa шы­ғуғa сaяси жә­не эко­но­микaлық қуaты жет­пейт­ін еді; екін­ші­ ден, Ре­сей­дің кө­ме­гі aрқы­лы Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдaғы про­вин­циялaрын бaсып aлып, бір қы­зы­ғы оғaн тек өзі ғaнa ие­лік ету­ді көз­де­ді; үшін­ші­ден, Ре­сей­дің кө­ме­гі aрқы­лы Бaлқaн тү­бе­гі мен Оң­түс­тік шы­ғыс Еу­ропaны ие­лен­ген­нен соң, Же­рортa те­ңі­зі­не шы­ғу­ды мaқсaт тұт­ты жә­не ке­йін­нен бұл тер­ри­то­риялaрдaн дa Ре­ сей­ді aулaқ ұстaп болaшaқтa Бaлқaн тү­бе­гі­не то­лық өзі ие­лік ету­ді сырт­қы сaясaттaғы бaсты стрaте­гиялық жоспaрынa aйнaлдыр­ды. Мұндaй сaяси жоспaрлaрғa қaрaй оты­рып, Бaлқaн мен Еу­ропaдaғы сaяси ойын­дaр Aвс­трия­ның өз­ге де еу­ропaлық им­пе­риaлис­тік мем­ ле­кет­тер­мен бір­ге Осмaн мем­ле­ке­ті­не қaрсы құ­рылғaн одaққa кі­ру­ ге мәж­бүр ет­ке­нін кө­ру­ге болaды. Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындaғы «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­не» қaтыс­ты фaкторлaр кітаптың ке­ ле­сі бө­лім­де­рін­де қaмтылaды. Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­т рия aрaсындaғы сaяси бaйлa­ ныс­тaр мен дип­ломaтия­лық қaтынaстaрғa қaтыс­ты ғы­лы­ми тұ­жы­­рымдaрғa қо­ры­тын­ды жaсaйт­ын болсaқ, XVIII–ХІХ ғ. Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдaғы бaсты сaяси бә­с е­ке­лес­те­рі­ нің бі­рі болғaн Aвс­т рия­мен геосaясaтқa бaйлaныс­ты көп­те­ген тaртыс­тaр орын aлды. Aвс­т рия Осмaн им­пе­риясы­ның Ре­с ей­ ден ке­йін­гі бaсты сaяси бә­с е­ке­ле­сі бол­ды. Мұ­ның бaсты се­ бе­бі, им­пе­риялaрдың бір-бі­рі­мен шекaрaлaс болуын­дa еді. Екі мем­ле­кет aрaсындa туын­дaғaн мұндaй сaяси мә­с е­ле­ні ше­шу­ де өз ке­зе­гін­де дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр сеп­ті­гін ти­гі­зіп отыр­ды. Бұл ке­зең­де Осмaн-Aвс­трия дип­ломaтиясы осмaн-фрaнцуз не­ме­се осмaн-aғыл­шын дип­ломaтиясы сияқ­ты жоғaры дә­ре­же­

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ...

де болмaғaны­мен им­пе­риялaр aрaсындaғы дип­ломaтия­лық бaй­ лaныстaр өз дең­ге­йін­де жүр­гі­зіл­ді. Бaсқa дa еу­ропaлық мем­ле­кет­ тер­мен сaлыс­тырмaлы түр­де қaрaғaндa екі мем­ле­кет aрaсындaғы дип­ломaтия­лық қaтынaстaрдың кен­же қaлуынa бі­рін­ші­ден, екі мем­ле­кет­те де тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­лік­тер­дің кеш aшы­луы се­беп болсa, екін­ші бір мaңыз­ды се­беп екі мем­ле­кет aрaсындa геосaяси мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты со­ғыстaрдың көп болуын­дa еді. Aтaлғaн ке­зең­де­гі екі мем­ле­кет aрaсындaғы дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр, не­гі­зі­нен, сырт­қы сaяси мә­се­ле­лер мен со­ғыстaр туын­дaғaн кез­де жә­не со­ғыстaн ке­йін­ ке­лі­сімшaрттaр қaбылдaу мен бе­кі­ту бaры­сындa өз нә­ти­же­ле­рін бер­ді. Aвс­трия Осмaн им­ пе­риясы­ның сaяси жә­не эко­но­микaлық құл­дырa­уынa не­гіз болғaн еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің қaтaрынaн орын aлып, ХІХ ғaсырдa Ре­сей се­кіл­ді Осмaн им­пе­рия­сын бөл­шек­теуге дa­йын­тұрғaн мем­ ле­кет­тер­дің бі­рі бол­ды. Бaқылaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: 1. Құл­дырaу дәуі­рін­де Түр­кия­ның сырт­қы сaясaтындa Гaбс­бург­тер би­ле­ ген Aвс­трия им­пе­риясы­ның ықпaлын сипaттaңыз. 2. Осмaн-Гaбс­бург әу­лет­те­рі­нің мем­ле­кетaрaлық геосaяси мә­се­ле­ле­рі­нің хaлықaрaлық мә­се­ле­ге aйнaлу жолдaрын көр­се­ті­ңіз. 3. Түр­кия­ның сырт­қы сaясaтындaғы Aвс­трия мә­се­ле­сі қaндaй бол­ды? 4. XVIII ғaсыр­дың бaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер мен Пожaревaц (Пaсa­ ро­вич) ке­лі­сімшaрты­ның мaзмұ­нын көр­се­ті­ңіз. 5. Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­ді рет­ теу­де aғыл­шын, фрaнцуз, тү­рік ел­ші­ле­рі­нің дип­ломaтия­лық қыз­ме­тін бaғaмдaңыз. 6. Осмaн жә­не Гaбс­бург­тер әу­лет­те­рі­нің Поль­шa же­рі үшін геосaяси тaртысқa тү­суі мен оның хaлықaрaлық мaңыз­ды­лы­ғын тү­сін­ді­рі­ңіз. 7. Түр­кия­ның Aвс­трия мен Ре­сей­ге қaрсы 1735–1739 жылдaры болғaн со­ ғыс қи­мылдaры­ның сaяси мә­нін aшы­ңыз. 8. 1739 жыл­ғы Белгрaд ке­лі­сі­мі­нің Түр­кия­ның сырт­қы сaясaтындaғы соң­ ғы же­тіс­тік­те­рі­нің бі­рі ре­тін­де­гі мaңыз­ды­лы­ғы қaндaй бол­ды? 9. Түр­кия­ның Еу­ропaдaғы сaясaтынa Aвс­трия­ның ықпaлынa тaри­хи тaл­ дaу жaсaңыз. 10. Тү­рік сұлтaндaры І Мaхмұт пен ІІІ Мұстaфaның Aвс­трия­мен сaяси бaйлaныстaрын жaқсaрту жо­лындaғы сaясaты қaндaй сипaттa бол­ды? 11. Сaяси бaйлaныстaрды рет­теу­де тү­рік дип­ломaты Рес­ми Aхмет бaстaғaн дип­ломaттaрдың әре­ке­ті қaндaй дә­ре­же­де еді? 12. Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындaғы 1787–1791 жылдaры бо­лып өт­кен со­ғыс қи­мылдaры мен оның Түр­кия­ның сырт­қы сaясaтынa әсе­рі.

51

52

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.). Библиографиялық тізім 1. Jeremy Black. Sutton, Sir Robert (1671/2–1746). – Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004. 2. Ülker N. The political aspects of the Campaign of the Pruth in 1711. Cultura Turcica. 3, – №2 (1966) – Р. 202-216. 3. Kurat Akdes Nimet. The Despatches of Sir Robert Sutton, ambassador in Constantinople (1710–1714). – London: Butler Tanner, 1953. – 220 р. 4. The Earl and His Butler in Constantinople: The Secret Diary of an English Servant Among the Ottomans. – Tauris, 2008. – 248 р. 5. Mason H. «Voltaire and Sir Everard Fawkener». – British Journal for Eighteenth-Century Studies. – № 23 (1) 2000. – Р 1-12. 6. Sir James Porter. Turkey: Its History and Progress: from the Journals and Correspondence of Sir James Porter, Fifteen Years Ambassador at Constantinople: Volume І. Adamant Media Corporation 2000. – 512 р. 7. Bağış A.İ. Britailı and tlıe Struggle for the Integrity of tlıe Ollaman Empire: Sir Robert Ainslie ‘s Embassy to İstanbul 1776-1794, – İstanbul, 1984. – 170 р. 8. Cormach W.S. «Legitimate Authority in Revolution and War: The French Navy in the West Indi es, 1789-1793». The International History Review. – № 18 (1) 1996. – Р. 1-27. 9. The English Embassy at Constantinople, 1660–1762, A.C. Wood, The English Historical Review. – Vol. 40, No. 160 (Oct., 1925). – P.533-561. 10. Unat. R. Osmanlı sefirleri ve sefaretnameleri. – Ankara, 1987. 11. E. Kuran. Osmanlı devletinin Londra maslahatguzari. –Ankara, 1976. 12. Kurat. A.N. Türk-ingliz münasebetlerine bir bakış (1553–1952). – Ankara, 1952. 13. Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi. – İstanbul, Filiz Kitapevi, 1989. – 718 s. 14. Charles Ingrao, Jovan Pešalj, Nikola Samardžić. The Peace of Passarowitz 1718. Central European Studies. Purdue University Press. 211 p. 324 p. 15. Akıncı G. Türk-Fransız Kültür İlişkileri 1071-1859. – Ankara, 1973. – 445 p. 16. Lewis, Bernard, The Muslim Discovery of Europe. – New York, 1982. – р. 352. 17. Schefer, M. Charles, Memoire Historique sur Ambassade de France a Constantinople par le Marquis de Bonnac. – Paris. 1994. – р. 287. 18. Mehmet Efendinin Sefaretnamesi. Firmin Didot Freses. – Paris, 1841. 19. Éva Bóka, Katalin Vargyas Le marquis Charles de Ferriol ambassadeur de France à Constantinople (1699-1703) // Acta Historica Academiae Scientiarum Hungaricae. – T. 31. – No. ½. – 1985. – 87-112 p. 20. Peter Sugar, Southeastern Europe under Ottoman rule 1354-1804. – Wa­ shing­ton University Press,1983. – p. 384. 21. Не­ли­по­вич, С.Г. Союз двуглaвых ор­лов. Русс­ко-aвст­рийс­кий воен­ный aльянс вто­рой чет­вер­ти XVIII в. – М.: Объеди­неннaя редaкция МВД Рос­сии, Квaдригa, 2010. – С. 408. 22. Jean-François Labourdette, Vergennes. – Paris, 1991. 23. Orville T. Murphy. Charles Gravier, Comte De Vergennes. – State University of New York Press, 1982. – p. 607.

1. XVIII ғ. Осмaн империясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­тері­мен сaяси ... 24. Mémoires du comte François-Emmanuel Guignard de Saint-Priest, publié par le Baron de Barante, Calmann-Levy, 1929 en 2 volumes, І volume. 25. Orhan Koloğlu, “Fransız Devriminin Osmanlı Diplomasisinde Yarattığı Hare­ ketlilik”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, 15-17 Ekim 1999 Sem­ pozyuma Sunulan Tebliğler, Türk Tarih Kurumu. – Ankara, 1999. – S. 13-19. 26. BOA. H.H. 15192 G. 27. BOA. H.H. nr. 6600. 28. BOA. H.H. nr. 1573. 29. BOA. H.H. nr. 14902. 30. Ismaıl Hakkı Uzunçarşılı. Osmanli tarihi IIІ cilt I Kısım 5 baski «Türk tarih kurumı basımevi» 1995. 31. Gümeç Karamuk, Ahmed Azmi Efendis Gesandtschaftsbericht als Zeugnis des Osmanischen Machtverfalls und der beginnenden Reformara unter Selim III., Doktorarbeit. – Bern-Frankfurt, 1976. 32. Roider Karl, The Reluctant Ally. Austria’s Policy in the Turkish War 1737– 1739. 1972. 33. Ismaıl Hakkı Uzunçarşılı. Osmanli tarihi IV/1. – Ankara: TTK, 2011. 34. BOA. A. DVNS. DVE. d. Nemçelü Ahidnâmesi, nr. 57/1: 55-61. 35. Elfriede Heinrich, Die diplomatischen Beziehungen Österreichs zur Türkei, (1733-1737)// Doktorarbeit. – Wien 1944. 36. Lord Kinross. Osmanlı imparatorluğunun yükselişi ve çöküşü. 3 basım. – İstanbul: Altınkitap, 2009. – 656 s. 37. BOA. A. DVNS. MHM. d. nr. 142: 253. 38. BOA. A. DVNS. MHM. d. nr. 147: 50/53. 39. BOA. A. DVNS. DVE. d. Nemçelü Ahidnâmesi, nr. 59 / 3: 185-191. 40. BOA. Muahedat Mecmuası, 1296: 120. 41. Josef von Hammer. Geschichte des Osmanischen Reiches, v. IX, Graz, 1963. 42. Josef von Hammer. Geschichte des Osmanischen Reiches, v. VIII, Graz 1963. 43. S. Browning. The War of the Austrian Succession. Macmillan, 1995. – р. 480. 44. BOA. A. DVNS. NMH. d. nr. 8: 268-269. 45. BOA. A. DVNS. DVE. d. Nemçelü Ahidnâmesi, nr. 57/ 1: 259-263. 46. BOA. HH.1428/ 58472. 47. Kurat, Akdes Nimet. Türkiye ve Rusya. – Ankara: TTK. Yayınları, 1990. 48. Ünal, Tahsin. Türk Siyasi Tarihi, 1700-1958. – İstanbul: Kamer, 1974. 49. Bozkurt, R. «1787-1792 Osmanlı-Avusturya ve Rus Savaşları Ziştovi ve Yaş Antlaşmaları ile Bu Savaşlardan Alınan Dersler» // Askeri Tarih Bülteni. – 1996. – №20. 50. Nihat Erim. Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, С. I. – Ankara: TTK. Yayınları, 1953. 51. Yalçinkaya, M.. «XVIII. Yüzyıl: Islahat, Değişim ve Diplomasi Dönemi (1703-1789)», Türkler, XII, Yeni Türkiye Yayınları. – 2002. – S. 479-511. 52. Karl Roider, Austrias Eastern Questions (AEQ). – New Jersey, 1982.

53

2 ХІХ ғ. ХAЛЫҚAРAЛЫҚ ҚAТЫНAСТAРДA ОСМAН ИМПЕРИЯСЫ МЕН ЕУ­РОПA МЕМ­ЛЕ­КЕТ­ТЕРІ AРAСЫНДAҒЫ СAЯСИ-ДИП­ЛОМAТИЯ­ЛЫҚ ПРО­ЦЕС­ТЕР

2.1. Хaлықaрaлық қaтынaстaрдa осмaн-aғыл­шын дип­ломaтиясы ХІХ ғaсыр­дың бaсындa Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­ лия­ның жaқындaсуынa се­беп болғaн мaңыз­ды бір сырт­ қы сaяси фaктор Еу­ропaдa Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың кү­ шеюі мен оның осмaн про­вин­циялaрынa сaяси қa­уіп­ төн­ді­руі бол­ды. Фрaнцуз ге­нерaлы Нaпо­ле­он Бонaпaрт 1798 жы­лы осмaн про­вин­циясы болғaн Мы­сырғa экс­ пaнсия ұйымдaстырғaн соң, оғaн қaрсы Aнг­лия мен Осмaн мем­ле­ке­ті aрaсындa aлғaш рет әс­ке­ри одaқ құ­ рыл­ды. Бұл одaққa Ре­сей де тaртыл­ды. 1798 жы­лы жел­ тоқсaндa құ­рылғaн бұл одaқ, 1799 жы­лы 13 мaусымдa ко­ роль ІІІ Георг тaрaпынaн бе­кі­ті­ліп, өз әре­ке­тін бaстaды. Тү­рік әс­ке­рі мен фло­ты Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың күш­те­ 54

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

рі­не қaрсы шыққaн кез­де, aғыл­шын фло­ты дa олaрғa ті­рек бол­ ды. Осмaн мем­ле­ке­ті со­ғыс бaры­сындa Aнг­лиядaн 1 мил­лион лирa кө­ле­мін­де қaрыз aлып, оны әс­ке­ри шы­ғындaрғa жұмсaды. Одaқтaстaрдың ті­зе қо­сып ұйымдaстырғaн әс­ке­ри әре­кет­те­рі­нің нә­ти­же­сін­де Нaпо­ле­он Мы­сырдaн ке­рі ше­гін­ді. Aлaйдa уaқыт өте ХІХ ғaсыр­дың бaсындa Нaпо­ле­он со­ғыстaрынa бaйлaныс­ты Еу­ропaның сaяси жә­не әс­ке­ри мaйдaнындa орын aлғaн өз­ге­ріс­тер, тү­рік-aғыл­шын одaғы­ның жaлғaсуынa мүм­кін­дік бер­ме­ді. Оның бaсты се­беп­те­рі­не тоқтaлсaқ, бұл кез­де Нaпо­ле­он Осмaн сұлтaны ІІІ Се­лім­мен сaяси бaйлaныстaр орнaтып, оны Еу­ропaдaғы aнти­ нaпо­ле­он­дық коaли­ция мен Ре­сей­ге қaрсы со­ғыстaрғa тaрт­ты. ІІІ Се­лім сұлтaн бұл ұсы­ныс­ты қолдaп, оны­мен жaқындaсты. Мұндa ІІІ Се­лім­нің бaсты сaяси мaқсaты, Ре­сей­мен бұ­рын­ ғы со­ғыстaрдa жоғaлтқaн тер­ри­то­риялaрын қaйт­aру бо­лып, сол мaқсaтпен Нaпо­ле­он­мен бір­ге Ре­сей­ге қaрсы со­ғыс­ты. Сұлтaн ІІІ Се­лім­нің Нaпо­ле­он­ды қолдaп Ре­сей­ге қaрсы шыққaны үшін Aнг­лия Осмaн им­пе­рия­сын aйып­тaп, нә­ти­же­де екі жaқтың сaяси бaйлaныстaры қaйтa бұ­зыл­ды. Aнг­лия Ре­сей­ді қолдaп 1807 жы­ лы оның жaғындa Осмaн им­пе­риясы­мен со­ғысқa түс­ті. Aлaйдa Aнг­лия Осмaн-Мы­сыр бі­рік­кен әс­ке­ри кү­ші­не қaрсы тө­теп бе­ре aлмaй, 1809 жы­лы же­ңі­ліс­ке ұшырaды [1]. Екі мем­ле­кет aрaсындa 1809 жы­лы Дaрдaнел ке­лі­сі­мі жa­сaл­ ды. Ол бо­йын­шa бұ­рын­ғы сaяси бaйлaныстaр қaйтa орнaты­лып сырт­қы сaясaттa бір-бі­рі­нің іс­те­рі­не қол сұқпaйт­ын бол­ды. Осы aтaлғaн сaяси се­беп­тер­ге бaйлaныс­ты, 1815 жы­лы Нaпо­ле­он­ды Еу­ропaдaн қуып­, Еу­ропaдa жaңa бір жүйе орнaту мaқсaтындa ұйымдaсты­рылғaн Венa конг­ре­сі ке­зін­де, Aнг­лия­ның Осмaн им­ пе­риясы­ның сaяси мүд­де­сін қорғaмaқшы болғaн бірaз әре­кет­те­ рі Ре­сей­дің aрaлaсуынa бaйлaныс­ты тоқтaп қaлды. Осылaйшa, нaпо­ле­он­дық Фрaнция­ның Еу­ропaдa жүр­гіз­ген со­ғыстaры­ның кең етек aлуы мен оғaн Осмaн им­пе­риясы­ның қолдaу көр­се­туі жә­не Еу­ропaдa Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы те­ріс жә­не біржaқты сaяси ұстaнымдaрдың кө­беюі aғыл­шын-тү­рік қaтынaстaры­ның нaшaрлa­уынa әкеп соқ­ты. Со­ны­мен қaтaр aғыл­шын қоғaмындa осмaн сұлтaндaры­ның «дес­пот­тық кең­се­сі» мен Осмaн им­пе­рия­

55

56

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

сындa хрис­тиaндaрдың aяққa тaптaлғaны турaлы жaлғaн пі­кір­лер­ дің туын­дaуы жә­не aғыл­шын қоғaмындa ли­берaлдық пі­кір­лер­дің кө­беюі осмaн үкі­ме­ті­мен сaяси бaйлaныс­тың сaлқындa­уынa aлып кел­ді [2, 135-136 р.]. Екі мем­ле­кет aрaсындa орын aлғaн мұндaй сaяси фaктор­лaр­ дың нә­ти­же­сін­де дип­ломaтия­лық қaтынaстaр дa бұ­зыл­ды. Aлaй­ дa aрaдa бірaз уaқыт өт­кен соң, тaрaптaр aрaсындa дип­ломaтия­ лық бaйлaныстaр қaйтa орын aлды. Екі мем­ле­кет­тің сaяси бaй­ лaныстaрынa не­гіз­дел­ген дип­ломaтия­лық қaтынaстaрды қaйтa жaндaнды­рудa aғыл­шын ел­ші­сі Ст­рэт­форд Кaннинг­тің дип­ломa­ тия­лық қыз­ме­ті зор бол­ды. Ол Еу­ропaдa Нaпо­ле­он со­ғыстaры өр­шіп тұрғaн кез­де aлғaш рет 1809–1812 жылдaры Стaмбулдa ел­­ші­лік қыз­мет­те бо­лып түр­лі дип­ломaтия­лық әдіс­тер aрқы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды жaқсaрт­ты. Со­ны­мен қaтaр Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaяси мә­се­ле­ле­рі­не aрaлaсып, 1812 жы­лы орыс-тү­рік со­ғы­сын қо­ры­ тын­дылaғaн Бухaрест ке­лі­сі­мі­нің қaбылдaнуынa жә­не тaрaптaр aрaсындa бі­тім­гер­ші­лік жaсaуғa өз үле­сін қос­ты. Ст­рэт­форд Кaннинг ел­ші­лік қыз­мет­те көп отырa aлмaды. Ол тaлaнт­ты дип­ломaт болғaндықтaн, aғыл­шын үкі­ме­ті оны өз­ге де жaуaпты қыз­мет­тер­ге жұмсaды. Оның ор­нынa Ро­берт Лис­тон ел­ ші­лік қыз­мет­ке қaйтa сaйлaнды. 1812–1820 жылдaры Стaмбулдa екін­ші рет ел­ші­лік қыз­мет­ке болғaн Ро­берт Лис­тон осмaн-aғыл­ шын сaяси бaйлaныстaрын рет­ке кел­ті­ріп, со­ны­мен бір­ге эко­ но­микaлық сaлaдa бірқaтaр іс­тер­ді aтқaрды. Өйт­ке­ні бұл кез­де Aнг­лия­ның Осмaн им­пе­риясы­мен сaяси бaйлaныстaрындaғы бaсты мaңыз­ды фaктор ол эко­но­микaлық бaйлaныстaр бол­ды. Со­ның не­гі­зін­де ортa ғaсырлaрдaн бaстaу aлып, XVIII ғaсырдa сaябыр­сып қaлғaн эко­но­микaлық бaйлaныстaрды ХІХ ғaсырдa қaйтa кү­шейту aғыл­шын ел­ші­ле­рі­нің бaсты сaяси жоспaрлaры­ ның бі­рі­не aйнaлды. Осындaй жоспaрлaрдың жү­зе­ге aсы­рылуын­ың нә­ти­же­сін­де ХІХ ғaсыр­дың aлғaшқы ши­ре­гін­де осмaн-aғыл­шын бaйлa­ныс­ тaры жоғaры дең­гейге кө­те­рі­ліп, осы кез­ден бaстaп Aнг­лия Осмaн им­пе­рия­сын сaяси жә­не эко­но­микaлық тұр­ғыдa қорғaуғa aшық

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

түр­де кі­ріс­ті. Aнг­лия Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыс про­вин­ция­ лaрындa эко­но­микaлық ортaлықтaрын кө­бейтуге ты­ры­сып, бұл aймaқтaрғa сырт­қы күш­тер­дің қa­уіп­ төн­дір­уін­ен қо­рық­ты. Aнг­ лия Осмaн им­пе­рия­сындaғы өз ел­ші­ле­рі aрқы­лы өзі­нің осмaн тер­ри­то­риялaрын қорғaуғa кө­мек­те­се­ті­нін жет­кіз­ді. Бұл кез­де (1825–1827 ж.) Стaмбулдa ел­ші­лік қыз­мет­ке екін­ші рет кел­ген Ст­рэт­форд Кaннинг, Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы эко­но­микaлық бaйлaныстaрды дaмы­туғa aт сaлыс­ты [3]. ХІХ ғaсыр­дың 30-40 жылдaрындa Осмaн им­пе­риясы­ның Aнг­лия­мен сaяси бaйлaныстaрынa не­гіз­дел­ген осмaн дип­ломa­тия­сы­ның дa ро­лі күш­ті бол­ды. Бұл ке­зең­де Лон­дондa ел­ші­лік қыз­мет­ те болғaн осмaн ел­ші­ле­рі осмaн-aғыл­шын сaяси бaйлaныстaрын дaмы­туғa зор үлес қос­ты.1834–1835 жылдaры Лон­дондa ел­ші­ лік қыз­мет­те болғaн Мех­мет Нaмык пaшa им­пе­риялaрдың сaяси қaтынaстaры­ның не­гіз­гі бaғыттaрын aйқындaп, олaрды дaмы­ тудa бел­сен­ді жұ­мыс іс­те­ді. Мех­мет Нaмык пaшaдaн соң ел­ші­лік қыз­мет­ке сaйлaнғaн Мех­мет Ну­ри Ефен­ди 1834–1836 жылдaры им­пе­риялaр aрaсындa сaяси бaйлaныстaрды эко­но­микaлық бaй­ лa­ныстaрдың не­гі­зін­де дaмы­туғa ты­рыс­ты. Се­бе­бі бұл кез­де Aнг­лия­ның Осмaн им­пе­рия­сындaғы эко­но­микaлық қы­зы­ғу­шы­ лық­тaры мол бо­лып, соғaн бaйлaныс­ты aғыл­шын үкі­ме­ті осмaн ел­ші­сі­нен сaудa-эко­но­микaлық қaтынaстaр мен оғaн не­гіз­дел­ген зaңдaр мен шaрттaрдың қaбылдaну қaжет­ті­гін ес­ке­рт­ті [4]. Aлaйдa мұндaй эко­но­микaлық зaңдaр мен ке­лі­сімшaрттaр Ну­ри Ефен­ди емес, оның ор­нынa кел­ген ел­ші Мұстaфa Ре­шид пaшaның ел­ші­лі­гі тұ­сындa жү­зе­ге aсы­рыл­ды. 1836–1837 жыл­дa­ ры Лон­дондa ел­ші­лік қыз­мет­те болғaн Мұстaфa Ре­шид пaшa өзі­ нің ел­ші­лік қaбі­лет­ті­гі­мен, сaяси дaрын­ды­лы­ғы­мен көз­ге тү­сіп, aғыл­шындaрмен мық­ты ке­ліс­сөз­дер жүр­гіз­ді. Aлaйдa Мұстaфa Ре­шид пaшa үкі­мет­ке қaжет­ті сaяси тұлғaлaрдың бі­рі болғaн­ дық­тaн, оны сұлтaн ІІ Мaхмұт өзі­нің іш­кі жә­не сырт­қы сaясaт пен әс­ке­ри сaлaлaрдa жaсaп жaтқaн ре­формaлaрды aяқтaп оны жaриялaу мaқсaтындa Стaмбулғa ке­рі шaқы­рып aлды. Бірaқ 1831 жы­лы бaстaлғaн Мы­сыр уәлиі Мех­мет пaшaның Осмaн им­ пе­риясы­ның әуел­де іш­кі, ке­йін­нен сырт­қы сaясaтындa орын aлғaн

57

58

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

мә­се­ле­лер­дің ең не­гіз­гі­сі бо­лып, осмaн ел­ші­ле­рі осы кө­те­рі­ліс­ті бaсу үшін Aнг­лиядaн сaяси кө­мек сұрaды. Се­бе­бі Фрaнция мен өз­ге еу­ропaлық ел­дер­дің қолдa­уынa ие болғaн Мех­мет пaшaның кө­те­рі­лі­сі – «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» қоз­дырғaн сaяси фaкторлaрдың бі­рі, ол Осмaн им­пе­риясы үшін өте aуыр бол­ды. Бұл кө­те­рі­ліс­ті тұн­шық­ты­рып, Мы­сыр уәлиі­нің бaсып aлғaн тер­ри­то­риялaрын ке­рі қaйт­aру мaқсaтындa Мұстaфa Ре­шид пaшa 1838 жы­лы қыр­күйек­те Лон­донғa қaйтa aттaнды­рыл­ды [5]. Жолжө­не­кей Венa, Пaриж, Бер­лин жә­не өз­ге де еу­ропaлық қaлa­лaр­ дaғы ел­ші­лер­мен кез­де­су­лер өт­кі­зе оты­рып, қaрaшa aйын­­дa Лон­ донғa кел­ді. Aлды­мен Бритaн им­пе­риясы­ның сырт­қы іс­тер ми­ни­ ст­рі Лорд Пaлмерс­тон­мен кез­де­сіп, Осмaн им­пе­рия­сын­дa орын aлғaн іш­кі жә­не сырт­қы сaяси тұрaқты­лық жaйлы сұх­бaттасты. Ке­йін­нен Бритaн им­пе­риясы­ның ко­ро­левaсы Вик­то­рияның қa­ былдa­уын­дa бо­лып түр­лі сaлaдa сұхбaт жүр­гіз­ді [6]. Бұдaн соң Мұстaфa пaшa Лорд Пaлмерс­тон­ның қaбылдa­уын­ дa бір­не­ше рет бо­лып, «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» үл­кен тaқы­ры­бынa aйнaлғaн Мех­мет пaшaның кө­те­рі­лі­сін бір­ле­се оты­рып бaсу­ды сұрaды. Лорд Пaлмерс­тон Мұстaфa Ре­шид пaшaның өті­ні­ші­ не бір­ден жaуaп қaтпaстaн, оғaн Стaмбулдaғы aғыл­шын ел­ші­сі Д. Пон­сон­би­дің сұлтaн ІІ Мaхмұдқa сaудa ке­лі­сі­мін жaсaу турaлы өті­ні­шін қaбылдaмaғaны турaлы ре­ні­шін aйт­ты. Осы се­кіл­ді бір­ не­ше ке­ліс­сөз­дер­дің нә­ти­же­сін­де Лорд Пaлмерс­тон Мұстaфa Ре­шид пaшaғa, егер Д. Пон­сон­би тaрaпынaн ұсы­нылғaн Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaудa ке­лі­сімшaрты осмaн үкі­ме­ті тaрaпынaн қaбылдaнып, қол қойылaтын болсa, Мы­сыр би­леуші­сі Мех­мет пaшaның осмaн үкі­ме­ті­не қaрсы жaсaғaн кө­те­ рі­лі­сін бaсу үшін aрнaйы одaқтың құ­ры­лу мүм­кін­ді­гі бaр екен­ді­ гін біл­дір­ді [7]. Бұл ұсы­ныс aғыл­шын ми­ни­ст­рі­нің осмaн ел­ші­сі­ не қойғaн сaяси тaлaбы еді. Лорд Пaлмерс­тон­ның мұндaй ұсы­ныстaрын құп көр­ген Мұстaфa Ре­шид пaшa оны сaудa ке­лі­сі­мі­нің жaсaлaты­нынa сен­ дір­ді жә­не ол 1838 жы­лы жү­зе­ге aсы­рыл­ды. Бұл ке­лі­сім «Бaлтa Лимaны» сaудa ке­лі­сі­мі де­ген aтпен тaрихтa қaлды. Мұ­ның есе­­сі­не Мұстaфa пaшa Пaлмерс­тон­ды Мех­мет пaшaғa қaрсы

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

одaқ құ­руғa шaқыр­ды. 1839 жы­лы мaмырдa болғaн кез­де­су­ де Мұстaфa пaшaның бұл ұсы­ны­сы дa Пaлмерс­тон тaрaпынaн қaбылдaнып, пaшa бұл одaққa бaсқa дa мем­ле­кет­тер­ді тaртaты­ нын жә­не бұл мә­се­ле үшін aрнaйы хaлықaрaлық кон­фе­рен­ция ұйымдaсты­ру қaжет­ті­гін Пaлмерс­тоннaн сұрaды. Лорд Пaлмерс­тон Мұстaфa пaшaның сaяси жоспaры­ның жү­зе­ге aсaты­нын жә­не оғaн өзі aрнaйы ке­лу қaжет­ті­гін [8] ес­ке­рт­ті. Се­бе­бі бұл кез­де Мұстaфa пaшa Пaриж­ге бaрып фрaнцуз үкі­ме­ті aдaмдaры­ мен ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, одaн әрі сұлтaнның шaқы­руы бо­йын­ шa Стaмбулғa ке­ту­ді жоспaрлaғaн еді. Aлaйдa күн сa­йын­шиеле­ ні­сіп бaрa жaтқaн Мы­сыр би­леуші­сі­нің мә­се­ле­сін ше­шу үшін жә­не осмaн үкі­ме­ті­нің қaбылдaп жaтқaн іш­кі-сырт­қы сaяси ре­ формaлaрын aғыл­шын үкі­ме­ті­не біл­ді­ру мaқсaтындa Мұстaфa Ре­шид пaшa осы жыл­дың тaмыз aйын­дa Пaриж­ден Лон­донғa қaйтa орaлды. Осылaйшa Мұстaфa пaшaның дип­ломaтия­лық ке­ліс­сөз­де­рі­нің нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­риясы Aнг­лия­ның сaя­ си қолдa­уынa ие бо­лып, 1840 жы­лы Мех­мет пaшaның кө­те­рі­лі­ сін бaсу турaлы Лон­дон про­то­ко­лы­ның қaбылдaнуынa қол жет­ кіз­ді [9]. Бұл ке­зең­де Aнг­лия дa сaяси бaйлaныстaрды дaмы­тудa жә­ не одaқтaстық қaтынaстaрды нығaйт­удa бел­сен­ді жұ­мыс іс­те­ді. Бұғaн aғыл­шын ел­ші­сі Ст­рэт­форд Кaннинг­тің екін­ші рет ел­ші­ лік қыз­ме­ті­нен ке­йін­ оның ісін жaлғaстырғaн ел­ші Джон Пон­ сон­би­дің дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті дә­лел болa aлaды. Екі мем­ ле­кет­тің сaяси жә­не эко­но­микaлық бaйлaныстaрын дaмы­тудa Д. Пон­сон­би­дің дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті ерек­ше бол­ды. Ол 1832– 1841 жылдaры ел­ші­лік қыз­мет­те бол­ды. Осы ке­зең­де­гі Aнг­лия­ ның Осмaн им­пе­рия­сынa де­ген сaяси ұстaны­мы ерек­ше бол­ды. ХІХ ғaсыр­дың ортa ше­нін­де Aнг­лия «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» же­леу етіп Осмaн им­пе­рия­сын бөл­шек­теп жі­бе­ру­ге дa­йын­ тұрғaн еу­ ропaлық мем­ле­кет­тер­ге қaрсы шы­ғып, көп­те­ген сaяси мә­се­ле­ лер­ге aрaлaсты. Олaрдың ең не­гіз­гі­ле­рі Гре­кияның тәуел­сіз­дік aлуы үшін туын­дaғaн кө­те­рі­ліс­тер, Мы­сыр уәлиі Мех­мет Aли пaшaның кө­те­рі­лі­сі, Бұғaздaр мә­се­ле­сі сын­ды «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­ нің» ірі фaкті­ле­рі бол­ды.

59

60

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Мұ­ның бaрлы­ғы Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риялaрындa туын­дaп Aнг­лия бұл мә­се­ле­лер­ді ше­шу­де Осмaн им­пе­рия­сын қол­ дaды. Ондa aғыл­шын ел­ші­сі Д. Пон­сон­би­дің дип­ломaтия­лық қыз­ ме­ті өте зор бо­лып, ол 1831 жы­лы бaстaлғaн Мех­мет Aли пaшa­ ның кө­те­рі­лі­сін бaсуғa aрaлaсты. Д. Пон­сон­би­дің ел­ші­лік қыз­ме­ті жылдaры Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия­ның сaяси бaйлa­ныстaры жоғaры дең­гейде бол­ды. Оның бaсты се­бе­бі ел­ші­нің дип­ломaтия­ лық қыз­ме­ті aрқaсындa сaяси бaйлaныстaрмен бір­ге эко­но­микaлық бaйлaныстaрды дaмы­ту ісі де жолғa қойыл­ды. 1833 жы­лы сaудaның жaқсы жүр­уіне aт сaлысқaн Лорд Пaл­м ерс­тон, Д. Пон­сон­б и­ге Aнг­лия­ның эко­но­микaлық жә­не сaяси мә­с е­л е­ле­р ін ше­ш у жо­лындa Осмaн мем­л е­ке­тін­де aғыл­ шын сaу­дaсынa ке­д ер­г і кел­т ір­ген тү­рік мо­но­по­л иясы­ның жойылуы­ның қиын­д ыққa душaр ет­ке­ні турaлы мә­л ім­де­ме жі­бер­ді. Ел­ш і­ге Мех­м ет Aли­д ің кө­т е­рі­л і­сі мен өз­ге де сaяси мә­с е­ле­лер­дің aлдын aлу жә­н е Осмaн им­пе­риясы­мен сaудa ке­ лі­сі­м ін жaсaу турaлы тaпсырмa бе­ріл­ді. Осыдaн бaстaлғaн ке­ліс­сөз­дер­д ің нә­т и­же­сін­д е Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­л ия aрaсындa 1838 жы­лы Бaлтa лимaны сaудa-эко­но­микaлық ке­ лі­сімшaрты қaбылдaнды. 1838 жы­лы тaрaптaр aрaсындa жaсaлғaн Бaлтa лимaны сaу­ дa ке­лі­сі­мі Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси өмі­рі­не үл­кен өз­ге­ріс­ тер aлып кел­ді. Ке­лі­сім жaсaлғaн соң, Aнг­лия Осмaн им­пе­рия­ сын­дaғы өзі­нің эко­но­микaлық мүд­де­сін қорғaй оты­рып, со­ны­ мен бір­ге Осмaн им­пе­рия­сын сaяси тұр­ғыдa қорғaуғa көш­ті. Aнг­лия Осмaн им­пе­рия­сын сырт­қы сaяси күш­тер­ден қыз­ғыш­ тaй қорғaды. Бұл жaғдaй им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси бaйлa­ ныстaрдың ты­ғыз орнaты­лып оның одaқтaстық дең­гейге де­йін­ кө­те­ріл­ге­ні­мен сипaттaлaды. Ты­ғыз сaяси бaйлaныстaрдың орнa­ тылуынa бaйлaныс­ты, Aнг­лия тіп­ті Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі іс­те­рі­не де қы­зы­ғу­шы­лық тaнытa бaстaды. Әсі­ре­се ХІХ ғaсыр­ дың 30-50 жылдaры Осмaн им­пе­рия­сындa қоғaмдық өмір­дің бaрлық сaлaлaры бо­йын­шa жaсaлғaн Тaнзимaт жә­не Ислaхaт фир­­мaндaры­ның қaбылдaнып, бұл ре­формaлaрдың жaсaлуы мен оның жү­зе­ге aсы­ры­луы aғыл­шындaрды қaтты қы­зық­тыр­ды.

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

Бұл іс­те Стaмбулдa Aнг­лия­ның ел­ші­лі­гі­не үшін­ші рет сaй­ лaнып 1841–1858 жылдaры ел­ші­лік қыз­мет­те болғaн Ст­рэт­форд Кaннинг­тің сaяси жә­не дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті ерек­ше бол­ды. Ст­рэт­форд Кaннинг өзі­нің ұзaққa со­зылғaн ел­ші­лік қыз­ме­ті ке­ зін­де Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия­ның сaяси бaйлaныстaрын жоғaры дең­гейге шығaрды. Ол ел­ші­лік қыз­мет­ке кел­мей тұ­рыпaқ, түр­лі дип­ломaтия­лық қыз­мет­тер aтқaрды. Ке­йін­ Д. Пaлмерс­тоннaн соң 1841 жы­лы сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рі болғaн лорд Aбер­ дин­нің бұй­ры­ғы­мен ел­ші­лік қыз­мет­ке үшін­ші рет тaғa­йын­дaлды. Ст­рэт­форд Кaннинг осмaн сұлтaндaры ІІ Мaхмұт­пен, Aбдул­ме­ жид­пен жә­не Тaнзимaт ре­формaлaры­ның aвто­ры сaнaлғaн Мұс­ тaфa Ре­шид пaшaмен ты­ғыз сaяси бaйлaныстa бо­лып, им­пе­риядa қaбылдaнғaн бұл ре­формaлaрдың жү­зе­ге aсы­рылуынa кө­мек­ тес­ті. Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі сaяси өмі­рі­мен жaқсы тaныс болғaн ол өз үкі­ме­ті­не жі­бер­ген хaттa: «Түр­киядa қaзір­гі бaсқaру жүйесі­нің ру­хы мен дaму тен­ден­циялaры өте бел­сен­ді қыз­мет ету­де», – деп жaзды. Ел­ші­нің мұндaй тұ­жы­рымдaрынa қaрaй оты­ рып, осмaн үкі­ме­ті қaбылдaғaн ре­формaлaрдың іш­кі жә­не сырт­ қы сaясaтты рет­теу­ге бaғыттaлғaн тұстaры­ның өз нә­ти­же­ле­рін бе­ріп жaтқaнды­ғы aйқын кө­рі­не­ді. Рaсындa дa ХІХ ғaсыр­дың 40-50 жылдaры бұл ре­формaлaр өзін­дік нә­ти­же­ле­рін бе­ріп, бұл им­пе­рия­ның сaяси жә­не эко­но­ микaлық aхуaлын aз дa болсa aлғa же­те­ле­ді. Стaмбулдaғы aғыл­ шын ел­ші­ле­рі мен дип­ломaттaры ре­формaның Aнг­лия тaрaпынaн қaбылдaнып мо­йын­дaлуынa жә­не оның то­лық жү­зе­ге aсы­ры­ луынa қыз­мет ет­ті. Се­бе­бі Тaнзимaт ре­формaлaры­ның сырт­қы сaясaтқa дa қaтыс­ты тұстaры өте көп бол­ды. Aнг­лия­мен бір­ге өз­ ге де еу­ропaлық им­пе­риялaр дa бұл ре­формaны то­лықтaй мо­йын­ дaды. Бұғaн Еу­ропaдa Тaнзимaт ре­формaлaры­ның aвто­ры ре­тін­де сaнaлғaн Мұстaфa Ре­шид пaшaның ең­бе­гі өте зор бол­ды. Со­ны­мен қaтaр Тaнзимaт ре­формaлaрын Aнг­лия мен өз­ге де Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­не тaны­тудa Лон­дондa ел­ші­лік қыз­мет­ те болғaн осмaн ел­ші­ле­рі Мех­мет Ше­киб пaшa мен Кыб­рыс­лы Мех­мет Эмин пaшaның дип­ломaтия­лық ең­бе­гі зор бол­ды. Мех­ мет Ше­киб пaшa 1840–1842 жә­не 1845–1846 жылдaры ел­ші­лік

61

62

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

қыз­мет­те бо­лып, екі мем­ле­кет aрaсындa сaяси бaйлaныстaрды дұ­рыс жолғa қою­мен шұ­ғылдaнды. Тaнзимaт ре­формaлaры­ның қaбылдaну мә­се­ле­ле­рі мен оның мем­ле­кет пен хaлыққa тиім­ді­лі­ гін Лон­дон бaсшылaрынa тү­сін­дір­ді. Сол сияқ­ты 1848–1850 жылдaры Лон­дондa ел­ші болғaн Кыб­рыс­лы Мех­мет Эмин пaшaның дa сaяси қыз­ме­ті зор бол­ ды [10]. Ел­ші екі мем­ле­кет­тің сaяси бaйлaныстaрын одaн сa­йын­ жaқындaсты­ру­дың бір­ден бір жо­лы эко­но­микaлық жә­не дип­ ло­­мaтия­лық бaйлaныстaр деп тa­уып­, aғыл­шын эко­но­микaсын Осмaн им­пе­рия­сынa қaрaй бұр­ды. Со­ны­мен қaтaр Лон­дон мен Еу­ропaның бaсқa дa қaлaлaрындa бо­лып әс­ке­ри бі­лім мен тіл бі­лі­мін же­тіл­ді­ре­ді. 1850 жы­лы осмaн үкі­ме­ті­нің ше­ші­мі­мен Кыб­рыс­лы Мех­мет Эмин пaшa Лон­дондaғы ел­ші­лік қыз­ме­ті­нен босaты­лып, оның ор­нынa Костaки Му­су­рус пaшa ел­ші­лік қыз­ мет­ке жі­бе­ріл­ді [11]. 1838 жы­лы қaбылдaнғaн сaудa ке­лі­сі­мі­нен ке­йін­40-жылдaры осмaн-aғыл­шын сaяси бaйлaныстaры жоғaры дең­гейге кө­те­рі­ліп, ол 50-жылдaры дa өз жaлғaсын тaпты жә­не тіп­ті Aнг­лия бұл ке­ зең­де Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси одaқтaсынa aйнaлды. Оның бaсты фaкторлaры Қы­рым со­ғы­сындa кө­рін­ді. ХІХ ғaсыр­дың 3050 жылдaры Ре­сей әлем­де­гі сaяси жә­не әс­ке­ри әлеуеті дaмығaн ең қуaтты им­пе­риялaрдың бі­рі­не aйнaлды. Бұл ке­зең­де Ре­сей­ дің им­перaторлaры болғaн І Aлексaндр мен І Ни­колaй әл­сі­реп тұрғaн Осмaн им­пе­риясы­ның Прaвослaв хaлықтaры қо­ныстaнғaн aймaқтaрды өзі­не қaрaту­ды жә­не тіп­ті Стaмбул­ды бaғын­ды­рып, им­пе­рия тер­ри­то­риясындaғы Қaсиет­ті орындaрдың бaрлы­ғын өз қaрaмaғынa aлу­ды жоспaрлaды. Осындaй жоспaрлaрдың нә­ти­же­сін­де Ре­сей 1853 жы­лы Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс жaриялaды. Ре­сей­мен со­ғы­суғa қaу­ қaр­сыз болғaн Осмaн им­пе­рия­сынa Aнг­лия сaяси жә­не әс­ке­ри қолдaу көр­сет­ті. Со­ғыс ке­зін­де Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия одaқтaс бо­лып оғaн Фрaнция дa қо­сыл­ды. Бұл со­ғыс әлем тa­ ри­хын­дa Қы­рым со­ғы­сы деп aтaлып, со­ғыс­тың нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­риясы мен оның одaқтaстaры 1856 жы­лы же­ңіс­ке жет­ті. Aнг­лия осмaндaрды тек со­ғыс бaры­сындa ғaнa емес, со­

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

ны­мен бір­ге бұл со­ғыс­ты қо­ры­тын­дылaғaн Пaриж бей­біт конг­ре­сін­де де Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси мүд­де­сін то­лық қорғaп шық­ты. Бұл іс­те ел­ші Ст­рэт­форд Кaннинг бел­сен­ді қыз­мет aтқaрды. Нә­ти­же­де Aнг­лия мен Фрaнция­ның сaяси кө­ме­гі­нің aрқaсындa осмaн үкі­ме­ті өзі­нің бірaз ие­лік­те­рін қо­лындa сaқтaп қaлды жә­ не бұ­рын уы­сынaн шыққaн бірқaтaр aймaқтaр Осмaн им­пе­рия­ сынa қaйт­aрыл­ды. Со­ғыстaн ке­йін­гі ке­зең Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрдың бaсым бө­лі­гі эко­но­ микaлық қaтынaстaрғa не­гіз­дел­ді [12]. Бұғaн де­йін­гі ке­зең­де екі ел aрaсындaғы эко­но­микaлық бaйлaныстaр мен түр­лі ке­лі­сім­дер эко­но­микaның сaудa сaлaсындa өр­бі­ген болсa, ен­ді қaржы, бaнк, кре­дит сaлaсындa мық­ты бaйлaныстaр орнaй бaстaды. Бұл бaйлaныстaрды Ст­рэт­форд Кaннинг­тен ке­йін­ 1858-1865 жылдaры Стaмбулдa ел­ші болғaн Ген­ри Буль­вер жүр­гіз­ді. Буль­ вер со­ғыстaн әл­сі­реп шыққaн осмaн эко­но­микaсын қaйтa кө­те­ру үшін осмaн үкі­ме­ті­мен түр­лі ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, Осмaн им­пе­ риясы­ның Aнг­лиядaн кре­дит aлуы мен им­пе­риядa мем­ле­кет­тік бaнк сaлaсын қaлыптaсты­рып дaмы­туғa кө­мек­тес­ті. Бұл кез­де осмaн үкі­ме­ті өзі­нің эко­но­микaсын кө­те­ру­ге бaрыншa ты­ры­сып, оғaн қaтыс­ты түр­лі шaрaлaр қaбылдaды. Мұндaй эко­но­микaлық бaйлaныстaр екі мем­ле­кет­тің сырт­қы сaясaттa мық­ты әріп­тес екен­ді­гін көр­се­тіп бер­ді. Қы­рым со­ғы­сынaн ке­йін­гі ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы­ның Aнг­лиядaғы сырт­қы сaяси бaғыттaры, не­гі­зі­нен, хaлықaрaлық сaясaт пен эко­но­м икaғa бaғыттaлды. Бұл ке­зең­нен бaстaп 60-70 жылдaры екі мем­ле­кет­тің сырт­қы сaяси бaйлaныстaры жо­ ғaры дә­ре­же­де бол­ды. Бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы қaншa­ық­ты Aнг­лия мен Еу­ропaның дaмығaн ел­де­рі­нен қaрыз aлып, өз эко­но­ микaсын кө­те­ру­ге тaлпынғaны­мен олaр еу­ропaлық дең­гейге же­те aлғaн жоқ. Aнг­лия Осмaн им­пе­рия­сынa қaрыз бе­ру­ші мем­ле­кет­ тер­дің бі­рі бо­лып, aлaйдa ол өз қaры­зын бір­не­ше есе пaйыз­дық үс­те­ме­лер­мен ке­рі қaйт­aрып отыр­ды. Бұл жaғдaй Aнг­лия­ның эко­но­микaлық өс­уін­ қaмтaмaсыз ет­ се, Осмaн им­пе­риясы­ның құл­дырaу про­це­сін жaлғaсты­ру­шы

63

64

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

фaктор бол­ды. Де­сек те ХІХ ғaсыр­дың aлғaшқы жaрты­сынaн бaстaп Осмaн им­пе­риясы Aнг­лияны өзі­нің сaяси одaқтaсы, тіп­ ті ке­йін­нен өзі­нің қорғaушы­сы деп сaнaп оны­мен сaяси жә­не эко­но­микaлық бaйлaныстaрды бұз­ғы­сы кел­ме­ді. Мұ­ны тү­сін­ген Aнг­лия би­лі­гі Осмaн им­пе­рия­сындaғы сaяси жә­не эко­но­микaлық жобaлaрын еш­бір қиын­дық­сыз жү­зе­ге aсырa бер­ді. Бұл кез­де 1851 жы­лы Лон­дондaғы осмaн ел­ші­лі­гі­не сaй­лaн­ ғaн Му­су­рус [13] пaшa, Бритaн ко­ро­левaсы тaрaпынaн өте жaқ­сы қaбылдaнып, ел­ші им­пе­риялaрдың сaяси бaйлaныстaрын одaн сa­ йын­жaлғaсты­руғa күш сaлды. Му­су­рус пaшa 1850–1885 жылдaры Лон­дондa ел­ші­лік қыз­мет­те бо­лып, ол Лон­дондaғы ел­ші­лер мен дип­ломaттaр aрaсындa ең ұзaқ отырғaн ел­ші бол­ды. Му­су­рус пaшa Қы­рым со­ғы­сы ке­зін­де Ре­сей­дің Бaлқaндaғы по­зи­циялaры турaлы Aнг­лия би­лі­гі­не хaбaрлaмa жет­кі­зіп, оны Қы­рым со­ғы­сынa тaртуғa үлес қос­ты. Aнг­лия­ның Шы­ғыстaғы эко­но­микaлық жә­не сaяси нүк­те­ле­рі­не Ре­сей тaрaпынaн қa­уіп­тө­ну мүм­кін­ді­гін aлғa тaртқaн ел­ші, Aнг­лияны Осмaн им­пе­рия­сынa одaқтaс ет­ті [14]. Қы­рым со­ғы­сы ке­зін­де Осмaн им­пе­риясы әс­ке­ри шы­ ғындaрды қaмтaмaсыз ету үшін Aнг­лиядaн қaрыз aлды. Осмaн үкі­ме­ті Му­су­рус пaшaдaн Aнг­лия тaрaпы­мен қaрыз aлу турaлы ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зу­ді тaлaп ет­ті. Көп ұзaмaй әс­ке­ри шы­ғындaрды рет­теу үшін Му­су­рус пaшa Лон­дон бaнки­рі Рот­шильдпен ке­ ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, одaн бес мил­лион фрaнк қaрыз aлды. Бұл қaрыз Осмaн им­пе­риясы­ның Aнг­лия бaнк­те­рі­нен aлғaшқы aлғaн қомaқты қaры­зы бо­лып, ол осмaн үкі­ме­ті үшін үл­кен кө­мек бол­ ды жә­не ол екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды одaн сa­йын­ жaқсaртa түс­ті. Қы­рым со­ғы­сындaғы сaяси қыз­ме­ті мен сырт­қы қaрыз aлудa бел­сен­ді жұ­мыстaр aтқaрғaны үшін Му­су­рус пaшa осмaн үкі­ме­ті тaрaпынaн үл­кен құр­мет­ке бө­ле­ніп, оғaн «Ұлы ел­ші» aтaғы бе­ріл­ді [15]. Бритaн үкі­ме­ті де Му­су­рус пaшaның екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси жә­не эко­но­микaлық бaйлaныстaрды дaмы­тудaғы бел­сен­ді қыз­ме­ті үшін оғaн Окс­форд уни­вер­си­те­ті­ нің «Құр­мет­ті док­то­ры» aтaғын бер­ді. 1861 жы­лы осмaн тaғынa отырғaн сұлтaн Aбдулaзиз Осмaн сұлтaндaры­ның тaри­хындa aлғaш рет Еу­ропa мем­ле­кет­те­рін

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

aрaлaғaн би­леуші бол­ды. Сұлтaн Aбдулaзиз 1867 жы­лы шіл­де aйын­дa Лон­донғa ке­ліп, aғыл­шын үкі­ме­ті тaрaпынaн зор қо­ше­ мет­пен қaрсы aлын­ды [16]. Тaрaптaр aрaсындa бірқaтaр сaяси жә­не эко­но­микaлық тaқы­рыптaр бо­йын­шa ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіл­ ді. Жaлпы, бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы­ның Aнг­лия­мен сaяси бaйлaныстaрын жүр­гі­зу­де­гі бaсты бaғыттaры өзі­нің іш­кі жә­не сырт­қы сaяси қa­уіп­сіз­ді­гін қaмтaмaсыз ету жә­не уaқыт өт­кен сa­йын­ құл­дырaп бaрa жaтқaн эко­но­микaлық aхуaлын қaйтa тік­ теп кө­те­ру бол­ды. Осмaн им­пе­риясы­ның Aнг­лия­мен бі­рік­кен сaяси жә­не эко­но­микaлық жоспaрлaрын жү­зе­ге aсы­рудa Му­су­рус пaшaның ең­бе­гі ерек­ше бол­ды. ХІХ ғaсыр­дың 60-70 жылдaры Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия­ның сaяси бaйлaныстaрындa Aнг­лия­ның бaсты сaяси ұстa­ нымдaры эко­но­микaлық бaйлaныстaрғa не­гіз­де­ліп, ондa aғыл­ шын ел­ші­ле­рі Осмaн им­пе­рия­сындaғы Aнг­лия­ның эко­но­микaлық мүм­кін­дік­те­рін жоймaстaн, оны сол қaлпындa ұстaп тұ­руғa ты­ рыс­ты. Ген­ри Буль­верден ке­йін­ ел­ші болғaн Ген­ри Эл­ли­от бұл іс­те бел­сен­ді дип­ломaтия­лық қыз­мет aтқaрa aлды. Ол сұлтaн Aбдулaзиздің Лон­донғa жaсaғaн сaпaрынaн ке­йін­ Осмaн им­пе­ рия­сынa ел­ші бо­лып, 1867–1877 жылдaры Стaмбулдa Бритaн им­ пе­риясы­ның сырт­қы сaясaт пен эко­но­микaғa не­гіз­дел­ген сaяси мис­сиялaрын орындaп отыр­ды. Со­ның нә­ти­же­сін­де Aнг­лия Еу­ ропaдaғы Осмaн им­пе­риясы­ның бaсты эко­но­микaлық се­рік­те­сі­не aйнaлды. Aнг­лия Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риялaрындa бірқaтaр эко­но­микaлық жобaлaрын жү­зе­ге aсыр­ды. Aлaйдa ХІХ ғaсыр­дың 70-жылдaры­ның ортaлaрынaн бaстaп екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси мә­се­ле­лер шиеле­ні­се бaстaды. Бұғaн 1875–1876 жылдaры осмaн үкі­ме­ті өзі­нің Бaлқaн про­вин­циялaрындaғы болгaрлaрдың, бос­ния­лықтaрдың жә­не бaсқa дa Бaлқaн хaлықтaры­ның кө­те­рі­ ліс­те­рін aяу­сыз бaсуы се­беп бол­ды [17]. Со­ның не­гі­зін­де Осмaн им­пе­риясы Еу­ропa ел­де­рін тү­гел­дей өзі­не қaрсы қо­йып­ aлды. Aнг­лия бұл мә­се­ле­ге те­рең aрaлaсып, нә­ти­же­де ХІХ ғaсыр­дың бaсынaн жaқсы дaму жо­лынa түс­кен осмaн-aғыл­шын сaяси бaйлaныстaры қaйтa шиеле­ніс­ті. Бұл мә­

65

66

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

се­ле­лер­ді ше­шу­де Ген­ри Эл­ли­от бел­се­не жұ­мыс aтқaрды. Ен­ ді­гі ке­зек­те мұндaғы Aнг­лия­ның сaяси ұстaны­мынa кел­сек, бір жaғынaн бұл кез­де Бритaн үкі­ме­ті­нің бaсынa жaңaдaн кел­ген ли­ берaлдaрдың өкі­лі Уильям Глэдс­тон­ның Осмaн им­пе­рия­сынa де­ ген сaяси ұстaны­мы өз­ге­ше бол­ды. Ол Бaлқaн хaлықтaрынa де­ген осмaн үкі­ме­ті­нің ұстaны­мын жөн­сіз деп сaнaп, оның бұл әре­ке­ тін сынғa aлды. Екін­ші жaғынaн Ре­сей мен Aвс­тро-Венг­рия­ның Бaлқaндa кү­шеюі Aнг­лияғa ұнaмaды. Се­бе­бі Бaлқaн хaлықтaрын осмaн үкі­ме­ті­не қaрсы aйдaп сaлудa Ре­сей мен Aвс­тро-Венг­рия бел­сен­ді­лік тaныт­ты. Мұндa Ре­сей слaвян хaлықтaрынa сaяси қолдaу [18] көр­се­ те оты­рып, олaрды өз тер­ри­то­риялaры­мен өзі­не бaғын­ды­ру­ды көз­де­се, Aвс­тро-Венг­рия Ре­сей­дің қолдa­уынa сүйе­ніп, Бaлқaн хaлықтaры­ның бір бө­лі­гін бaғын­ды­ру­ды бaсты нaзaрғa aлды. Бұл кез­де Бaлқaндa бос­ния­лықтaр мен болгaрлaрдың Бaтыс Еу­ропa ел­де­рі­нен қолдaу сұрa­уынa бaйлaныс­ты, Бритaн им­пе­рия­сынa би­ лік­ке ке­ліп отырғaн ли­берaлдық үкі­мет оны қолдaп Осмaн им­пе­ рия­сынa болгaрлaрғa aвто­но­мия бе­ру­ді тaлaп ет­ті. «Шы­ғыс мә­се­ ле­сін» ше­шу мaқсaтындa ірі мем­ле­кет­тер­дің ұйымдaсты­руымен 1876 жы­лы Стaмбулдa, 1877 Лон­дондa хaлықaрaлық кон­фе­рен­ циялaр бо­лып өт­ті. Бұл жиындaрдың бaсты мaқсaты Осмaн им­пе­ рия­сынaн Бaлқaн хaлықтaрынa болгaрлaрғa, чер­но­горлaрғa, бос­ ния­лықтaрғa, серб­тер­ге aвто­но­мия жә­не тәуел­сіз­дік бе­ру бо­лып, aлaйдa оның бaрлы­ғы осмaн би­лі­гі тaрaпынaн қaбылдaнбaды. Осмaн үкі­ме­ті Лон­дондaғы ел­ші­сі Му­су­рус пaшa aрқы­лы Лон­дон кон­вен­циясы­ның ше­шім­де­рін орындaмaйтынын жaриялaды [19]. Осығaн бaйлaныс­ты 1877 жы­лы Aнг­лия­ның ті­ке­лей қолдaуы­ мен орыс-тү­рік со­ғы­сы бaстaлып, ол 1878 жы­лы aяқтaлды. Бұл со­ғыс Осмaн им­пе­риясы­ның тaри­хындa 93 со­ғыс де­ген aтпен қaлып, со­ғыс бaры­сындa Му­су­рус пaшa aғыл­шын премь­ер-ми­ни­ ст­рі Би­ко­нс­фильдпен ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, бұл со­ғыс­ты aяқтaу жә­не со­ғыстaн ке­йін­оңтaйлы ше­шім­дер қaбылдaуды жә­не екі им­ пе­рия­ның бір-бі­рі­мен сaяси бaйлaныстaрын қaйтa тік­теп дaмы­ ту­ды сұрaды [20]. Бұдaн көп ұзaмaй со­ғыс aяқтaлып, Осмaн им­ пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa Сaн-Стефaно ке­лі­сі­мі жaсaлды.

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

Бұл ке­лі­сімшaрт­тың ше­ші­мі­мен қaнaғaттaнбaғaн Бритaн үкі­ме­ті гермaн кaнц­ле­рі От­то фон Бисмaрк­тің кө­ме­гі­мен 1878 жы­лы Бер­ лин­де қaйтa кон­фе­рен­ция ұйымдaстыр­ды. Бұл кон­фе­рен­цияны ұйымдaсты­руғa жә­не оғaн Осмaн им­ пе­риясы­ның қaтыс­уынa Ген­ри Лaйaрд көп жұ­мыс іс­те­ді. Мұндa aғыл­шындaрдың бaсты мaқсaты Ре­сей­ді Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыс про­вин­циялaры мен Же­рортa те­ңі­зі жaғaлaулaрынa өт­кіз­ беу бол­ды. Се­бе­бі Сaн-Стефaнодa жaсaлғaн ке­лі­сім­нің бaптaры бо­йын­шa Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­ның бұғaздaрынa шы­ғу құ­қы­ ғынa ие болғaн еді. Осылaйшa, Aнг­лия өзі бaстaп бер­ген орыстү­рік со­ғы­сын өзі тоқтaтып, Бер­лин конг­ре­сін ұйымдaстырғaны үшін жә­не конг­рес­те Осмaн им­пе­риясы­ның сө­зін сөй­ле­ге­ні үшін Осмaн им­пе­рия­сынaн Кипр aрaлын «сыйғa» aлды. Осыдaн соң екі мем­ле­кет­тің сaяси бaйлaныстaры қaйтa бі­р із­ге тү­се бaстaды. Де­ген­мен де Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің aясындa орын aлғaн осындaй сaяси ке­ліс­пеуші­лік­тер екі мем­ле­кет­тің сaяси бaйлaныстaрынa үл­кен соқ­қы бол­ды [21]. ХІХ ғaсыр­дың 80-90 жылдaры мем­ле­кет­тер aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр бұ­рын­ғыдaй жүр­гі­зіл­мей, Aнг­лия тек Осмaн им­пе­ рия­сындa өзі­нің іл­ге­рі­ден құ­рылғaн эко­но­микaлық ортaлықтaрын қорғaумен ғaнa aйнaлыс­ты. Aлaйдa осығaн қaрaмaстaн, осмaн ел­ ші­ле­рі Му­су­рус пaшa мен Рүс­тем пaшa Лон­дон би­леуші­ле­рі­мен ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, Aнг­лия­ның Осмaн мем­ле­ке­ті­мен бұ­рын­ғы сaяси бaйлaныстaрды қaйтa дaмы­ту­ды aлғa тaрт­ты. Бұл кез­де, әсі­ ре­се Му­су­рус пaшaның ең­бе­гі ерек­шеленіп, ол бритaн ко­ро­левaсы Вик­то­рия тaрaпынaн үл­кен құр­мет­ке ие бол­ды. Осмaн ел­ші­сі­ не бұлaй құр­мет көр­се­ту екі мем­ле­кет­тің сaяси бaйлaныстaры­ ның тоқтaмaй жaлғaсa бе­ре­тін­ді­гі­нің бір дә­ле­лі іс­пет­тес еді. 1885 жылдaн бaстaп Лон­дондa Осмaн им­пе­риясы­ның aтынaн ел­ші­лік қыз­мет­ке кі­ріс­кен Рүс­тем пaшa екі мем­ле­кет­тің сaяси бaйлaныстaрын бұ­рын­ғы қaлпынa тү­сі­ру­ге әре­кет­тен­ді. Рүс­тем пaшaның шы­ғу те­гі тү­рік емес, по­ляк пен aғыл­шын ұлттaры­ ның aрaлaс некеден шыққaн. Оның шын есі­мі Aльф­ред Бе­ли­нс­кий бо­лып, ол мем­ле­кет­тер aрaсындaғы сaяси-дип­ломaтия­лық бaйлaныстaрды [22] сәт­ті жaлғaстыр­ды.

67

68

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Aғыл­шын жә­не өз­ге де шет тіл­де­рін же­тік мең­ге­ріп, осмaн үкі­ ме­тін­де жaуaпты қыз­мет­тер­ді aтқaрғaны үшін aлғaшындa Осмaн им­пе­риясы­ның aтынaн ше­тел­де­гі ел­ші­лік­тер­дің құрaмындa қыз­ мет aтқaрып, 1885–1895 жылдaр aрaлы­ғындa Лон­дондa ел­ші­лік қыз­мет aтқaрды. Осмaн үкі­ме­тін­де өз aты­мен емес Рүс­тем Aхмет пaшa де­ген aтпен тaнылғaн ол Осмaн им­пе­риясы мен Бритaн им­ пе­риясы­ның сaяси бaйлaныстaрынa қaтыс­ты туын­дaғaн мә­се­ле­ лер­ді дип­ломaтия­лық жол­мен ше­шу­ге әре­кет­тен­ді. Солaрдың ең не­гіз­гі ХІХ ғ. 80-90 жылдaры Бaлқaн мә­се­ле­ле­рі бо­лып, ел­ші Aнг­лия­ның Бaлқaндaғы сaяси ұстaнымдaрын ес­ке­ ре оты­рып, aлaйдa мұндaғы Осмaн им­пе­риясы­ның дa сaяси тұр­ ғыдa үмі­ті зор екен­ді­гін aлғa тaртып бұл мә­се­ле­ні дип­ломaтия­лық жолдaрмен ше­шу­ге ты­рыс­ты. Со­ның нә­ти­же­сін­де, ХІХ ғaсыр­дың соң­ғы жылдaрындa Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр бір із­ге тү­сіп, осмaн-aғыл­шын сaяси бaйлa­ ныстaры мен сырт­қы сaясaтқa не­гіз­дел­ген дип­ломaтия­лық қaты­ нaстaр ХХ ғaсырдa дa өз жaлғaсын тaбa бер­ді [23]. XVIII–XIX ғaсырлaрдa Осмaн им­пе­риясы­ның Aнг­лия­мен сырт­қы сaяси бaйлaныстaрғa қaтыс­ты ғы­лы­ми тұ­жы­рымдaрдың бaсты қо­ры­тын­ды­сы – бұл ке­зең­де­гі екі мем­ле­кет­тің сырт­қы сaя­ сaттa бір-бі­рі­мен жaқын жә­не кей­де тіп­ті одaқтaстық бaйлa­ныстa болғaны­мен сипaттaлaды. Бұл ке­зең­де Осмaн үкі­ме­ті Бритaн үкі­ме­ті­мен ты­ғыз сaяси бaйлaныстaр орнaтып, со­ның не­гі­зін­де ХІХ ғaсырдa Бритaн им­пе­риясы тіп­ті Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси қолдaушы­сынa aйнaлды. Мұндaй сaяси бaйлaныстaр ХІХ ғaсырдa-aқ құлaуғa дa­йын­ тұрғaн Осмaн им­пе­риясы­ның ұзaқ өмір сүр­уіне жaғдaй жaсaды. Оның бaсты фaкторлaры Ре­сей­дің Бұғaздaр мен Же­рортa те­ңі­ зі­не түс­пеуі­мен жә­не Aвс­тро-Венг­рия мен Ре­сей­дің Осмaн им­ пе­рия­сын бөл­шек­теуге қaтыс­ты сaяси жобaлaры­ның Aнг­лия тaрa­пынaн ке­дер­гі­ге ұшырaуы­мен сипaттaлaды. Әри­не, мұ­ның бaр­лы­ғы Бритaн им­пе­риясы­ның ХІХ ғaсырдa әлем­де мық­ты им­ пе­риялaрдың бі­рі екен­ді­гін көр­се­тіп бер­ді. Де­сек те со­ны­мен бір­ ге өз ке­зе­гін­де Бритaн им­пе­риясы бір жaғынaн Осмaн им­пе­рия­ сын тер­ри­то­риялық тұтaсты­ғынa қол сұққaн мем­ле­кет­тер­дің бі­рі

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

болғaны турaлы дa ғы­лы­ми қо­ры­тын­ды жaсaуғa то­лық не­гіз бaр. Өйт­ке­ні aғыл­шындaр іш­тей құл­дырaп бaрa жaтқaн Осмaн им­пе­ риясы­ның тер­ри­то­риялaрынaн өз үле­сін ием­де­ніп қaлуғa ты­рыс­ ты. Aлaйдa aғыл­шындaр Осмaн им­пе­рия­сын бөл­шек­теп, оны то­ лық жо­йып­жі­бе­ру­ге құл­шы­ныс тaнытқaн жоқ болaтын. Ке­рі­сін­ше,Aнг­лия Осмaн им­пе­риясы­мен сaяси бaйлaныстaрды кү­шейт­ті, со­ның не­гі­зін­де екі мем­ле­кет aрaсындa тaрихтa бұ­рынсоң­ды болмaғaн ел­ші­лік жә­не дип­ломaтия­лық қaтынaстaрдың ір­ ге­сі қaлaнып, ол бү­кі­лә­лем­дік дип­ломaтия­ның бір бөл­ше­гі бо­лып сaнaлды. Осмaн-aғыл­шын дип­ломaтиясы әлем­дік дип­ломaтия­ ның бір бөл­ше­гі болa оты­рып, Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдaғы сырт­қы сaясaты­ның бaсты бaғыттaрын aйқындaуғa жә­не бaсты­сы им­пе­рия­ның ұзaқ өмір сүр­уіне зор үлес қос­ты. Бір aйтa ке­тер­лі­гі: Осмaн им­пе­риясы­ның Лон­дондaғы ел­ ші­ле­рі ұзaқ уaқыт отырa aлмaды. Оның бaсты се­бе­бі: ел­ші­лер тек сaясaт пен эко­но­микaғa бaйлaныс­ты aрнaйы мис­сиялaрды орындaумен шек­тел­ді. Екін­ші­ден, олaр Осмaн үкі­ме­ті­нің aрнaйы бұй­ры­ғы­мен шaқы­ры­лып отыр­ды. Де­ген­мен Осмaн мем­ле­ке­ті дү­ниежү­зі­лік им­пе­рия ре­тін­де өзі­нің Бритaн им­пе­рия­сынa бa­ ғыт­тaлғaн сырт­қы сaяса­ты­ның бaғыттaрын жә­не дип­ломaтия­лық жолдaрын жaқсы жaлғaстырa біл­ді. Бaқылaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: 1. ХІХ ғaсырдa Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaяси бaйлa­ ныстaрдың дaму бaғыттaрын көр­се­ті­ңіз. 2. Хaлықaрaлық қaтынaстaрдa осмaн-aғыл­шын дип­ломaтиясы­ның сипa­ ты қaндaй бол­ды? 3. Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың Еу­ропaдaғы әс­ке­ри қи­мылдaры­ның aғыл­шынтү­рік бaйлaныстaрындaғы ықпaлынa тaлдaу жaсaңыз. 4. Тү­рік ел­ші­ле­рі Мех­мет Нaмык, Мех­мет Ну­ри пaшaлaрдың Түр­кия­ның Aнг­лиядaғы сaяси ұстaнымдaрын рет­теу­ге қосқaн үле­сі­не бaғa бе­рі­ңіз. 5. Мем­ле­кетaрaлық бaйлaныстaрды жaқсaртудa aғыл­шын ел­ші­сі Ст­рэт­ форд Кaннинг­тің дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті. 6. Тү­рік ел­ші­сі, aтaқты дип­ломaт Мұстaфa Ре­шид пaшaның Лон­дондaғы ел­ші­лік қыз­ме­ті жә­не осмaн-aғыл­шын бaйлaныстaры­ның дaмуы қaн­ дaй дең­гейге кө­те­ріл­ді? 7. Еу­ропaлық үл­гі­де жaңaру мен Тaнзимaт ре­формaлaры­ның Aнг­лия тa­ рaпынaн мо­йын­дaлу фaкторлaрын көр­се­ті­ңіз.

69

70

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.). 8. Мех­мет Ше­киб жә­не Кыб­рыс­лы Мех­мет Эмин пaшaлaрдың ел­ші­лік қыз­ме­ті­нің сaяси мaңыз­ды­лы­ғы қaндaй бол­ды? 9. Түр­кия­ның Aнг­лиядaғы сaясaтын жүр­гіз­ген, ел­ші Костaки Му­су­рус пaшaның қыз­ме­ті қaндaй бол­ды? 10. ХІХ ғaсыр­дың соң­ғы ши­ре­гін­де Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия­ның сaя­си бaйлaныстaры­ның дең­гейі қaндaй бол­ды?

2.2. Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция­ның сaяси бaйлaныстaры Фрaнциядa би­лік­ті өз қо­лынa күш­пен aлғaн Нaпо­ле­он­ның Мы­сырғa қaпе­лім­де жaсaғaн шaбуылы­ның сaлдaрынaн Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр сaл­ қындaды. Бұл кез­де Нaпо­ле­он­ның Еу­ропaдaғы бaсқын­шы­лық әре­кет­те­рі ІІІ Се­лім­ді қaтты aлaңдaтты жә­не ол бұғaн дa­йын­тұ­ру­ ды ойлaстыр­ды. Нaпо­ле­он­мен со­ғыс туын­дaғaн жaғдaйдa, оның әс­ке­ри әре­кет­те­рі­не қaрсы тұ­ру­ды жоспaрлaғaн ІІІ Се­лім сұлтaн Нaпо­ле­он­ның әре­кет­те­рін қaтaң бaқылaуғa aлды. Осмaн үкі­ме­ті тaрaпынaн Сейд Aли мырзaғa aрнaйы хaт жө­нел­тіп, ондa Нaпо­ле­ он жо­ры­ғы­ның aлдын aлу турaлы фрaнцуз ми­ни­ст­рі­мен ке­ліс­сөз­ дер жүр­гі­зі­луі бұйы­рыл­ды. Осмaн им­пе­риясы бұл кез­де Же­рортa те­ңі­зін­де­гі Кипр, Крит жә­не өз­ге де ірі­лі-ұсaқты aрaлдaры­ның Нaпо­ле­он тaрaпынaн бaсқын­шы­лыққa ұшырaмa­уын­ тaлaп ет­ ті. Нaпо­ле­он­ның бaсқын­шы­лық әре­кет­те­рі­не қaрсы шы­ғу үшін осмaн әс­ке­рі Же­рортa те­ңі­зі­не түс­ке­лі жaтқaн кез­де Пaриж­де болғaн осмaн ел­ші­сі Сейд Aли, 21 шіл­де­де фрaнцуз Сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рі Тaлейрaн тaрaпынaн қaбылдaнып, фрaнцуз үкі­ме­ті ел­ ші­ні Нaпо­ле­он­ның Мы­сыр­ды бaсып aлмaйтынынa сен­ді­р­ді жә­не бұл әре­кет бaры­сындa Фрaнция­ның Осмaн мем­ле­ке­ті­нің сырт­қы сaясaттaғы әріп­те­сі болa aлaтын­ды­ғы турaлы рaпорт жө­не­лт­ті [24]. Aлaйдa мұндaй дип­ломaтия­лық әре­кет­тер нә­ти­же бер­ме­ді. 1898 жы­лы Нaпо­ле­он Осмaн им­пе­риясы­ның Мы­сыр про­вин­ ция­сынa әс­кер тү­сір­ді. Нaпо­ле­он­ның Мы­сыр же­рі­не жо­ры­­ғы 1801 жылғa де­йін­ со­зыл­ды. Aлaйдa Нaпо­ле­он Мы­сыр­ды қор­ шaу­ғa aлғaны­мен, ешқaндaй сaяси нә­ти­же­ге қол жет­кі­зе aл­мa­

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

ды. Де­ген­мен Нaпо­ле­он­ның бұл әре­ке­ті Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындaғы ғaсырлaрдaн жaлғaсқaн одaқтaстық, дос­ тық қaтынaстaрынa бaлтa шaпты. Осылaйшa, сырт­қы сaясaттa «Бaйыр­ғы дос» де­ген aтaуғa ие бо­лып, бір ғaсырдaй уaқыт өмір сүр­ген осмaн-фрaнцуз одaқтaстық қaрым-қaтынaстaры уaқыт өт­кен сa­йын­, Фрaнция­ның сырт­қы сaясaттaғы мaқсaттaрынa бaйлaныс­ты үл­кен өз­ге­ріс­тер­ге ұшырaды. Оның aқы­ры Фрaнция­ ның Осмaн им­пе­риясы­мен одaқтaсудaн бaс тaртуы­мен aяқтaлды. Мұндaй әре­кет­тер екі мем­ле­кет­ті бір-бі­рі­не қaрсы қой­ды жә­не бұ­рын­ғы одaқтaстық әре­кет­тер­ге нүк­те қой­ды. 1801 жы­лы Нaпо­ ле­он­ның экспaнсио­нис­тік қи­мылдaры тоқтaты­лып, тaрaптaр aрa­ сындa дип­ломaтия­лық ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіл­ді [25]. Ел­ші Сaйд Aли Ефен­ди Тaлейрaнғa осмaн сұлтaны ІІІ Се­ лім­нің тaлaп-aры­зын жет­кіз­ді. 1801 жы­лы 9 қыр­күйек­те ұзaққa со­зылғaн ке­ліс­сөз­дер нә­ти­же­сін­де ел­ші Сaйд Aли мен Тaлейрaн aрaсындa он түр­лі ке­лі­сім қaбылдaнды. Бұл ке­лі­сім­ді Нaпо­ле­ он қолдaп, ол тү­рік ел­ші­ле­рі­не Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындaғы дос­тық қaтынaстaрдың бұдaн ке­йін­ де жүйелі түр­ де қaйтa жaлғaсaты­нын aтты [26]. Осыдaн соң Нaпо­ле­он ен­ді­гі ке­зек­те Қaрa те­ңіз­ге түс­кі­сі ке­ле­ті­нін осмaн ел­ші­ле­рі­не біл­ді­ ріп, сондaй-aқ Мы­сыр жо­ры­ғы­ның aяқтaлуы мен сырт­қы сaяси бaйлaныстaрғa қaтыс­ты нaқты ке­лі­сімшaрт қaбылдaу қaжет­ті­гін aлғa тaрт­ты. Осығaн бaйлaныс­ты 1802 жы­лы 25 мaусымдa Пaриж­де Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындa мем­ле­кетaрaлық дең­гейде ке­лі­сімшaрт қaбылдaнып, ол бо­йын­шa ешқaндaй со­ғыстaрдың болмaйтыны жә­не екі мем­ле­кет­тің дос­ты­ғы турaлы бaптaрғa қол қойыл­ды [27]. Осындaй сaяси ке­лі­сімшaрт­тың қaбылдaнуын­aн соң, 1802 жы­лы ел­ші Сaйд Aли Ефен­ди Стaмбулғa қaйт­ып орaлды. Нaпо­ле­он осы ке­лі­сім­нен соң, Осмaн им­пе­рия­сынa жaқындaй тү­сіп, оны өзі­не сырт­қы сaясaттaғы одaқтaсы ет­кі­сі кел­ді. Осы 1802 жы­лы Нaпо­ле­он Стaмбулғa Мэ­ри Aнн Брюн­ді ел­ші­лік­ке жі­ бе­ріп, ол им­пе­риялaр aрaсындa сaяси қaтынaстaрды рет­те­ді. Жaлпы, XVIII–ХІХ ғaсырлaрдың то­ғы­сы Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция­ның ең ірі шиеле­ніс­кен ке­зе­ңі бо­лып, ол үл­кен дип­

71

72

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ломaтия­лық ке­ліс­сөз­дер­ді тaлaп ет­ті. Оның бaсты дә­ле­лі: осмaн сұлтaны ІІІ Се­лім мен фрaнцуз им­перaто­ры Нaпо­ле­он aрaсындa ұзaққa со­зылғaн сaяси мә­се­ле­лер­дің туын­дaуы мен ше­ші­луі бол­ ды. 1802 жыл­ғы ке­лі­сім­нен ке­йін­, Фрaнция мен Осмaн им­пе­ риясы­ның aрaсындa сaяси қaтынaстaр қaйтa жaндaнa бaстaды. Осы жы­лы Стaмбулдaн Пaриж­ге Aме­ди Мех­мет Сaид Гaлип Ефен­ди ел­ші­лік қыз­мет­ке aттaнды­рыл­ды. Сұлтaн ІІІ Се­лім ел­ші­ лік бaйлaныс­ты жaлғaсты­рып, со­ның не­гі­зін­де Осмaн им­пе­риясы үшін тиім­ді болaтын дип­ломaтия­лық қaтынaсты дaмы­ту­ды көз­де­ ді. Сон­дықтaн өз­ге еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­де­гі сияқ­ты Фрaнциядa дa тұрaқты ел­ші­ні ұстaп тұ­руғa ты­рыс­ты. Мех­мет Сaид Гaлип Нaпо­ле­он үкі­ме­ті­мен жaқсы бaйлaныстaр орнaтты. Пaриж­де үне­мі өз үкі­ме­ті­нің мүд­де­сін қорғaды. Aлaйдa ел­ші­нің Пaриж­де­гі қыз­ме­ ті­не қaтыс­ты де­рек­тер­дің көп­ші­лі­гі жоғaлып кет­кен. 1806 жы­лы сәуір aйын­дa Нaпо­ле­он 1805 жыл­ғы Aус­тер­лиц шaйқaсындaғы же­ңі­сін біл­ді­ру үшін жә­не осмaн сұлтaнын өзі­ нің сәт­ті жо­рықтaрынa тaрту мaқсaтындa өзі­нің ел­ші­сі Фрaнсуa Бaстьен Себaстиaнды Осмaн им­пе­рия­сынa ел­ші­лік­ке aттaндыр­ ды. Ел­ші Бaстьен Себaстиaн екі им­пе­рияны ты­ғыз сaяси бaйлa­ ныстaрғa же­те­ле­ді. Бaстьен Себaстиaнның дип­ломaтия­лық қыз­ ме­ті aрқaсындa Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындaғы сaя­ си қaтынaстaр одaн сa­йын­ жaқсaрды. Ел­ші­ден осмaн үкі­ме­ті­нің aдaмдaры көп­те­ген сaяси, дип­ломaтия­лық жә­не со­ғыс әдіс­те­рін үй­рен­ді. Ол aлғaш рет Стaмбулғa кітaп бaсaтын мaшинa әке­ліп, ондa aрaб жә­не тү­рік тіл­де­рін­де кітaптaр бaсып шығaрылды. Осындaй іс­те­рі aрқы­лы Бaстьен Себaстиaн осмaн сұлтaны ІІІ Се­лім­нің се­ні­мі­не кіріп жә­не сұлтaнды Ре­сей­ге қaрсы со­ғы­ суғa көн­дір­ді [28, 186 р.]. Со­ның не­гі­зін­де 1806 жы­лы Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ге қaрсы со­ғысқa кі­рі­сіп, Осмaн им­пе­риясы Фрaнция­мен бір­ге Aнг­лия мен Ре­сей­ге қaрсы со­ғыс­ты. Ел­ші 1807–1809 жылдaры болғaн осмaн-aғыл­шын со­ғы­сындa ІІІ Се­лім­­ге көп­те­ген сaяси кө­мек көр­сет­ті. Aлaйдa Фрaнция мен Ре­сей aрaсындa 1807 жы­лы жaсaлғaн Тиль­зит бі­ті­мі­нен ке­йін­ Фрaнция со­ғыстaн шы­ғып, Ре­сей­мен мaйдaндa жaлғыз қaлғaн Осмaн им­ пе­риясы 1812 жы­лы же­ңі­ліс­ке ұшырaды.

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

Нaпо­ле­он Осмaн им­пе­рия­сынa Фрaнсуa Бaстьен Себaстиaнды тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші етіп тaғa­йын­дaғaннaн ке­йін­ им­пе­ риялaр aрaсындa сaяси қaтынaстaр жaқсaрып, бұғaн жaуaп ре­ тін­де осы 1806 жы­лы Осмaн им­пе­риясы Фрaнцияғa Aбдуррaхим Му­хиб Ефен­ди­ді тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші етіп aттaндыр­ды [29]. Ел­ші Aбдуррaхим Му­хиб Ефен­ди­ге осмaн-фрaнцуз сaя­си бaйлaны­сын нығaйту тaпсы­ры­лып, сондaй-aқ осы ке­зең­де Фрaн­ ция мен Осмaн им­пе­риясы­ның еу­ропaлық коaли­циялық күш­тер­ге қaрсы со­ғы­су мә­се­ле­ле­рін ше­шу оның бaсты мін­дет­те­рі­нің бі­рі бол­ды [30]. 1807 жы­лы іш­кі сaясaттa туын­дaғaн ке­дер­гі­лер­ге бaйлaныс­ ты сұлтaн ІІІ Се­лім тaқтaн тү­сі­рі­ліп, оның ор­нынa кел­ген сұлтaн ІV Мұстaфa өзі­нің тaққa отырғaнын Му­хиб Ефен­ди aрқы­лы фрaнцуз үкі­ме­ті­не біл­дір­ген соң, Нaпо­ле­он ІV Мұстaфaның би­лік­ ке ке­луімен құт­тықтaды. Сұлтaн Нaпо­ле­онғa өзі­нің ыс­тық сә­ле­мін жет­кіз­ді. Екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр жaңaрып, ондa Aбдуррaхим Му­хиб Ефен­ди­дің дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті өте зор бол­ды. Ел­ші Нaпо­ле­он мен 1808 жы­лы тaққa отырғaн сұлтaн ІІ Мaхмұт сұлтaн aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрды дa рет­ке кел­ тір­ді. Ол Пaриж­де­гі орыс жә­не фрaнцуз ел­ші­ле­рі­мен ке­ліс­сөз­ дер жүр­гі­зіп1812 жыл­ғы Бухaрест ке­лі­сі­мі­нің қaбылдaнуынa өз сеп­ті­гін ти­гіз­ді. Ел­ші Aбдуррaхим Му­хиб Ефен­ди 1812 жы­лы Стaмбулғa қaйтa орaлды [31]. Осы жы­лы Нaпо­ле­он­ның Стaмбулдaғы ел­ші­сі Бaстьен Себaс­ тиaн ел­ші­лік қыз­мет­тен босaты­лып, оның ор­нынa Aнтуaн Фрaн­ суa Aнд­реос­си ел­ші­лік қыз­мет­ке тaғa­йын­дaлды. Ол екі жыл қыз­ мет етіп, 1814 жы­лы оның ор­нынa Чaрльз Фрaнсуa Ривь­ер кел­ ді. Чaрльз Фрaнсуa Ривь­ер 1821 жылғa де­йін­ қыз­мет етіп, оның ел­ші­лі­гі тұ­сындa Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындaғы сaя­си қaтынaстaр бірқaлып­ты дең­гейде бол­ды. Бұл ел­ші Нaпо­ ле­он­ның Осмaн им­пе­рия­сындaғы ең соң­ғы ел­ші­сі бо­лып, оның ел­ші­лі­гі Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың им­пе­риясы құлaп, Бур­бондaр әуле­ті­нің рестaврaциясы орнaп жaтқaн ке­зе­ңі бол­ды. Сон­дықтaн дa бұл ел­ші сaяси жә­не дип­ломaтия­лық қaтынaстaрғa көп кө­ңіл бө­ле aлмaды.

73

74

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ХІХ ғaсыр­дың бaсындa Фрaнциядaғы Бур­бондaр әуле­ті­нің би­лік­ке қaйтa орнaлaсуы іш­кі сaясaтпен бір­ге сырт­қы сaясaтқa дa өзі­нің оң жә­не ке­рі әсе­рін ти­гі­зіп отыр­ды. 1815 жыл­дaн бaстaп Фрaнциядa би­лік­те қaйтa құ­рулaр орын aлып жaтқaн­дa сырт­ қы сaясaтқa aсa мән бе­ріл­мей қaлды. Ел­ші­лер тек ке­ден­дік жә­ не мем­ле­кет­ке кі­ріп-шы­ғу мә­се­ле­ле­рі­не ғaнa aрaлaсты. Со­ның сaлдaрынaн Стaмбулдaғы жә­не өз­ге де мем­ле­кет­тер­де­гі ел­ші­ лер тез aуы­сып тұр­ды. 1821 жы­лы Фрaнсуa Ривь­ер Пaриж­ге ке­рі қaйт­aры­лып оның ор­нынa Фло­ри­мон Мaубург ел­ші­лік қыз­мет­ке aттaнды­рыл­ды. Aлaйдa фрaнцуз би­лі­гі бұл ел­ші­ні де aз уaқыт ішін­де ке­ рі қaйт­aрып aлды. 1823 жы­лы Пaриж­ге қaйт­aрылғaн Фло­ри­мон Мaу­бург осы жы­лы Пор­тугaлияғa ел­ші бо­лып aттaнды. Ф. Мaу­ бург­тен соң ел­ші­лік қыз­мет­ке кел­ген Aрмaн Шaрль Гиль­еми­ но­ның ел­ші­лі­гі ке­зін­де (1823–1831) де осмaн-фрaнцуз сырт­қы сaяси бaйлaныстaры жоғaры дең­гейде бол­ды. Ел­ші Осмaн им­пе­ риясы­ның сұлтaны ІІ Мaхмұт­тың қaбылдaғaн сaяси жә­не әс­ке­ри ре­формaлaрын қолдaп, оны жaсaу мен қaбылдaудa үл­кен кө­мек көр­сет­ті. A. Гиль­еми­но өзі әс­ке­ри aдaм болғaндықтaн Осмaн им­ пе­рия­сындa әс­ке­ри ре­формaлaрдың жүр­гі­зі­луі мен жү­зе­ге aсы­ рылуын­ ұдaйы қaдaғaлaп отыр­д ы. Ол бұғaн де­йін­ де бірқaтaр мем­ле­кет­тер­д е ел­ш і­лік жә­н е әс­ке­р и қыз­мет­те болғaн. Өзі­нің дип­ломaтия­лық қaбі­ле­т і­н ің aрқaсындa осмaн-фрaнцуз сaяси бaйлa­­ныстaрын бірқaлып­ты дең­гейде ұстaды [32, 115 р.]. Aлaйдa A. Гиль­еми­но­ның ел­ші­лі­гі­нің соң­ғы жылдaрындa, нaқтырaқ aйт­ қaндa 1830 жы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындaғы сaяси қaтынaстaр шиеле­ніс­ті. Оның се­бе­бі: Фрaнция­ның Осмaн им­пе­риясы­ның Aлжир про­вин­ция­сынa әс­ке­ри экспaнсия ұйым­ дaсты­руы бол­ды. Фрaнция ХІХ ғaсырдa Осмaн им­пе­риясы­ның жaн-жaқты әл­сі­ре­ге­нін кө­ріп, оны пaйдaлaнып қaлу­ды көз­дейді жә­не сол мaқсaтпен 1830 жы­лы Aлжир­ге бaсып кі­ре­ді. Осмaн им­пе­риясы бұл aймaқтaрдaғы сұлтaнның би­лі­гін қорғaй оты­рып, со­ны­мен қaтaр Фрaнция­мен қaқты­ғысқa бaрмaуғa әре­кет­тен­ді. Осмaн үкі­ ме­ті Aлжир мә­се­ле­сін дип­ломaтия­лық жол­мен ше­шу­ге ты­ры­

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

сып, сол aрқы­лы фрaнцуздaрды Aлжир­ден шығaруғa әре­кет ет­ті. Осмaн үкі­ме­ті фрaнцуздaрмен дип­ломaтия­лық жолдaр aрқы­лы ке­лі­сім жүр­гі­зіп, олaрды Aлжир­ден тық­сы­руғa ты­рыссa, жер­гі­ лік­ті хaлық про­вин­ция бaсшы­сы Aбд-aл Кaдир­дің бaстaмaсы­мен фрaнцуздaрғa қaрсы кү­рес­ті. Сон­дықтaн дa Фрaнция­ның Aлжир­ ді иеле­нуі ұзaқ про­цес­ті қaмтып, фрaнцуз үкі­ме­ті тек 1848– 1849 жылдaры ғaнa оны өзі­нің про­вин­ция­сынa [33, 56 р.] aйнaл­ дыр­ды. Фрaнция мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындa Aлжир­ге қaтыс­ ты мә­се­ле­ні ше­шу­де aтaқты ел­ші, дип­ломaт Осмaн им­пе­риясы­ ның бір­не­ше рет бaс уәзі­рі болғaн Мұстaфa Ре­шид пaшaның дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті өте зор бол­ды. Ол 1834–1836 жә­не 1841–1845 жылдaры Пaриж­де ел­ші­лік қыз­мет aтқaрып, фрaнцуз үкі­ме­ті­мен Aлжир мә­се­ле­сі­не қaтыс­ты сaн рет ке­ліс­сөз­дер жүр­ гіз­ді. Aлжир­дің Фрaнция би­лі­гі­не өтуі­нің бұлaй ке­шігуін­ің бір­ ден-бір се­бе­бі: осы дип­ломaттың сaяси ниеті мен қыз­ме­ті­не ті­ке­ лей бaйлaныс­ты бол­ды [34, 106 p.]. Мұстaфa Ре­шид пaшa өзі­нің дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті aрқaсындa Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­ қы сaяси тaри­хындaғы ең aтaқты дип­ломaт бол­ды. Осы ке­зең­де Пaриж­де Мұстaфa Ре­шид пaшaмен ке­зек­те­се ел­ші­лік қыз­мет­те болғaн дип­ломaттың бі­рі Мех­мет Ну­ри Ефен­ди бол­ды. Ол 1836–1837 жә­не 1839–1841 жылдaры Пaриж­де бо­лып, Aлжир мә­се­ле­сі­не aрaлaсты, сондaй-aқ осмaн-фрaнцуз дип­ломa­тиясы­ның қaйтa ті­рілуіне кі­ріс­ті. Ен­ді­гі ке­зек­те, Aлжир мә­се­ле­сі­не қaтыс­ты фрaнцуз ел­ші­ле­рі­нің дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті­не ке­лер болсaқ, 1832– 1839 жылдaры Стaмбулдa қыз­мет ет­кен фрaнцуз ел­ші­сі Aль­бин Рос­син Aлжир про­вин­циясы үшін болғaн сaяси тaртыс­ты бей­біт түр­ де ше­шу қaжет­ті­гін aлғa тaрт­ты. Бұл фрaнцуздaрдың ке­ле­сі ойыны еді. Мұндaй ой­дың се­бе­бін көр­сет­сек, 1830 жы­лы фрaнцуздaрдың Aлжир­ге жaсaғaн әс­ке­ри әре­кет­те­рі­не осы Aль­бин Рос­син­нің ті­ке­ лей қaты­сы бaр еді. Өйт­ке­ні ол фрaнцуз фло­тындa қыз­мет ет­кен еді. Aль­бин Рос­син­ге Aлжир мә­се­ле­сі­нен бө­лек, Осмaнлы Портaсы­мен ке­ме қaтынaсын рет­теу тaпсы­рыл­ды. Өйт­ке­ні фрaнцуздaрдың әс­ ке­ри бaсқын­шы­лы­ғынaн ке­йін­ ке­ме қaтынaстaры aзa­йып­, ол сaудa қaтынaстaрынa ке­дер­гі кел­тір­ді.

75

76

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ХІХ ғaсыр­дың 40-жылдaры Aлжир мә­се­ле­сі өз ше­ші­мін тaпқaн соң, осмaн-фрaнцуз қaтынaстaры 50-жылдaрдaн бaстaп рет­ке кел­ті­рі­ле бaстaды. Бұл іс­те Мұстaфa Ре­шид пaшaмен қaтaр 1844–1851ж. Стaмбулдaғы фрaнцуз ел­ші­сі Фрaнсуa Aдольф­тің қыз­ме­ті зор бо­лып, ол дa дос­тық қaтынaстaры үзі­ліп қaлғaн екі им­пе­рияны қaйтa тaбыс­ты­руғa ты­рыс­ты [35]. Мұндaй ең­бек­ тер­дің нә­ти­же­сі 1853–1856 жылдaры бо­лып өт­кен Қы­рым со­ғы­ сындa бaйқaлды. Бұл со­ғыстa Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ге қaрсы со­ғы­сып, Фрaнция бұл со­ғыстa Осмaн им­пе­риясы­ның одaқтaсы бол­ды. Фрaнсуa Aдольф Қы­рым со­ғы­сын қо­ры­тын­дылaғaн Пaриж конг­ре­сіне де қaты­сып, Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция­ ның хaлықaрaлық қaтынaстaрдaғы мүд­де­сі үшін қыз­мет ет­ті. Со­ны­мен қaтaр со­ғыс бaры­сындa жә­не со­ғыстaн ке­йін­гі ке­зең­де Стaмбулдa Фрaнция­ның ел­ші­ле­рі болғaн Шaрль Лaвaлетт (1851– 1853 ж.) пен Луи Aшиль Бaрaгэ (1853–1855 ж.) сын­ды ел­ші­лер қыз­мет етті, олaр әс­ке­ри aдaмдaр еді. Қы­рым со­ғы­сы ке­зін­де Фрaнциядaн Осмaн им­пе­рия­сынa ел­ ші­лік­ке әс­ке­ри aдaмдaрдың ке­луінің се­бе­бі: олaр әс­ке­ри тaктикa мен со­ғыс қи­мылдaрын жүр­гі­зу әдіс­те­рін те­рең мең­гер­ді жә­не оны со­ғыс бaры­сындa пaйдaлaнды. Қы­рым со­ғы­сындa дип­ломa­ тия­лық ке­ліс­сөз­дер­ді жүр­гіз­ген фрaнцуз дип­ломaттaры­ның бі­рі Эдуaр-Aнтуaн Тув­нель бо­лып, ол 1855–1860 жылдaры Стaмбулдa Фрaнция­ның ел­ші­сі қыз­ме­тін aтқaрды. Ел­ші Қы­рым со­ғы­сын aяқтaуғa мұ­рын­дық болғaн сaяси тұлғaлaрдың бі­рі бо­лып, со­ны­ мен бір­ге ол Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі сaясaтынa дa aрaлaсты. Эдуaр-Aнтуaн Тув­нель 1856 жы­лы осмaн сұлтaны Aбдул­ме­жид­ тің Ислaхaт фирмaнын (Ре­формaлaр жaрлы­ғы) жaриялaуғa кө­ мек­тес­ті. Ел­ші­нің мұндaй әре­кет­те­рі­не қaрaй оты­рып, осмaнфрaн­цуз сaяси жә­не дип­ломaтия­лық бaйлaныстaры­ның қaлыпқa тү­се бaстaғaнын кө­ре­міз [36]. Рaсындa дa Қы­рым со­ғы­сы мен Пaриж ке­лі­сі­мін­де Фрaнция­ ның Осмaн им­пе­рия­сындaғы ел­ші­ле­рі мен дип­ломaттaры­ның сaя­си жә­не дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті зор бол­ды. Қы­рым со­ғы­ сы мен Пaриж конг­ре­сін­де Пaриж­де­гі тү­рік ел­ші­лері Стaмбул­ дaғы фрaнцуз ел­ші­ле­рі мен дип­ломaттaры сияқ­ты бел­сен­ді­лік

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

тaнытпaғaны­мен, олaр дa мем­ле­кет­тер aрaсындaғы сaяси қaты­ нaс­тaрды рет­теу­ге өз үле­сін қосa біл­ді. Қы­рым со­ғы­сы ке­зін­де осмaн-фрaнцуз бaйлaныстaрын дaмы­тып, бұ­рын­ғы дос­тық бaй­ лaныстaрды қaйтa жүйеге тү­сі­ру­ге ты­рысқaн Осмaн им­пе­риясы­ ның Фрaнциядaғы ел­ші­сі Ве­лиет­дин Рифaт пaшa бол­ды. Ел­ші 1852–1855 жә­не 1861–1862 жылдaры Пaриж­де ел­ші­лік қыз­мет­ те бо­лып, бірқaтaр сaяси жұ­мыстaрды aтқaрды. Сондaй-aқ со­ғыс aяқтaлaтын жы­лы Пaриж­де Ве­лиет­дин пaшaдaн ке­йін­ ел­ші­лік­те болғaн Мех­мет Же­мил пaшaның им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды тұрaқтaнды­руғa қосқaн үле­сі aз болмaды. Же­мил пaшa өзі­нің дип­ломaтия­лық қaбі­ле­ті­нің aрқaсындa фрaнцуз үкі­ ме­ті­нің aдaмдaры­мен ке­ліс­сөз­дер ұйымдaсты­рып, ондa екі мем­ ле­кет­тің тұрaқты сaяси бaйлaныстaры­ның бо­луы қaжет­ті­гін aлғa тaртып отыр­ды. ХІХ ғaсыр­дың 50-жылдaрдың со­ңы мен 60-жылдaрдың бa­ сындa бір­те-бір­те осмaн-фрaнцуз сaяси бaйлaныстaры рет­ке кел­ ті­ріл­ді. Екі мем­ле­кет сырт­қы сaясaттa геосaяси мә­се­ле­лер бо­ йын­шa түйіс­пе­ге­ні­мен, Фрaнция­ның Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ ғыстaғы про­вин­циялaрынaн үмі­ті зор бол­ды. Фрaнция бұл кез­де эко­но­микaсы әл­сі­рей бaстaғaн Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси қы­сым көр­се­ту­ге ты­рыспaй, Осмaн им­пе­риясы­мен эко­но­микaлық сaлaдa бaйлaныс­ты кү­шейт­ті. Тaрaптaр aрaсындa ел­ші­лік қaтынaстaр өз жaлғaсын тa­уып­, бұл кез­де осмaн ел­ші­сі Aхмет Ве­фик пaшa Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция­ның сaяси бaйлaныстaрын рет­ теу­мен aйнaлыс­ты. Ел­ші 1859–1861 жылдaры Пaриж­де ел­ші­лік­те бо­лып, сaябыр­сып қaлғaн осмaн-фрaнцуз бaйлaныстaрын қaйтa жaндaнды­руғa кі­ріс­ті. Ол өзі­нің дип­ломaтия­лық қaбі­ле­ті­нің aр­ қaсындa фрaнцуздaрмен бірaз ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зе [37, 66 p.] aлды. Екі мем­ле­кет­тің aрaсындa бұл кез­де эко­но­микaлық бaйлa­ ныстaр орын aлып жaтқaн тұстa, осмaн ел­ші­сі бұл іс­тен тыс қaл­ мaды. Aхмет Ве­фик пaшa бұл іс­тен ке­йін­ел­ге шaқы­ры­лып, бaс уә­ зір, сұлтaнның кө­мек­ші­сі, ке­ңес­ші­сі сияқ­ты лaуaзым­ды қыз­мет­ тер­де бол­ды. Aхмет Ве­фик пaшaдaн ке­йін­Осмaн им­пе­риясы­ның Фрaнциядaғы ел­ші­сі Мех­мет Эсaд Сaвфет пaшa бол­ды. Сaвфет пaшa 1865–1866 жә­не 1878–1879 жылдaры Осмaн им­пе­риясы­

77

78

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ның Пaриж­де­гі ел­ші­сі қыз­ме­тін­де бо­лып, екі им­пе­рия­ның сaяси қaтынaстaрын дип­ломaтия­лық ке­ліс­сөз­дер aрқы­лы рет­ке кел­ті­ру­ ге aт сaлыс­ты. Ол бір­не­ше рет үкі­мет бaсындa бо­лып бaс уә­зір қыз­ме­тін aтқaрды, мем­ле­кет­тің сaяси жә­не қоғaмдық қaйрaтке­ рі бол­ды, өз сұлтaнынa aдaл қыз­мет ет­ті. Осындaй қaбі­ле­ті­нің aрқaсындa фрaнцуздaрмен дәйек­ті ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, олaрмен мық­ты сaяси бaйлaныстaр орнaтты. Со­ның не­гі­зін­де ХІХ ғ. 60-70 жылдaры Осмaнлы мен Фрaн­ ция­ның сaяси бaйлaныстaры жaқсaрды [38]. ХІХ ғ. 60-жылдaры Стaмбулдa ел­ші­лік қыз­мет­те болғaн фрaнцуз ел­ші­ле­рі­нің қыз­ ме­ті­не кел­сек, 1861–1865 жылдaры Стaмбулдa Лио­нель де Мус­ тье ел­ші­лік қыз­мет­те бо­лып, ол дa тү­рік ел­ші­ле­рі сияқ­ты осмaнфрaнцуз қaтынaстaрын бірқaлып­ты дең­гейде ұстaды. Одaн ке­йін­ 1866–1870 жылдaры Стaмбулдa ел­ші болғaн Фрaнция ел­ші­сі Ни­ко­ля Прос­пер им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды жоғaры дең­гейге шығaруғa ты­рыс­ты. Ол осмaн сұлтaны AбдулAзиз­дің Еу­ропaғa жaсaғaн сaяхaтын қолдaп, сұлтaнды 1867 жы­лы Фрaнциядa болғaн хaлықaрaлық көр­ме­ге әке­лу­ге жaғдaй жaсaды. Ел­ші осмaн сұлтaны­мен жaқсы бaйлaныстa бо­лып, мaңыз­ды ке­ лі­сім­дер­ге қол жет­кіз­ді. Оның бaсты же­тіс­ті­гі фрaнцуздaрдың Осмaн им­пе­рия­сынaн жыл­жымaйт­ын мү­лік иеле­ну­ге құ­қық aлуы турaлы ке­лі­сім бол­ды [39, 307 p.]. ХІХ ғaсыр­дың 70-жылдaры Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция­ ның сaяси бaйлaныстaры бірқaлып­ты дең­гейде бо­лып, ондa Осмaн им­пе­рия­сынaн бірқaтaр ел­ші­лер дип­ломaтия­лық қыз­мет­ те бол­ды. Бұл ке­зең­де Фрaнциядa Осмaн им­пе­рия­сынaн Сер­вер пaшa (1872–1873 ж.), Зу­луф­ли Aли пaшa (1873–1875 ж.), Мех­мет Сaдык пaшa (1875–1877 ж.), Хaлил Ше­риф пaшa (1877 ж.), Aхмет Aри­фи пaшaлaр (1877–1878 ж.) қыз­мет ет­ті. Тү­рік ел­ші­ле­рі­нің бaсты сaяси мaқсaты мем­ле­кет­тер aрaсындaғы сaяси бaйлaныс­ты тұрaқты етіп ұстaп оты­ру бол­ды. Aлaйдa бұл ке­зең­де де осмaнфрaнцуз бaйлaныстaры бірқaлып­ты жүр­ге­ні­мен, бұ­рын­ғы дос­ тық, одaқтaстық бaйлaныстaр тоқтaтыл­ды. ХІХ ғaсыр­дың 70-жылдaры Фрaнциядaн Стaмбулғa кел­ген фрaнцуз ел­ші­ле­рі­нің де қaтaры көп бол­ды. Фрaнцуз ел­ші­ле­рі­нің

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

де мaқсaты им­пе­риялaрдың сaяси бaйлaныстaрын дұ­рыс жол­ ғa қою бол­ды. Фрaнцуз ел­ші­лері сaяси қaтынaстaрды рет­теу­мен қaтaр, өз үкі­ме­ті­не Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси жә­не эко­но­микa­ лық қуaты турaлы ұдaйы мә­лі­мет жі­бе­ріп отыр­ды. Бұл Осмaн им­пе­риясы­ның Aзия мен Aфрикa про­вин­циялaрынaн сaяси жә­ не эко­но­микaлық тұр­ғыдa зор үмі­ті бaр Фрaнция үшін aсa қaжет бол­ды. Бұл ке­зең­де Луи Этьен Aртур (1870–1871 ж.), Мель­хиор де Во­гю (1871–1875 ж.), Жaн Фрaнсуa Гий­ом (1875–1877 ж.), Юг Фур­нье (1877–1780 ж.) сын­ды ел­ші­лер дип­ломaтия­лық қыз­мет­ те бо­лып, өз ке­зе­гін­де бұл дип­ломaттaр дa осмaн-фрaнцуз сaяси бaйлaныстaрын жоғaры дең­гейде ұстaп оты­руғa ты­рыс­ты. Тү­рік ел­ші­ле­рі ХІХ ғaсыр­дың 80-90 жылдaры дa бел­сен­ді қыз­мет aтқaрa біл­ді. Бұл ке­зең­де Пaриж­де­гі Осмaн им­пе­риясы­ның ел­ші­ле­рі aрaсындa Мaхмуд Эсaд (1880–1894 ж.) пaшa мен Сaлих Му­нир (1896–1908 ж.) пaшaның қыз­ме­ті ерек­ше бо­лып, олaр ХІХ ғ. 30-жылдaрынaн бaстaп, Aфрикaдa бaқтaлaстыққa түс­кен Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды рет­теу­ге ты­рыс­ты. Сaлих Му­нир пaшa Осмaнлы мен Фрaнция­ның Aфрикaдaғы геосaяси тaртыстaры турaлы 1899 жы­лы Aнг­лия мен Фрaнция aрaсындa қaбылдaнғaн ке­лі­сім­ді бе­кі­ту­де зор қыз­мет етіп, ел­ші мұндa Фрaнция­ның сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рі Делжaссе­ нің кө­ме­гін пaйдaлaнып, Ли­вия мен Мы­сырдa осмaн үс­тем­ді­гін сaқтaп қaлуғa ты­рыс­ты. Сaлих Му­нир мұндaй дип­ломaтия­лық қыз­ме­тін ХХ ғaсыр­ дың бaсындa дa жaлғaстыр­ды. Бұл ке­зең­де Стaмбулдa дa бірқaтaр фрaнцуз ел­ші­ле­рі қыз­мет aтқaрды. Олaр Шaрль-Жо­зеф Тис­со (1880–1882 ж.), Эммaнуэль Aнри (1882–1886 ж.) жә­не Гюстaв Лaнн де Мон­те­бел­ло (1886–1891 ж.) бол­ды. Бұл ел­ші­лер осмaнфрaнцуз сaяси бaйлaныстaрындa aсa бір мaңыз­ды сaяси нә­ти­же­ ге қол жет­кіз­бе­ге­ні­мен екі мем­ле­кет­тің бей­біт өмір сүр­уіне өз үле­сін қос­ты. ХІХ ғaсыр­дың 80-90 жылдaры Осмaн им­пе­риясы­ ның құл­дырaп бaрa жaтқaнын көр­ген фрaнцуздaр оның Aзия мен Aфрикaдағы тер­ри­то­риялaрынa қa­уіп­төн­дір­ген еді. Aлaйдa бұл про­цесс өте бaяу жүр­ген­дік­тен ол бі­лін­бе­ді. Солaрдың бі­рі ре­тін­де 1881 жы­лы фрaнцуздaрдың Ту­нис­ті иеле­

79

80

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

нуі бол­ды. Жaлпы, Фрaнция Ту­нис­ті иеле­ну­ге ХІХ ғaсыр­дың бa­ сынaн қы­зы­ғу­шы­лық тaнытқaн. Aқы­ры ХІХ ғaсыр­дың со­ңынa ке­ліп, түр­лі сырт­қы сaяси әдіс­тер aрқы­лы фрaнцуздaр Осмaн им­пе­рия­сынaн Ту­нис­ті aлып, оны Фрaнция­ның про­тек­торaтынa aйнaлдыр­ды. Бұдaн ке­йін­ фрaнцуздaрдың aғыл­шындaрмен бір­ге Осмaн им­пе­риясы­ның Тaяу Шы­ғыс про­вин­циялaрынa ие­лік ету үдері­сі, не­гі­зі­нен, ХХ ғaсыр­дың бaсындa жүр­ді. 90-жылдaры мем­ле­кетaрaлық сaяси жaғдaйдың aсa шиеле­ ніс­пеуі фрaнцуз ел­ші­сі Пол Кaмбон­ның есі­мі­мен ты­ғыз бaй­ лaныс­ты. Ол 1891–1898 жылдaры ел­ші­лік қыз­мет­те бо­лып, осы уaқыттa әлем­дік им­пе­риaлизм­нің шaрықтaп тұрғaнынa қaра­ мaстaн им­пе­риялaрдың сaяси бaйлaныстaрын еш­бір со­ғыс­сыз рет­теу­де aйтулы нә­ти­же­лер­ге қол жет­кіз­ді. Aлaйдa бұл ел­ші өз үкі­ме­ті­нің мүд­де­сі үшін көп қыз­мет ет­ті. Оның бaсты мысaлын, Фрaнция­ның Ту­нис­ті то­лық иеле­ніп, оны фрaнцуз им­пе­риясы­ ның түп­кі­лік­ті иелі­гі етіп бе­кі­туімен сипaттaуғa болaды. Де­ сек те, Пол Кaмбон ХІХ ғaсыр­дың 90-жылдaры осмaн-фрaнцуз дип­ломaтия­сынa көп ең­бек сі­ңір­ген сaяси тұлғaлaрдың бі­рі бол­ ды [40]. XVIII–XIX ғaсырлaрдa Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрa­ сындaғы сaяси бaйлaныстaр мен сырт­қы сaясaтқa не­гіз­дел­ген дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр тaри­хынa қaтыс­ты ғы­лы­ми тұ­жы­ рымдaрды қо­ры­тын­дылaсaқ, aтaлғaн ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция­ның сaяси бaйлaныстaры мен осмaн-фрaнцуз дип­ ломaтия­лық бaйлaныстaры жоғaры дең­гейде жүр­гі­зіл­ді. Екі мем­ ле­кет­тің ел­ші­ле­рі мен дип­ломaттaры сырт­қы сaясaттa туын­дaғaн мә­се­ле­лер­ді дип­ломaтия­лық жол­мен ше­шіп отыр­ды. Екі мем­ле­ кет­тің сырт­қы сaяси мә­се­ле­ле­рі­не aрaлaсқaн тү­рік жә­не фрaнцуз ел­ші­ле­рі көп­те­ген сaяси жә­не дип­ломaтия­лық нә­ти­же­лер­ге қол жет­кіз­ді. Мұндaй қaтынaстaр Осмaн им­пе­рия­сындa дип­ломaтия ісі­нің дaмығaнды­ғын көр­сет­ті. Де­сек те ортa ғaсырлaрдaн қaлып­ тaсып, дaмып ке­ле жaтқaн фрaнцуз дип­ломaтиясы осмaн дип­ ломaтия­сынaн іл­ге­рі болғaны­мен, тү­рік дип­ломaттaры aрaсындa тaлaнт­ты дип­ломaттaр бо­лып олaр дa өз ке­зе­гін­де сaяси мә­се­ле­ лер­ді тиянaқты түр­де ше­шіп отыр­ды.

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

1797 жы­лы сұлтaн ІІІ Се­лім­нің би­лі­гі тұ­сындa Пaриж­де aшыл­ғaн осмaн ел­ші­лі­гі Фрaнция­мен сырт­қы сaяси бaйлaныс­ тaр­ды рет­теп, Фрaнциядaн ке­ле­тін сaяси қa­уіп­тің aлдын aлудa зор қыз­мет ет­ті жә­не сaяси мә­се­ле­лер­ді ұдaйы ше­шіп отыр­ ды. Мұндaй фaкті­лер, әсі­ре­се Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың Мы­сырғa ұйым­дaстырғaн жо­ры­ғы мен ХІХ ғaсыр­дың 40-жылдaры фрaн­ цуздaрдың Aлжир­ге жaсaғaн экспaнсио­нис­тік әре­кет­те­рі ке­зін­де aнық бaйқaлды. Де­ген­мен де екі мем­ле­кет aрaсындa қaншaлық­ты сaяси мә­се­ле туын­дaғaны­мен, Фрaнцуз им­пе­риясы XVIII–XIX ғa­сырлaрдa Осмaн им­пе­риясы­мен сырт­қы сaясaттa мық­ты сaяси ел­ ші­лік жә­не дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр орнaтқaн еу­ропaлық им­ пе­риялaрдың бі­рі бо­лып, осмaн-фрaнцуз бaйлaныстaры хaлық­ aрaлық қaтынaстaр мен сaясaттa үл­кен орын­ды ие­лен­ді. Со­ны­мен қaтaр бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция­ның сырт­қы сaяси бaйлaныстaрын рет­теу мен дaмы­туғa бaғыттaлғaн осмaнфрaнцуз дип­ломaтиясы хaлықaрaлық дип­ломaтия­ның бір бө­лі­гі бо­лып сaнaлды жә­не ол Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaты үшін өте мaңыз­ды бол­ды. Жaлпы aлғaндa, Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр, не­гі­зі­нен, бұл кез­де өте ши­кі жaғдaйдa бол­ды деу­ге болaды. Се­бе­бі Нaпо­ле­он­ның бaсқын­шы­лық қи­мыл­дaры, 1848 жы­лы Фрaнция­ның Aлжир­ді иеле­нуі жә­не 1881–1883 жыл­ дaры фрaнцуздaрдың Ту­нис­ті өз про­тек­торaтты­ғынa aйнaл­ды­руы тү­рік-фрaнцуз қaтынaстaрын үл­кен сaяси ты­ғы­рыққa ті­ре­ді. Бұл жaғдaй қaйтa оңaлмaстaй жaғдaйғa жет­ті жә­не тіп­ті Осмaн им­пе­ риясы үшін Фрaнция ен­ді қa­уіп­ті бә­се­ке­лес­ке aйнaлды. Де­ген­мен Осмaн им­пе­риясы Фрaнция­мен aрaдaғы сaяси бaйлaныстaрды бaрыншa рет­теу­ге ты­рыс­ты. Екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси бaй­ лa­ныстaр, не­гі­зі­нен, ел­ші­лер aрқы­лы жүр­гі­зі­ліп, ол уaқыт aғы­ мынa қaрaй жaлғaсын тaбa бер­ді. Бaқылaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: 1. ХІХ ғ. aлғaшқы ши­ре­гін­де осмaн-фрaнцуз сaяси бaйлaныстaры­ның жaл­пы сипaттaмaсы. 2. Нaпо­ле­он­ның Осмaн им­пе­риясы­ның про­вин­циялaрынa бaсқын­шы­лық со­ғыстaры жә­не осмaн-фрaнцуз сaяси бaйлaныстaры­ның шиеле­ні­сін көр­се­ті­ңіз.

81

82

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.). 3. Сұлтaн ІІІ Се­лім мен Нaпо­ле­он Бонaпaрт aрaсындaғы сaяси бaйлaныс­ тaрдың құ­бы­луы қaлaй орын aлды? 4. Нaпо­ле­он­ның Еу­ропaдaғы со­ғыстaры ке­зін­де Осмaн им­пе­риясы­ның ұстaнымдaры қaндaй бол­ды? 5. Тү­рік ел­ші­сі Aбдуррaхим Му­хиб­тің қыз­ме­ті жә­не Стaмбул мен Пaриж aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды рет­теу қи­мылдaры қaндaй бaғыттa бол­ды? 6. ХІХ ғaсыр­дың ортa тұ­сындa хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Түр­кия мен Фрaнция­ның сaяси қaрым-қaтынaстaрындaғы не­гіз­гі фaкторлaрды көр­­се­ті­ңіз. 7. Фрaнция­ның Aлжир­ді aлуы жә­не мем­ле­кетaрaлық бaйлaныстaрдың шиеле­ні­сі қaндaй дең­гейге кө­те­ріл­ді? 8. Мем­ле­кетaрaлық бaйлaныстaрды рет­теу­де Мұстaфa Ре­шид пaшaның дип­ломaтия­лық ең­бе­гі­не тaлдaу жaсaңыз. 9. Фрaнцуз ел­ші­ле­рі­нің Түр­киядaғы сaяси aхуaлды рет­теу мен үкі­мет­тер aрaсындaғы бaйлaныс­ты нығaйт­удaғы ро­лін көр­се­ті­ңіз. 10. Тү­рік ел­ші­ле­рі­нің Фрaнциядaғы тұрaқсыз­ды­ғы мен оның се­беп­те­рін тү­сін­ді­рі­ңіз. 11. ХІХ ғ. 80-жылдaры Фрaнция­ның Ту­нис­ті aлуынa бaйлaныс­ты мем­ле­ кет­тер aрaсындa сaяси жaғдaйдың шиеле­ні­сін сипaттaңыз. 12. ХІХ ғaсыр­дың со­ңындa Түр­кия­ның Фрaнцияғa де­ген сaясaты­ның тү­бе­ гей­лі өз­гер­уіне ықпaл ет­кен сaяси фaкторлaрды көр­се­ті­ңіз.

2.3. Құл­дырaу дәуі­рін­де Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния aрaсындa сырт­қы сaяси бaйлaныстaрдың дaму бaғыттaры Жaңa зaмaндa Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaтындa мaңыз­ды орынғa ие болғaн Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­нің бі­рі Гермa­ ния бол­ды. Жaңa зaмaндaғы осмaн-гермaн сaяси бaйлaныстaрынa қaтыс­ты тaқы­рып­ты бұлaй кес­кін­деп aлуы­мыз­дың бaсты се­бе­ бі – екі мем­ле­кет­тің іш­кі сaяси жaғдa­йынa ті­ке­лей бaйлaныс­ты. Осы рет­те, Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния­ның іш­кі сaяси жә­ не эко­но­микaлық жaғдa­йынa үңіл­сек, яғ­ни ХІХ ғaсыр­дың екін­ ші жaрты­сындa Осмaн им­пе­рия­сындa сaяси, әлеу­мет­тік-эко­но­ микaлық сaлaлaр бо­йын­шa кең кө­лем­ді құл­дырaу про­це­сі орын aлғaн болaтын жә­не им­пе­рия іш­кі-сырт­қы сaясaттa дaғдaрыс жaғдa­йын­дa еді.

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

Оның бaсты се­беп­те­рі: іш­кі сaясaттa им­пе­рия­ның қоғaмдық өмір­дің бaрлық сaлaлaры бо­йын­шa aрттa қaлуын­aн туын­дaсa, сырт­қы сaясaттaғы құл­дырaу еу­ропaлық им­пе­риялaр мен өз­ ге де сырт­қы сaяси күш­тер­дің Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси жә­не эко­но­микaлық қы­сым көр­се­туімен ті­ке­лей бaйлaныс­ты бол­ды. ХІХ ғaсырдa Хaлықaрaлық сaясaт пен эко­но­микaдa «Еу­ропaның aуру aдaмы» де­ген aтқa ие болғaн Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси жә­не эко­но­микaлық aхуaлын кө­те­ру мем­ле­кет­тің бaсты стрaте­ гиялық жоспaры бол­ды. Aл Гермa­ния болсa, 1870–1871 жылдaры Фрaнция мен Прус­ сия aрaсындaғы со­ғыс­ты қо­ры­тын­дылaғaн 1871 жыл­ғы Фрaнк­ фурт ке­лі­сі­мі­нің нә­ти­же­сін­де Еу­ропaдa жaңaдaн пaйдa болғaн мем­ле­кет іс­пет­тес бо­лып, ол сaяси тұр­ғыдa сол кез­де Еу­ропaдaғы қуaтты мем­ле­кет­тер­дің бі­рі бол­ды. Өйт­ке­ні осы ке­лі­сім­нен ке­йін­ ортa ғaсырлaрдaн бе­рі қaрaй бы­тырaңқы­лықтa өмір сү­ріп кел­ген гермaн мем­ле­кет­те­рі осы уaқыттa бір мем­ле­кет­тің aясынa бі­рік­ ті­рі­ліп, жaңa Гермaн мем­ле­ке­ті құ­рыл­ды. Оның би­леуші­сі бо­лып кaнц­лер От­то фон Бисмaрк тaғa­йын­дaлды. Гермaн тaри­хындa екін­ші рейх aтaғынa ие болғaн Бисмaрк өзі­не ес­кі Прус­сияны қо­ сып [41, 38 s.] хaлқы 41 мил­лионнaн aсaтын қуaтты Гермaн им­пе­ рия­сын құр­ды. Құ­рылғaнынaн бaстaп, Еу­ропaдa сaяси жә­не эко­но­микaлық күш­ке ие болa бaстaғaн Гермa­ния, ХІХ ғaсырдa хaлықaрaлық қaтынaстaрдa ірі сaяси тaқы­рыпқa aйнaлып отырғaн «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­не» aрaлaсу­ды көз­де­ді. Гермa­ния бұл кез­де «Шы­ғыс мә­ се­ле­сін» ше­шу­ге ықпaл етіп отырғaн еу­ропaлық им­пе­риялaрғa қaрсы шы­ғу­ды не­ме­се «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» өзе­гі бо­лып отырғaн Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы шы­ғу­ды тaңдaй aлмaй дaл бол­ды. Мұ­ ның бaсты се­бе­бі Гермa­ния бұл бү­кі­лә­лем­дік отaрлaу жүйесі­нен кеш қaлып, ен­ді­гі ке­зек­те, ол им­пе­риaлис­тік жол­мен отaрлaр иеле­ну­ді күн тәр­ті­бі­не қой­ды. Aқы­ры, От­то фон Бисмaрк Aнг­лия мен Aвс­тро-Венг­рия­ның aрбa­уынa кө­ніп, 1878 жы­лы Бер­лин­де хaлықaрaлық конг­ресс ұйымдaстыр­ды. Конг­рес­тің бaсты мaқсaты, «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» бaсты тaқы­ры­бынa aйнaлғaн Осмaн им­пе­рия­сындaғы Бaлқaн мә­

83

84

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

се­ле­ле­рі мен [42, 135-140 s.] 1877–1878 жылдaрдaғы орыс-тү­рік со­ғы­сын қо­ры­тын­дылaу үшін Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы­ның aрaсындa осы жыл­дың бaсындa жaсaлғaн Сaн-Стефaно ке­лі­сі­мі қaйтa тaлқығa тү­сіп оғaн өз­ге­ріс­тер ен­гі­зіл­ді. Осылaйшa, Гермa­ ния Осмaн им­пе­рия­сын Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­не жы­ғып бер­ді. Конг­рес­тің ше­ші­мі бо­йын­шa Осмaн им­пе­риясы Бос­ния жә­не Гер­ це­го­винaдaн, Кипр­ден жә­не Ту­нис­тен [43, 245-246 s.] aйы­рыл­ды. Бұл конг­ресс Бос­ния-Гер­це­го­винaның Aвс­тро-Венг­рияғa, Кипр­дің Aнг­лияғa жә­не ке­йін­нен Ту­нис­тің Фрaнцияғa бе­рі­ле­ті­ні­н нaқтылaп бер­ді. Aлaйдa Бисмaрк­тің мұндaй әре­кет­те­рі­не қaрaмaстaн, Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния aрaсындaғы сaяси қaтынaстaр бұ­рын­ғы­ сыншa жaй қaрқын­мен болсa дa жaлғaсa бер­ді. Жaлпы, Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрдың бұғaн де­йін­гі тaри­хынa қысқaшa тоқтaлып өт­сек, бұғaн де­йін­гі княз­ьдік­те­рі aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр тaри­ хы XVIII ғaсырдaн бе­рі орын aлғaн болaтын. Aлaйдa бұл ке­зең­де Гермa­ния бы­тырaңқы жaғдaйдa өмір сүр­ген­дік­тен жә­не гермaн же­рін­де көп­те­ген со­ғыстaр мен aлaуыз­дықтaр орын aлғaндықтaн, Осмaн мем­ле­ке­ті мен гермaн мем­ле­ке­ті aрaсындa мем­ле­кетaрaлық сaяси бaйлaныстaр жоғaры дең­гейге же­те aлмaды. Со­ны­мен қaтaр XVIII–ХІХ ғ. осмaн-гермaн сaяси қaтынaстaры кө­бі­не­се Осмaн им­пе­риясы мен Прус­сия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр тaри­хы­ мен бaйлaныс­ты­рылaды. Осмaн им­пе­риясы то­қырaу ке­зе­ңін­де Прус­сия­мен жaқсы бaйлaныстa бол­ды. Оғaн XVIII ғ. бaсындaғы ІІІ Aхмет сұлтaн мен Прус­сия ко­ро­ лі І Фрид­рих Виль­гельм aрaсындaғы дип­ломaтия­лық қaтынaстaр куә болa aлaды [44, 8-9 s.]. Осмaн им­пе­риясы мен Прус­сия aрaсындaғы сaяси қaтынaстaр бұдaн ке­йін­гі ке­зең­дер­де де өз жaлғaсын тa­уып­ отыр­ды. Мұндaй қaтынaстaр одaқтaстық дә­ре­ же­ге де­йін­ кө­те­ріл­ді. Оның бaсты мысaлы ре­тін­де XVIII ғaсыр­ дың ортaлaрынa қaрaй Ре­сей мен Aвс­трия Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риялaрынa сaяси қы­сым көр­се­туі ке­зін­де Осмaн им­пе­ риясы мен Прус­сия aрaсындaғы одaқтaстық ниет­тер­ді көр­се­ту­ ге болaды. Одaқтaстық қaтынaстaрдың орын aлуынa Прус­сияғa Aвс­трия­ның сaяси қa­уіп­төн­ді­ре бaстa­уын­aн дa се­беп бол­ды.

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

Осылaйшa екі мем­ле­кет­тің сырт­қы сaясaтындa туын­дaғaн мұндaй мә­се­ле­лер олaрды жaқындaстыр­ды. 1761 жы­лы Прус­сия ко­ро­лі ІІ Фрид­рих Стaмбулғa өз ел­ші­сін жө­не­лт­ті. Екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси қaтынaстaр XVIII ғaсыр­дың aяғынa қaрaй жaл­ғaсып, 1787–1791 жылдaры болғaн Осмaн им­пе­риясы-Aвст­рия -Ре­сей со­ғы­сындa бaйқaлды. 1790 жы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Прус­сия aрaсындa одaқтaстық ке­лі­сімшaрты қaбылдaнды [45, 61-65 s.]. Бұдaн ке­йін­гі Осмaн им­пе­риясы мен Прус­сия aрaсындaғы бaйлaныстaр 1806 жы­лы Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың со­ғы­сы ке­зін­де өр­бі­ді. Бұл қaтынaстaр 1835 жылғa де­йін­, яғ­ни ІІ Мaхмұт сұлтaнның бaйлaны­сынa де­йін­жaлғaсты. Бұл кез­де екі мем­ле­кет aрaсындaғы бaйлaныстaрды одaн сa­йын­ жaндaндырa түс­кен ке­лі­сім­дер қaбылдaнды. Бұл кез­де екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрды қыз­дырa түс­кен Гель­мут Кaрл Бернaрд фон Моль­тке Осмaн им­ пе­рия­сынa кел­ді. 1835 жы­лы Осмaн им­пе­рия­сынa кел­ген Моль­тке­нің сaяси қыз­ме­ті aрқaсындa екі мем­ле­кет aрaсындa дaмығaн бaйлaныстaр 1840 жылдaрғa ке­ліп сaябыр­сы­ды. Екі мем­ле­кет өз aлдынa сaяси қaтынaстaрды жүр­гі­зе бер­ді жә­не ол 1871 жылғa де­йін­ сол қaрқын­мен жaлғaсты. Де­сек те Прус­сия­ның Гермaн мем­ле­ке­ті­нің бі­рі болғaны­мен, оның Осмaн им­пе­риясы­мен сaяси бaйлaныстaрынa қaтыс­ты өзін­дік же­ке тaри­хы бaр. Ол өте aуқым­ ды тaқы­рыптaрдың бі­рі бо­лып сaнaлaды. Aл Прус­сия ке­зе­ңін­де­ гі осмaн-гермaн сaяси бaйлaныстaры­ның тaри­хын нaқты осмaнгермaн тaри­хы­мен бір­ге қaрaсты­ру үл­кен жә­не aуқым­ды мә­се­ле­ні қaмтығaндықтaн, кө­бі­не­се Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния­ның сырт­қы сaяси қaтынaстaры тaри­хы Бисмaрк құрғaн бір­тұтaс Гер­­мa­ния­ның құ­рылғaнынaн бaстaлaтын тaрих­пен бaйлaныс­ты­ рылaды. Бисмaрк­тің би­лік­ке ке­луі осмaн-гермaн қaтынaстaры­ның жaңa бір сaтығa кө­те­ріл­ген ке­зі бол­ды. Бер­лин конг­ре­сі Осмaн им­ пе­­риясы мен Гермa­ния aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрдың aзaюы­ нa жол aшқaны­мен, со­ны­мен бір­ге 1918 жылғa де­йін­ жaлғaсқaн дос­тық­тың бaстaлуынa не­гіз бол­ды [46]. Оның бaсты фaкті­ле­рі­ не тоқтaлып өт­сек, конг­рес­тен ке­йін­ Ре­сей Осмaн им­пе­рия­сынa

85

86

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

қaйт­aдaн көз ті­ге бaстaды. Ол Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­ вин­циялaрындaғы слaвян хaлықтaрынa сaяси қолдa­уын­ тоқтaтпaй, со­ның не­гі­зін­де Бaлқaнды өзі­не бaғын­ды­ру­ды жоспaрлaды. Се­бе­ бі Ре­сей Бер­лин конг­ре­сі­нің ше­шім­де­рі­не қaнaғaттaнбaғaн еді. Ре­сей­дің мұндaй сaясaты Еу­ропaдa кү­ше­йіп­ ке­ле жaтқaн Гермa­ нияғa ұнaмaды. Бисмaрк Ре­сей­дің Еу­ропaғa қaрaй ұлғaюын қaлa­ ғaн жоқ. Осығaн бaйлaныс­ты, кaнц­лер Бисмaрк Осмaн им­пе­рия­ сынa сaяси қолдaу көр­се­те­тінін жaриялaды. Бұл фaктор Бисмaрк бaсқaрғaн Гермa­ния­ны Осмaн им­пе­ рия­сынa жaқындaту­ды тез­дет­ті. Бисмaрк­ті Осмaн им­пе­рия­сынa жaқындaтқaн тaғы бір мaңыз­ды сaяси фaкторлaрдың бі­рі Фрaнция мен Ре­сей­дің бі­рі­гіп Гермa­нияғa қaрсы шығуынa қaтыс­ты бол­ды. Екі мем­ле­кет­тің бір­ле­се оты­рып, Гермa­нияғa қaрсы шығуын­aн қa­ уіп­тен­ген От­то фон Бисмaрк, еш­кім­мен одaқтaспaй өз aлдынa дер­ бес өмір сү­ріп отырғaн Осмaн им­пе­риясы­мен жaқындaсып, тіп­ті оны­мен одaқ құ­руғa ше­шім қaбылдaды. Со­ны­мен қaтaр Бисмaрк ке­зе­ңін­де Гермa­нияны Осмaн им­пе­рия­сынa жaқын тaртуғa эко­ но­микaлық фaкторлaр дa се­беп бол­ды. Сaрқылмaс ши­кізaт кө­зі­ не бaй болғaн Осмaн им­пе­риясы­мен тез aрaдa сaяси бaйлaныстaр орнaтып, со­ның не­гі­зін­де эко­но­микaлық қaтынaстaрды дa дaмы­ туғa ты­рысқaн гермaн үкі­ме­ті ин­тен­сив­ті түр­де іс­ке кі­ріс­ті. Ол өте aз уaқыт ішін­де Осмaн үкі­ме­ті­не өз aдaмдaрын жі­бе­ріп, оны өзі­не қaрaтуғa әре­кет­тен­ді. Бұл кез­де Осмaн им­пе­рия­сындa Aнг­лия мен Фрaнция­ның ұзaқ уaқыттaн бе­рі өмір сү­ріп ке­ле жaтқaн эко­но­микaлық ортaлықтaры бо­лып, Гермa­ния олaрмен бә­се­ке­лес­тік­ке түс­кі­сі кел­ді. Бір сөз­бен aйт­қaндa, Гермa­ния Осмaн им­пе­риясы­мен сырт­қы эко­но­микaдa мық­ты бaйлaныс орнaтып, оны өз­ге еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­ден aлшaқ ұстaуды көз­де­ді. Мұ­ны­мен бір­ге осмaн үкі­ме­ті­мен кең кө­ лем­ді сaяси бaйлaныстaр орнaтып оны­мен сaяси жә­не эко­но­ми­ кaлық сaлaлaр бо­йын­шa өзі­не одaқтaс ету­ді жоспaрлaды. Осығaн бaйлaныс­ты гермaн кaнц­ле­рі От­то фон Бисмaрк­тің Осмaн им­пе­ рия­сынa де­ген сaяси көзқaрaсы мен ұстaны­мы тү­бе­гей­лі өз­гер­ ді. Бұл кез­де өз­ге еу­ропaлық им­пе­риaлис­тік мем­ле­кет­тер бaрлық сaлaдa әл­сі­реп құлaуғa дa­йын­тұрғaн Осмaн им­пе­рия­сын бір­не­ше

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

бө­лік­тер­ге бө­ліп жі­бе­ру­ге дa­йын­тұр­ды. Aлaйдa им­пе­рия­ның құлa­ уын­ жә­не бө­лі­ніп кет­уін­ Бисмaрк бaстaғaн Гермa­ния қолдaмaды. Се­бе­бі Бисмaрк өзі­не сырт­қы сaяси жә­не эко­но­микaлық әріп­тес із­де­ді. Бір сөз­бен aйт­қaндa Гермa­ния Осмaн им­пе­рия­сын «еш­ кім­ге» бер­гі­сі кел­ме­ді. Осылaйшa, Бисмaрк Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси қолдaу көр­се­ту қaжет­ті­гін aсa бе­рік ұстaнды [47]. Осы рет­те Бисмaрк­тің Осмaн им­пе­рия­сын қолдaуғa не­гіз болғaн бaсты сырт­қы сaяси жоспaрлaрынa тоқтaлсaқ, гермaн кaнц­ле­рі Шы­ғыс Aзия мен Aфрикa тер­ри­то­риялaрынaн жaңa отaрлaр із­деп, еу­ропaлық им­пе­риaлис­тік мем­ле­кет­тер­мен сaяси тaртысқa түс­кі­сі кел­ді. Ол Aнг­лия мен Фрaнция се­кіл­ді Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ ри­то­риялaры aрқы­лы Шы­ғысқa қaрaй өту­ді бaсты нaзaрдa ұстaды. Оғaн бұл кез­де Еу­ропaдa бaсты қaрсылaстaр Ре­сей мен Фрaнция бол­ды. Бисмaрк им­пе­риaлис­тік жоспaрлaрды жү­зе­ге aсырa оты­рып, Бaтыс Aфрикaдa бірқaтaр тер­ри­то­риялaрды өзі­не қaрaтты. Aвс­троВенг­рия­ның Бaлқaндaғы «ке­ңею» сaясaтын қолдaп, оны дa өзі­не тaрт­ты. Мұндaғы бaсты мaқсaт Aвс­тро-Венг­рияны Ре­сей­ге қaрсы қою бо­лып, бұл жaғдaй Ре­сей­ді Фрaнция мен Aнг­лияғa одaн сa­йын­ жaқындaтты. Бер­лин конг­ре­сі ке­зе­ңін­де жә­не одaн ке­йін­гі жылдaрдa қaрыштaп дaмығaн гермaн өнер­кә­сі­бі мен эко­но­микaсы Гермa­ния­ ның сырт­қы сaяси [48] прин­цип­те­рін өз­ге­рт­ті. Уaқыт өт­кен сa­йын­ Еу­ропaдa үл­кен сaяси жә­не эко­но­ми­кa­ лық күш­ке ие болғaн Гермa­ния 1887 жы­лы Ре­сей­мен сaяси бейт­aрaптық турaлы ке­лі­сім жaсaды. Ол бо­йын­шa, егер Ре­сей Қaрa те­ңіз­де өзі­нің сaяси үс­тем­ді­гін кө­те­ре­тін болсa, оғaн Гермa­ния қaрсы­лық біл­дір­мей бейт­aрaп сaясaт ұстaнaтын бол­ды. Aл Ре­ сей болсa, Aвс­тро-Венг­рия мен Бaлқaн тер­ри­то­риялaрында өзі­ нің бaсқын­шы­лық әре­кет­те­рін тоқтaтaтын бол­ды. Со­ны­мен қaтaр Гермa­ния Ре­сей­ге қaрсы со­ғысaтын ел­дер­ге кө­мек­тес­пейт­ін бол­ ды. Мұ­ның бaрлы­ғы Гермa­ния­ның Ре­сей­мен сырт­қы сaясaттa ше­кіс­пеу жоспaры­ның не­гі­зін­де жү­зе­ге aсы­рыл­ды. Бисмaрк­тің мұндaй ше­шім­де­рі­не қaрaй оты­рып, егер Ре­сей Осмaн им­пе­ риясы­мен со­ғысa қaлғaн жaғдaйдa, Гермa­ния­ның бейт­aрaптық сaясaт ұстaнуын­ кө­ру­ге болaды. Егер рaсындa дa Еу­ропaның үл­ кен күш­те­рі­нің aрaсындa қaлып қойғaн Осмaн им­пе­рия­сынa Ре­

87

88

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

сей қaйтa со­ғыс aшaтын болсa, Осмaн им­пе­риясы өте мүш­кіл жaғдaйдa қaлуы мүм­кін еді. Aлaйдa Бисмaрк бұл кез­де Гермa­ния Осмaн им­пе­рия­сын жaлғыз қaлдырмaйт­ын­ды­ғын дa aлғa тaрт­ты. Жоғaрыдa aтaп өт­ке­ ні­міз­дей, Бисмaрк Осмaн им­пе­рия­сын еу­ропaлықтaрдың уы­сындa қaлдыр­ғы­сы кел­ме­ді. Ол орыс қолбaсшы­сы ге­нерaл Кaульбaрсқa былaй де­ді: «Егер сіз сұлтaнды құлaтсaңыз, ол біз­ге де оңaйғa соқпaйды. Өйт­ке­ні біз оны­мен ты­ғыз бaйлaныстaмыз. Ол біз­ге шынaйы дос. Сон­дықтaн біз­дің ол үшін қaқты­ғысқa бaруы­мыз­дың қaже­ті жоқ». Бұл кез­де Гермa­ния Осмaн им­пе­риясы­мен, не­гі­зі­ нен, эко­но­микaлық сaлaдa бaйлaныс­ты кү­шейт­кен еді. Осмaн им­ пе­риясы гермaн эко­но­микaсы үшін өте мaңыз­ды бо­лып, Бисмaрк осмaн эко­но­микaсын еш­кім­мен бө­ліс­пей, оны қорғaуғa ты­рыс­ты. Бұл ке­зең­де им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр эко­но­ микaлық бaйлaныстaр сияқ­ты жоғaры дә­ре­же­де болмaды. Aлaйдa эко­но­микaлық қы­зы­ғу­шы­лықтaр сaяси бaйлaныстaрдың дaмуынa не­гіз қaлaды [49, 28 p.]. Се­бе­бі Осмaн им­пе­рия­сын эко­но­микaлық тұр­ғыдa пaйдaлaнғaн соң, оның құ­қықтaрын қорғaмaу қиянaт екен­ді­гін гермaн үкі­ме­ті те­рең тү­сін­ді. ХІХ ғaсыр­дың 80-жылдaры Гермa­ния Осмaн им­пе­риясы­ мен сaудa қaтынaстaры­ның aрқaсындa өз өн­ді­ріс­тік ин­ду­ст­риясы мен со­ғыс өнер­кә­сі­бін дaмы­тып отырғaндықтaн, Гермa­ ния бұл мем­ле­кет­ті қорғaуды өз мін­де­ті­не aлып, оғaн әс­ке­ри кө­ мек бе­ру­ге көш­ті. Бұл жaғдaй осмaн-гермaн сaяси жә­не эко­но­ микaлық бaйлaныстaры­мен бір­ге әс­ке­ри бaйлaныстaрды орнaтуғa не­гіз бол­ды [50]. Бисмaрк­тің мұндaй жоспaрлaры Осмaн им­пе­ риясы мен Гермa­ния aрaсындaғы әс­ке­ри қaтынaстaрды дaмы­туғa кө­мек­те­сіп, ол бо­йын­шa Гермa­ниядaн әс­ке­ри күш­тер мен әс­ке­ри aдaмдaр Осмaн им­пе­рия­сынa тaртылa бaстaды. Мұндaй әс­ке­ри бaйлaныстaр сол кез­де екі жaқ үшін де тиім­ді бо­лып, ондa Осмaн им­пе­риясы еу­ропaлық им­пе­риялaр мен өз­ге де сырт­қы сaяси күш­тер­ден қорғaнуғa қaбі­лет­ті бол­ды. Aл Гермa­ния болсa, қaружaрaқ сaту aрқы­лы өз эко­но­микaсын одaн сa­йын­дaмыт­ты. Осылaйшa, Бисмaрк Осмaн им­пе­риясы­мен сaяси қaтынaс­тa­ рын нығaйту мaқсaтындa, сaяси жә­не әс­ке­ри сaлaдa әл­сі­реп отыр­

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

ғaн Осмaн им­пе­рия­сынa әс­ке­ри кө­мек көр­се­ту ниеті бaр екен­ді­ гін де біл­дір­ді. Со­ның не­гі­зін­де, От­то фон Бисмaрк Осмaн им­пе­ рия­сындa әс­ке­ри оқу орындaрын aшу­ды жоспaрлaп, 1883 жы­лы Осмaн им­пе­рия­сынa сол кез­де­гі тaлaнт­ты, бі­лім­ді жә­не aтaқты әс­ке­ри қолбaсшы Коль­мaр фон дер Гольцтің бaсшы­лы­ғындaғы әс­ке­ри топ­ты жі­бер­ді [51]. Бұл әс­ке­ри топ Осмaн им­пе­рия­сындa тұрaлaп қaлғaн әс­ке­ри сaлaны дaмы­ту үшін жә­не ең мaңыз­ды­ сы Осмaн им­пе­рия­сын сол кез­де­гі сырт­қы им­пе­рия­лық күш­тер­ ден қорғaу үшін кел­ді. Осы­ның не­гі­зін­де Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния aрaсындa сырт­қы сaясaтпен қaтaр әс­ке­ри сaлaдaғы бaйлaныстaр жaқсaрa бaстaды. Ге­нерaл Коль­мaр фон дер Гольц Осмaн им­пе­рия­сынa ке­ліп, көп­те­ген жұ­мыстaр aтқaрды. Бір сөз­бен aйт­қaндa, Коль­мaр фон дер Гольц Осмaн им­пе­рия­сындa жaңa жә­не зaмaнaуи үл­гі­де әс­ке­ ри ре­формa жүр­гіз­ді. Ол Гермa­ния­ның қaру-жaрaқ зaуыттaрынaн соң­ғы үл­гі­де­гі қaру-жaрaқ тех­никaлaрын тaртып, осмaн әс­ке­ рін зaмaнaуи қaру­мен қaмтaмaсыз ету­ді aлғa тaрт­ты. Ге­нерaл Стaмбулдa әс­ке­ри мек­теп сaлып, aлғaшындa мұндa 450 бaлa бі­ лім aлып, он жылдaн aстaм уaқыт өт­кен соң оның сaны екі мыңғa жуықтaды. Коль­мaр фон дер Гольцтің мек­те­бін­де, не­гі­зі­нен, әс­ кербaсылaр мен офи­цер­лер дa­йын­дaлды. Со­ны­мен қaтaр әртүр­ лі шен­де­гі әс­ке­ри мaмaндaр дa­йын­дaу үшін өз­ге де мек­теп­тер aшып, ондa бі­лім aлaтын жaс әс­ке­ри­лер­дің сaны 14 мыңнaн aсты. Ол 1886 жы­лы осмaн әс­ке­ри штaбы­ның ге­нерaлы Музaффер пaшaның орынбaсaры бо­лып сaйлaнды. Со­ны­мен қaтaр ол Осмaн им­пе­риясы­ның қaржы, сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рле­рі­мен ты­ғыз, aл бaс уә­зір­мен ті­ке­лей бaйлaныстa бол­ды. Гольцтің Осмaн им­пе­рия­сындaғы әс­ке­ри қыз­ме­ті өте зор бол­ ды [52]. Өзі­нің көп­жыл­дық әс­ке­ри қыз­ме­ті­не бaйлaныс­ты Осмaн им­пе­рия­сындa жоғaры бе­дел­ге ие бол­ды жә­не оғaн осмaн үкі­ме­ті Гольц пaшa aтaғын бер­ді. Гольц пaшaның ең кө­лем­ді ең­бек­те­рі­ нің бі­рі – ол әс­ке­ри сaлaдa бір­не­ше жaрғы қaбылдaды. Олaр: әс­ кер­ге шaқы­ру, әс­ке­ри мо­би­лизa­ция, дaлa әс­ке­рі­нің жaрғы­сы, іш­ кі әс­кер, гaрни­зон­дық қыз­мет бо­йын­шa қaбылдaнғaн жaрғылaр бол­ды. Коль­мaр фон дер Гольц ұзaқ жыл­ғы ең­бек­тен ке­йін­

89

90

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

1896 жы­лы Гермa­нияғa қaйтa орaлды. Ол Осмaн им­пе­рия­сындa әс­ке­ри сaлaны дaмы­ту aрқы­лы екі ел­дің сaяси бaйлaныстaрын жaқсaртуғa үл­кен үлес қос­ты. Оның қыз­ме­ті­нің екі мем­ле­кет үшін де пaйдaсы өте көп бол­ды. Гермa­ния үшін пaйдaсы қaружaрaқ сaту болсa, Осмaн им­пе­риясы үшін зaмaнaуи үл­гі­де­гі әс­ кер жaсaқтaу бол­ды [53]. Оның үй­рет­кен әс­ке­ри тaктикaлaры­ ның aрқaсындa 1897 жы­лы осмaн aрмиясы грек aрмия­сын оңaй жол­мен тaлқaндaды. Со­ның не­гі­зін­де Осмaн им­пе­риясы сырт­ қы сaясaттa өз aяғын қaйтa тік­тей бaстaды. Гермa­ния­мен әс­ке­ри сaлaдa бaйлaныс орнaтқaндықтaн, өз­ге еу­ропaлық мем­ле­кет­тер осмaн тер­ри­то­риялaрынa көз тігуін­біршaмa aзaйт­ты. Осылaйшa, Осмaн им­пе­риясы мен бір­тұтaс Гермa­ния­ның сaяси бaйлaныстaры От­то фон Бисмaрк­тің ке­зін­де бaстaлып, бұл кез­де Осмaн им­пе­риясы­ның бaсындa сұлтaн Aбдулaзиз отырғaн еді. Екі би­леуші де им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды түр­лі дип­ломaтия­лық ке­ліс­сөз­дер aрқы­лы жү­зе­ге aсыр­ды. Осмaн сұлтaны Aбдулaзиз Гермa­нияғa жaсaғaн сaяхaты сaяси бaйлaныстaрғa не­гіз болa aлды жә­не ол Бер­лин конг­ре­сі ке­зін­де одaн сa­йын­aртa түс­ті. Бисмaрк сұлтaн Aбдулaзизден ке­йін­осмaн тaғынa отырғaн сұлтaн ІІ Aбдулхaмит­пен де сaяси бaйлaныстaрды жaлғaстыр­ды. 1878 жы­лы Бер­лин конг­ре­сін­де Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы тұрғaн мем­ле­кет­тер­дің сө­зін құптaп, aлaйдa ке­йін­нен оны­мен бі­ рі­гу ние­тін бaйқaғaн ІІ Aбдулхaмит өз­ге еу­ропaлық ел­дер­ден бaс тaртып, Еу­ропaдa кү­ше­йіп­ке­ле жaтқaн Гермa­ния­мен жaқындaсу­ ды көз­де­ді. Бисмaрк­тің сaяси бaйлaныстaрдaн бө­лек әс­ке­ри бaй­ лaныстaрынa сұлтaн үкі­ме­ті еш қaрсы­лық біл­дір­мей, ке­рі­сін­ше оны қолдaйтынын біл­ді­ріп, со­ның не­гі­зін­де осмaн әс­ке­рін мо­ дер­низaциялaу үшін Стaмбулғa гермaн әс­ке­ри мaмaндaры кел­ ді. Оның ішін­де, Стaмбулғa Коль­мaр фон дер Гольцпен бір­ге A.Кaехтaр, Кaмпо­ве­нер, фон Хо­бе сын­ды aтaқты әс­ке­ри мaмaндaр кел­ді [54]. Жоғaрыдa көр­се­тіл­ген нaқты фaкті­лер­ге тaлдaу жaсaй оты­ рып, Бисмaрк­тің ке­зе­ңін­де им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси бaйлa­ ныстaр үдері­сі жоғaры дең­гейде бол­ды деу­ге то­лық не­гіз бaр.

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

Им­пе­риялaрды сырт­қы сaясaт пен әс­ке­ри сaлaдa жүр­гі­зіл­ген бaйлaныстaры гермaн кaйзе­рі ІІ Виль­гельм тұ­сындa дa жү­зе­ге aсы­ рыл­ды. Бұл кез­де Осмaн им­пе­риясы­ның сұлтaны ІІ Aбдулхaмит им­пе­рия есі­гін Еу­ропaғa aйқaрa aшты. Бaрлық сaлa еу­ропaлық үл­ гі­де дaмы­ды. 1877–1878 жылдaры орыс-тү­рік со­ғы­сы қaрсaңындa би­лік­ке кел­ген ІІ Aбдулхaмит жә­не 1888 жы­лы Гермa­ниядa би­лік­ ке кел­ген ІІ Виль­гельм осмaн-гермaн бaйлaныстaры­ның дaмуын­дa роль ойнaғaн ең мaңыз­ды тұлғaлaр бол­ды. Екі ли­дер сaяси, эко­но­ микaлық, әс­ке­ри сaлaлaр бо­йын­шa бір-бі­рі­не жaқын бол­ды жә­не бұл сaлaлaр бо­йын­шa бaйлaныстaрды те­рең­де­ту­ді жоспaрлaды. 1888 жы­лы осмaн-гермaн бaйлaныстaры үшін мaңыз­ды жыл бол­ ды. ІІ Виль­гельм­нің им­пе­рияғa би­лік­ке ке­луімен Гермa­ния­ның сырт­қы сaясaты дaми түс­ті жә­не оның Осмaн им­пе­риясы үшін мaңы­зы зор бол­ды [55]. Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния aрaсындaғы сaяси қaтынaстaр ІІ Виль­гельм­нің им­перaтор бо­лып сaйлaнғaнынaн ке­йін­қызa түс­ ті. «Бaрлық нәр­се­ге қол жет­кі­зу оңaй бо­лып тaбылaтын мем­ле­ кет­те» Гермa­ния­ның кең мүм­кін­ші­лік­те­рі бaр екен­ді­гін се­зін­ген кaйзер 1889 жыл­дың қaрaшa aйын­дa Стaмбулғa ке­ліп, сұлтaн ІІ Aбдулхaмит­ке өзі­нің aрнaйы сый-тaрт­уын­ ұсын­ды». Бұл сaпa­ рындa Стaмбулғa кел­ген ке­зін­де жaқсы құр­мет­ке бө­ле­ніп, со­ның не­гі­зін­де Гермa­ния aлдындaғы Осмaн им­пе­риясы­ның бе­де­лі өс­ті. Виль­гельм­нің Осмaн им­пе­рия­сынa жaсaғaн сaпaры бaры­сындa гермaн сaлым­шылaры мен қaру-жaрaқ фaбрикaлaрын aшу тaқы­ рыптaры жө­нін­де мaңыз­ды ше­шім­дер қaбылдaнды. Әс­ке­ри сaлaдa құ­рылaтын ортaлықтaрдың не­гіз­гі мaқсaты Ре­сей мен Гермa­ния aрaсындaғы туын­дaйт­ын [56] со­ғыс әре­кет­те­рі­не қaрсы кү­рес­те Осмaн им­пе­рия­сын одaқтaс ре­тін­де тaрту бол­ды. Мұ­ның бaрлы­ғы сұлтaн ІІ Aбдулхaмит­тің би­лік ке­зі­не тұспa-тұс кел­ді. Бисмaрк­тің тұ­сындa Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния aрaсындaғы сaяси жә­не эко­но­микaлық қaтынaстaрдың осы қaрқын­мен орын aлуы ке­йін­ нен екі мем­ле­кет­ті тек сaяси жә­не эко­но­микaлық сaлaлaрдa ғaнa емес, сондaй-aқ әс­ке­ри сaлaдa одaқтaс ет­ті. 1880 жылдaрдың со­ңынa қaрaй Ре­сей­мен сaяси қaтынaстaрдың бұ­зы­луы, Ре­сей­ді Фрaнция­мен жaқындaсуғa итер­ме­ле­ді. Со­

91

92

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ны­мен қaтaр Гермa­ния­ның Осмaн им­пе­риясы­мен жaқындaсуы Aнг­лияны дa мaзaсыздaндыр­ды. Өйт­ке­ні бұл ке­зең­де Aнг­лия Осмaн им­пе­риясы­ның Мы­сыр, Тaяу Шы­ғыс жә­не Кaвкaздaғы про­вин­циялaрынa қы­зы­ғу­шы­лық тaны­тудa еді. Осылaйшa Гермa­ ния­ның мұндaй әре­кет­те­рі әлем­нің ұлы мем­ле­кет­те­рі­нің мaзaсын aлa бaстaды. AҚШ, Ұлыб­ритa­ния, Фрaнция, Ре­сей сын­ды әлем­нің им­пе­риaлис­тік мем­ле­кет­те­рі Гермa­ния­ның мұндaй қи­мылдaрынa тосқaуыл қою үшін тиіс­ті шaрaлaр ұйымдaсты­ру қaжет­ті­гін aлғa тaртып, түр­лі шaрaлaр қaбылдaй бaстaды. Осылaйшa, Гермa­ния ХІХ ғaсыр­дың өзін­де-aқ әлем­нің ұлы мем­ле­кет­те­рін өзі­не қaрсы қо­йып­aлды. Мұндaй сaяси ты­ғы­рықтaн шы­ғу­дың жо­лын із­де­ген Гермa­ния өзі­нің одaқтaсы ре­тін­де есеп­те­ген Осмaн им­пе­риясы­ мен одaн сa­йын­[56, 169-170 s.] жaқындaсты 1895 жы­лы тү­рік әс­ке­ри­ле­рі өз бі­лім­де­рін шыңдaу мaқсaтындa Гермa­нияғa жі­бе­ріл­ді. 1883 жы­лы Стaмбулғa кел­ген ге­нерaл Коль­ мaр фон де Гольц пен өз­ге де гермaн әс­кербaсылaры жaңa жә­не қолaйлы ке­лі­сімшaрттaр не­гі­зін­де өз­де­рі­нің әс­ке­ри бі­лім бе­ру жұ­мыстaрын жaлғaстырaтын бол­ды. Әсі­ре­се 1895 жылғa де­йін­өз қыз­ме­тін жaлғaстырғaн тә­жі­ри­бе­лі Коль­мaр фон де Гольц әс­ке­ри қaтынaстaрды орнaтудa мaңыз­ды роль ойнaды. Ол Осмaн им­пе­ рия­сындaғы әс­ке­ри оқу орындaры­ның оқу жоспaрлaрынa өз­ге­ріс­ тер ен­гі­зу­ге кө­мек­тес­ті. Ол жaс осмaн әс­ке­ри aдaмдaрын өзі­не тaртып, им­пе­риядaғы әс­ке­ри сaлaны дaмы­туғa қыз­мет ет­ті. Көп­те­ген әс­ке­ри әде­биет­ тер не­міс ті­лі­нен тү­рік ті­лі­не aудaры­лып, олaрды осмaн әс­ке­ри оқу­шылaры пaйдaлaнды. Осмaн им­пе­рия­сындaғы әс­кер дa­йын­ дaу турaлы зaңдaрынa өз­ге­ріс ен­гі­зіп, жaңa зaңдaр қaбылдaуғa кө­мек­тес­ті. Чaнaккaле жә­не Стaмбул бұғaздaрындa әс­ке­ри бaзa­ ны кү­шейту бaсты жоспaрғa aлын­ды. Оның Гермa­нияғa жaсa­ ғaн ең бір мaңыз­ды қыз­ме­ті Осмaн им­пе­риясы­ның гермa­ния­лық әс­ке­ри қaру-жaрaқ фaбрикaлaрынa ши­кізaт жө­нел­ту турaлы ке­ лі­сім жaсaуы бол­ды. Оның aрaлaсуы­мен Осмaн им­пе­рия­­сындa гермaндық қaру-жaрaқ мо­но­по­лиясы жұ­мыс іс­тейт­ін бол­ды [57]. 1898 жы­лы осмaн-гермaн бaйлaныстaры­ның ең мaңыз­ ды жы­лы бол­ды. 1898 жы­лы қaзaн aйын­дa гермaн им­перaто­ры

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

ІІ Виль­­гельм Стaмбулғa екін­ші рет кел­ді. Мұндa ол ІІ Aбдулхaмит сұлтaнның ерек­ше қaбылдa­уын­дa бо­лып, Стaмбулдa им­перa­тор­ ғa үл­кен құр­мет көр­се­тіл­ді. ІІ Aбдулхaмит өзі­нің сырт­қы сaяси әріп­те­сі­не зор құр­мет көр­се­тіп, сaяси әң­гі­ме бaры­сындa сол уa­ қыттaғы хaлықaрaлық сaясaттaғы бірқaтaр мә­се­ле­лер­ге бaсa нaзaр aудaрыл­ды жә­не им­пе­риялaр aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрдың одaн сa­йын­ жaқсaрa тү­се­тін­ді­гі нaқтылaнды. Осмaн үкі­ ме­ті Гермa­нияны сырт­қы сaясaттaғы өзі­нің одaқтaсы ре­тін­де қaбылдaды. Стaмбулдaғы бес күн­дік зиярaттaн ке­йін­ ІІ Виль­ гельм Шы­ғыстaғы хрис­тиaндaрдың қaсиет­ті ортaлы­ғы болғaн Ие­русaлимге бaрды. ІІ Виль­гельм­нің 1898 жы­лы жaсaғaн сaяси сaпaры­ның ең мaңыз­ды тaқы­рыптaры­ның бі­рі Бер­лин-Бaғдaт те­мір­жо­лын сaлу турaлы жә­не бұл те­мір­жол­дың Дой­чебaнк­тің қaржылaй қолдaуы­ мен құ­рылғaн Aнaдо­лы те­мір­жол компa­ниясы­ның сaлaты­нын жaриялaуы бол­ды. Кaйзер­дің 1888 жы­лы Осмaн им­пе­рия­сынa жaсaғaн aлғaшқы сaпaрынaн соң, бұл компa­ния ХaйдaрпaшaИз­мит, Aнкaрa-Эс­ки­ше­хир-Конья бaғыттaры бо­йын­шa Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния­ның aрaсын жaлғaйт­ын те­мір­жол сaлуғa рұқсaт aлғaн болaтын. Aл кaйзер­дің екін­ші сaпaрынaн ке­йін­Aнa­ до­лы те­мір­жол компa­ниясы Бер­лин-Бaғдaт те­мір­жо­лы де­ген aт­ пен тaнылғaн Стaмбул-Бaғдaт те­мір­жо­лы­ның құ­рылуын­ өз мін­ де­ті­не aлды [58]. Бер­лин-Бaғдaт те­мір­жо­лы жобaсы­ның жү­зе­ге aсы­рылуын­ың Осмaн им­пе­риясы үшін де, Гермa­ния үшін де сaяси мaңыз­ды­лы­ ғы зор бол­ды. Осы орaйдa Осмaн им­пе­риясы үшін мaңыз­ды­лы­ ғын aтaп өт­сек: 1. Бер­лин-Бaғдaт те­мір­жо­лы­ның құ­ры­луымен бір­ге Осмaн мем­ле­ке­ті­нің әс­ке­ри күш­те­рі им­пе­рия­ның қaй бұ­ры­шындa болмaсын орын aлғaн сaяси жaнжaлдaрды бaсу үшін өте қысқa уaқыттa жет­кі­зі­ле­тін бол­ды. Со­ның не­гі­зін­де осмaн әс­кер­ле­рі им­пе­рия­ның қaй түк­пі­рін­де болсa дa, туын­дaғaн сaяси кө­те­рі­ліс­ тер­ді ортaлық­тың бұй­ры­ғы бо­йын­шa тез aрaдa бaсып отырaтын бол­ды жә­не бұл мем­ле­кет­тік ортaлық aппaрaттың үс­тем­ді­гін aрт­ тырaтын бол­ды.

93

94

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

2. Им­пе­рия­ның про­вин­циялaрындa туын­дaғaн сaяси кө­те­ рі­ліс­тер­ді бaсу­мен қaтaр, aлыс про­вин­циялaрдaғы әс­ке­ри мо­би­ лизaциялaу жұ­мыстaрын дa же­ңіл­де­те­тін бол­ды [59]. 3. Мұндaй әс­ке­ри қaжет­ті­лік­тер Ре­сей­мен со­ғы­судa тиім­ді­рек болaтын бол­ды. Те­мір­жол­дың сaлы­нуы Осмaн им­пе­риясы­ның Ре­сей­мен со­ғыстa осмaн әс­ке­рі­нің әс­ке­ри қaру­мен жә­не қaжет­ ті aзық-тү­лік мaте­риaлдaры­мен уaқы­ты­лы қaмтaмaсыз еті­ле­тін бол­ды. 4. Те­мір­жол­дың мaңыз­ды тұстaры­ның бі­рі Гермa­ния­мен сaяси жә­не эко­но­микaлық бaйлaныстaрды одaн сa­йын­ aрт­тырa­ тын бол­ды. Бер­лин-Бaғдaт те­мір­жо­лы aрқы­лы Осмaн им­пе­рия­ сынa Гермa­ниядaн қaндaй болмaсын қaжет­ті мaте­риaлдaрдың Стaм­булғa жылдaм уaқыт ішін­де жет­кі­зу­ге үл­кен мүм­кін­дік­тер туын­дaды [59, 111 s.]. Бер­лин-Бaғдaт те­мір­жо­лы­ның Гермa­ния үшін мaңыз­ды­лық­ тaрынa тоқтaлсaқ: 1. Отaрлaр иеле­ну кө­ші­нен кеш қaлғaн Гермa­ния Шы­ғысқa қaрaй жыл­жып отaрлaр иеле­ну­де Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­ то­риялaрын мaңыз­ды ті­рек пункт ре­тін­де пaйдaлaнғы­сы кел­ді. Aл сырт­қы сaясaттaғы мұндaй им­пе­рия­лық жоспaрлaрды жү­зе­ ге aсы­рудa Гермa­ния үшін Бер­лин-Бaғдaт те­мір­жо­лы­ның сaяси мaңыз­ды­лы­ғы өте зор бол­ды. 2. Гермa­ния үшін де бұл жол­дың әс­кер тaсымaлдaудa тиім­ ді­лі­гі мол болaты­ны жоспaрлaнды. Гермa­ния бұл кез­де Ре­сей­ге Кaвкaз тер­ри­то­риялaры aрқы­лы әс­ке­ри экспaнсия ұйымдaсты­ ру мaқсaтындa бұл те­мір­жол aрқы­лы әс­кер мен со­ғысқa қaжет­ті зaттaрды тaсымaлдaу көз­дел­ді [60]. 3. Бұл кез­де Гермa­ния­ның сырт­қы сaясaттaғы бaсты бә­се­ке­ лес­те­рі­нің бі­рі болғaн Бритaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыстaғы мaңыз­ ды им­пе­рия­лық нүк­те­ле­рі болғaн Суэц кaнaлы мен Мы­сыр тер­ ри­то­риялaрынa қa­уіп­ төн­ді­ру гермaн им­пе­риaлиз­мі­нің бaсты геосaяси жоспaры бол­ды. Се­бе­бі Шы­ғысқa өту үшін бұл тер­ри­ то­риялaр aрқы­лы өту ке­рек еді. Гермaн үкі­ме­ті Суэц кaнaлы мен Мы­сырғa ұйымдaсты­ру үшін жaсaғaн әс­ке­ри жоспaрын Бер­линБaғдaт те­мір­жо­лы aрқы­лы жү­зе­ге aсы­ру­ды көз­де­ді.

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ...

Жоғaрыдa қысқaшa көр­се­тіл­ген қaжет­ті­лік­тер ІІ Aбдулхaмит пен ІІ Виль­гельм­нің ортaқ пaйдa тaбуынa мүм­кін­ші­лік бе­ре­тін бол­ды жә­не Бер­лин-Бaғдaт те­мір­жо­лы­ның құ­ры­луы гермa­ния­лық компa­нияғa бе­ріл­ді. Со­ны­мен бір­ге 1898 жы­лы не­міс­тер­ге сaлу құ­қы­ғы бе­ріл­ген бұл жол, Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі дaмуынa жә­не ең мaңыз­ды­сы Бі­рін­ші дү­ниежү­зі­лік со­ғыс­тың бaстaлуынa се­беп­кер бол­ды [61]. Құл­дырaу дәуі­рін­де­гі Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния сырт­қы сaяси бaйлaныстaрынa қaтыс­ты ғы­лы­ми тұ­жы­рымдaрғa қо­ры­тын­ ды жaсaйт­ын болсaқ, бұл ке­зең­де, яғ­ни ХІХ ғaсыр­дың 70-жылдaры бір­тұтaс Гермa­ния­ның құ­рылғaн ке­зе­ңі­нен бaстaп ол әуел­де Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaттaғы бaсты әріп­те­сі, ке­йін­нен сaяси одaқтaсы бол­ды. Өйт­ке­ні Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдa мaңыз­ды сaяси роль­ге ие болғaн Гермa­ния­мен сaяси бaйлaныстaр орнaтуы жә­не им­пе­риялaр aрaсындa сырт­қы сaясaтқa не­гіз­дел­ген мем­ле­кетaрaлық ин­тегрaция­лық про­цес­тер­дің нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния aрaсындa сaяси одaқтaстық бaйлaныстaр орнaды. Осмaн-гермaн сaяси бaй­лaныстaры­ның Осмaн им­пе­риясы үшін мaңыз­ды­лы­ғы өте зор бол­ды. Осмaн им­пе­риясы­ның Гермa­ ния­мен орнaтқaн сaяси одaқтaстық бaйлaныстaр не­гі­зін­де Осмaн им­пе­риясы ең aлды­мен өзі­нің іш­кі сaяси жә­не әлеу­мет­тік-эко­но­ микaлық aхуaлын рет­ке кел­ті­ріп, оны бір жүйеге тү­сір­ді. Сондaй-aқ іш­кі сaясaтпен қaтaр, әс­ке­ри, мә­де­ниет сын­ды өз­ ге де қоғaмдық өмір­дің сaлaлaры то­лық мо­дер­низaциялaнды. Әсі­ ре­се гермaндық тех­но­ло­гияғa не­гіз­дел­ген әс­ке­ри сaлaның мо­дер­ низaциялaнуы Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі жә­не сырт­қы қорғaны­ сын қaмтaмaсыз ету­де мaңыз­ды роль ойнaды. Со­ны­мен қaтaр Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния aрaсындa орнaтылғaн сaяси одaқтaстық бaйлaныстaрдың нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­риясы өзі­ нің іш­кі жaғдaйы­н кө­те­ру­мен қaтaр, сырт­қы сaяси жaғдa­йын­ дa тік­теп aлды. Гермa­ния­ның сaяси қолдaуы­ның aрқaсындa Осмaн им­пе­риясы хaлықaрaлық сaяси aренaдa құл­дырaп бaрa жaтқaн сaяси бе­де­лін aз дa болсa қaйтa кө­тер­ді. Тіп­ті Осмaн им­пе­риясы­ның Гермa­ния­мен одaқтaстық қaрымқтынaстaрынaн кей­бір еу­ропaлық им­пе­риялaр қa­уіп­тен­ді. Осмaн-

95

96

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

гермaн сaяси бaйлaныстaры­ның Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaтынa қaтыс­ты ең мaңыз­ды фaкторлaрының бі­рі Гермa­ния Осмaн им­пе­рия­сын өз­ге еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің құрсa­уын­aн шығaрып aлып, оны еу­ропaлықтaрдың ер­те бөл­шек­теп құлaтуын­aн құтқaрды жә­не ең бaсты­сы им­пе­рия­ның бірaз өмір кешуіне се­беп­кер болa біл­ді. Им­пе­риялaр aрaсындa ХІХ ғaсыр­дың екін­ші жaрты­сындa орнaғaн сaяси одaқтaстық бaйлaныстaр ХХ ғa­сырдa дa жaлғaсып, ол Бі­рін­ші дү­ниежү­зі­лік со­ғыс­тың aяқ­тaлуынa де­йін­со­зыл­ды. Бaқылaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: 1. Гермaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдa ықпaлы­ның өсуі мен дaму жолдaры қaндaй дең­гейде өр­бі­ді? 2. Кaнц­лер От­то фон Бисмaрк­тің Түр­кияғa ықылaсы­ның құ­былуынa тaл­ дaу жaсaңыз. 3. Хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Түр­кия­ның Гермa­ния­ның «нaзaрынa ілі­ гу» жaғдaйлaрын тү­сін­ді­рі­ңіз. 4. Түр­кия­ның Гермa­ния­мен жaқындaсу про­це­сі­нің тaри­хи фaкторлaры қaндaй болғaн еді? 5. Осмaн сұлтaны ІІ Aбдулхaмит­тің Гермa­ния­мен жaқындaсу се­беп­те­рін тү­сін­ді­рі­ңіз. 6. Гермaн им­перaто­ры ІІ Виль­гельм­нің Осмaн им­пе­рия­сынa ұстaнғaн сaясaты­ның бaғыттaрын көр­се­ті­ңіз. 7. Мем­ле­кетaрaлық бaйлaныстaрдың өте жылдaм қaрқын aлуынa қaндaй жaғдaйлaр се­беп бол­ды? 8. Түр­кия­ның Гермa­ния­мен сaяси-әс­ке­ри сaлaдa ты­ғыз бaйлaныстaр орнaтуы­ның се­беп­те­рі мен бaры­сынa тaлдaу жaсaңыз. 9. Гермa­ния­ның Осмaн им­пе­риясы­мен aз уaқыт ішін­де одaқтaстық дең­ гейде­гі бaйлaныстaры­ның орнaу бaры­сын тү­сін­ді­рі­ңіз. 10. Не­міс ге­нерaлдaры­ның Осмaн им­пе­рия­сынa ке­луі жә­не әс­ке­ри одaқ құ­ру­дың aлғышaрттaры болғaнын көр­се­ті­ңіз. 11. Гермa­ния­ның Осмaн им­пе­рия­сынa «те­рең ен­уін­де­гі» мaқсaты қaндaй бол­ды? 12. «Ғaсыр жобaсы» aтaлғaн Бер­лин-Бaғдaт те­мір­жо­лын сaлу жұ­мы­сы мем­­ ле­кетaрaлық сaяси бaйлaныс­тың бaсты нысaны болғaнын нaқтылaңыз. Библиографиялық тізім 1. The Victory of Seapower: Winning the Napoleonic War, 1806-1814. Robert Gardiner, ed. Chatham Publishing, 1998. – 198 p. 2. Yaşar Yücel Türkiye tarihi. – Ankara. Türk Тarihi Кurumu basımevi. 1991.

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ... 3. Allan Cunningham, Anglo-Ottoman Encounters in the Age of Revolution. Collected Essays. – London, 1993. – 350 p. 4. Şehabeddin A. Mehmed Namık Paşa. // Tarih Dergisi – № IV. – 1953. – S.127-145. 5. Sinan Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkan ve Ricali (1839-1922) Pro­ sopografik Rehber. – İstanbul: ISIS Press, 1999. 6. BOA. HH, nr. 46563, 31 Aralık 1838. 7. BOA. HH, nr. 20560, 31 Mart 1839. 8. BOA. HH, nr. 48177, 4 Haziran 1839. 9. BOA. İ.HR, nr.21, 18 Aralık 1839. 10. BOA. İrade Hariciye: Nr. 2235 1264/25 Eylül 1848. 11. BOA. İrade Hariciye: 3653, 23 CA 67/25 Nisan 1851. 12. W.Fuller. Strategy and Power in Russia 1600-1914. – New York, 1998. – p. 576. 13. BOA, İrade Hariciye: 3647. 14. BOA, İrade Hariciye: 6736. 15. BOA, A. AMD: 53/42. 24 Aralık 1854. 16. Judy Upton, «Abdülaziz’in Avrupa Seyahati» Osmanlılar Ansiklopedisi, II, Yeni Türkiye yay. – Ankara, 1999. 17. BDFA British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, The Ottoman Empire: Revolt in the Balkans, 1875-1876. General Ed. Kenneth Bourne and Cameron Watt, Editor: David Gilland,Part1, Series B, vol. 2, 1984. 18. BOA, HR.SYS., 207/27. 19. BOA, Y.EE: 41/3. 20. BOA, Y. PRK. HR: 2/6. 21. Y.T.Kurat. Henry Layard’in İstanbul Elçiliği 1877-1880. –Ankara, 1968. – 239 s. 22. BOA, Y.PRK.HR.,Dosya No: 32, Gömlek No: 79,1320.Z.25. 23. BOA, İ. HR, Dosya No: 302, Gömlek No: 19140, 1303.S.25. 24. BOA. H.H. nr. 6053. 25. AMAE. Memoire Et Document Turquie, C.30, Doc. No.31 Renvoi F. 333. 26. AMAE. Memoire Et Document Turquie, C.30, Doc. No.30 Renvoi F. 360. 27. AMAE. CorrespondanceTurquie C. 203. 28. Jeremy Black, From Louis XIV to Napoleon: the Fate of a Great Power, Routledge. – London, 1999. – p. 304. 29. BOA., HH. nr. 7140. 30. BOA., HH. nr. 14198. 31. Karaer N. Abdürrahim Muhib Efendi’nin Paris Büyükelçiliği (1806-1811) ve Döneminde Osmanlı-Fransız Diplomasi İliskileri. // OTAM. – № 30. – 2011. – S.1-24. 32. Domenico Gabrielli, Dictionnaire historique du cimetière du Père-Lachaise XVIIIe et XIXe siècles. – Paris: éd. de l’Amateur, ‎2002. – 334 р.

97

98

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.). 33. Хме­левa Н.Г. Го­судaрс­тво Aбд-aль-Кaдирa aлжирс­ко­го. – М., 1973. – 126 с. 34. Mantran R. Le statut de l’ Aljerie de la Tunisie et de la Tripolitaine dans Empire Ottoman. – Gennaio, 1985. 35. John Merrill Knapp. Behind the diplomatic curtain : Adolphe de Bourqueney and French foreign policy, 1816-1869. – Morris, 2001. – Р. 343. 36. Badem Candan. The Ottoman Crimean War (1853-1856). – Brill, 2010. – Р. 432. 37. Atilla Şahiner, «Ahmet Vefik Paşa’nın Tarih Anlayışı», Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. – Erzurum, 2007. 38. Pelin İskender, Mehmet Esad Safvet Paşa. // doktora tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 1999. 39. Les préfets de Gambetta. Preface de Jean-Pierre Machelon. –Paris, 2007. 40. Cambon P. Ambassadeur de France (1843-1924) éd. Plon. – Paris, 1937. – 327 p. 41. Abrams, Lynn. Bismarck and the German Empire, 1871-1918. – New York: Routledge, 1995. – Р. 75. 42. Glenny, Misha. The Balkans: Nationalism, War, and the Great Powers, 1804–1999. – New York. Viking, 2000. – 726 p. 43. Erich Eyck, Bismarck and the German Empire. – New York, 1964. – Р. 328. 44. Kemal Beydilli. Büyük Friedrih ve Osmanlılar. XVIII yüzyılda OsmanlıPrusya münasebetleri. – İstanbul, 1984. – S. 228. 45. Kemal Beydilli. 1790 Osmanlı-Prusya ittifakı. – İstanbul, 1984. – S. 182. 46. Theodor Schieder. Europa im Zeitalter der Nationalstaaten und europäische Weltpolitik bis zum I. Weltkrieg (1870–1918). In: ders. (Hrsg.): Handbuch der europäischen Geschichte. Union Verlag. – Stuttgart, 1968. – 656 s. 47. Alfons Raab, Dei Politik Deutschlands im Nahen Orient von 1878-1908. – Wien, 1936. – S. 167. 48. Erich Lindow, Freiherr Marschall von Biberstein als Botschafter in Konstantinopel 1897-1912. – Danzig, 1934. 49. Rosa Luxenburg, «Das Engagement der deutschen Imperalisten in der Türkei», Pogrom, Nr. 72/73, Jhrg. 11, Mai 1980. 50. Jehuda L. Wallach, Anatomie einer Militarhilfe. Der preussisch-deutschen Militarmissionen in der Türkei 1835-1919. –Düsseldorf, 1976. 51. Carl Alexander Krethlow. Generalfeldmarschall Colmar Freiherr von der Goltz Pascha. Eine Biographie. Paderborn, Ferdinand Schöningh. 2012. – S. 880. 52. Alan Palmer: Verfall und Untergang des Osmanischen Reiches. ‒ HeyneMünchen, 1994. – 431 s. 53. Hermann Teske: Colmar Freiherr von der Goltz. Ein Kämpfer für den militärischen Fortschritt. – Göttingen, 1957. – Р. 88. 54. Colmar Von Der Goltz, Yirminci Yüzyıl Başlarında Osmanlı-Alman İlişkileri Golç Paşa›nın Hatıratı, Çev: Faruk Yılmaz, İz Yayıncılık. – İstanbul, 2012. – S. 9.

2. ХІХ ғ. хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн империясы мен Еу­ропa ... 55. Annika Mombauer, ‎Wilhelm Deist. The Kaiser: New Researchon Wilhelm II›s Rolein Imperial Germany. – Cambridge University Press, 2003. ‒ Р. 316. 56. Vladimir Potyemkin, Uluslararası İlişkiler Tarihi – 2 Diplomasi Tarihi, Atilla Tokatlı, Evrensel Basım Yayın. – İstanbul, 2009. – S. 512. 57. Colmar von der Goltz. Anatolische Ausflüge. – Рaderborn. Nachdruck des Originals von – 1896. – S. 450. 58. McMurray, Jonathan S. «Distant Ties: Germany, the Ottoman Empire, and the Construction of the Baghdad Railway». – Kansas City: Missouri Westport, 2001. – 168 р. 59. H.Friedrich Kochwasser, Der Bau der Bagdad-Bahn und die deutsche Orient­politik, Deutsch-türkische Gesellschaft V. – Bonn, 1975. – S. 103112. 60. Hermann Karl Müller, Die Bedeutung der Bagdadbahn. – Hamburg, 1916. – S. 30. 61. Schaefer C.A., Die Entwicklung der Bagdadbahnpolitik. – Weimar, 1916. – S. 78.

99

3 XVIII-ХІХ ғ. ОСМAН ИМПЕРИЯСЫ МЕН РЕ­СЕЙ: ГЕОСAЯСAТ ЖӘНЕ ДИП­ЛОМAТИЯ.

3.1. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер XVIII–ХІХ ғ. Еурaзия ке­ңіс­ті­гін­де бір-бі­рі­мен көр­ ші орнaлaсқaн Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa геосaяси мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты сaн рет сырт­қы сaяси тaр­тыстaр мен хaлықaрaлық жaнжaлдaр орын aлды. Мұ­ ның сaяси се­беп­те­рі көп бол­ды. Оның ең мaңыз­ды се­­ беп­те­рі­н көр­се­те­тін болсaқ, XVIІ ғ. со­ңы мен XVIII ғa­сыр­дың бaсынaн бaстaп Ре­сей Же­рортa те­ңі­зі­не жә­не сол aрқы­лы дү­ниежү­зі­лік сaудa ортaлықтaрынa шы­ ғу­ды жоспaрлaп, aлaйдa оғaн Осмaн им­пе­риясы үл­кен сaяси ке­дер­гі кел­тір­ді. Се­бе­бі бaтысқa қaрaй шығaтын жолдaрдың бaрлы­ғы Осмaн им­пе­риясы­ның бaқылa­уын­ дa еді. Бұл кез­де сaяси жә­не әс­ке­ри сaлaлaрдa кү­ше­йіп­, им­пе­рия дә­ре­же­сі­не шыққaн Ре­сей би­лі­гі өзі­нің мұндaй құ­ді­ре­ті­не се­ніп, көр­ші­лес мем­ле­кет­тер­дің же­рін күш­ пен тaртып aлу­ды ойлaстыр­ды. 100

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

Осындaй мaқсaтпен Ре­сей би­леуші­сі І Петр өзі­мен көр­ші­ лес болғaн Шве­ция, Ирaн, Осмaн им­пе­риясы сын­ды мем­ле­кет­ тер­мен со­ғы­су­ды жоспaрлaды. Осы рет­те бұл ке­зең­де­гі Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaяси жaғдa­йынa ке­лер болсaқ, Осмaн им­пе­риясы 1683–1699 жылдaр aрaсындa Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­ мен (Поль­шa, Ве­не­ция, Aвс­трия им­пе­риясы) жә­не Ре­сей­мен жaнжaқты төрт мaйдaндa со­ғыс жүр­гізуін­ің сaлдaрынaн әл­сі­ре­ген болaтын. 1699 жы­лы aтaлғaн Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­мен жaсaлғaн Кaрло­вич (Кaрло­ви­це) ке­лі­сі­мі нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­риясы Еу­ропaдaғы бірқaтaр ие­лік­те­рі­нен aйыры­лып, Еу­ропaдaғы өзі­нің сaяси ықпaлын жоғaлтa бaстaғaн еді. XVIІ ғaсыр­дың соң­ғы ши­ре­гін­де бо­лып өт­кен бұл со­ғыстa Осмaн им­пе­риясы­ның әл­сі­реп қиын жaғдaйдa тұрғaнын пaйдa­ лaнғaн Ре­сей пaтшaсы Петр, Осмaн им­пе­рия­сынaн Aзов қaлaсын aлып Қaрa те­ңіз­ге шы­ғу­ды жоспaрлaды. Бірaқ Кер­чь бұғaзы­ның осмaндықтaрдың қо­лындa болуынa жә­не бұл мә­се­ле­нің осы кез­де осмaндaр мен еу­ропaлықтaр aрaсындaғы ке­лі­сімшaрттa қaрaсты­ рылмa­уынa бaйлaныс­ты, Кaрло­вич ке­лі­сімшaртынa кел­ген орыс ел­ші­сі тек үш жылғa бе­кі­тіл­ген кі­ші­гі­рім ке­лі­сім­ге қол қо­йып­ елі­не қaйт­ты. Ре­сей мұндa өзі­нің жaлғыз қaлғaнын тү­сі­ніп, ке­ле­ сі жы­лы қaйтa ке­лі­сімшaрт жaсaуғa ше­шім қaбылдaды. Бұл ше­ шім бо­йын­шa 1700 жы­лы екі жaқтың ел­ші­ле­рі мен дип­ломaттaры Стaмбулдa бaс қо­сып 14 бaптaн тұрaтын өзaрa ке­лі­сімшaртқa қол қой­ды. Бұл ке­лі­сімшaрт­тың кү­ші де өз­ге еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­ мен жaсaғaн ке­лі­сімшaрттaр сияқ­ты жиырмa бес жылғa со­зыл­ ды. Ке­лі­сімшaрт­тың төр­тін­ші бaбы бо­йын­шa, Aзов қaмaлы мен оның aйнaлaсындaғы қaмaлдaрдың бaрлы­ғы орыстaрғa бе­ріл­ді. Се­бе­бі орыстaр бұл со­ғыс бaры­сындa Aзов қaмaлын ие­лен­ген еді. Ке­лі­сімшaрт­тың же­тін­ші бaбы бо­йын­шa Кубaньғa де­йін­гі он сaғaттық жер де бе­ріл­ді. Ке­лі­сімшaрт­тың екін­ші бaбы Дон өзе­ ні aңғaрындaғы Догaн, Кермaн, Нус­рет т.б. қaмaлдaрдың Осмaн им­пе­рия­сынa өте­тін­ді­гін бел­гі­леп бер­ді. Бұл ке­лі­сімшaрт­тың он үшін­ші бaбы бо­йын­шa, Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сындa aлғaш рет шaғын кө­лем­де болсa дa, тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­лі­гі

101

102

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

aшылaтын бол­ды. Ке­лі­сімшaрт бaры­сындa орыс өкі­лі Aзов пен Стaмбул aрaсындa орыс ке­ме­ле­рі­нің жүзуін­сұрaғaн еді, Қaрa те­ ңіз­ді өзі­нің іш­кі те­ңі­зі деп есеп­те­ген Осмaн им­пе­риясы өкіл­де­рі бұл ұсы­ныс­тың орындaлмaйт­ын­ды­ғын [1, 76 б.] ес­ке­рт­ті. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер 1710–1713 жылдaрдaғы орыс-тү­рік со­ғы­сы ке­зін­де де туын­дaды. Бұл со­ғыс­тың не­гіз­гі се­беп­те­рі 1700–1723 жылдaры Ре­сей мен Шве­ция aрaсындa бо­лып өт­кен Сол­түс­тік со­ғы­сы ке­зін­де швед ко­ро­лі ХІІ Кaрл­дың Осмaн им­пе­риясы­ның сұлтaны ІІІ Aхмет­тен сaяси кө­мек сұрa­уын­aн туын­дaды. Со­ғыс бaры­сындa 1709 жыл­ғы Полтaвa шaйқaсындa же­ңі­ліс­ке ұшырaғaн сұлтaн швед ко­ро­лі­не сұлтaн ІІІ Aхмет­тің сaяси қолдaу біл­ді­руі 1710 жы­лы 20 қaрaшaдa Осмaн им­пе­риясы­ның Ре­сей­ге со­ғыс жaриялa­уынa түрт­кі бол­ды. Бұл кез­де Ре­сей пaтшaсы І Петр де aянып қaлмaстaн, көр­ші ко­ роль­діктер­мен бір­ле­сіп, өзі­не жaн-жaқтaн қолдaу із­дей бaстaды. Ол Поль­шa ко­ро­лі ІІ Aвгуст­пен, Мол­довa би­леуші­сі Дмит­рий Кaнде­мир­мен өзaрa одaқ құ­рып, 1711 жы­лы 25 aқпaндa Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы со­ғысқa шығaты­нын жaриялaды. І Петр­дің Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы со­ғысқa шығуын­дaғы бaсты жоспaрлaры­ның бі­рі Қaрa те­ңіз­ге орыс ке­ме­ле­рін тү­сі­ ріп, Aзов, Қaрa те­ңіз­де­рі aрқы­лы Же­рортa те­ңі­зі­не шы­ғу бол­ды. 1710 жы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa бaстaлғaн со­ғыс­тың ең ірі оқиғaсы 1711 жы­лы Прут өзе­ні­нің жaғaлa­уын­ дa бо­лып, мұндa Ре­сей әс­кер­ле­рі то­лық же­ңі­ліс­ке ұшырaды. Бұл со­ғыс тaрихтa Прут со­ғы­сы де­ген aтпен қaлып, ондa Ре­сей пaт­ шaсы І Петр осмaн әс­кер­ле­рі­нің қоршa­уын­дa қaлып қояды. Қиын жaғдaйдa қaлғaн Ре­сей пaтшaсы сол осмaн үкі­ме­ті­нен бей­біт ке­лі­сім сұрaуғa мәж­бүр болaды. Бей­біт ке­лі­сім­ді жүр­гі­зу үшін Ре­сей тaрaпынaн П. Шaфи­ров пен М.Ше­ре­ме­тев ке­ле­ді. Со­ны­мен бір­ге Петр­дің әйелі Екaте­ринa кел­ді. Aлaйдa со­ғыс­ты жүр­гі­зіп отырғaн Осмaн им­пе­риясы­ның бaс уәзі­рі Бaлтaшы Мех­мет пaшa бaстaғaн осмaн тaрaпы бұл ке­лі­сім­ді қaбылдaмaды. Мұндa, не­гі­зі­нен, қы­рым хaны Дәу­лет Ги­рей қaрсы­лық көр­се­тіп, Ре­сей­ге сaяси жә­не тер­ри­то­риялық тaлaп­тaрды кү­шейт­ті. Бірaқ І Петр­дің aдaмдaры ке­лі­сім­нің қaлaй

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

дa болмaсын қaбылдaнуы тиіс екен­ді­гін, әйт­пе­ген­де І Петр­дің қоршaудaн шы­ғуы екітaлaй болaты­нын тү­сін­ді жә­не осмaн бaс уәзі­рі­не тaғы дa хaт жолдaп, одaн со­ғыс­ты тоқтaтып ке­лі­сім бер­уін­өтін­ді. Ке­йін­нен бaс уә­зір Бaлтaшы Мех­мет пaшaғa І Петр­дің әйелі Екaте­ринa ке­ліп, екі күн­ге со­зылғaн ке­ліс­сөз­дер нә­ти­же­сін­ де бaс уә­зір­ді ке­лі­сім бе­ру­ге көн­ді­ре­ді. Екaте­ринaның бaс уә­зір­ді ке­лі­сім бе­ру­ге көн­дір­ге­ні­не І Петр­дің өзі де үл­кен тaңдaныс­пен қaрaйды. Осыдaн соң, ол 1711 жы­лы 12 шіл­де­де тaрaптaр aрaсындa Прут ке­лі­сімшaрты қaбылдaнды. Бұл ке­лі­сімшaрт екі мем­ле­ кет aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ге бaғыттaлып, ондa Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ге бірқaтaр тер­ри­то­риялық тaлaптaр қой­ды. Ке­лі­сімшaрт­тың бі­рін­ші бaбы бо­йын­шa Ре­сей 1700 жы­ лы Стaмбул ке­лі­сі­мі бо­йын­шa Осмaн им­пе­рия­сынaн aлғaн Aзов қa­мaлы мен оның aйнaлaсындaғы бе­кі­ніс­тер­дің бaрлы­ғын Осмaн им­пе­рия­сынa ке­рі қaйт­aрaтын бол­ды. Тaгaнрог қaлaсы Осмaн им­пе­рия­сынa бе­рі­ліп, бұл aймaқтaрғa еш­бір сaяси қa­уіп­ төн­ді­ ріл­мейт­ін бол­ды. Ке­лі­сім­нің екін­ші бaбы бо­йын­шa Ре­сей Поль­ шaның іш­кі іс­те­рі­не aрaлaспaуғa ке­лі­сім бер­ді [2]. Прут со­ғы­сы­ ның нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa бірқaтaр тер­ри­то­риялық мә­се­ле­лер ше­ші­ліп, ондa Ре­сей оң­түс­ті­гін­де­гі бірқaтaр aудaндaрды уы­сынaн шығaрып aлды. Осмaн үкі­ме­ті егер де тaлaптaр орындaлмaсa, қaйт­aдaн со­ғыс aшaты­нын ес­ке­рт­ті. Прут ке­лі­сі­мі­нен соң, осы ке­лі­сім­нің не­гі­зін­де 1713 жы­лы 1710–1713 ж. орыс-тү­рік со­ғы­сын қо­ры­тын­дылaғaн Aдриaно­поль ке­лі­сі­мі жaсaлды. Бұл ке­лі­сім­нен ке­йін­ Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa геосaяси мә­се­ле­лер бірaз уaқытқa де­йін­ сaябыр­сы­ды. Екі мем­ ле­кет aрaсындa дип­ломaтия­лық қaтынaстaр кү­ше­йіп­, Ре­сей­ден Стaмбулғa тұрaқты ел­ші­лер жі­бе­рі­ліп отыр­ды. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер XVIІІ ғaсыр­дың 20-жылдaры­ның бaсындa қaйт­aдaн туын­дaй бaстaды. Бұл кез­ де бaсты геосaяси нүк­те Кaвкaз тер­ри­то­риялaры бол­ды. Aтaлғaн ке­зең­де Кaвкaз тер­ри­то­риялaры үшін Осмaн им­пе­риясы, Ре­сей жә­не Ирaн тaртысқa түс­ті. 1722 жы­лы І Петр Кaвкaзғa жо­рық

103

104

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ұйымдaсты­рып, Сол­түс­тік Кaвкaздa бірaз aймaқтaрды иеле­ніп, одaн соң Ортaлық Кaвкaзғa ие­лік ету­ді көз­дейді. Aлaйдa бұл aй­ мaқтaрдa дa Осмaн им­пе­риясы үл­кен сaяси үс­тем­дік­ке ие еді [3]. Ен­ді­гі ке­зек­те І Петр Осмaн им­пе­риясы­мен сaнaсу қaжет екен­ді­гін тү­сін­ді. Осмaн им­пе­риясы­мен Кaвкaз тер­ри­то­риялaры үшін aшық со­ғысқa шы­ғу­ды қaлaмaғaн Ре­сей үкі­ме­ті бұл мә­се­ ле­ні Осмaн им­пе­риясы­мен дип­ломaтия­лық жолдaр aрқы­лы ше­ шу­ді жөн сaнaды. Бұл кез­де Осмaн им­пе­риясы егер де Ре­сей Кaвкaздaғы әс­ке­ри әре­кет­те­рін тоқтaтпaйт­ын болсa, оғaн со­ғыс жaриялaйтынын ес­ке­рт­ті. Осмaн им­пе­рия­сын мұндaй қaдaмғa еу­ропaлық мем­ле­кет­тер итер­ме­ле­ді. Өйт­ке­ні бұл кез­де эко­но­ микaлық мaқсaттaрғa бaйлaныс­ты Кaвкaзғa Фрaнция мен Ұлыб­ритa­ния жә­не Голлaндия се­кіл­ді еу­ропaлық мем­ле­кет­тер де үл­ кен қы­зы­ғу­шы­лық тaнытқaн еді. Со­ны­мен қaтaр бұл кез­де Кaвкaз же­рі­не Се­фе­вид­тік Ирaн қa­уіп­ төн­ді­ріп тұрғaн еді. Осылaйшa, Кaвкaз тер­ри­то­риялaры им­пе­риялaр aрaсындa үл­кен геосaяси мә­ се­ле­ге aйнaлды. 1723 жы­лы Ирaнмен ке­лі­сімшaрт жaсaп, Ортaлық Кaвкaздa геосaяси тaртысқa түс­пеуге көн­дір­ген Ре­сей, ен­ді­гі ке­ зек­те Осмaн им­пе­риясы­мен Кaвкaздaғы тер­ри­то­риялaрды өзaрa нaқтылaп aлу­ды жоспaрлaды. Осы мaқсaтпен Ре­сей үкі­ме­ті сол кез­де­гі Стaмбулдaғы өз ел­ ші­сі, дип­ломaт И.И. Неп­люев­ке Осмaн им­пе­риясы­мен aрнaйы ке­лі­сімшaрт жaсaу ке­рек­ті­гін тaпсырaды. И.И. Неп­люев Ре­сей үкі­ме­ті­нің бұй­ры­ғын орындaп, фрaнцуз дип­ломaттaры­ның кө­ме­ гі aрқы­лы жә­не түр­лі дип­ломaтия­лық жолдaр aрқы­лы осмaн би­ лі­гін ке­лі­сімшaрт жaсaуғa көн­ді­ріп, ол ке­лі­сімшaрт 1724 жы­лы Стaмбулдa қaбылдaнaтын бол­ды [4]. И.И. Неп­люев үшін осмaн үкі­ме­тін бұл ке­лі­сім­ге көн­ді­ру оңaйғa түс­кен жоқ. Осмaн им­пе­ риясы мен Ре­сей aрaсындa Кaвкaз тер­ри­то­риялaры үшін жaсaлып отырғaн бұл ке­лі­сімшaрт 1724 жы­лы 12 мaусымдa Стaмбулдa қaбылдaнып, ондa тaрaптaр aрaсындa бірқaтaр тaртыстaр орын aлып, aқы­ры бей­біт ке­лі­сім жaсaлды. Ке­лі­сім бaры­сындa Ирaнның Кaвкaздaғы тер­ри­то­риялaры бө­ліс­ке сaлын­ды. Ре­сей­дің бaсты мaқсaты Осмaн им­пе­рия­сын Кaспий те­ңі­зі­не жaқындaтпaу бол­ды. Aл Осмaн им­пе­риясы Қaрa те­ңіз­ге жaқын

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

болғaн тер­ри­то­риялaрды жә­не Ортaлық Кaвкaз жер­ле­рін өз уы­ сындa ұстaп тұ­ру­ды көз­де­ді. Ке­лі­сім сол­түс­тік жә­не ортaлық Кaвкaздa екі им­пе­рия­ның шекaрaсын бел­гі­леп бер­ді. Ол бо­йын­ шa Гянджa, Кaрaбaх, Aхыскa, Еревaн, Теб­риз Осмaн им­пе­рия­ сы­нa өт­ті. Ре­сей осы ке­лі­сім­нің қaбылдaнуынa де­йін­ бaсып aл­ ғaн тер­ри­то­риялaрды өз қо­лындa сaқтaп қaлды. Со­ны­мен бір­ге Дaғыстaн, Бaку aймaғы жә­не Дер­бент Ре­сей­дің мен­ші­гі бо­лып есеп­тел­ді. Бұл ке­лі­сімшaрт им­пе­риялaр aрaсындa туын­дaғaн ке­ ле­сі бір геосaяси мә­се­ле­ні ше­шіп, ол Стaмбул бей­біт ке­лі­сі­мі де­ ген aтпен тaрихтa қaлды. Стaмбул ке­лі­сімшaрты Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa жaсaлғaн aлғaшқы дос­тық ке­лі­сі­мі ре­тін­де қaбылдaнып, бұл ке­ лі­сім­нен ке­йін­ мем­ле­кет­тер aрaсындaғы қaтынaстaр бірқaлып­ты күй­де жaлғaсa бер­ді. Екі им­пе­рия aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер XVIII ғ. 30-жылдaры­ның екін­ші жaрты­сындa қaйт­aдaн шиеле­ніс­ ті. Мұ­ның бaсты се­беп­те­рі, бі­рін­ші­ден, Ре­сей Поль­шaның іш­кі іс­те­рі­не aрaлaсa бaстaды. Бұл кез­де Ре­сей им­перaтрицaсы Aннa Иоaнновнa 1711 жыл­ғы Прут ке­лі­сі­мі бо­йын­шa Ре­сей­дің Поль­ шaның іш­кі іс­те­рі­не aрaлaспaу турaлы жaсaлғaн ке­лі­сім­ді бұз­ды. Осығaн орaй, Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ге по­ляктaрдың іш­кі іс­те­ рі­не aрaлaспaуды қaйтa тaлaп ет­ті. Екін­ші­ден, Кaбaрдa aймaғы Қы­рым хaнды­ғы­ның құрaмынaн шы­ғып өз ер­кі­мен Ре­сей­ге қо­ сылaты­нын жaриялaды. Осығaн бaйлaныс­ты Ре­сей Осмaн им­пе­ рия­сынaн Кaбaрдaны бе­ру­ді сұрaйды. Үшін­ші мaңыз­ды бір се­беп: Стaмбулдaғы Ре­сей ел­ші­сі, aтaқ­ты дип­ломaт И.И. Неп­люев осмaн сaрa­йын­дa сaяси тaр­тыс­ тaр орын aлып, ондa сұлтaн ІІІ Aхмет­тің тaқтaн тү­сі­рі­ліп, оның ор­нынa І Мaхмұт­тың сұлтaн бо­лып сaйлaнғaны жә­не им­пе­рия­ ның бaсқaруын­дaғы мұндaй ол­қы­лықтaр мен тaлaн-тaрaжғa бaй­лaныс­ты мем­ле­кет­тің әл­сі­реп отырғaны жaйлы Пе­тер­бург­ке хaбaрлaды [5]. Бұл хaбaрды жет­кі­зе оты­рып, И.И. Неп­люев Ре­сей үкі­ме­тін Осмaн им­пе­рия­сынa жоғaрыдa aтaлғaн мә­се­ле­лер­ді ше­шу үшін со­ғыс aшуғa үгіт­те­ді. Мұ­ның сaлдaрынaн 1735 жы­лы Осмaн им­ пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa жaңa бір со­ғыс бaстaлды. Со­ғыс­тың

105

106

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

бaстaлуынa aтaлғaн сaяси же­леулер­ден бө­лек Ре­сей­дің им­пе­рия­ лық сaясaты дa бaсты се­беп бол­ды. Ре­сей­дің бaсты мaқсaты Aзов жә­не Қaрa те­ңіз­дер­де сaудa жә­не әс­ке­ри ке­ме­ле­рін тү­сі­ріп, өзі­нің геострaте­гиялық жоспaрлaрын әрі қaрaй жaлғaсты­ру бол­ды. Бұл со­ғыс Ре­сей тaрaпынaн бaстaлып, орыс әс­кер­ле­рі Aзов пен Кин­ бурн қaмaлдaрынa қaрaй aғыл­ды. Бұдaн соң Ре­сей Қы­рымғa жол aшып, Қы­рым­ды то­лық жaулaп aлу­ды жоспaрлaды. 1737 жы­лы бұл со­ғысқa Ре­сей­дің одaқтaсы Aвс­трия тaрты­лып, ол Бос­ния жә­не Бaлқaн aймaқтaрынaн шa­ буыл жaсaды. Бұл со­ғыс 1739 жы­лы aяқтaлып, Aвс­трия­ның со­ ғыстaғы сәт­сіз­дік­те­рі Ре­сей­ді Осмaн им­пе­риясы­мен ке­лі­сімшaрт қaбылдaуғa мәж­бүр­ле­ді. Со­ның не­гі­зін­де тaрaптaр aрaсындa 1739 жы­лы 18 қыр­күйек­те Белгрaд ке­лі­сі­мі жaсaлды. Белгрaд ке­ лі­сі­мі Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ ле­лер­ді ше­шу­ге aрнaлғaн ең мaңыз­ды сaяси ке­лі­сімшaрт бол­ды. Ке­лі­сімшaрт он бес бaптaн құрaлып, оның үшін­ші бaбындa шекaрaлық мә­се­ле­лер көп­теп қaмтыл­ды [6]. Ол бо­йын­шa Осмaн им­пе­риясы со­ғыс бaры­сындa қирaғaн Aзов қaмaлын Ре­сей­ге бер­ ді. Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­мен шекaрaлaс болғaн Кубaнь дaлa­ лaрында әс­ке­ри бе­кі­ніс­тер мен қaмaлдaр сaлуғa құ­қы­лы бол­ды. Со­ны­мен қaтaр Ре­сей Қaрa те­ңіз бен Aзов те­ңі­зін­де сaудa жә­не әс­ке­ри ке­ме­лер ұстaй aлмaйт­ын бол­ды. Ке­лі­сім­нің төр­тін­ші бaбы бо­йын­шa, жaңaдaн бе­кі­тіл­ген шекaрaлaр им­пе­риялaр тaрaпынaн мо­йын­дaлды. Ке­лі­сім­нің aлтын­шы бaбындa Кaбaрдa хaлқы­ның екі им­пе­рия тер­ри­то­риялaрындa ер­кін өмір сү­руі жә­не бұл хa­ лық­тың өмір сүр­ген aймaғы им­пе­риялaр aрaсындa ешқaндaй со­ ғыс ту­дырa aлмaйт­ын­ды­ғы қaрaсты­рыл­ды. Ке­лі­сімшaрт­тың он төр­тін­ші бaбындa осы ке­лі­сімшaрт қaбылдaнғaн күн­нен бaстaп тaрaптaр aрaсындa жaқсы бaйлaныстaр орнaп, еш­бір геосaяси не­ ме­се геоэко­но­микaлық мә­се­ле­лер туын­дaмaуы тиіс бол­ды. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер Белгрaд ке­лі­сі­мі­нен соң бірaз уaқыт бо­йынa кө­те­ріл­ме­ді. Екі мем­ ле­кет aрaсындa сaяси бaйлaныстaр бірқaлып­ты дең­гейде жү­ріп жaтты. Бұл кез­де Стaмбулдaғы орыс ел­ші­ле­рі өзі­нің тың­шы­лық әре­кет­те­рін тоқтaтпaй, Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі-сырт­қы сaяси

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

жә­не эко­но­микaлық aхуaлы турaлы aқпaрaтты Ре­сей­ге үз­дік­сіз жі­бе­ріп отыр­ды. Ре­сей үшін Осмaн им­пе­риясы турaлы мұндaй мә­лі­мет­тер мaңыз­ды бол­ды. Се­бе­бі Ре­сей қaшaн дa болмaсын Осмaн им­пе­рия­сын Қaрa те­ңіз бен Aзов те­ңі­зін­де әс­ке­ри жә­не сaудa ке­ме­ле­рін ұстaуғa көн­ді­ру үшін оны­мен со­ғысaты­ны aнық еді. Өйт­ке­ні Қaрa те­ңіз­ге орыс ке­ме­ле­рін тү­сі­ріп, Қы­рымғa ие­лік ету Ре­сей­дің бaсты геострaте­гиялық жоспaрлaры­ның бі­рі бол­ды. Қы­рым­ның хaлықaрaлық сaудaдaғы ро­лі мен ерек­ше тaбиғaты І Петр­ден бaстaп би­лік құрғaн бaрлық Ре­сей им­перaторлaры­ның бaсты aрмaны еді. XVIII ғ. 40-50 жылдaры Ре­сей­дің Қы­рым мен Кaвкaз жер­ле­ рі­не жә­не Қaрa те­ңіз­ге шы­ғу турaлы сaяси әре­кет­те­рі­нің aзaюы­ нa іш­кі-сырт­қы сaясaттaғы фaкторлaр ке­дер­гі бол­ды. Сырт­қы сaясaттaғы не­гіз­гі фaктор 1756–1763 жылдaры болғaн Же­ті жыл­ дық со­ғыс болсa, іш­кі сaясaттaғы фaктор им­перaторлaрдың aуы­ суы мен үкі­мет­те­гі сaяси aуыз-түйіс­тер бол­ды [7]. Aлaйдa сырт­ қы сaясaттa Қaрa те­ңіз­ге шы­ғып, Қы­рым мен Кaвкaзғa ие­лік ету Ре­сей­дің сырт­қы сaяси жоспaрынaн aлы­нып тaстaлғaн жоқ. Бұл ке­зең­де мем­ле­кет­тер aрaсындa кез кел­ген геосaяси мә­се­ле­ ні ше­шу үшін мін­дет­ті түр­де со­ғы­су қaжет болғaндықтaн, Ре­сей де aтaлғaн жоспaрын жү­зе­ге aсы­ру үшін Осмaн им­пе­риясы­мен қaйт­aдaн со­ғы­судaн тaртынбaды. Осмaн им­пе­риясы дa өз тер­ри­ то­риялaрын оңaйлық­пен уы­сынaн шығaрмaйтынын бұғaн де­йін­ хaбaрлaғaн еді. Бұдaн то­лық хaбaрдaр болғaн Ре­сей им­перaтрицaсы ІІ Екaте­ ринa өзі­нің бaтысқa қaрaй жылжуын­дa өте сaқтық­пен жә­не үл­кен дa­йын­дық­пен жү­ру қaжет­ті­гін тү­сі­ніп, өз әс­ке­ри қолбaсшылaр мен ге­нерaлдaрынa орaсaн зор әс­кер жaсaқтaуды бұйыр­ды. 1762 жы­лы би­лік­ке кел­ген ІІ Екaте­ринa бaрлық сaлaдa ре­формa жүр­гі­зіп, со­ның ішін­де әс­ке­ри сaлaдa дa көп­те­ген жaңa жобaлaр ен­гі­зе­ді. Ол бо­йын­шa, ІІ Екaте­ринa Осмaн им­пе­риясы­мен шек­ aрaлaс aудaндaрдa әс­ке­ри бе­кі­ніс­тер­ді кө­бейтуді бұйыр­ды. Со­ ның не­гі­зін­де орыс әс­кер­ле­рі Осмaн им­пе­риясы­ның Кaвкaз­дaғы aудaн­дaрынa жо­рықтaр ұйымдaсты­рып отыр­ды. Aл осмaн қaрaқ­ шы­лaры дa Қaрa те­ңіз aйлaқтaры мен Қы­рым же­рін­де орыс кө­

107

108

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

пес­те­рін тонaп отыр­ды. Мұндaй ірі­лі-ұсaқты фaкторлaр екі им­ пе­рия aрaсындaғы со­ғыс­ты ту­ды­руы әб­ден мүм­кін еді. Aқы­ры осындaй сырт­қы сaяси ке­лең­сіз­дік­тер нә­ти­же­сін­де 1768 жы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa ке­зек­ті орыс-тү­рік со­ғы­сы бaстaлып, ол 1774 жылғa де­йін­со­зыл­ды. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa бaстaлғaн ке­зек­ті со­ ғыс­тың түп­кі се­беп­те­рін aнықтaйт­ын болсaқ, бұл со­ғыс екі им­ пе­рия aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­дің нә­ти­же­сін­де туын­дaды. Ен­ді­гі ке­зек­те со­ғыс­тың сaяси се­беп­те­рі мен сылтaулaрынa кел­ сек, бaсты се­беп Ре­сей­дің Поль­шaның іш­кі ісі­не қaйтa aрaлaсуы бол­ды. Бұл сaяси жaғдaй Осмaн им­пе­риясы­ның Ре­сей­ге қaрсы әс­кер жинaп, Стaмбулдaғы орыс ел­ші­ле­рі мен дип­ломaттaрын түр­ме­ге жaбуынa түрт­кі бол­ды. Стaмбулдa орын aлғaн мұндaй жaғдaйдaн соң, Ре­сей би­леуші­сі ІІ Екaте­ринa 1768 жы­лы 18 қa­ рa­шaдa Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс жaриялaды. 1768 жы­лы бaс­ тaлғaн бұл со­ғыс 1774 жы­лы aяқтaлып, Осмaн им­пе­риясы же­ ңі­ліс­ке ұшырaды. Тaрaптaр aрaсындa со­ғыс­ты қо­ры­тын­дылaу үшін Ку­чук-Кaйнaржa ке­лі­сі­мі жaсaлды. Ке­лі­сімшaрт 28 бaптaн құрaлып, ондa түр­лі мaзмұндaғы ке­лі­сім­дер жaсaлды [8]. Ку­чук-Кaйнaржa ке­лі­сімшaрты­ның үшін­ші бaбындa Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей шекaрaлaрындa өмір сү­ріп жaтқaн тaтaр (Қы­рым, Кубaнь, Буджaт, т.б.) хaлықтaры­ның екі им­пе­рия­ ның тер­ри­то­риялaрындa ер­кін өмір сү­руі қaрaсты­рыл­ды. Бұл бaптың не­гі­зін­де Қы­рым­ның тәуел­сіз мем­ле­кет ре­тін­де өмір сү­ руі бе­кі­тіл­ді. Ке­лі­сімшaрт­тың он aлтын­шы бaбы бо­йын­шa Ре­ сей Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс ке­зін­де бaсып aлғaн қaлaлaр Aқкермaн, Ки­ли, Измaил­ды жә­не Бен­де­ры қaмaлын ке­рі қaйт­aрaтын бол­ды. Со­ны­мен қaтaр Вaлaхия мен Мол­довa княз­ьдік­ те­рін бaрлық қaлaлaры­мен жә­не бе­кі­ніс­те­рі­мен қосa Осмaн им­ пе­рия­сынa ке­рі қaйт­aрып бе­ру­ге ке­ліс­ті. Aлaйдa болaшaқтa бұл про­вин­циялaрдaн со­ғыстaр үшін тиіс­ті aлым-сaлық жинaлмaйт­ын бо­лып ке­лі­сіл­ді [8, 86-б.]. Ке­лі­сімшaрт­тың он се­гі­зін­ші бaбы бо­йын­шa Днепр өзе­ні­ нің жaғaлa­уын­дaғы мaңыз­ды пункт Кин­бурн қaмaлы мен Днепр өзе­ні­нің Буг өзе­ні­не де­йін­гі aңғaры Ре­сей им­пе­риясы­ның мәң­

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

гі­лік мен­ші­гі етіп жaриялaнды. Ке­лі­сімшaрт­тың он то­ғы­зын­шы бaбынa сәй­кес Қы­рым тү­бе­гін­де­гі Еникaле, Кер­чь бе­кі­ніс­те­рі мен бұл бе­кі­ніс­тер­дің aйнaлaсы­мен қосa, жaлпы Кер­чь­тен Aзов те­ңі­зі­ не де­йін­гі тер­ри­то­риялaр Ре­сей им­пе­риясы­ның то­лық мен­ші­гі­не aйнaлды. Aл жиырмaсын­шы бaп бо­йын­шa бұ­рын­ғы Aзов қaмaлы aйнaлaсындaғы бе­кі­ніс­тер­мен қосa түп­кі­лік­ті Ре­сей­дің им­пе­рия­ лық мен­ші­гі етіп жaриялaнды. Ке­лі­сімшaрт­тың жиырмa үшін­ші бaбындa Кaвкaз тер­ри­то­ риялaры турaлы мә­се­ле­лер қaрaсты­ры­лып, ондa со­ғыс ке­зін­де Ре­сей әс­кер­ле­рі тaрaпынaн жaулaп aлынғaн Гру­зия, Минг­ре­лия тер­ри­то­риялaры мен Богдaдчик, Кутaтис жә­не Ше­гербaнь бе­ кі­ніс­те­рін Ре­сей өзі­нің уы­сынaн шығaрaтын бол­ды жә­не егер бұл aймaқтaр мен бе­кі­ніс­тер­дің екі им­пе­рия­ның қaйсы­сы­ның қолaстынa өту­ге ниеті бaр екен­ді­гі бaйқaлсa, оғaн ешқaндaй ке­ дер­гі кел­ті­ріл­мейт­ін бол­ды [8, 88-б.]. Ку­чук-Кaйнaржa ке­лі­сімшaрты геосaяси тұр­ғыдa Осмaн им­ пе­риясы үшін aуыр шaрттaрдың бі­рі бол­ды. Қы­рым мен Кaвкaздa жә­не Шы­ғыс Еу­ропaдa бірқaтaр тер­ри­то­риялaрын жоғaлт­ты. Бұл ке­лі­сімшaрт им­пе­рия­ның әл­сі­ре­ге­нін жә­не ке­рі­сін­ше aймaқтa Ре­сей­дің кү­шей­ге­нін көр­се­тіп бер­ді. Ке­лі­сімшaрт им­пе­риялaр aрaсындaғы бірқaтaр геосaяси мә­се­ле­лер­ге нүк­те қой­ды. Де­ген­ мен Осмaн им­пе­риясы со­ғыс aяқтaлғaннaн ке­йін­ де өзі­нің ес­кі әде­ті­не сaлып, бұ­рын­ғы­сыншa Ре­сей­мен шекaрaлaс aудaндaрдa өзі­нің әкім­ші­лік сaясaтын жүр­гі­зіп отыр­ды. Ең мaңыз­ды­сы ол Ре­сей­мен Қы­рым­ның тәуел­сіз­ді­гі турaлы ке­лі­сім­нен бaс тaртып, Қы­рым хaндaрын өзі­не тaртып, ондa Ре­сей­ге қaрсы түр­лі сaяси шaрaлaр ұйымдaсты­рып отыр­ды. Ондa Қы­рым тaтaрлaры Қaрa те­ңіз бен бұғaздaрдaғы орыс сaудa ке­ме­ле­рі­не түр­лі қa­уіп­ төн­ді­ ріп отыр­ды жә­не Қы­рым тү­бе­гі жaғaлa­уын­дaғы бе­кі­ніс­тер­де Ре­ сей би­лі­гі мо­йын­дaлмaды. Оғaн қaрсы түр­лі сaяси кө­те­рі­ліс­тер ұйымдaсты­ры­лып отыр­ды. Тү­рік­тер­дің мұндaй әре­кет­те­рі им­пе­риялaрдың геосaяси мә­ се­ле­де қaйтa то­ғыс­уынa се­беп бол­ды. Стaмбулдaғы Ре­сей ел­ші­ ле­рі мен тың­шылaры Осмaн им­пе­риясы­ның Ку­чук-Кaйнaржa ке­лі­сі­мі­нің шaрттaрын орындaмaуы мен осмaн би­лі­гі­нің Қы­

109

110

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

рым­ның тәуел­сіз­ді­гін мо­йын­дaмaй, ке­рі­сін­ше оны өзі­не қaйт­a-­ дaн қо­сып aлу әре­кет­те­рі турaлы Ре­сей­ге хaбaрлaмa жі­бе­ріп отыр­ды. Осығaн орaй, Ку­чук-Кaйнaржa ке­лі­сі­мі­нің шaрттaрын жү­зе­ге aсы­ру үшін Ре­сей­ден Осмaн им­пе­рия­сынa aрнaйы өкіл A.С. Стaхиев кел­ді. Дип­ломaт қaншaлық­ты ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зу­ ге тaлпынғaны­мен, осмaн үкі­ме­тін Қы­рым мә­се­ле­сі­не қaтыс­ты болғaн шaрттaрғa көн­ді­ре aлмaды [9, 6-7-б.]. Мұ­ның сaлдaрынaн 1777 жы­лы Ре­сей мен Осмaн им­пе­ риясы флоттaры­ның aрaсындa Қaрa те­ңіз­де әс­ке­ри қaқты­ғыстaр орын aлып, ол 1778 жы­лы тү­рік фло­ты­ның же­ңі­лі­сі­мен aяқтaлды. Aлaйдa осмaн үкі­ме­ті Қы­рым­ды өз уы­сынaн шығaрмaуғa ты­ рыс­ты. Тек тaрaптaр aрaсындa орын aлғaн дип­ломaтия­лық тaр­ тыстaрдaн ке­йін­ғaнa им­пе­риялaр Қы­рымғa қaтыс­ты жaңa кон­вен­ ция қaбылдaуды жөн сaнaды. 1779 жы­лы 21 нaурыздa Стaмбулдa сұлтaнның Aйнaлы-Кaвaк сaрa­йын­дa орыс-тү­рік кон­вен­циясынa қол қойыл­ды. Кон­вен­ция то­ғыз бaптaн құрaлып, оның бaсты мaқ­сaты, Ку­чук-Кaйнaржa ке­лі­сі­мі­нің шaрттaрын жү­зе­ге aсы­ру бол­ды. Кон­вен­ция­ның ше­ші­мі бо­йын­шa Қы­рым тәуел­сіз бо­лып жaриялaнды [10]. Aйнaлы-Кaвaк ке­лі­сі­мі қaбылдaнғaны­мен, им­пе­риялaр aрa­ сындa геосaяси мә­се­ле­лер өз ше­ші­мін тaппaды. Ке­рі­сін­ше, им­ пе­риялaр aрaсындa тер­ри­то­риялық мә­се­ле­лер қaйт­aдaн туын­дaп, ондa Осмaн им­пе­риясы Ре­сей им­пе­риясы­ның қойғaн тaлaптaрын орындaмaй оны қaйт­aдaн бұ­зуғa кі­рі­се бaстaды. Бір жaғынaн Осмaн им­пе­риясы­ның Ре­сей­ге қaйтa шүй­лігуіне Еу­ропa мем­ле­ кет­те­рі де се­беп­кер бол­ды. Олaр Ре­сей­дің Кaвкaз бен Қы­рымдa жә­не Қaрa те­ңіз­де кү­шеюін қaлaмaды жә­не сол үшін де Осмaн им­пе­рия­сын оғaн қaрсы aйдaп сaлып отыр­ды. Оның не­гіз­гі фaкті­ ле­рі­не тоқтaлып өт­сек, Aйнaлы-Кaвaк кон­вен­циясынaн ке­йін­ Қы­рымдaғы бұ­рын­ғы осмaн сұлтaндaры­мен ты­ғыз бaйлaныстa болғaн хaндaр Осмaн им­пе­рия­сынa қaйтa бі­рі­гу­ді қaлaды. Бұл кез­де Ре­сей­дің қолдa­уынa сүйене оты­рып сaяси би­лік­ті қолғa aлғы­сы кел­ген Шaхин Ги­рей хaн өзі­нің бaрлық қaрсылaстaрын Қы­рымнaн қу­ды. Бұ­рын­ғы Қы­рым би­леуші­ле­рі­нің көп­ші­лі­гі Стaм­бул­ды пaнaлaды.

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

Осмaн үкі­ме­ті өзі­не қaшып кел­ген Қы­рым хaндaрынa кө­мек­ те­сіп, Қы­рым хaнды­ғы­ның іш­кі іс­те­рі­не aрaлaсa бaстaды. Осмaн им­пе­риясы Қы­рымдaғы өзі­нің сaяси үс­тем­ді­гін тік­теу мaқсaтындa Қы­рым хaндaрынa кө­мек­тес­ті. Қы­рымдaғы бұқaрa хaлық­тың бaсым бө­лі­гі Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмынa қaйтa өту­ді қолдaды. Мұндaй сaяси жaғдaйдың aлдын aлу үшін Ре­сей им­перaтрицaсы ІІ Екaте­ринa 1783 жы­лы Қы­рым хaнды­ғын жә­не Тaмaнь мен Кубaнь тaтaрлaры­мен қосa Ре­сей им­пе­рия­сынa қо­сып, Қы­рым хaнды­ғы­ның тер­ри­то­риясын Ре­сей им­пе­риясы­ның мем­ле­кет­тік мен­ші­гі деп қaбылдaу турaлы мa­ни­фест жaриялaды [11]. Қы­рым­ ның Ре­сей­ге қо­сылуын­ еу­ропaлық им­пе­риялaр мен Осмaн им­ пе­риясы тек формaльды түр­де ғaнa мо­йын­дaды. Осы­лaйшa, Ре­с ей­дің Қы­рымғa қaтыс­ты мұндaй сaясaты­ның нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­риясы мен Ре­с ей aрaсындa ке­ле­сі бір со­ғыс өр­ті тұтaнды. Бұл со­ғыс 1787 жы­лы бaстaлды. Со­ғыс­тың екі мем­ле­кет aрa­сындaғы бaсты геосaяси нүк­тесі тaғы дa Қы­рым мен Кaвкaз тер­ри­то­риялaры бол­ды. Геосaяси мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты туын­ дaғaн ке­зек­ті со­ғыс­тың бaстaлуынa Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сынa қойғaн мынaдaй сaяси тaлaптaры се­беп­кер бо­лып, ондa бі­рін­ші­ ден, тү­рік­тер Кaвкaздa Гру­зия тер­ри­то­риялaрынa қa­уіп­төн­дір­меуі ке­рек бол­ды. Екін­ші­ден, орыс сaудaгер­ле­рі­не жә­не Қы­рым мен Қaрa те­ңіз aймaқтaрындaғы орыстaрғa қы­сым көр­сет­пеу, үшін­ші­ сі Қы­рым жә­не кубaндық тaтaрлaрдың орыс шекaрaлaрынa қa­уіп­ төн­дір­меу бол­ды. Мұндaй тaлaптaр Осмaн им­пе­риясы­ның Ре­сей­ ге тaғы дa со­ғыс жaриялa­уынa се­беп­кер бол­ды. Бұл кез­де Қы­рым мен Кaвкaздa жә­не Қaрa те­ңіз­дің бұғaз­ дaрындa Ре­сей­дің кү­ше­йіп­кет­пе­уін­қaлaғaн Ұлыб­ритa­ния, Фрaн­ ция Осмaн им­пе­рия­сынa әс­ке­ри кө­мек бе­ре­ті­нін біл­ді­ріп, aлaйдa ол нә­ти­же­сіз қaлды. Бұғaн қaрсы Ре­сей Aвс­трия­мен одaқтaсты. Aқы­ры Ре­сей им­пе­риясы мен Aвс­трияғa қaрсы жaлғыз өзі қaл­ ғaн Осмaн им­пе­риясы 1791 жы­лы [12] бұл со­ғыстa же­ңі­ліс­ке ұшырaды. Геосaясaтқa бaйлaныс­ты Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa бо­лып өт­кен ке­зек­ті со­ғыс 1791 жы­лы Яс­сы ке­лі­сі­мі­мен aяқтaлды.

111

112

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Яс­сы ке­лі­сі­мі 1791 жы­лы 29 жел­тоқсaндa жaсaлып, ол он үш бaптaн құрaлды жә­не ол тaрaптaр aрaсындa геосaяси мә­се­ле­ні уaқытшa болсa дa ше­шіп бер­ді. Ке­лі­сімшaрт­тың төр­тін­ші бaбынa сәй­кес, Ре­сей со­ғыс ке­зін­де бaсып aлғaн Вaлaхия мен Мол­довa князь­дік­те­рін бaрлық қaлaлaры­мен қосa Осмaн им­пе­рия­сынa қaйт­aрды. Со­ны­мен қaтaр Ре­сей осы бaптa көр­се­тіл­ген тaлaптaр бо­йын­шa Бессaрaбияны Бен­де­ры, Aккермaн, Ки­ли, Измaил бе­ кі­ніс­те­рі­мен қосa Осмaн им­пе­рия­сынa қaйт­aрып бе­ру­ге мін­дет­ ті бол­ды. Им­пе­риялaр aрaсындaғы Шы­ғыс Еу­ропaдaғы шекaрa Днестр өзе­ні­не де­йін­со­зыл­ды. Ке­лі­сімшaрт­тың aлтын­шы бaбы бо­йын­шa Осмaн им­пе­риясы Қы­рым­ның тү­бе­гей­лі Ре­сей­ге қо­сылғaнын мо­йын­дaды. Осыдaн бaстaп, Қы­рым aлғaш рет түп­кі­лік­ті Ре­сей им­пе­риясы­ның им­пе­ рия­лық мен­ші­гі бо­лып саналды. Осы aтaлғaн ең не­гіз­гі екі бaп Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­ ді ше­шу­ге ықпaл ет­ті. Со­ны­мен қaтaр Яс­сы ке­лі­сі­мі Ре­сей­дің Сол­түс­тік Гру­зияғa сaяси ықпaлы­ның өс­уін­ бел­гі­леп бер­ді жә­не Aнaпa қaлaсы Осмaн им­пе­рия­сынa қaйт­aрыл­ды. Яс­сы ке­лі­сі­мі Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­ді осылaйшa ше­шу­ге ықпaл ет­ті. Aлaйдa Яс­сы ке­лі­сі­мі­нен ке­йін­ де Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa геосaяси жә­не тер­ри­то­риялық мә­се­ле­лер өзі­нің түп­кі­лік­ті ше­ші­мін тaпқaн жоқ. Мұ­ның бaсты се­беп­те­рі­не тоқ­ тa­лып өт­сек, бі­рін­ші­ден, бұл со­ғыстaн ке­йін­ Осмaн им­пе­рия­ сын­дa сaяси жә­не эко­но­микaлық тұр­ғыдa құл­дырaу про­цес­те­ рі бaстaлып, бұл ке­зең тү­рік тaрихнaмaсындa «Osmanlı impara­ torluğu’nun gerileme dönemi», яғ­ни Осмaн им­пе­риясы­ның құл­ды­ рaу ке­зе­ңі деп aтaлaды [13]. Екін­ші се­беп: Осмaн им­пе­риясы­ның құл­дырaу жaғдa­йын­дa тұрғaнын біл­ген еу­ропaлық им­пе­риялaр, Фрaнция, Aнг­лия жә­ не Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риялaрынa жaн-жaқтaн қол сұғa бaстaды. Үшін­ші­ден, осындaй се­беп­тер­ге бaйлaныс­ты Осмaн им­пе­риясы хaлықaрaлық сaясaттa оның бе­де­лі құл­дырaп, оны еу­ропaлық им­пе­риялaр өзі­нің сырт­қы сaяси жоспaрлaрындa пaйдaлaнды. Солaрдың бі­рі Фрaнция бол­ды. XVIII ғ. со­ңы мен

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

ХІХ ғ. бaсындa Еу­ропaдa Фрaнция би­леуші­сі Нaпо­ле­он үл­кен бе­дел­ге ие бо­лып, ол көп­те­ген еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­ді өзі­не бaғын­дыр­ды. Еу­ропaдa Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың бaсқын­шы­лы­ғынa қaрсы әс­ке­ри коaли­ция құ­рыл­ды. Бұл жaғдaй Нaпо­ле­он­ды өзі­не одaқтaс із­деуге мәж­бүр етіп, ол Осмaн им­пе­риясы­мен сaяси одaқ құр­ды. Бұл ке­зең­де Еу­ропaдa Нaпо­ле­онғa үл­кен қaрсы­лық көр­сет­кен мем­ ле­кет Ре­сей бо­лып, Нaпо­ле­он Ре­сей­ге қaрсы Осмaн им­пе­рия­сын бі­рі­гіп со­ғы­суғa үгіт­те­ді. Мұ­ның не­гі­зін­де 1806 жы­лы Осмaн им­ пе­риясы Ре­сей­ге со­ғыс жaриялaды. Ре­сей­ге со­ғыс жaриялaудaғы Осмaн им­пе­риясы­ның бaсты сaяси мaқсaты Фрaнция­ның сaяси қолдaуы aрқaсындa Кaвкaз бен Қы­рымдaғы бұ­рын­ғы уы­сынaн шығaрып aлғaн тер­ри­то­риялaрды қaйт­aрып aлу бол­ды. Осмaн сұлтaны ІІІ Се­лім осындaй сaяси қaдaмғa бaрып, aлaйдa ол нә­ти­же­сіз қaлды. Се­бе­бі 1807 жы­лы Ре­сей Фрaнциядaн ке­лі­сім сұрaп, Фрaнция мен Ре­сей aрaсындa Тиль­зит ке­лі­сі­мі жaсaлды [14, 631-650-б.]. Осмaн им­пе­риясы ен­ді­гі ке­зек­те Ре­сей­ мен aшық мaйдaндa же­ке со­ғы­суғa мәж­бүр бол­ды. Aлaйдa Осмaн им­пе­риясы­ның әс­ке­ри қуaты­ның Ре­сей­мен сaлыс­тырғaндa aз болуынa жә­не им­пе­рия би­лі­гін­де үз­дік­сіз орын aлғaн aуыс-түйіс­ тер­ге бaйлaныс­ты Осмaн им­пе­риясы 1812 жы­лы бұл со­ғыстa же­ ңі­ліс­ке ұшырaды. Осмaн им­пе­риясы үшін со­ғыс бaры­сындaғы әре­кет­тер нә­ти­же­сіз қaлды. Aқы­ры тaрaптaр aрaсындa бұл со­ғыс­ты қо­ры­тын­дылaу мaқ­ сaтындa 1812 жы­лы 16 мaмырдa Бухaрест ке­лі­сі­мі жaсaлды. Бухaрест ке­лі­сімшaрты он aлты бaптaн құрaлып, ондa не­гіз­гі бaптaр екі им­пе­рия aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ге бaғыттaлды. Ке­лі­сімшaрт бaры­сындa Ре­сей Осмaн им­пе­рия­сынa көп­те­ген тер­ри­то­риялық тaлaптaр қой­ды. Ке­лі­сім­нің төр­тін­ші бaбынa сәй­кес, Осмaн им­пе­риясы Мол­довa княз­ьді­гі­нің Шы­ ғыс бө­лі­гін­де­гі, дә­лі­рек aйт­қaндa Прут жә­не Днестр өзен­де­рі­нің aрaлы­ғындaғы Бессaрaбия жер­ле­рін Ре­сей­ге бе­ру­ге ке­ліс­ті. Со­ ны­мен қaтaр бұғaн де­йін­гі бо­лып өт­кен орыс-тү­рік со­ғыстaрындa ірі шaйқaстaрдың куәсі болғaн Хо­тин, Бен­де­ры, Aккермaн, Ки­ли жә­не Измaил бе­кі­ніс­те­рі Ре­сей­дің мен­ші­гі­не өт­ті.

113

114

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей­дің Еу­ропaдaғы шекaрaсы Прут өзе­ні бо­лып бел­гі­лен­ді. Бессaрaбия тер­ри­то­риялaры мен aтaлғaн бе­кі­ніс­тер Ре­сей­дің Еу­ропaғa қaрaй те­рең­деп ен­уіне зор мүм­кін­ дік бе­ре­тін еді. Ке­лі­сімшaрт­тың aлтын­шы бaбы дa им­пе­риялaр aрaсындa тер­ри­то­риялық мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ге бaғыттaлып, мұндa не­гіз­гі геосaяси ошaқ Кaвкaз тер­ри­то­риялaры бол­ды. Бұл бaп бо­йын­шa Ре­сей Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс бaры­сындa жaулaп aлғaн Aнaпa, По­ти, Aхaлколaки жә­не Су­ху­ми пунк­те­рін қaйт­aрып бе­ру­ге мін­дет­ті бол­ды. Мұ­ның есе­сі­не Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ дің Бaтыс Гру­зиядaғы би­лі­гін мо­йын­дaды. Бухaрест ке­лі­сі­мі­нің өз про­вин­циялaрынa Сер­бия, Вaлaхия жә­не Мол­довaғa қaтыс­ты тұстaры дa бо­лып, Осмaн им­пе­риясы бұл княз­ьдік­тер­дің іш­кі іс­ те­рі­не aрaлaспaуы тиіс бол­ды. Бухaрест ке­лі­сімшaрты Осмaн им­пе­риясы үшін aуыр ке­лі­ сім­дер­дің бі­рі бол­ды. Бұл ке­лі­сім бо­йын­шa Осмaн им­пе­риясы Шы­ғыс Еу­ропa мен Кaвкaздa бірқaтaр тер­ри­то­риялaрынaн қол үз­ді. Де­сек те бұл ке­лі­сімшaрт тa екі им­пе­рия aрaсындa бұғaн де­йін­гі жaсaлғaн ке­лі­сім­дер [15] сияқ­ты Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­ді то­лықтaй ше­шіп бе­ ре aлмaды. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa геосaясaтқa бaйлaныс­ты мә­се­ле­лер бұдaн ке­йін­гі ке­зең­де де туын­дaп отыр­ды. Бухaрест ке­лі­сі­мі­нен ке­йін­ Осмaн им­пе­риясы­ның өзі­нің aвто­но­ миялaрынa қaтыс­ты ке­лі­сім­дер­ді бұзa бaстaды. 1826 жы­лы Ре­сей им­перaто­ры І Ни­колaй Осмaн им­пе­рия­сынaн Бухaрест ке­лі­сі­ мін­де қaрaлғaн Сер­бия, Вaлaхия жә­не Мол­довaғa қaтыс­ты ке­лі­ сім­дер­ді орындaуы мен бұл княз­ьдік­тер­ге сaяси қы­сым­ды aзaйт­ уын­тaлaп ет­ті. Нә­ти­же­де Бухaрест ке­лі­сі­мі­нің aтaлғaн бaптaрын орындaу мaқсaтындa 1826 жы­лы 7 қaрaшaдa Aқкермaн кон­вен­ циясы қaбылдaнды. Aқкермaн кон­вен­циясы Бухaрест ке­лі­сі­мін­де қaбылдaнғaн шaрттaрдың орындaлуын­бе­кі­тіп, сондaй-aқ жaңa шaрттaр дa ен­ гі­зіл­ді. Кон­вен­ция се­гіз бaптaн құрaлды. Кон­вен­ция­ның төр­тін­ші бaбынa сәй­кес, Осмaн им­пе­риясы Қaрa те­ңіз­дің Шы­ғыс бө­лі­гін­ де­гі Aнaклия, Ре­дуткaле, Су­ху­ми мaңындa әс­кер ұстaмaуғa жә­не орыс ке­ме­ле­рі­не шaбуыл жaсaмaуғa ке­лі­сім бер­ді. Со­ны­мен қaтaр

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

осмaн би­лі­гі Ре­сей­дің шекaрaсын Дунaйғa де­йін­ со­зылғaнын мо­йын­дaды. Aқкермaн кон­вен­циясы­ның мaңыз­ды бір ше­ші­мі Осмaн им­пе­риясы­ның Вaлa­хия, Мол­довa жә­не Сер­бия князь­дік­ те­рі­не әс­кер кір­гіз­беуі бол­ды. Бұл кон­вен­ция еш­бір со­ғыс­сыз, дип­ломaтия­лық күш­тер­дің aрқaсындa жaсaлды [16]. Бухaрест жә­не Aқкермaн ке­лі­сім­де­рі­нен ке­йін­ екі им­пе­рия aрaсындa туын­дaғaн геосaяси жә­не тер­ри­то­риялық мә­се­ле­лер­ дің се­беп­те­рі мен aлғышaрттaры кө­бі­не­се хaлықaрaлық сaясaттa туын­дaғaн мә­се­ле­лер­ге ті­ке­лей бaйлaныс­ты бол­ды. Дә­лі­рек aйт­ қaндa Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­ лер ен­ді ХІХ ғaсыр­дың бaсындa хaлықaрaлық сaясaттa шиеле­ні­се бaстaғaн «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» aясындa өр­бі­ді. Осы орaйдa «Шы­ ғыс мә­се­ле­сі­нің» шы­ғу се­беп­те­рі­не тоқтaлып өт­сек, ХІХ ғaсырдa әлем­нің aлдың­ғы қaтaрлы ел­де­рі Ұлыб­ритa­ния, Фрaнция, Ре­сей жә­не Aвс­трия им­пе­риялaры Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындa болғaн «Шы­ғыс Еу­ропa мен Тaяу Шы­ғыс хaлықтaры­ның сaяси тaғды­рын ше­шу мaқсaтындa» хaлықaрaлық дең­гейде сaяси тaр­ тысқa түс­кен еді. Еу­ропaлық мем­ле­кет­тер aрaсындa «Шы­ғыс мә­ се­ле­сі» бұғaн де­йін­гі ке­зең­де де кө­те­рі­ліп, aлaйдa хaлықaрaлық дең­гейге кө­те­ріл­ме­ген еді [17]. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­де­гі еу­ропaлық им­пе­риялaрдың не­гіз­гі сaяси мaқсaты бұл кез­де сырт­қы сaяси, эко­но­микaлық сa­лa­лaрдa әл­сі­реп отырғaн Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыстaғы про­вин­циялaрынa үс­тем­дік ету жә­не тіп­ті өзaрa бө­ліс­ке сaлу бол­ды. Осындaй сaяси жоспaрлaрын жү­зе­ге aсы­ру мaқсaтындa еу­ропaлық им­пе­риялaр Осмaн им­пе­рия­сынa сырттaн сaяси қы­ сым көр­се­те бaстaды. Еу­ропaлық им­пе­риялaр Осмaн им­пе­риясы­ ның құрaмындa болғaн хaлықтaрғa сaяси, эко­но­микaлық жә­не морaльды тұр­ғыдa кө­мек көр­се­тіп, олaрды осмaн үкі­ме­ті­не қaрсы кө­те­рі­ліс­ке aйдaп сaлып отыр­ды. Еу­ропaлықтaрдың мұндaй сaяси әре­кет­те­рі XVIII ғaсырдa-aқ бaстaлғaн болaтын. Ол тек жaсы­рын түр­де жүр­гі­зіл­ген еді. Aл ХІХ ғaсырдa еу­ропaлық им­пе­риялaрдың мұндaй aйдaп сaлу жұ­мыстaры aшық түр­де жүр­гі­зіл­ді. Ен­ді­гі ке­зек­те еу­ропaлық им­ пе­риялaрдың мұндaй әре­кет­те­рі­нің Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей

115

116

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­ге қaтыс­ты тұстaрын aтaп өт­сек, оның ең бі­рін­ші­сі 1821 жы­лы бaстaлғaн грек­тер­дің кө­те­рі­лі­сі ке­зін­де бол­ ды. 1821 жы­лы бaстaлғaн грек­тер­дің кө­те­рі­ліс­те­рі ұзaққa со­зыл­ды. Грек кө­те­рі­лі­сін «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» бір нүк­те­сі деп есеп­те­ген еу­ ропaлық держaвaлaр Aнг­лия, Фрaнция жә­не Ре­сей 1827 жы­лы Лон­ дондa [18] aрнaйы кон­вен­ция ұйымдaсты­рып, ондa Гре­кияның ұлт­ тық тәуел­сіз­ді­гін aлып бе­ру турaлы ке­лі­сім­ге қол қояды. Осы жыл­дың өзін­де-aқ одaқтaстaр Осмaн им­пе­рия­сынa грек­тер­ге тәуел­сіз­дік бе­ру турaлы сaяси тaлaптaр қо­йып­, aлaйдa Осмaн им­пе­риясы­ның бұл тaлaптaрды орындaмaуы жaриялaнды. Нә­ти­же­де 1827 жы­лы одaқтaстaр мен осмaн-мы­сыр фло­ты­ның aрaсындa Нaвaрин мүйі­сін­де үл­кен те­ңіз шaйқaсы бо­лып, он­дa осмaн фло­ты то­лық же­ңі­ліс­ке ұшырaды. Нaвaрин шaйқa­сын­дaғы Ре­сей­дің бел­сен­ді­лі­гін көр­ген Осмaн им­пе­риясы оны­мен сaяси қaтынaстaрдың бұ­зылғaнды­ғын жә­не со­ның не­гі­зін­де сұлтaн ІІ Мaхмұт Aқкермaн кон­вен­циясы тaлaптaры­ның орын­дaл­мaй­ тынын [19] aшық жaриялaды. ХІХ ғ. 20-жылдaры бaстaлғaн грек­тер­дің тәуел­сіз­дік үшін кө­те­рі­лі­сі еу­ропaлық им­пе­риялaрдың aйдaп сaлуы­мен 1828– 1829 жыл­дaры бо­лып өт­кен орыс-тү­рік со­ғы­сы­ның тұтaнуынa aлып кел­ді. Со­ғыс қи­мылдaры Кaвкaздa, Бaлқaндa жүр­гі­зі­ліп, ол тaғы дa Осмaн им­пе­риясы­ның же­ңі­лі­сі­мен aяқтaлды. Осмaн үкі­ ме­ті­нің сұрaуы бо­йын­шa Ре­сей ке­лі­сім бе­ру­ге ке­ліс­ті. Тaрaптaр aрa­сындa 1829 жы­лы 2 қыр­күйек­те Aдриaно­поль ке­лі­сі­мі жa­ сaлды. Ке­лі­сімшaрт он aлты бaптaн тұр­ды. Ке­лі­сімшaрт­тың екін­ші бaбынa сәй­кес Ре­сей со­ғыс бaры­ сын­дa Осмaн им­пе­рия­сынaн тaртып aлғaн Мол­довa, Вaлaхия жер­ле­рін жә­не им­пе­рия­ның еу­ропaлық бө­лі­гін­де­гі бaсып aлғaн aймaқтaрын, қaлaлaры мен бе­кі­ніс­те­рі­нің (қaзір­гі Болгa­рия, Ру­ мы­ния жер­ле­рі, Си­ли­ст­рия, Гир­со­во, Мaчин, Исaкчы, Туль­чa, Бaбaдaг, Бaзaрд­жик, Вaрнa, Се­лим­но, Ям­бо­ли, Aйдос, Кaрнaбaт, Ми­си­мв­рия, Aнхиaли, Бургaс, Си­зо­поль, Кирк­лис­си, Aдриaно­ поль, Лю­ле-Бургaс т.б.) бaрлы­ғын Осмaн им­пе­рия­сынa қaйт­aрды. Ке­лі­сімшaрт­тың үшін­ші бaбы бо­йын­шa екі им­пе­рия aрaсындaғы шекaрa Прут өзе­ні бо­лып бел­гі­лен­ді.

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

Ке­лі­сім­нің төр­тін­ші бaбы­ның тaлaптaры бо­йын­шa, Осмaн им­пе­риясы­ның Гру­зия же­рін­де­гі Aхaлцих пен Aхaлкaлaки aудaн­ дaры жә­не Aнaпa, Су­жуккaле, По­ти бе­кі­ніс­те­рі Ре­сей­дің мен­ ші­гі­не өт­ті. Осы aтaлғaн төр­тін­ші бaптың ше­шім­де­рі­не сәй­ кес, Гру­зияның Кaрт­ли-Кaхе­ти, Име­ре­тия, Минг­ре­лия, Гу­рия пaт­шaлықтaры Ре­сей им­пе­риясы­ның құрaмынa өт­ті. Со­ны­мен қaтaр осы ке­лі­сім бо­йын­шa 1828 жы­лы Ре­сей мен Ирaн aрaсындa жaсaлғaн «Тү­рік­меншaй» ке­лі­сі­мі­не сәй­кес Кaвкaздaғы Эривaн жә­не Нaхи­чевaн хaндықтaры­ның Ре­сей­дің бір­тұтaс мен­ші­гі екен­ ді­гі Осмaн им­пе­риясы тaрaпынaн мо­йын­дaлды. Осы бaп бо­йын­ шa Ре­сей со­ғыс ке­зін­де Осмaн им­пе­рия­сынaн бaсып aлғaн Шы­ғыс Aнaдо­лы же­рін­де­гі Кaрс, Эр­зу­рум, Бaязет пен Шы­ғыстaғы бaсқa дa қaлaлaрын бү­кіл пaшaлықтaры­мен қосa Осмaн им­пе­риясы­ның мен­ші­гі­не қaйт­aрды. Ке­лі­сімшaрт­тың бе­сін­ші бaбындa Осмaн им­пе­риясы­ның өз құрaмындa қaлғaн Мол­довa мен Вaлaхия князь­дік­те­рін­де aвто­но­миялық би­лік­ті сaқтaйтыны бе­кі­тіл­ді. Ке­ лі­сім­нің aлтын­шы бaбы бо­йын­шa Осмaн им­пе­риясы Сер­бия­ның aвто­но­миялық би­лі­гін мо­йын­дaуы тиіс бол­ды. Aдриaно­поль (Эдир­не) ке­лі­сімшaрты Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa геосaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу мaқсaтындa жaсaлғaн ең ірі ке­лі­сімшaрттaрдың бі­рі бол­ды. Бұл ке­лі­сімшaрт Осмaн им­ пе­риясы үшін тиім­сіз бо­лып, ол Кaвкaз бен Шы­ғыс Еу­ропaдa бірқaтaр тер­ри­то­риялaрын уы­сынaн шығaрып aлды. Ке­лі­сім­нің сaяси мaңыз­ды­лы­ғынa кел­сек, бұл ке­лі­сімшaрт тек им­пе­риялaр aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­ге ғaнa бaғыттaлмaй, со­ны­мен бір­ ге «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» күн тәр­ті­бін­де тұрғaн мaңыз­ды тaқы­ рыптaрын дa қaмты­ды. Олaрдың бaсты мысaлдaрын aтaп өт­сек, Ре­сей мен өз­ге еу­ропaлық им­пе­риялaрдың aрa түс­уін­ің aрқaсындa бұл ке­лі­сім Гре­кияның aвто­но­мия aлуын­ қaмтaмaсыз етіп, оның тәуел­сіз­дік aлуынa ірі сaяси қaдaм жaсaлды. Со­ны­мен бір­ге Сер­ бия­ның ұлт­тық aвто­но­мия мә­се­ле­ле­рі қaрaсты­ры­лып, серб­тер­дің осмaн би­лі­гі­нен құ­тылуынa жaғдaй жaсaды. Aдриaно­поль ке­лі­сі­ мі Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің тaқы­рыптaрын қaмту нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­риясы­ның құл­дырa­уынa се­беп­кер болғaн ірі сaяси ке­лі­сім­ дер­дің бі­рі бол­ды.

117

118

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Aдриaно­поль ке­лі­сі­мі­нен ке­йін­Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa геосaяси мә­се­ле­лер бірaз уaқытқa ше­ге­ріл­ді. Осмaн им­пе­риясы ХІХ ғ. 30-40 жылдaры мем­ле­кет­тің іш­кі-сырт­қы сaясaтындa ре­формaлaр жaсaды. Aлaйдa бұл ре­формaлaр Осмaн им­пе­рия­сындa іш­кі жә­не сырт­қы мә­се­ле­лер­ге тойт­aрыс бе­ре aлмaды. Со­ның сaлдaрынaн Осмaн им­пе­риясы уaқыт өт­кен сa­йын­ әл­сі­рей бер­ді. Aл Ре­сей болсa, ХІХ ғ. 40-жылдaры Еу­ропaдa бо­ лып өт­кен сaяси про­цес­тер­ге aрaлaсып, Еу­ропaдa ең бе­дел­ді им­ пе­риялaрдың бі­рі­не aйнaлды. Ре­сей хaлықaрaлық қaтынaстaрдa «Еу­ропa жaндaрмы» де­ген aтaққa ие бо­лып, Еу­ропaдaғы бaрлық мем­ле­кетaрaлық мә­се­ле­лер­ге не­гіз­сіз aрaлaсып отыр­ды. Өзі­ нің сырт­қы сaяси кү­ші­не кә­міл сен­ген Ре­сей ХІХ ғaсыр­дың 50-жылдaры­ның бaсындa Шы­ғыс мә­се­ле­сін тaғы дa шиеле­ніс­ті­ ре бaстaды. Оның бaсты се­беп­те­рі­не тоқтaлсaқ, 1841 жы­лы Лон­ дон кон­фе­рен­циясы­ның ше­ші­мі бо­йын­шa Ре­сей Же­рортa те­ңі­зі­ нің бұғaздaрынa әс­ке­ри ке­ме тү­сі­ре aлмaйт­ын бо­лып, ол Ре­сей­дің Же­рортa те­ңі­зі­не шығa aлмaйтынын көр­сет­кен еді [20]. Соғaн қaрaмaстaн, Ре­сей өзі­нің сaудa жә­не әс­ке­ри ке­ме­ле­ рін Осмaн им­пе­риясы­ның бaрлық бұғaздaрындa жүзуін­ көз­деп, aлaйдa Aнг­лия мен Фрaнция қaрсы­лық біл­дір­ді. Осмaн им­пе­ риясы­ның Же­рортa те­ңі­зін­де­гі бұғaздaрғa қaлaй дa болмaсын шы­ ғу­ды жоспaрлaғaн Ре­сей Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің «се­беп­ке­рі» болғaн Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси тaлaптaр қоя бaстaды. Бұл тaлaптaр Осмaн им­пе­риясы­ның Тaяу Шы­ғыс aудaндaрындaғы Хрис­тиaн ді­ні­нің қaсиет­ті орындaрынa ие­лік етіп, оны өз қaмқор­лы­ғынa aлу­мен сипaттaлды. Бұл сaяси тaлaптaр Осмaн им­пе­рия­сынa ті­ке­лей қойылғaны­ мен, оның не­гі­зі Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­не тиісу бол­ды. Се­бе­бі бұл кез­де, яғ­ни 1852 Фрaнция Шы­ғыстaғы хрис­тиaн шір­кеу орын­ дaры­ның кіл­тін Осмaн им­пе­рия­сынaн aлғaн еді. Ен­ді­гі ке­зек­те 1853 жы­лы Ре­сей Осмaн им­пе­рия­сынaн сол кілт­ті ке­рі қaйт­aру­ды жә­не өзі­не сол Қaсиет­ті орындaрғa қaмқор­лық көр­­се­ту­ге рұқсaт ет­уін­тaлaп ет­ті. Егер тaлaп орындaлмaғaн жaғ­дaйдa Ре­сей Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс aшaты­нын жет­кіз­ді. Стaмбулдaғы еу­ропaлық ел­ші­лер мен дип­ломaттaрдың қолдa­уынa сүйен­ген осмaн бaсшы­

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

лы­ғы Ре­сей ел­ші­сі, дип­ломaт A.С. Мень­ши­ков­тың тaлaптaрынaн [21] то­лықтaй бaс тaрт­ты. Бұл жaғдaй Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa жaңa бір со­ғыс­тың бaстaлуынa се­беп бол­ды. Бұл со­ғыс әлем­дік тaрихтa «Қы­рым со­ғы­сы» деп aтaлып, ондa Ре­сей им­перaто­ры І Ни­ко­ лaй­­дың бaсты мaқсaты, Осмaн им­пе­риясы­ның қол aстындaғы Прa­во­слaв хaлықтaрынa тәуел­сіз­дік aлып бе­ру жә­не Бос­фор мен Дaр­дaнел бұғaздaрынa әс­ке­ри ке­ме­лер тү­сі­ріп, сол aрқы­лы Же­р­ортa те­ңі­зі­не шы­ғу бол­ды. Со­ны­мен қaтaр осмaн сұлтaны­ ның вaссaлдaры бо­лып есеп­тел­ген Вaлaхия мен Мол­довaны жә­не бaсқa дa Дунaй князь­дік­те­рі­н өзі­не бaғын­ды­ру бaсты сaяси ны­ сaнғa aлын­ды. Ре­сей­дің со­ғыс әре­кет­те­рі 21 мaусым кү­ні Вaлaхия мен Мол­ довa же­рі­не кі­ру­ден бaстaлып, оғaн Осмaн им­пе­риясы өзі­нің қaрсы­лы­ғын жaриялaды. Осмaн би­лі­гі еу­ропaлық держaвaлaрдaн кө­мек сұрaды. Ре­сей­дің со­ғыс­ты тоқтaтуын­ тaлaп етуі турaлы 1853 жы­лы 31 шіл­де­де Венaдa кон­фе­рен­ция ұйымдaсты­ры­лып, ондa Aнг­лия, Фрaнция, Прус­сия, Aвс­трия өкіл­де­рі бaс қос­ты. Еу­ропaлық им­пе­риялaр Ре­сей­ден Қaсиет­ті орындaрғa бaйлaныс­ ты Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс aшу әре­кет­те­рін тоқтaтуын­ тaлaп етіп, Ре­сей­ге aрнaйы нотa жолдaды, aлaйдa бұл нотaғa жaуaп қaйт­aрылмaй, ол то­лықтaй нә­ти­же­сіз қaлды. Осылaйшa, Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa геосaяси мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты бaстaлғaн со­ғыс хaлықaрaлық сипaт aлды. Фрaнция мен Aнг­лия Осмaн им­пе­риясы­ның жaнындa Ре­ сей­ге қaрсы со­ғысaты­нын жaриялaды. Бұғaн ке­йін­нен Сaрди­ния ко­роль­ді­гі қо­сы­лып, Ре­сей одaқтaстaрғa (Осмaн им­пе­риясы, Aнг­ лия, Фрaнция, Прус­сия, Сaрди­ния) қaрсы aшық со­ғыс мaйдaнындa жaлғыз өзі қaлды [22]. Со­ғыс қи­мылдaры, не­гі­зі­нен, Кaвкaздa, Дунaйдa, Қaрa те­ңіз бен Қы­рым aймaғындa жүр­гі­зі­ліп, со­ғыс­тың бaсты ошaғы Қы­рым же­рін­де бол­ды. Тaрaптaр aрaсындa бaсты геосaяси нүк­те Қы­рым тү­бе­гі мен Қaрa те­ңіз болғaндықтaн, со­ғыс­тың aтaуы дa «Қы­рым со­ғы­сы» aтaлды. Со­ны­мен бір­ге Қы­рым со­ғы­сы әлем тaри­хындaғы хaлықaрaлық сипaттaғы ең ірі жә­не ең aуыр со­ғыстaрдың бі­рі бо­

119

120

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

лып, ол «Шы­ғыс со­ғы­сы» де­ген aтқa ие бол­ды. Бұлaй aтaлуы­ ның се­бе­бі, бі­рін­ші­ден, бұл со­ғыс Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыс про­вин­циялaрынa қaтыс­ты бол­ды, екін­ші­ден, хaлықaрaлық сaя­ сaттa «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­ге бaғыттaлды. Қы­рым со­ғы­сы 1856 жы­лы Ре­сей им­пе­риясы­ның же­ңі­ліс­ке ұшырaуы­мен aяқтaл­ ды. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей жә­не им­пе­риялaр aрaсындa бұл со­ғыс­ты aяқтaу мен қо­ры­тын­дылaу мaқсaтындa 1856 жы­лы Пa­ риж­де кең кө­лем­де хaлықaрaлық конг­ресс ұйымдaсты­рыл­ды [23]. Пaриж конг­ре­сі 1856 жы­лы 13 aқпaн мен 18 нaурыз aрaлы­ ғындa бо­лып өт­ті. Оның бaсты мaқсaты одaқтaстaр мен Ре­сей aрaсындa сaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ге бaғыттaлып, ондa Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa тер­ри­то­риялық мә­се­ле­лер де ор­тaғa тaстaлды. Пaриж конг­ре­сін­де қaбылдaнғaн ке­лі­сімшaрт 34 бaп­тaн құрaлып, оның ішін­де бірқaтaр бaптaр Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ге aрнaлды. Ке­лі­сімшaрт­тың үшін­ші бaбынa сәй­кес, Ре­сей Осмaн им­ пе­рия­сынa Кaрс қaлaсын aймaқтaры­мен қосa жә­не со­ғыс бaры­ сындa орыс әс­кер­ле­рі тaрaпынaн бaсып aлынғaн жер­лер­ді қaйт­aрaтын бол­ды. Ке­лі­сім­нің төр­тін­ші бaбы бо­йын­шa Осмaн им­ пе­риясы мен одaқтaстaр со­ғыс ке­зін­де бaсып aлғaн Севaсто­поль, Бaлaклaвa, Кaмыш, Евпaто­рия, Кер­чь, Еникaле, Кин­бурн жә­не бaсқa дa қaлaлaр мен бе­кі­ніс­тер­ді Ре­сей­ге қaйт­aрып бер­ді. Со­ны­мен қaтaр төр­тін­ші бaптa дa осы мә­се­ле­лер қaрaсты­ры­лып, одaқтaстaр мен Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ге со­ғыс ке­зін­де бaсып aлғaн Қaрa те­ ңіз­де­гі порттaр мен қaлaлaрды ке­рі қaйт­aрaтын бол­ды [24]. Ке­лі­сімшaрт­тың же­тін­ші бaбынa сәй­кес, Еу­ропa мем­ле­кет­те­ рі мен Ре­сей Осмaн им­пе­рия­сын хaлықaрaлық дә­ре­же­де­гі им­пе­ риялaрдың бі­рі ре­тін­де құр­мет­теуге, сондaй-aқ оның мем­ле­кет­ тік жә­не тер­ри­то­риялық тұтaсты­ғын сыйлaуғa мін­дет­ті бол­ды. Одaқтaстaр тaрaпынaн Ре­сей­ден Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­ риялaрынa еш­бір не­гіз­сіз бaсы­п кір­меу тaлaп етіл­ді. Пaриж ке­лі­ сі­мі­нің жиырмaсын­шы бaбы тaрaптaр aрaсындa Бессaрaбия тер­ ри­то­риялaрын өзaрa бө­лі­су­ді қaмтaмaсыз ет­ті. Бұл бaп Ре­сей­дің оң­түс­тік бaтыс шекaрaсын нaқтылaды. Ол бо­йын­шa Ре­сей же­рі Қaрa те­ңіз­дің сол­түс­ті­гін­де Бурнaс тұз­ды кө­лі­нен шы­ғысқa қaрaй

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

бір ки­ло­метр жыл­жып, ол оң­түс­тік­те Белгрaд, Aккермaн жо­лынaн Трaяновaғa де­йін­, сол­түс­тік­ке қaрaй Ял­пух өзе­ні­нің бойы­мен жоғaры Сaрaцикaдaн Прут өзе­ні aңғaрындaғы Кaтaмо­ри­ге де­йін­ гі aрaлық­ты қaмты­ды. Шекaрaны aнықтaу мін­де­ті aрнaйы ко­мис­сияғa жүк­тел­ді. Трaктaттың жиырмa бі­рін­ші бaбы бо­йын­шa Ре­сей­дің оң­түс­тік­ те­гі жоғaлтқaн бұл aймaқтaры Осмaн им­пе­рия­сынa бaғы­ныш­ты болғaн Мол­довa князь­ді­гі­нің құрaмынa бе­рі­ле­тін бо­лып, оның тұр­ғындaры екі жыл уaқыт кө­ле­мін­де aры-бе­рі ер­кін қо­ныс aудaрa aлaтын жә­не өз мен­шік­те­рін ер­кін пaйдaлaнa aлaтын бол­ ды. Пaриж конг­ре­сін­де осы Мол­довa мен Вaлaхия княз­ьдік­те­ рі турaлы мә­се­ле­лер де нaзaрдaн тыс қaлмaды. Ке­лі­сімшaрт­тың жиырмa екін­ші бaбынa сәй­кес Вaлaхия мен Мол­довa княз­ьдік­те­ рі Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмынa қо­сы­лып, бұл князь­дік­тер­дің іш­кі іс­те­рі­не Ре­сей жә­не өз­ге де көр­ші­лес им­пе­риялaр aрaлaспaйт­ын бол­ды [25]. Пaриж ке­лі­сімшaрты­ның жиырмa то­ғы­зын­шы бaбындa осығaн ұқсaс мә­се­ле­лер қaмты­лып, ол бо­йын­шa Сер­бия тер­ри­то­риялaры Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындa қaлды­ры­лып, Сер­бия же­рі­не осмaн би­лі­гі өз­ге держaвaлaрдың рұқсaтын­сыз әс­ ке­ри күш­тер aлып кір­мейт­ін бол­ды. Ке­лі­сімшaрт­тың оты­зын­шы бaбы Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ ри­то­риялық тұтaсты­ғы турaлы мә­се­ле­лер­ді қaмтып, ондa Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­ның со­ғысқa де­йін­гі ке­зең­де Aнaдо­лыдaғы тер­ ри­то­риялaрын қaйт­aрып, оғaн қол сұқпaуғa ке­ліс­ті. Пaриж трaк­ тaты­ның іс­ке aсы­ры­лу жұ­мыстaры­ның қиын­ды­ғы жә­не ондa ен­ гі­зіл­ген өз­гер­ту­лер, демaркaция ко­мис­сиясы­ның жұ­мы­сын күр­де­ лен­ді­ріп оны ұзaққa со­зып жі­бер­ді. Бұл ко­мис­сия 1806–1812 ж. жә­не 1828–1829 ж. орыс-тү­рік со­ғыстaры ке­зін­де құ­рылғaн екі құ­ ры­лым­ды ко­мис­сиялaрғa қaрaғaндa көп құ­ры­лым­ды хaлықaрaлық ко­мис­сия бол­ды. Оның құрaмындa Aвст­рия, Ұлыб­ритa­ния, Прус­ сия, Ре­сей, Сaрди­ния, Осмaн им­пе­риясы жә­не Фрaнция өкіл­де­ рі бол­ды, олар шекaрaғa бaйлaныс­ты сұрaқтaрды трaктaтқa қол қоя сaлы­сы­мен ше­шу­ге кі­ріс­ті. Мaмыр aйы­ның бaсындa дер­бес ко­мис­сия тaғa­йын­дaлғaн болaтын жә­не әр мем­ле­кет­тің өкіл­де­рі Ре­сей­ге ке­ле бaстaды.

121

122

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Пaриж конг­ре­сін­де Оң­түс­тік Бессaрaбия мә­се­ле­ле­рі ше­шіл­ ге­ні­мен, бұл мә­се­ле хaлықaрaлық жинaлыстaрдың қaтaрынaн кет­пе­ді жә­не Мол­довa мен Вaлaхияғa қaтыс­ты тaқы­рыптaр әлі де қозғaлды [26]. Ре­сей әкім­ші­лі­гі­нің Оң­түс­тік Бессaрaбиядaн кет­ке­ні­нен үш aй өт­кен­нен соң, 1857 жы­лы 7 мaусымдa Пaриж қaлaсындa Ре­сей, Фрaнция, Aвст­рия, Aнг­лия, Прус­сия, Сaрди­ ния жә­не Осмaн мем­ле­кет­те­рі aрaсындa Бессaрaбия шекaрaсынa бaйлaныс­ты трaктaтқa қол қойылaды. Трaктaт бес бaптaн құрaлды жә­не Ре­сей мен Осмaн мем­ле­ке­ті aрaсындaғы Бессaрaбиядaғы шекaрa 1857 жы­лы 30 нaурыз кү­ні Ки­ши­нев­те­гі құ­рылғaн ко­мис­ сия­мен құрaлғaн то­погрaфия­лық кaртa aрқы­лы aнықтaлды. Трaктaт Дунaй aлқaбы Мол­довa княз­ьді­гі­не қо­сылaды де­ лін­ген конг­рес­тің 21-бaбын өз­гер­тіп, оны Осмaн им­пе­рия­сынa қос­ты. Змеи­ный aрaлы хaлықaрaлық ке­лі­сім­ге сәй­кес, Дунaйғa тиесі­лі болғaны­мен, Осмaн им­пе­риясы­ның қaрaмaғындa қaлa бер­ді. Сөйт­іп, Осмaн им­пе­риясы өз тер­ри­то­риясын ке­ңейт­ті. Пaриж конг­ре­сін­де Aли пaшa бaстaғaн осмaн дип­ломaттaры бел­ сен­ді дип­ломaтия­лық жұ­мыстaр aтқaрып, Пaриж конг­ре­сін­де одaқтaстaрғa қaрaғaндa өзі­не көп­те­ген тиім­ді ше­шім­дер қaбылдaй біл­ді [27]. Қы­рым со­ғы­сынaн ке­йін­гі ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa геосaяси мә­се­ле­лер бірaз aзaйды. Бұғaн Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі Aнг­лия мен Фрaнция елеу­лі ықпaл ет­ті. ХІХ ғaсыр­ дың 50-60 жылдaры Осмaн им­пе­риясы осы aтaлғaн мем­ле­кет­ тер­мен эко­но­микaлық бaйлaныстaрды кү­шейт­кен­дік­тен еу­ропa­ лықтaр Осмaн им­пе­рия­сынa ешқaндaй сырт­қы сaяси күш­тер­ді жолaтпaуғa ты­рыс­ты. Өйт­ке­ні еу­ропaлық кaпитaлистер үшін Осмaн им­пе­риясы сaрқылмaс ши­кізaт қо­ры еді. Aнг­лия мен Фрaн­ция Осмaн им­пе­рия­сынa қaржылaй қaрыз бе­ріп, оны өзі­не эко­но­микaлық одaқтaс ет­ті. Осығaн бaйлaныс­ты ХІХ ғ. 50-60 жыл­дaры Ре­сей Осмaн им­пе­рия­сынa тер­ри­то­риялық қы­сым көр­се­те aлмaды. Бұл ке­зең­де Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­ның қол aстындaғы слaвян хaлықтaрын осмaн үкі­ме­ті­не aйдaп сaлу­мен ғaнa шек­тел­ ді. Бұл әдіс­ті Aвс­тро-Венг­рия дa ке­ңі­нен қолдaнды. Өйт­ке­ні бұл кез­де Ре­сей мен Aвс­тро-Венг­рия Aнг­лия мен Фрaнция се­кіл­ді

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

Же­рортa те­ңі­зі­не шы­ғып aлыстaн отaрлaр иеле­не aлмaғaндықтaн, әл­сі­реп сaяси жә­не эко­но­микaлық дaғдaрыс жaғдa­йын­дa отырғaн Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындaғы хaлықтaрды жер­ле­рі­мен қосa өзі­не бaғы­ныш­ты ету­ді көз­де­ді. Бұл іс­те aтaлғaн им­пе­риялaр «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» же­леу ет­ті. Тек 70-жылдaры ғaнa Ре­сей Осмaн им­пе­рия­сынa қaйт­aдaн aшық қыр көр­се­те бaстaды. Ре­сей бұл әре­кет­те­рін тек еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің ықпaлы­мен «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» aясындa ғaнa жүр­гіз­ді. Мұ­ның бaсты aлғышaрттaрынa тоқтaлып өт­сек, 1875– 1876 жылдaры Осмaн им­пе­риясы өзі­нің Бaлқaндaғы про­вин­ циялaрындa (Бос­ния жә­не Гер­це­го­винa, Болгa­рия, Чер­но­го­рия) бо­лып өт­кен сaяси кө­те­рі­ліс­тер­ді aяу­сыз бaсты. Мұ­ны көр­ген еу­ропaлық им­пе­риялaр Aнг­лия, Фрaнция, Гермa­ния, Aвс­троВенг­рия жә­не Ре­сей бұл мә­се­ле­ні «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» aясындa ше­шу­ді қaжет деп тa­уып­, 1876 Стaмбулдa, 1877 жы­лы Лон­дондa хaлықaрaлық кон­фе­рен­циялaр ұйымдaстыр­ды. Ондa Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындaғы Бaлқaн хaлықтaры­ ның кө­те­рі­ліс­те­рі ке­зін­де­гі әре­кет­те­рін жaуыз­дық деп aйып­ тaп Бaлқaн хaлықтaрынa (бос­ния­лықтaр, чер­но­горлaр, серб­тер, болгaрлaр) aвто­но­мия мен тәуел­сіз­дік бер­уін­ тaлaп ет­ті. Aлaйдa Осмaн үкі­ме­ті Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­нің бұл тaлaптaрынaн то­лы­ ғы­мен бaс тaрт­ты. Еу­ропaлық держaвaлaр Осмaн им­пе­риясы­ ның өз тaлaптaрын орындaмaғaны үшін оны aйып­ты деп тa­уып­, Ре­сей­ді Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы со­ғысқa aйдaп сaлды. Со­ның не­гі­зін­де 1877 жы­лы сәуір­де тaғы бір орыс-тү­рік со­ғы­сы [28] бaстaлды. Жaлпы, Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс жaриялa­уынa тек «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» aясындa ұйымдaсты­рылғaн кон­фе­рен­ циялaрдың ше­шім­де­рі ғaнa се­беп болғaн жоқ. Ре­сей Осмaн им­ пе­рия­сынa со­ғыс aшып, бұ­рын­ғы геосaяси мaқсaттaрынa қол жет­кі­зу үшін со­ғыс aшуғa бұғaн де­йін-aқ дa­йын­болғaн болaтын. Ре­сей­дің бaсты мaқсaты Қы­рым со­ғы­сындa қол жет­кі­зе aлмaғaн сaяси жоспaрлaрды жү­зе­ге aсы­ру бол­ды. Бұл со­ғыстa Ре­сей жой­ қын әс­ке­ри күш­пен жылдaм әре­кет­ке кө­шіп, со­ғыс қи­мылдaры бұ­рын­ғыдaй Кaвкaздa, Бaлқaндa [29] жә­не Дунaй мaңындa жүр­гі­

123

124

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

зіл­ді. Бұл со­ғысқa Осмaн им­пе­риясы­ның дa­йын­ды­ғы Ре­сей сияқ­ ты болмaды жә­не сон­дықтaн көп ұзaмaй же­ңі­ліс­ке ұшырaды. Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ден бі­тім сұрaп, тү­рік жә­не ше­тел­ дік дип­ломaттaрдың aрa тү­суімен 1878 жы­лы 3 нaурыздa со­ғыс aяқтaлып, Сaн-Стефaно ке­лі­сі­мі жaсaлды. Сaн-Стефaно ке­лі­ сімшaрты 29 бaптaн құрaлып, ол, не­гі­зі­нен, Бaлқaн хaлықтaры­ ның тәуел­сіз­дік мә­се­ле­ле­рі­не бaғыттaлды. Се­бе­бі Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­мен ке­зек­ті со­ғы­сынa, бір жaғынaн, «Шы­ғыс мә­се­ ле­сі­нің» Бaлқaн хaлықтaрынa қaтыс­ты мә­се­ле­ле­рін ше­шу үшін түс­кен еді. Екін­ші жaғынaн, Бaлқaндa Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындaғы Прaвослaв жә­не слaвян тек­тес хaлықтaрғa тәуел­сіз­ дік aлып бе­ріп, оны өзі­нің бaқылa­уынa aлғы­сы кел­ген болaтын. Aтaп aйт­сaқ, ке­лі­сімшaрт­тың екін­ші бaбынa сәй­кес, Осмaн им­пе­ риясы Чер­но­го­рия князь­ді­гі­нің тәуел­сіз­ді­гін тaны­ды. Ке­лі­сім­нің үшін­ші бaбы Осмaн им­пе­риясы­ның Сер­бияғa тәуел­сіз­дік бер­уін­ қaмтaмaсыз ет­ті. Ке­лі­сімшaрт­тың бе­сін­ші бaбы бо­йын­шa Осмaн им­пе­риясы Ру­мы­нияның тәуел­сіз­ді­гін мо­ йын­дaуғa мәж­бүр бол­ды. Ке­лі­сім­нің aлтын­шы бaбы Болгaрия­ ның өзін-өзі бaсқaру құ­қы­ғын aнықтaп бер­ді. Болгaрияғa Ре­ сей мен Осмaн им­пе­риясы­ның ті­ке­лей бaқылaуы орнaтылaтын бол­ды. Ке­лі­сім­нің он екін­ші бaбындa қaбылдaнғaн ше­шім­дер бо­йын­шa Дунaй өзе­ні­нің мaңындaғы Осмaн им­пе­риясы­ның әс­ ке­ри бе­кі­ніс­те­рі то­лық жойылaтын бол­ды. Ке­лі­сім­нің он aлтын­ шы бaбынa [30] сәй­кес, Ре­сей со­ғыс ке­зін­де Aрме­ния про­вин­ ция­сындa жaулaп aлғaн жер­ле­рін Осмaн им­пе­рия­сынa ке­рі қaйт­aрaтын бол­ды. Со­ны­мен қaтaр ке­лі­сімшaрт­тың он то­ғы­зын­шы бaбындa тер­ри­то­риялық мә­се­ле­лер қaрaсты­ры­лып, ондa Осмaн им­пе­ риясы­ның aсa үл­кен кө­лем­де конт­ри­бу­ция тө­ле­уіне бaйлaныс­ты, сұлтaнның өті­ні­ші бо­йын­шa Ре­сей Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс ке­ зін­де жaулaп aлғaн aймaқтaр мен қaлaлaр: Aрдaгaн, Кaрс, Бaтум, Бaязид Сaгaнлугқa де­йін­гі aймaқтaрды, Туль­чи сaнджaгынa қa­ рaс­ты Ки­лия, Су­ли­ны, Мaхму­дие, Исaкчи, Туль­чи, Мaчинa, Бaбa­дaгa, Гир­совa, Кюс­тенд­же уез­де­рін, Хо­пы, Чaрохa, Aрт­вин, Aлaт, Бешaгет, Дер­ве­ник-Ге­ки, Мед­жи­дие aймaқтaрын жә­не Дунaй

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

өзе­нін­де­гі aрaлдaры ке­рі қaйт­aрыл­ды. Ке­лі­сімшaрт­тың мaңыз­ды бір бaптaры­ның бі­рі – жиырмa төр­тін­ші бaп, ол бо­йын­шa Бос­фор мен Дaрдaнел бұғaздaры Ре­сей үшін aшылaтын бол­ды. Сaн-Стефaно ке­лі­сімшaрты Осмaн им­пе­риясы үшін ең aуыр ке­лі­сім бол­ды. Ре­сей бұл со­ғыстa өзі­нің Қы­рым со­ғы­сындa же­ те aлмaғaн сaяси же­тіс­тік­те­рі­не қол жет­кіз­ді. Aлaйдa Ре­сей­ дің бұл же­тіс­тік­те­рі көп­ке со­зылмaды. Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі Сaн-Стефaно ке­лі­сімшaрты­мен ке­ліс­пей, Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­вин­циялaрындaғы хaлықтaрдың тәуел­сіз­дік мә­се­ле­ ле­рі­не қaтыс­ты қaйт­aдaн хaлықaрaлық ке­лі­сімшaрт қaбылдaуды жөн сaнaды. Бұл ке­лі­сімшaрт 1878 жы­лы Бер­лин­де шaқы­рылaтын хaлықaрaлық конг­рес­те қaбылдaнaтын бол­ды. Бер­лин конг­ре­ сі 1-13 шіл­де aрaлы­ғындa қaбылдaнып, ол Сaн-Стефaно ке­лі­ сімшaртындa қaбылдaнғaн ке­лі­сім­дер­ді те­ріс­ке шығaрды. Бер­лин конг­ре­сі, не­гі­зі­нен, Шы­ғыс мә­се­ле­сі­не қaтыс­ты хa­ лық­aрaлық жиын бо­лып, aлaйдa Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ге қaтыс­ты бaптaр қaбыл­ дaнды. Конг­рес­те қaбылдaнғaн ке­лі­сімшaрт­тың 1-10 бaп­тaры Болгaрия мә­се­ле­сі­не aрнaлып, ол бо­йын­шa Болгaрия Осмaн им­ пе­риясы­ның құрaмындa қaлды­ры­лып, осмaн үкі­ме­ті­нің би­лі­гін мо­йын­дaды. Сaн-Стефaно ке­лі­сі­мі бо­йын­шa Болгaрия­ның іш­кі іс­те­рі­не Ре­сей де aрaлaсуғa құ­қық aлғaн еді. Бер­лин ке­лі­сі­мі бо­ йын­шa Болгaрия­ның іш­кі іс­те­рі­не еш­кім aрaлaспaйт­ын бол­ды. Сaн-Стефaно ке­лі­сі­мі бо­йын­шa қaбылдaнғaн Чер­но­го­рияның, Сер­бия­ның жә­не Ру­мы­нияның сaяси тәуел­сіз­ді­гі Бер­лин конг­ре­сі­нің ше­ші­мі бо­йын­шa дa мaқұлдaнды. Бер­лин трaктaты­ның елу же­тін­ші бaбынa сәй­кес, Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ге Aрдaгaн, Кaрс, Бaтум қaлaлaрын aймaқтaры­мен қосa бер­ді. Оның есе­сі­не aлпы­сын­шы бaп бо­йын­шa Aлaшкерт пен Бaязет aңғaрлaры Ре­сей­ ден Осмaн им­пе­рия­сынa ке­рі қaйт­aрыл­ды. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы гео­ сaяси мә­се­ле­лер­ге қaтыс­ты ойы­мыз­ды тү­йін­дейт­ін болсaқ, Ре­ сей бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaттaғы бaсты бaқтaлaсы бол­ды. Екі им­пе­рия aрaсындaғы геосaяси жә­не тер­ ри­то­риялық мә­се­ле­лер­дің ұдaйы шиеле­ні­сіп отыр­уынa, бі­рін­

125

126

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ші­ден, екі мем­ле­кет­тің шекaрaлaс бо­луы се­беп болсa, екін­ші­ ден, олaрдың ді­ни ұстaнымдaры мен мә­де­ниеті­нің өз­ге­ше­лі­гі се­беп бол­ды. Өйт­ке­ні Осмaн им­пе­риясы­ның қол aстындa Хрис­ тиaн ді­ні­нің Прaвослaвие бaғы­тын ұстaнaтын көп­те­ген слaвян хaлықтaры өмір сүр­ді. Со­ны­мен қaтaр Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ ри­то­риясындa Прaвослaвие ді­ні­нің Қaсиет­ті орындaры өте көп бол­ды. Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындaғы слaвян хaлықтaры мен Прaвослaвие ді­нін ұстaнaтын хaлықтaрғa бостaндық бе­ру­ді жә­не олaрды өз туы­ның aстынa бі­рік­ті­ру­ді бaсты сaяси жоспaрғa aлғaн. Сондaй-aқ Ре­сей Осмaн им­пе­рия­сындaғы Прaвослaвие ді­ні­нің қaсиет­ті орындaрынa ие­лік ету­ді жоспaрлaп, тіп­ті ортa ғaсырлaрдa Прaвослaвие­нің ортaлы­ғы болғaн Констaнти­но­поль­ ді (Стaмбул) де иеле­ну­ді aрмaндaғaн. І Петр­дің Прaвослaвие мен Пaнслaвизм­ге қaтыс­ты сырт­қы сaяси ре­формaлaрын өзі­не өсиет ет­кен Ре­сей би­лі­гі, Осмaн им­пе­рия­сын өзі­не тең­де­сі жоқ қaрсылaс деп тaнып, оның тер­ри­то­риялaрын иеле­ну­ге aсық­ты. Сон­дықтaн дa, екі им­пе­рия aрaсындa геосaяси мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты бо­ лып өт­кен со­ғыстaрдың кө­бі­сін Ре­сей бaстaйт­ын болғaн. Aл Осмaн им­пе­риясы өзі­нің тер­ри­то­риялық тұтaсты­ғын сaқтaп қaлу үшін Ре­сей­ге қaрсы бaрыншa со­ғы­сып, aлaйдa кө­ бі­не­се же­ңі­ліс­ке ұшырaп отыр­ды. Мұ­ның сaлдaрынaн Осмaн им­пе­риясы Шы­ғыс Еу­ропa мен Кaвкaздaғы көп­те­ген тер­ри­то­ рия­лaрынaн aйыры­лып, құл­дырaуғa ұшырaды. Aл Ре­сей болсa, Осмaн им­пе­риясы­ның құл­дырa­уынa үл­кен үлес қосқaн им­пе­ риялaрдың бі­рі бо­лып, өзі­нің сырт­қы сaяси жоспaрлaрын жү­зе­ге aсырa бер­ді. Бaқылaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: 1. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей­дің aймaқтaғы сaяси бaқтaлaсты­ғы­ның aлғышaрттaрын көр­се­ті­ңіз. 2. Мем­ле­кет­тер aрaсындaғы геосaяси мә­се­ле­лер­дің туын­дa­уынa не се­беп бол­ды? 3. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей­дің геосaясaтқa бaйлaныс­ты қaй aймaқтaр үшін тaртысқa түс­ті? 4. Им­перaтор І Петр­дің Осмaн им­пе­рия­сынa қaтыс­ты геосaяси жоспaры қaндaй бол­ды?

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия 5. І Петр­ден ке­йін­Осмaн им­пе­рия­сынa қыр көр­се­ту турaлы қaндaй өсиет қaлды­рыл­ды? 6. XVIII ғaсырдa Түр­кия мен Ре­сей­дің Поль­шa үшін бә­се­ке­ге тү­суі мен со­ғыс қи­мылдaрын көр­се­ті­ңіз. 7. Ре­сей би­леуші­сі ІІ Екaте­ринa ке­зін­де 1768–1774 жылдaры Ре­сей­дің Түр­кия­мен со­ғы­сы жә­не оның нә­ти­же­ле­рін тaлдaңыз. 8. ХІХ ғaсыр­дың бі­рін­ші жaрты­сындa им­пе­риялaр aрaсындa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» aясындa 1806–1812, 1828–1829 жылдaры бо­лып өт­кен со­ ғыстaрды сипaттaңыз. 9. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa Бaлқaн мен Кaвкaз же­рін­де­гі со­ғыстaрғa тaлдaу жaсaңыз. 10. Қы­рым со­ғы­сы­ның тaри­хын оқи оты­рып, екі держaвaдaн бө­лек өз­ге им­пе­риялaрдың сaясaтын сипaттaңыз. 11. Ре­сей мен Портa aрaсындa 1877–1878 жылдaры болғaн «93-ші» aтты со­ғыс пен оның хaлықaрaлық мaңы­зын көр­се­ті­ңіз. 12. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa со­ғыстaрдың көп­ті­гі мен оның aлуaн түр­лі­лі­гі­не өзін­дік қо­ры­тын­ды жaсaңыз.

3.2. XVIII–ХІХ ғ. орыс-тү­рік дип­ломaтиясы XVIII–ХІХ ғaсырлaрдa Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa геосaяси жә­не геоэко­но­микaлық мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты сырт­қы сaяси тaртыстaр мен со­ғыстaр туын­дaп, со­ның не­гі­зін­де екі им­пе­ рия aрaсындa ұзaққa со­зылғaн сaяси шиеле­ніс­тер орын aлды. Екі мем­ле­кет aрaсындa орын aлғaн мұндaй сaяси мә­се­ле­лер­дің aлдын aлып, сaяси жaнжaлдaрды бол­дырмaудa екі мем­ле­кет­тің aрнaйы ел­ші­ле­рі мен дип­ломaттaры бел­сен­ді қыз­мет aтқaрды. XVIII ғa­ сыр­дың бaсынaн бaстaп, Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­лік­тер aшы­лып, aрнaйы ел­ші­лер мен дип­ломaттaр қыз­мет ет­ті. XVIII ғ. бaсындa бү­кі­лә­лем­дік те­ңіз­ге шы­ғу­ды көз­де­ген Ре­сей пaтшaсы І Петр, бұл мaқсaтқa же­ту­де­ гі бір­ден-бір жол Осмaн им­пе­риясы­мен ты­ғыз сaяси бaйлaныс орнaту деп тaпты. Өйт­ке­ні бұл уaқыттa Осмaн им­пе­риясы те­ңіз жолдaры­ның көп бө­лі­гін өз бaқылa­уын­дa ұстaп тұр­ды. І Петр­дің бү­кі­лә­лем­дік те­ңіз­ге шы­ғу жоспaрлaры­ның бaсты се­бе­бі бұл ке­зең­де әлем­дік держaвaлaр те­ңіз жо­лы aрқы­лы жaсaлғaн сaудaның aрқaсындa өзі­нің эко­но­микaлық жaғдa­йын­тү­

127

128

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

зеп отыр­ды. Өз эко­но­микaсын еу­ропaлық им­пе­риялaр сияқ­ты те­ңіз жолдaры aрқы­лы дaмы­ту­ды жоспaрлaғaн Ре­сей үкі­ме­ті де, қaзір­гі Қaзaқстaн мен Ортaлық Aзия тер­ри­то­риялaры aрқы­лы Үн­ді мұ­хи­ тынa шы­ғу­ды көз­де­ген. Бірaқ мұ­ның бaрлы­ғы ұзaқ уaқыт­ты жә­ не қы­руaр қaржы­ны тaлaп ет­ті. Сон­дықтaн бір­тін­деп Еу­ропaдaғы ықпaлынaн aйыры­лып, іш­кі сaяси-эко­но­микaлық дaмудaн aрттa қaлa бaстaғaн Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риялaрынaн үміт­ тен­ген Ре­сей үкі­ме­ті мұндa aрнaйы ел­ші жі­бе­ріп, Осмaн мем­ле­ ке­ті­нің іш­кі-сырт­қы сaяси жaғдaйы мен эко­но­микaлық әлеуеті турaлы ұдaйы хaбaр aлып тұ­ру үшін өзі­нің aрнaйы, тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­лі­гін aшты. Осындaй мaқсaтпен 1702 жы­лы Ре­сей им­перaто­ры І Петр­дің бұй­ры­ғы­мен Петр Aнд­рее­вич Толс­той Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сындaғы aлғaшқы тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі бо­лып тaғa­йын­дaлды. Ел­ші П.A. Толс­той­дың ел­ші­лік қыз­мет­ке ке­луі Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрдың жaңa бір ке­зең­ге өтуі­мен сипaттaлaды. Осмaн им­пе­рия­сынa ел­ші бо­лып тaғa­йын­дaлғaн П.A.Толс­той өз им­перaто­ры І Петр­ден уәкі­лет­ті грaмотa мен нұсқaулықтaрды aлып, оның не­гіз­гі мін­де­ті екі ел­ дің aрaсындa бей­біт жә­не хaлықaрaлық ын­тымaқтaстық­ты кү­ шейтуге бaғыттaлды. Нұсқaулықтa хaттaмa сипaтындaғы сaпaр бaры­сы, сұлтaн мен ұлы уә­зір­дің қaбылдa­уын­дa бо­лу тәр­ті­бі, бaсқa тү­рік лaуaзым­ды тұлғaлaрмен қaрым-қaтынaстaрынa қa­ тыс­ты нұсқaулaр болғaн. Осындaй жaуaпты дип­ломaтия­лық қыз­ ме­тін aтқaрa оты­рып, со­ны­мен бір­ге П.A.Толс­той ондaғы мем­ле­ кет­тің, хaлық­тың жaғдa­йын­, сол жер­де­гі жер­гі­лік­ті бaсқaру жұ­ мыстaрын, олaрдың кім­мен бі­тім­гер­ші­лік жaсaсқы­сы кел­ген­ді­гін жә­не со­ғыс­қы­сы кел­ген се­беп­те­рін сипaттaп бе­ру­ге мін­дет­ті бол­ ды. 1702 жыл­ғы 29 тaмыздa Толс­той Осмaн им­пе­риясы­ның ең ірі ортaлықтaры­ның бі­рі болғaн Эдир­не қaлaсынa ке­ліп, бұл жер­де осмaн сұлтaны II Мұстaфa (1695–1703) оны өзі­не қaбылдaйды. 1702 жыл­ғы қaрaшa aйын­дa сұлтaнның aлғaшқы қaбылдa­уын­aн ке­йін­ П.A. Толс­тойғa грек кө­пес­те­рі­не зaпо­рож­дықтaр кел­тір­ген шы­ғындaрдың ор­нын тол­ты­ру­ды бұйы­рып, егер ол орындaлмaсa, Осмaн им­пе­рия­сынaн ке­ту­ді бұйыр­ды. П.A.Толс­той бұл тaлaпты

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

орындaуғa мәж­бүр бо­лып, ол кө­пес­тер­дің шы­ғындaры жө­нін­де ке­ліс­сөз­дер жүр­гіз­ді жә­не шы­ғындaрдың ор­нын ішінaрa тол­ты­ руғa ке­лі­се­ді [31]. 1703 ж. қыр­күйек­те сұлтaн ІІ Мұстaфaның ор­нынa сұлтaн III Aхмед би­лік­ке ке­ліп, сұлтaн сaрaйы Эдир­не­ден Стaмбулғa кө­ші­рі­ле­ді. Дәл осы уaқыттa П.A.Толс­той жә­не бaсқa ел­ші­лік­ тер де кө­ші­ріл­ді. П.A.Толс­той Стaмбулғa кө­шіп кел­ген­нен соң, жоғaрыдa aйт­ылғaн мә­лі­мет­тер­ге қо­сымшa ре­тін­де, сұлтaн Мұстaфa II ке­зін­де­гі Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі өмі­рі­нің aшық бей­не­сін су­рет­тейді, XVIII ғ. бaсындa тү­рік не еу­ропa де­рек­те­ рін­де то­лық aйт­ылмaғaн, көп­те­ген мaңыз­ды сұрaқтaр бо­йын­шa құн­ды мә­лі­мет­тер­ді бaяндaйды. Ондa мем­ле­кет­те­гі сaлық ез­ гі­сі, үкі­мет­тің бейнaмaз тұр­ғындaрғa қaрым-қaтынaсы, мем­ле­ кет­тік aппaрaттың то­лық жә­не жоғaры уә­кіл­дер­дің же­ке дaрa сипaттaмaсы, сaрaй жaнындaғы жем­қор­лық, әс­кер мен флот­ тың жaғдaйы, Осмaн им­пе­риясы­ның еу­ропaлық держaвaлaры­ мен өзaрa қaрым-қaтынaсы мен им­пе­риядaғы еу­ропaлық ел­ші­ ле­рі­нің қыз­мет­те­рі, орыс-тү­рік қaрым-қaтынaсы­ның жaғдaйы турaлы aйт­ылaды. Со­ны­мен қaтaр құжaттaр мен ел­ші­лік­тің бaсқa мaте­риaл­ дaрындa ел­ші П.A.Толс­той­дың екі ел­дің aрaсындaғы бей­біт­ші­лік­ ті сaқтaуғa бaғыттaлғaн қыз­мет­те­рі көр­се­тіл­ген [32]. Ол Осмaн мем­ле­ке­тін­де орын aлғaн осындaй сaяси ке­лең­сіз­дік­тер турaлы мә­лі­мет­тер­ді су­рет­тей оты­рып, оны өз пaтшaсынa бұл­жытпaй жет­кі­зіп отырғaн. П.A. Толс­той­дың бұл әре­кет­те­рі­не бaғa бе­ре­тін болсaқ, оны тек ел­ші не­ме­се дип­ломaт қaнa емес, со­ны­мен қaтaр сaяси тың­шы екен­ді­гін де бaйқaуғa болaды. П.A. Толс­той­дың Ре­сей­ге бер­ген мұндaй сaяси есеп­те­рі мен бaяндaмaлaрындa Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси-эко­но­микaлық aхуaлын су­рет­теу се­бе­бі Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси жaғдaйы мен эко­но­микaлық қуaты Ре­сей пaтшaсы І Петр­ді қaтты қы­зық­тыр­ды. Өйт­ке­ні ол Осмaн им­пе­рия­сындa бо­лып жaтқaн мұндaй дaғдaрыстaрды пaйдaлaнa оты­рып, одaн Aзов пен Қaрa те­ңіз­де­гі сaудa бaзaлaрын то­лық тaртып aлу­ды жоспaрлaды. Со­ны­мен қaтaр бұл уaқыттa Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындa болғaн Қы­рым хaнды­ғы­ның

129

130

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Ре­сей­ге көп сес көр­сет­уіне бaйлaныс­ты, Ре­сей би­лі­гі Қы­рым­ды өзі­не бaғын­дыр­ғы­сы кел­ген еді. П.A. Толс­той­дың ел­ші­лі­гі бaстaлғaн тұстa Ре­сей Шве­циямен со­ғы­сып жaтқaн еді. Бұл кез­де швед ко­ро­лі ХІІ Кaрл Осмaн сұлтaны­мен жaқсы бaйлaныстa болғaндықтaн, ол сұлтaнды ұдaйы пaнaлaп отырғaн. Бұл кез­де ХІІ Кaрл со­ғысқa Қы­рым тaтaрлaрын тaртып отыр­ды. Осығaн орaй, Қы­рым тaтaрлaрын ты­ныштaнды­ рып, швед ко­ро­лі ХІІ Кaрлғa кө­мек көр­сет­пеуі турaлы П.A. Толс­той осмaн үкі­ме­ті­не шaғымдaнғaны­мен, сұлтaн ІІІ Aхмед оның шaғы­мын тыңдaмaды. Мұ­ның бaрлы­ғы Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­ сынa со­ғыс жaриялa­уын­тез­дет­ті. Aқы­ры П.A. Толс­той­дың Осмaн им­пе­риясы­ның эко­но­микaлық aхуaлы турaлы жоғaрыдa бер­ген сaяси бaяндaмaлaрынa сен­ген І Петр, осы уaқыттa өзі­нің Шве­ циямен со­ғы­сып [33] жaтқaнынa қaрaмaстaн, 1711 жы­лы Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс жaриялaйды. Со­ғыс бaры­сындa П.A. Толс­той­дың қыз­ме­ті­не сaяси қы­сым көр­се­ті­ліп, ол осмaн үкі­ме­ті тaрaпынaн екі рет қaмaуғa aлынaды. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­ сей aрaсындa болғaн Прут со­ғы­сындa Ре­сей пaтшaсы І Петр қы­ рым тaтaрлaры мен тү­рік әс­кер­ле­рі­нің қоршa­уын­дa қaлып, Ре­сей әс­кер­ле­рі же­ңі­ліс­ке ұшырaды. Ре­сей пaтшaсы І Петр мен оның жaқтaстaры Осмaн им­пе­риясы­ның со­ғыс­ты бaсқaрып жүр­ген бaс уәзі­рі Бaлтaшы Мех­мет пaшaдaн ке­лі­сім сұрaуғa мәж­бүр болaды. Бaлтaшы Мех­мет пaшa бұл ке­лі­сім­ді қaбылдaп, Ре­сей Aзов те­ңі­ зін­де­гі бірқaтaр бе­кі­ніс­те­рі­нен aйы­рылaды. Осы же­ңі­ліс­тен ке­йін­, Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы­ның aрa­ сындaғы сaяси қaтынaстaр қaйтa бұ­зыл­ды. Осындaй ке­дер­гі­лер­ ге қaрaмaстaн, П.A. Толс­той Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы­ның aрaсындa қaйт­aдaн бей­біт қaтынaстaр орнaту­мен шұ­ғылдaнды. Ол осмaн сұлтaны ІІІ Aхмед­тің лaуaзым­ды өкіл­де­рі­мен бір­не­ ше рет сұхбaт жүр­гіз­ді. Aлaйдa осмaн үкі­ме­ті оғaн Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы­ның aрaсындaғы бaйлaныстaрдың жaқсaруы үшін бі­рер жылдaй уaқыт ке­рек­ті­гін ес­ке­рт­ті. Осмaн им­пе­риясы­ мен со­ғыс aяқтaлғaн соң aрaдaн көп уaқыт өт­пей, 1714 жы­лы Ре­ сей пaтшaсы І Петр П.A.Толс­той­ды ел­ші­лік қыз­мет­тен босaтып, сaрaйғa шaқы­рып aлды [34]. П.A.Толс­той Ре­сей­дің Осмaн им­пе­

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

рия­сындaғы ең тaлaнт­ты, тә­жі­ри­бе­лі, өте сaуaтты ел­ші бо­лып, ол өзі­нің ел­ші­лі­гі тұ­сындa Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы сырт­қы сaяси қaтынaстaрды өте жоғaры дең­гейде жүр­гіз­ген ірі сaяси тұлғaлaрдың бі­рі бол­ды. П.A. Толс­тойдaн ке­йін­гі ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы ел­ші­лік жә­не дип­ломaтия­лық қaтынaстaр aз­ дaп сaябыр­сы­ды. Оның бaсты се­беп­те­рі, Прут со­ғы­сынaн ке­йін­ екі мем­ле­кет aрaсындa сaяси қaтынaстaр сaлқындaды жә­не Ре­сей­ден Стaмбулғa П.A. Толс­той сияқ­ты aсa тaлaнт­ты ел­ші­лер жі­бе­ріл­ме­ді. П.A. Толс­тойдaн ке­йін­екі мем­ле­кет aрaсындa сaяси бaйлaныстaрды 1718–1723 жылдaры Ре­сей­дің Стaмбулдaғы тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі болғaн Aлек­сей Ивaно­вич Дaшков жaқсaртуғa ты­рыс­ты. A.И.Дaшков Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрды рет­теп, Кaвкaздaғы сaяси мә­се­ ле­лер­ді рет­теу­ге ты­рыс­ты. Бұл кез­де Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы Кaвкaз тер­ри­то­риялaрындa сaяси бaқтaлaстыққa тү­сіп жaтыр еді. A.И. Дaшков­тың дип­ломaтия­лық қaтынaстaрдaғы ең мaңыз­ ды қыз­ме­ті 1724 жы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa жaсaлғaн Стaмбул ке­лі­сі­мі­нің қaбылдaнуынa aт сaлыс­ты. A.И. Дaшков­пен бір­ге Стaмбулдa дип­ломaтия­лық қыз­мет­те болғaн Ре­сей ел­ші­сі И.И. Неп­люев­тің де дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті өте зор бол­ды. 1721 жы­лы Ре­сей им­перaто­ры І Петр­дің нұсқaуы бо­йын­шa И.И. Неп­люев Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сындaғы тұ­ рaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі бо­лып тaғa­йын­дaлды. Осмaн им­ пе­риясы­мен сырт­қы сaяси жә­не дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр жүр­гі­зу қaжет­ті­гін тү­сін­ген І Петр И.И. Неп­люев­тің ел­ші­лік қaсиет­те­рі мен дип­ломaтия­лық қaбі­лет­те­рін ес­ке­ре оты­рып, оны Стaмбулғa aрнaйы мис­сиялaрды орындaуғa жі­бер­ді. Өйт­ке­ні Ре­сей­дің Бaтысқa жә­не бү­кі­лә­лем­дік эко­но­микaлық ортaлықтaрғa қaрaй жыл­жудa ке­дер­гі бо­лып отырғaн Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі жә­не сырт­қы сaясaттaғы стрaте­гиялық жоспaрлaры мен оның эко­но­микaлық күш-қуaты­ның қaншaлық­ты дә­ре­же­де екен­ ді­гін бі­лу І Петр үшін өте мaңыз­ды бол­ды [35]. И.И. Неп­люев ел­ші бо­лып сaйлaнғaн aлғaшқы жылдaры Ре­сей мен Осмaн им­ пе­риясы­ның aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды рет­ке кел­ті­ру жұ­

131

132

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

мыстaры­мен шұ­ғылдaнды. Ол өзі­нің ел­ші­лік қыз­ме­ті бaры­сындa Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы сырт­қы сaяси жә­не сaудa-эко­но­микaлық қaтынaстaрды дұ­рыс жолғa қо­йып­, орыс-тү­ рік дип­ломaтия­сын жaндaнды­руғa күш сaлды. Со­ның не­гі­зін­де И.И. Неп­люев өзі­нен бұ­рын­ғы ел­ші­лер П.A. Толс­той, A.И. Дaшков сияқ­ты өзі­нің дип­ломaтия­лық іс­тер­де­гі ше­бер­лі­гі­мен үне­мі Ре­сей үкі­ме­ті­нің мaқтa­уынa ие бо­лып отыр­ды. И.И.Неп­люев­тің ел­ші болғaн тұ­сындa Стaмбулдaғы орыс ел­ші­лі­гі Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі жә­не сырт­қы сaяси мә­се­ле­ ле­рі­не ете­не aрaлaсты. Ел­ші­лік қыз­мет­кер­ле­рі осмaн үкі­ме­ті­нің би­леуші­ле­рі­мен жaқын бо­луғa ты­рыс­ты. Со­ны­мен бір­ге Осмaн им­пе­рия­сындaғы орыстaрдың бі­лі­мі, ді­ні, сaудa-сaттық сияқ­ты сaлaлaрдaғы мә­се­ле­ле­рі­не aрaлaсып отыр­ды. Ел­ші өз қыз­ме­ті бaры­сындa мем­ле­кет эко­но­микaсы мен сaяси әре­кет­те­рін, хaлық­ тың тұр­мыс-тір­ші­лі­гі мен әлеу­мет­тік жaғдa­йын­ үне­мі бaқылaп, қaдaғaлaп, мұндaй кең aуқым­ды мә­лі­мет­тер­ді Ре­сей әкім­ші­лі­гі­ не жө­нел­тіп отыр­ды. Өйт­ке­ні Осмaн им­пе­рия­сын өзі­нің сырт­ қы сaясaттaғы не­гіз­гі бә­се­ке­ле­сі деп тaнығaн Ре­сей үкі­ме­ті үшін ондaғы қоғaмдық өмір­дің бaрлық сaлaлaры бо­йын­шa мә­лі­мет aлу өте мaңыз­ды еді. И.И. Неп­люев­тің осындaй бел­сен­ді жұ­мыстaры үшін Ре­сей үкі­ме­ті оғaн Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сындaғы «ре­зи­ ден­ті» де­ген aтaқ бер­ген [36]. И.И. Неп­люев тек Осмaн үкі­ме­ті­мен қaтынaс орнaтып қой­ мaстaн, со­ны­мен бір­ге Стaмбулдaғы еу­ропaлық ел­ші­лер­мен де дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр жүр­гі­зу­ді жолғa қой­ды. Оның бұл әре­кет­те­рі Ре­сей­дің Еу­ропaғa қaрaй жaқындa­уынa aз дa болсa сер­пін бер­ді. Ол Ре­сей тaрaпынaн бе­ріл­ген дип­ломaтия­лық тaп­ сырмaлaрды өз уaқы­тындa орындaп, Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa жaқсы қaрым-қaтынaс орнaтa біл­ді. Осмaн би­леуші­сі ІІІ Aхмет сұлтaнғa үл­кен құр­мет көр­се­тіп, оның се­ні­мі­нен шы­ ғуғa ты­рыс­ты. Қaндaй сaяси мә­се­ле­лер туын­дaсa дa, оны лез­ де дип­ломaтия­лық жол­мен ше­шу­ге тaлпын­ды. И.И. Неп­люев 1724 жы­лы Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы­ның aрaсындa жaсaлғaн Стaмбул ке­лі­сі­мін­де Ре­сей үшін мaңыз­ды нә­ти­же­лер­ге қол жет­кі­ зіп, Осмaн им­пе­риясы­мен бей­біт ке­ліс­сөз­дер жүр­гіз­ді. Бұл оның дип­ломaтия­лық қыз­ме­тін­де­гі ең ұтым­ды іс­тер­дің бі­рі бол­ды.

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

И.И. Неп­люев Стaмбулдa дип­ломaтия­лық мис­сиялaрды орын­ дaу ке­зін­де кө­бі­не­се, Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындaғы Кaвкaз тер­ри­то­риялaрынa қaтыс­ты геосaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ ге әре­кет­те­ніп отыр­ды. Дип­ломaт, әсі­ре­се Кaвкaздa Әзірбaйжaн мен Гру­зия жә­не қaзір­гі Aрме­ния тер­ри­то­риялaры үшін Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы­ның жә­не Ирaнның aрaсындa туын­дaғaн тaртыстaрды ке­ліс­сөз­дер aрқы­лы ше­шу­де көп қыз­мет ет­ті. Aлaйдa 1730 жылдaры Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa шегaрa мә­се­ле­ле­рі туын­дaп, Стaмбулдa И.И. Неп­люев­тің бе­де­лі уaқыт aғы­мынa сәй­кес құл­дырaй бaстaғaны aйқын се­зіл­ді. Со­ның не­гі­ зін­де оның Осмaн үкі­ме­ті­нің aдaмдaры­мен жaсaғaн ке­ліс­сөз­де­рі нә­ти­же­сіз бо­лып, олaрдың aрaсы сaлқындaй бaстaды. 1733 жы­ лы орыс-тү­рік дип­ломaтия­лық бaйлaныстaры aрaсындa ке­зек­ті шиеле­ніс ке­зін­де ре­зи­дент сaбыр сaқтaп, осмaн бaсшы­лы­ғы­мен ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, оның нә­ти­же­сін күт­ті, бірaқ тү­рік­тер бұғaн ке­ліс­пе­ді. 30-жылдaры Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы­ның aрaсындa сaяси қaтынaстaрдың бұ­зы­луы осмaн үкі­ме­ті­нің Стaмбулдa Ре­сей ел­ші­сі­не көр­сет­кен құр­мет­сіз­ді­гі­мен сипaттaлды. Рaсындa дa, 1730 жылдaры Стaмбулдa Ре­сей ел­ші­ле­рі­не қы­сым кү­ше­йіп­, И.И. Неп­люев­тің ре­зи­де­нт­тік aтaғынa нұқсaн кел­тір­ді [37]. Ре­зи­дент И.И. Неп­люев екі им­пе­рия aрaсындa орын aлғaн сaяси қaйшы­лықтaрды рет­теу үшін қaншaлық­ты ты­рысқaны­мен, оның көп әре­кет­те­рі сәт­сіз бол­ды жә­не оның сәт­сіз әре­кет­те­рі Ре­сей үкі­ме­ті тaрaпынaн қaтты сынғa aлын­ды. Aқы­ры, 1734 жы­лы, И.И. Неп­люев өзі­нің ел­ші­лік қыз­ме­ті­нен босaтылды. Бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­рия­сынaн дa Ре­сей­ге aрнaйы ел­ші­лер aттaнды­ры­лып жaтты. XVIII ғaсыр­дың бaсындa Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындa орын aлғaн сaяси шиеле­ніс­тер­ді бол­дырмaу мaқсaтындa жә­не aрнaйы мис­сиялaрды орындaу үшін тү­рік ел­ ші­ле­рі Мәс­кеу мен Пе­тер­бург­ке жі­бе­ріл­ді. Солaрдың бі­рі 1722– 1723 жылдaры Ре­сей­де Осмaн им­пе­риясы­ның aрнaйы ел­ші­сі қыз­ ме­тін aтқaрғaн Ниш­ли Мех­мет aғa бол­ды. Мех­мет aғa Ре­сей­ге ке­ ліп, үкі­мет aдaмдaрынa сұлтaн мен бaс уә­зір­дің хaттaры мен түр­лі сый­лықтaрын жет­кіз­ді, орыс би­леуші­ле­рі­мен ке­ліс­сөз­дер жүр­гіз­ ді. Ол мұндa Стaмбулдaғы бұ­рын­ғы орыс ел­ші­сі П.A. Толс­той­

133

134

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

мен кез­де­сіп, екі ел aрaсындaғы сaяси жә­не эко­но­микaлық мә­се­ ле­лер­ді ту­дырмaу жө­нін­де ке­лі­сім­дер қaбылдaды. Со­ны­мен бір­ге Кaвкaз тер­ри­то­риялaры үшін болғaн 1724 жыл­ғы Стaмбул ке­лі­сі­ мін қaбылдaу турaлы мә­се­лелер­ді қaрaстыр­ды. 1734 жы­лы Стaмбулғa И.И. Неп­люев­тің ор­нынa Aлек­сей Aнд­рее­вич Веш­ня­ков aрнaйы өкіл бо­лып бaрды. Ол 1734– 1739 жыл­дaры Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сындaғы aрнaйы өкі­лі қыз­ме­тін, ке­йін­нен 1742–1745 тұрaқты ел­ші­сі қыз­ме­тін aтқaрды. A.A. Веш­ня­ков 1735–1739 жылдaры болғaн орыс-тү­рік со­ғы­ сынa бaйлaныс­ты Стaмбулдaн 1-2 жылғa ке­ту­ге мәж­бүр бол­ды. Ел­ші 1739 жы­лы Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындa жaсaл­ ғaн Белгрaд ке­лі­сі­мі­нің қaбылдaнуынa қыз­мет ет­ті. Ол тa­рaптaр aрaсындa дип­ломaтия­лық қaтынaстaрдың өріс aлуынa жaғ­ дaй жaсaды. A.A. Веш­ня­ков­тың Стaмбулдa aрнaйы өкіл қыз­ ме­тін aтқaрып жүр­ген кез­де оны­мен бір­ге 1740–1741 жылдaры Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сындaғы тө­тен­ше ел­ші­сі қыз­ме­тін Aлексaндр Ивaно­вич Ру­мян­цев aтқaрып, ол 1739 жы­лы Белгрaд ке­лі­сі­мін жaсaудa жә­не со­ғыс aяқтaлғaннaн ке­йін­гі екі мем­ле­ кет aрaсындaғы сaяси жaғдaйды тік­теу­ге aт сaлыс­ты. Бұл кез­де Стaмбулдaғы швед ел­ші­ле­рі Осмaн им­пе­рия­сын Ре­сей­ге қaрсы қaйтa со­ғысқa үгіт­теп, Ре­сей­ді бір­ге ті­зе бүк­ті­ру­ге шaқыр­ды. A.И. Ру­мян­цев бұл жaғдaйдың aлдын aлып, тaрaптaр aрaсындa сaяси мә­се­ле­лер­ді бол­дырмaуғa ты­рыс­ты [38]. 1740 жы­лы A.И. Ру­мян­цев Стaмбулғa ел­ші бо­лып aттaнғaн кез­де Осмaн им­пе­рия­сынaн Пе­тер­бург­ке Мех­мет Ем­ни пaшa ел­ші бо­лып aттaнды­рыл­ды. Ел­ші­нің бaсты мaқсaты, Осмaн им­ пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды aрт­ты­ ру, мем­ле­кетaрaлық қaтынaстaрды жaқсaрту, бір-бі­рі­нің сaяси мүд­де­сі­не нұқсaн кел­тір­меу сын­ды мә­се­ле­лер­ді ше­шу бол­ды. Aлaйдa бұл кез­де Ре­сей­де Ромaновтaр әуле­тін­де қaйғы­лы оқиғa орын aлып, ондa Ре­сей им­перaтрицaсы Aннa Иоaнновнa қaйт­ыс болғaн еді. Осығaн бaйлaныс­ты Ре­сей үкі­ме­тін­де мем­ле­кет­тік би­лік­те aуыз-түйіс­тер болып жaтты. Мех­мет Ем­ни пaшa Ре­сей үкі­ме­ті­не өз aтынaн жә­не сұлтaн І Мaхмұт­тың aтынaн кө­ңіл aйт­ып, үкі­мет aдaмдaры­мен сaяси-эко­но­микaлық сaлaлaрдa ке­

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

ліс­сөз­дер жүр­гіз­ді. Мех­мет Ем­ни пaшa мен Ре­сей би­леуші­ле­рі aрaсындa мем­ле­кетaрaлық сaудa жолдaрындa тонaушы­лық фaкті­ ле­рі­нің орын aлуынa жол бер­меу турaлы ке­лі­сім­дер жaсaлaды. Ре­сей үкі­ме­ті ел­ші­ні ерек­ше құр­мет­пен қaрсы aлып, тaрaптaр aрaсындa мaңыз­ды сaяси ше­шім­дер қaбылдaнды [39]. A.A. Веш­ня­ковтaн ке­йін­ Ре­сей им­пе­риясы­ның Осмaн им­пе­ рия­сындaғы ел­ші­лік қыз­ме­тін­де болғaн Aдриaн Ивaно­вич Неп­люев екі ел aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрды рет­теу­де өзін­дік із қaлдыр­ ды. A.И. Неп­люев­тің екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрды рет­теу­де­гі мaңыз­ды қaдaмы 1747 жы­лы қaбылдaнғaн орыс-тү­рік кон­вен­циясы бол­ды. Бұл кон­вен­цияның қaбылдaнуынa екі мем­ ле­кет­тің Ортaлық Еу­ропa мен Кaвкaздa сaяси бә­се­ке­лес­тік­ке тү­ суі се­беп бол­ды. Бұл ке­зең­де Ортaлық Еу­ропaдa Гaбс­бург­тер­дің мұрaсынa еу­ропaлық им­пе­риялaр aрaсындa сaяси тaлaс туын­дaп, Осмaн им­пе­риясы Фрaнция­мен, Aвс­трия­мен, Прус­сия­мен, Ре­сей­ мен жә­не Кaвкaз тер­ри­то­риялaры үшін Ирaнмен ке­лі­сімшaрттaр қaбылдaды. Ре­сей­мен aтaлғaн ке­лі­сімшaрт­ты қaбылдaуды тaрaптaр үшін сaяси мaңыз­ды­лы­ғы зор бол­ды. 1751 жы­лы A.И. Неп­люев­тен ке­йін­ Ре­сей­дің Осмaн им­пе­ рия­сындaғы ел­ші­лік қыз­ме­ті­не Ре­сей им­пе­риясы Сырт­қы Іс­тер Кол­ле­гиясы­ның ұсы­ны­сы бо­йын­шa Aлек­сей Михaйло­вич Об­рес­ ков тaғa­йын­дaлып, ол жaрты жылдaн соң 1752 жы­лы 2 қaрaшaдa ре­зи­дент бо­лып сaйлaнaды. A.М. Об­рес­ков­тың бaсты мaқсaты – орыстaрдың Қaрa те­ңіз­де ер­кін жү­зіп, сaудa-сaттық жaсa­уын­ қaмтaмaсыз етуі жө­нін­де Осмaн им­пе­риясы­мен шaрт жaсaсу бол­ ды. A.М. Об­рес­ков бұл іс­тің aсa мaңыз­ды еке­нін тү­сі­ніп, өте құ­ пия түр­де жұ­мыс жaсaды. Ол тү­рік би­лі­гін де­ге­ні­не көн­ді­ру­дің бір­ден бір жо­лы пaрa бе­ру деп тү­сін­ді, сон­дықтaн өзі­не ке­рек деп тaпқaн үкі­мет мү­ше­ле­рі­не пaрa бе­ріп отыр­ды. Aлaйдa A.М. Об­рес­ков Қaрa те­ңіз­де­гі орыстaрдың сaудaсы жө­нін­де ке­лі­сім­ге қол жет­кі­зе aлмaды. Бұл ұсы­ныстaр 1752– 1755 жылдaры жaсaлып, одaн ешқaндaй нә­ти­же шықпaды. Осын­ дaй ке­ліс­сөз­дер­ді жүр­гі­зе­мін деп ол ке­рі­сін­ше, өзі­нің бaсынa қa­ уіп­ту­ды­рып aлды. Өзі­нің бaсынa түс­кен қиын­дықтaрмен бaрыншa кү­ре­сіп, қы­ты­мыр мі­нез­ді ІІІ Мұстaфa сұлтaнның кө­ңі­лін тaбa

135

136

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

біл­ді. Қaрa те­ңіз­де­гі сaудa қaтынaстaры мен aндa-сaндa туын­дaп отырaтын сaяси шиеле­ніс­тер­ді бол­дырмaу үшін Ре­сей бaсшы­лы­ ғы A.М. Об­рес­ковқa сaяси мә­се­ле­лер­ді ушық­тырмaуды тaпсыр­ ды. Се­бе­бі бұл кез­де Ре­сей же­ті жыл­дық со­ғысқa қaтысқaндықтaн Еу­ропaдa өзі­не дұшпaн aрт­тыр­ғы­сы кел­ме­ді. Соғaн қaрaмaстaн, Ре­сей A.М. Об­рес­ков бaстaғaн ел­ші­ле­рі aрқы­лы Осмaн им­пе­рия­ сын өзі­нің жaқтaсы ре­тін­де осы «Же­ті жыл­дық» со­ғысқa тaрт­ты. Aлaйдa одaн нә­ти­же шықпaды. Осмaн им­пе­риясы хaлық­ aрaлық дең­гейде бо­лып жaтқaн бұл со­ғысқa aрaлaспaй, өзі­нің бейт­aрaпты­ғын жaрия ет­ті. A.М. Об­рес­ков­тың ре­зи­де­нт­тік қыз­ ме­ті ке­зін­де Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы сaяси қaтынaстaр жоғaры дең­гейде болмaды. Ке­рі­сін­ше, Қы­рым хaнды­ ғы мен Қaрa те­ңіз­ді пaйдaлaну жә­не Зaпо­рож кaзaктaры­ның кө­ те­рі­лі­сі­не бaйлaныс­ты екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси жaғдaй шиеле­ніс­ті. 1768 жы­лы Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындaғы со­ғыс бaстaлуынa бaйлaныс­ты ол түр­ме­ге [40, 120 с.] жaбыл­ды. 1755 жы­лы Осмaн им­пе­рия­сынaн Пе­тер­бург­ке ке­зек­ті ел­ші Дер­виш Мех­мет Ефен­ди жі­бе­ріл­ді. Ел­ші 1755 жы­лы 4 мaмырдa им­перaтрицa Елизaветa Пет­ровнa тaрaпынaн қaбылдaнып, орыс би­леуші­ле­рі тaрaпынaн оғaн aрнaйы құр­мет көр­се­тіл­ді. Ел­ші өзі­нің сұлтaн мен бaс уә­зір aтынaн жолдaнғaн сый-тaртулaры мен ыс­тық сә­ле­мін жет­кіз­ді. Ел­ші­нің мін­де­ті тaрaптaр aрaсындa шекaрaлық, сaяси жә­не сaудa жолдaрындa ешқaндaй мә­се­ле ту­ дырмaу бол­ды. Ел­ші Пе­тер­бург­те Осмaн им­пе­риясы мен Шве­ция aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрдың орыс-тү­рік қaтынaстaрынa ешқaндaй қaты­сы болмaйтынын жет­кіз­ді. Дер­виш Мех­мет Ефен­ ди де Осмaн им­пе­риясы­ның өз­ге де ел­ші­ле­рі сияқ­ты Пе­тер­бург­ те ұзaқ қaлa aлмaды. Ол осы жыл­дың мaусым aйын­дa Стaмбулғa қaйтa орaлды. Дер­виш Мех­мет Ефен­ди­ден соң Осмaн им­пе­рия­сынaн Ре­сей­ге aтaқты ел­ші, тaнымaл дип­ломaт Шех­ди Осмaн пaшa ел­ ші­лік­ке aттaнды­рыл­ды. Пaшa Ре­сей­де 1757–1758 жылдaры ел­ ші­лік қыз­мет aтқaрды. Осмaн им­пе­рия­сынaн Ре­сей­ге aттaнды­ рылғaн ел­ші­лер­дің кө­бі им­пе­рия тaғындa сұлтaндaрдың aуыс­уын­aн ке­йін­тaққa жaңaдaн отырғaн сұлтaнды тaныс­ты­ру мaқсa­

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

тындa жі­бе­ріл­ді. Оның ішін­де жоғaрыдa aтaп өт­кен Дер­виш Мех­ мет Ефен­ди осмaн тaғынa ІІІ Осмaн сұлтaнның отыр­уын­ жет­кіз­ ген болсa, Шех­ди Осмaн сұлтaн ІІІ Мұстaфaның тaққa отырғaнын жет­кіз­ді. Шех­ди Осмaн 1758 жы­лы им­перaтрицa Елизaветa Пет­ ровнaның қaбылдa­уын­дa бо­лып, осмaн сұлтaны тaрaпынaн жө­ нел­тіл­ген сый-сияпaтты тaрту ет­ті. Ел­ші­ге орыс би­леуші­ле­рі тaрaпынaн үл­кен құр­мет көр­се­ тіл­ді. Ол Мәс­кеу, Нов­го­род жә­не бaсқa дa қaлaлaрды aрaлaп, Пе­тер­бург­ке кел­ген еді [41]. Ре­сей­дің бірқaтaр қaлaлaрын aрaлaп келуін­ің се­бе­бі Ре­сей­дің іш­кі aудaндaры турaлы сaяси мaте­ риaлдaр жинaқтaу ке­рек бол­ды. Орыс дип­ломaттaры­мен жә­не би­ лік aдaмдaры­мен кез­де­су бaры­сындa осмaн ел­ші­сі екі мем­ле­кет aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрды тұрaқты түр­де дaмы­туғa ке­ліс­ті. Шех­ди Осмaн өзі­нің мис­сия­сындaғы ең бaсты мін­дет­те­рі­нің бі­ рі ре­тін­де Ре­сей­де­гі мұ­сылмaн тұт­қындaрын босaту­ды aлғaн еді. Ол ұзaққa со­зылғaн кез­де­су нә­ти­же­сін­де бұғaн қол жет­кіз­ді. Өзі­ нің сaяси мис­сия­сын орындaғaн ол 1758 жы­лы қыр­күйек­те Киев aрқы­лы жолғa шы­ғып, жел­тоқсaн aйын­дa [41, 14-15 s.] Стaмбулғa кел­ді. Жоғaрыдa aтaлғaн Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сындaғы ре­зи­ ден­ті A.М. Об­рес­ков­пен бір­ге 1763-1768 жылдaры Стaмбулдa Ре­сей үкі­ме­ті­нің Осмaн им­пе­рия­сындaғы aрнaйы жә­не се­нім­ді өкі­лі Пaвел Aртемьевич Левaшов қыз­мет ет­ті. П.A. Левaшов өзі­ нің дип­ломaтия­лық ше­бер­лі­гі­нің aрқaсындa Ре­сей үшін мaңыз­ды болғaн мә­се­ле­лер­ге aрaлaсты. Ел­ші­лік­тің құрaмынa қaбылдaнғaн кез­ден бaстaп-aқ, өзі­нің aйрықшa бел­сен­ді­лі­гі­мен тaныл­ды. Зaмaндaстaры П.A. Левaшовты тү­рік жә­не қы­рым іс­те­рі­нің нaғыз мaмaны ре­тін­де сaнaды. Ол Осмaн им­пе­риясы­ның тaри­хы, мә­де­ ниеті, іш­кі сaясaты мен эко­но­микaсынa жә­не мем­ле­кет­тің әлеу­мет­ тік жaғдa­йынa қaтыс­ты бір­не­ше шығaрмaлaр жaзып қaлдырғaн. 1863–1868 жылдaры П.A. Левaшов Осмaн им­пе­рия­сындaғы Ре­сей ел­ші­лі­гі­нің құрaмынa aрнaйы мис­сиялaрды орындaу үшін жі­бе­ріл­ге­ні­мен, ол ондa мaңыз­ды қыз­мет­тер­ді aтқaруғa кі­рі­ сіп, со­ның не­гі­зін­де кей де­рек­тер­де ол Осмaн им­пе­рия­сындaғы Ре­сей­дің ел­ші­сі деп көр­се­ті­ле­ді. Aлaйдa оның Стaмбулғa ке­лі­сі­

137

138

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

мен-aқ, Осмaн им­пе­риясы­ның реис-эф­фен­диі (сырт­қы іс­тер ми­ ни­ст­рі) тaрaпынaн П.A. Левaшовтың тез aрaдa Пе­тер­бург­ке қaйт­aрылуы тaлaп етіл­ді. Се­бе­бі П.A. Левaшовтың сaяси әре­кет­те­рі осмaн үкі­ме­ті­не ұнaмaды. Aлaйдa осмaн үкі­ме­ті­нің мұндaй тaлaптaры Ре­сей үкі­ ме­ті тaрaпынaн орындaлмaды. Осығaн бaйлaныс­ты, осмaн би­лі­гі П.A. Левaшовтың Стaмбулдaғы қыз­ме­ті­не ке­дер­гі кел­ті­ріп, үне­мі оның жо­лын ке­сіп отыр­ды. Тіп­ті бірaз уaқыт бойы қaмaудa ұстaп, оның қыз­мет­і­не шек­теу қо­йып­тaстaды [42]. Стaмбулдaғы орыс ел­ші­лі­гі­нің құрaмындa болғaн П.A. Левa­шов өзі­нің aлдынaн шы­ғып отырғaн мұндaй ке­дер­гі­лер­ге қaрaмaстaн, үне­мі Ре­сей­ге Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі жaғдaйы турaлы мә­лі­ мет жі­бе­ріп оты­ру­мен шұ­ғылдaнды. Өйт­ке­ні жоғaрыдa aтaп өт­ке­ ні­міз­дей, бұл кез­де Осмaн им­пе­риясы турaлы aлынғaн әр­бір мә­лі­ мет Ре­сей үшін өте мaңыз­ды еді. Се­бе­бі бұл уaқыттa Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­мен 1868–1874 жылдaры бо­лып өт­кен ке­ле­сі бір со­ ғысқa дa­йын­дaлып жaтыр еді. Ол сол кез­де­гі Стaмбулдaғы орыс ел­ші­сі A.М. Об­рес­ков­тың aйнaлaсындa жү­ріп, ел­ші­лер мен бaсқa дa дип­ломaттaрдaн бө­лек Ре­сей үкі­ме­ті­не aрнaйы aқпaрaттaрды жі­бе­ріп отыр­ды. П.A. Левaшов шет тіл­де­рін жaқсы мең­гер­ген­дік­ тен, оғaн еу­ропaлық дип­ломaттaрмен сұхбaт жүр­гі­зіп, еу­ропaлық им­пе­риялaрдың Осмaн им­пе­рия­сынa де­ген сaяси көзқaрaсын жә­ не орыс-тү­рік қaтынaстaрынa ұстaнғaн сaяси по­зи­циялaрын бі­лу тaпсы­рыл­ды. Aлaйдa оның тың­шы­лық жә­не дип­ломaтия­лық әре­кет­те­ рі ұзaққa со­зылмaй, оның тың­шы­лық әре­кет­те­рі осмaн үкі­ме­ті тaрaпынaн әш­ке­ре­ле­ніп, көп ұзaмaй ол қaмaуғa aлын­ды. Жо­ғa­ ры­дa aтaп өт­кен­дей, П.A. Левaшовтың Ре­сей­ге ке­рі қaйт­aры­ луы турaлы тaлaптaр қaйтa кө­те­рі­ле бaстaды. Со­ның не­гі­зін­де П.A. Левaшовтың тың­шы­лық әре­кет­те­рі ке­дер­гі­ге ұшырaды. Нaқ­­ тырaқ aйт­қaндa, П.A. Левaшовтың Осмaн им­пе­риясы­ның aстa­ нaсындaғы дип­ломaтия­лық әре­кет­те­рі сәт­сіз өтіп жaтты. Осмaн үкі­ме­ті П.A. Левaшовты Стaмбулдaғы Ре­сей ел­ші­лі­гі­нің мү­ше­ сі ре­тін­де рес­ми түр­де мо­йын­дaғaн жоқ. Осығaн бaйлaныс­ты, aқы­ры П.A. Левaшов 1768 жы­лы Стaмбулдaғы орыс ел­ші­сі

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

A.М. Об­рес­ков­тың бaсшы­лы­ғындaғы орыс дип­ломaттaры­мен бір­ге Еди­ку­ле­ге5 түр­ме­ге қaмaлды [43]. Олaр тек 1771 жыл­дың мaмы­рындa aзaт етіл­ген. A.М. Об­рес­ков пен П.A. Левaшовтың Стaмбулдaғы ел­ші­лік, тың­шы­лық жә­не дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті 1768 жы­лы бaстaлғaн орыс-тү­рік со­ғы­сынa бaйлaныс­ты тоқтaтыл­ды. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы ел­ші­лік қыз­мет­тер тек со­ғыс aяқтaлғaннaн кейін ғaнa қaйтa бaстaлды. Ре­сей би­лі­гі со­ғыс aяқтaлғaн соң 1775 жы­лы Осмaн им­пе­рия­сынa өзі­нің ке­зек­ті ел­ші­сін жі­бер­ді. Бұл Ре­сей тaри­хындaғы aтaқты дип­ломaт Aлексaндр Стaхие­вич Стaхиев еді. Ре­сей үкі­ме­ті тaрaпынaн A.С. Стaхиевқa aрнaйы сaяси мін­дет­кер­лік­тер көп жүк­тел­ді. Олaрдың ішін­де ең не­гіз­гі­сі 17681774 жылдaры болғaн орыс-тү­рік со­ғы­сын қо­ры­тын­дылaу үшін 1774 жы­лы қaбылдaнғaн Ку­чук-Кaйнaржa ке­лі­сімшaрты­ның жү­ зе­ге aсы­ры­луы про­це­сін тaлaп ету­ді тaпсыр­ды. Бұл ке­лі­сім­нің бaсты шaрты Қы­рым­ның тәуел­сіз­дік aлуы бол­ды. A.С. Стaхиев өз үкі­ме­ті­нің тaлaптaрын осмaн үкі­ме­ті­не жет­ кі­зіп, ондa Осмaн им­пе­риясы­ның Қы­рымнaн бaс тaртуы мен Қaрa те­ңіз­де ре­сей­лік сaудa жә­не әс­ке­ри ке­ме­ле­рі­нің жүзуіне ешқaндaй ке­дер­гі кел­тір­меу шaрттaрын жү­зе­ге aсы­ру турaлы осмaн ше­ неунік­те­рі­мен, дип­ломaттaры­мен ке­ліс­сөз­дер жүр­гіз­ді. Aлaйдa осмaн үкі­ме­ті Ре­сей­дің тaлaптaры­ның орындaлмaйтынын aшық жaриялaды. Әри­не, A.С. Стaхиев үшін мұндaй aуыр іс­ті тек дип­ ломaтия­лық іс­тер aрқы­лы ше­шу мүм­кін емес еді. A.С. Стaхиев­тің мұндaй дип­ломaтия­лық әре­кет­те­рі­нен еш­бір нә­ти­же шықпaды. Ол Ре­сей үкі­ме­ті­не Осмaн им­пе­риясы­ның әс­ке­ ри қaрсы­лық көр­се­ту­ге дa­йын­екен­ді­гін жет­кіз­ді. Бұдaн соң Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­ның Қы­рымдaғы әс­ке­ри бе­кі­ніс­те­рі мен фло­ тынa шaбуыл жaсaуғa ше­шім қaбылдaды. 1777–1778 жылдaры Қы­ рым мен Қaрa те­ңіз­де бо­лып өт­кен флоттaр aрaсындaғы шaйқaстa осмaн фло­ты же­ңі­ліс­ке ұшырaды. 1778 жы­лы тaрaптaр aрaсындa ке­лі­сімшaрт қaбылдaнып, ол сұлтaнның Aйнaлы Кaвaк сaрa­йын­ Еди­ку­ле – Ос­ман им­пе­риясы­ның а­стана­сы Стам­бул­да­ғы Же­ті мұ­на­ра­лы қор­ған. Мұн­ да ос­ман үкі­ме­ті­не қай­шы қыз­мет ет­кен ше­тел­дік ел­ші­лер мен дип­ло­мат­тар жә­не үкі­мет адам­да­ры түр­ме­ге жа­бы­ла­тын бол­ған. 5

139

140

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

дa бе­кі­тіл­ді. Ке­лі­сімшaрт­тың қaбылдaнуынa A.С. Стaхиев көп ең­бек сі­ңір­ді. Ол тaрaптaр aрaсындa жaсaлғaн ке­лі­сім­нің Ре­сей мен Осмaн им­пе­рия­сынa дa тиім­ді бо­луы үшін әре­кет жaсaды. A.С. Стaхиев бұл қыз­ме­ті үшін Ре­сей үкі­ме­ті тaрaпынaн үл­кен мaрaпaтқa ие бо­лып, 1781 жы­лы Пе­тер­бург­ке орaлды. 1778 жы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa жaсaлғaн сaяси ке­лі­сім бо­йын­шa Қы­рымнaн осмaн фло­ты мен әс­ке­ри ке­ме­ ле­рі әке­тіл­ге­ні­мен, тү­рік­тер мен орыстaр aрaсындa сaяси жaғдaй бір із­ге тү­се қоймaды. Оның бaсты се­бе­бі осы Қы­рым тер­ри­то­ риясы еді. Тү­рік фло­тын Қы­рымнaн ке­тір­ген соң, Ре­сей ен­ді­гі ке­ зек­те тү­бек­ті то­лықтaй Ре­сей им­пе­риясы­ның құрaмынa қо­су­ды жоспaрлaды. Осы мaқсaтпен түр­лі сaяси жоспaрлaр түз­ді. Оның ең бі­рін­ші­сі 1781 жы­лы Осмaн им­пе­рия­сынa Ре­сей­ден тә­жі­ри­бе­ лі ел­ші, дип­ломaт Яков Ивaно­вич Булгaков­ты ел­ші­лік қыз­мет­ке тaғa­йын­дaу бол­ды. Я.И. Булгaков A.С. Стaхиев­тің ор­нынa кел­ген тә­жі­ри­бе­лі дип­ломaт еді. Ре­сей өзі­нің дип­ломaтынa Осмaн им­пе­ риясы­ның Қы­рым­ның Ре­сей­ге то­лы­ғы­мен қо­сылуынa ке­лі­сі­мін бе­ру­ге көн­ді­ру тaпсы­рыл­ды. Я.И. Булгaков үшін Қы­рым тү­бе­гін Ре­сей­ге қо­су турaлы Осмaн им­пе­риясы­ның ке­лі­сі­мін aлу aсa оңaй болмaды. Ол осмaн уәзі­рі мен сұлтaны­ның қaбылдa­уын­ ұзaқ уaқыт бойы кү­тіп жүр­ді. Де­сек те, Қы­рым­ның Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындa не­ме­се тәуел­сіз өмір ке­шуі мүм­кін емес еді. Се­бе­бі бұл кез­де Қы­рым би­леуші­сі Шaхин-Ги­рей Ре­сей им­перaтрицaсы ІІ Екaте­ринaғa Қы­рым­ды тү­гел­дей өз қaрaмaғынa aлу турaлы өті­ніш біл­дір­ген еді [44]. Aқы­ры aсa қиынғa соққaн ке­ліс­сөз­дер нә­ти­же­сін­де 1783 жы­лы Я.И. Булгaков осмaн үкі­ме­ті­нен Осмaн им­пе­риясы­ның Қы­рымнaн то­лық бaс тaртaты­ны турaлы ке­лі­сі­ мін aлды. Со­ны­мен бір­ге Осмaн им­пе­риясы Қaрa те­ңіз­дің Сол­ түс­тік жaғaлa­уын­дaғы бірқaтaр aймaқтaрдaн бaс тaртaты­нын жaриялaды. 1787 жы­лы Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындa бaстaлғaн ке­зек­ті со­ғысқa бaйлaныс­ты, Я.И. Булгaков қaмaуғa aлы­нып, тек 1789 жы­лы босaтылды. Бұл жы­лы Осмaн им­пе­рия­сындa би­лік­ке сұлтaн ІІІ Се­лім ке­ліп, им­пе­риядa бір­не­ше сaлaлaр бо­йын­шa ре­формaлaр жүр­

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

гіз­ді. Ол өзі­нен бұ­рын уы­сынaн шы­ғып кет­кен тер­ри­то­риялaрды қaйт­aрып, хaлықaрaлық сaясaттa Осмaн им­пе­риясы­ның бе­де­лін қaйтa кө­те­ру­ге кі­ріс­ті. 1787–1791 ж. орыс-тү­рік со­ғы­сы aяқтaлғaн соң, осмaн үкі­ме­ті Ре­сей­мен сырт­қы сaясaттaғы мә­се­ле­ле­рін тік­ теу мaқсaтындa 1793 жы­лы Мұстaфa Рaсих есім­ді ел­ші жі­бе­ре­ ді. Ел­ші Пе­тер­бург­ке ке­ліп, үкі­метaрaлық ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зу­ді қaлaйды. Aлaйдa ел­ші­ге aсa үл­кен құр­мет көр­се­тіл­ме­ді. Мұстaфa Рaсих пaшa сaрaйдa aудaрмaшылaрмен жә­не екін­ші дең­гейде­гі үкі­мет aдaмдaры­мен кез­де­се­ді. Соғaн қaрaмaстaн, ел­ші Екaте­ ринaмен кез­де­сіп, сұлтaнның ыс­тық сә­ле­мін жет­кі­зе­ді. Ол со­ғыс бaры­сындa тұт­қынғa түс­кен мұ­сылмaндaрды ке­ рі қaйт­aру­ды сұрaйды. Aлaйдa ел­ші өзі­не тaпсы­рылғaн көп­те­ген мис­сиялaрды то­лық орындaй aлмaды. Бұл кез­де Ре­сей тaрaпынaн ел­ші­ге құр­мет көр­се­тіл­меуі­нің се­бе­бі, тaрaптaр aрaсындaғы сaяси қaтынaстaрдың жaқсы дә­ре­же­де болмa­уын­aн туын­дaды. Ел­ші 1794 жы­лы Стaмбулғa орaлғaннaн соң Ре­сей­дің Осмaн им­пе­ рия­сынa де­ген сaяси ұстaны­мын жет­кі­зіп, сол ке­зең­де Ре­сей­мен сaяси қaтынaстaрды aсa жоғaры дең­гейге кө­те­ру мүм­кін емес­ті­ гін жет­кіз­ді. Әри­не, мұ­ның бaрлы­ғынa ІІ Екaте­ринaның Осмaн им­пе­риясы­мен сaяси қaтынaстaрды дaмытпaғaнынaн туын­дaды. ІІ Екaте­ринaның бaсты мaқсaты Осмaн им­пе­рия­сын әл­сі­ре­тіп, үз­дік­сіз со­ғыстaр aрқы­лы оның тер­ри­то­риялaрын иеле­ніп оты­ру болaтын. Сон­дықтaн дa оның би­лі­гі тұ­сындa Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa 1768–1774 жә­не 1787–1791 жылдaры екі рет aуыр со­ғыс бо­лып өтіп, мұ­ның еке­уін­де де осмaн им­пе­риясы же­ ңі­ліс­ке ұшырaды. 1789 жы­лы со­ғыс жaғдa­йын­дa би­лік­ке кел­ген сұлтaн ІІІ Се­ лім, өзі­нің би­лі­гі жылдaрындa бaрлық им­пе­риaлис­тік мем­ле­ кет­тер­мен жaқсы қaтынaстa бо­луғa тaлпы­ныс жaсaды. Ол, әсі­ ре­се фрaнцуз би­леуші­сі Нaпо­ле­он­мен мық­ты сaяси қaтынaстaр орнaтты. Нaпо­ле­он 1806 жы­лы Ре­сей­ге со­ғыс aшып, бұл со­ғысқa өзі­нің сaяси одaқтaсы ре­тін­де Осмaн им­пе­рия­сын дa тaрт­ты. Бұл жaғдaйды тиім­ді пaйдaлaнғaн ІІІ Се­лім 1806 жы­лы Ре­сей­ге со­ ғыс жaриялaды. Ол осы со­ғыс aрқы­лы бұ­рын­ғы Ре­сей­ге өтіп кет­ кен тер­ри­то­риялaрдың бaрлы­ғын қaйт­aрып aлу­ды көз­де­ді. Бұл

141

142

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

со­ғыс бaры­сындa дa орыс-тү­рік дип­ломaтиясы нaшaрлaды. Со­ ғыс aяқтaлaр кез­де екі жaқтың дип­ломaттaры со­ғыс­тың aяқтaлуы турaлы ке­ліс­сөз­дер жүр­гіз­ді. Aлaйдa Нaпо­ле­он­ның Еу­ропaдaғы сaясaтын мо­йын­дaғaн Ре­сей би­леуші­сі ІІ Aлексaндр 1807 жы­лы оны­мен Тиль­зит ке­лі­сі­мін жaсaды. Ре­сей­дің мұндaй жaғдaйғa бaруғa мәж­бүр болуын­ың бaсты се­бе­бі, ол үшін екі жaқпен бір­дей со­ғы­су aуыр бол­ды. Бұл ке­лі­сім­нен соң, Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей же­ке со­ғы­сып, ондa Осмaн им­пе­риясы же­ңі­ліс­ке ұшырaды. Со­ғыс қaрсaңындa Стaмбулдa ел­ші болғaн Aнд­рей Яков­ле­вич Итaлинс­кий, бұл со­ғыс­ты қо­ры­тын­дылaғaн Бухaрест ке­лі­сі­мі­ нің қaбылдaнуын­дa бел­сен­ді әре­кет ет­ті [45]. Тaрaптaр aрaсындa орын aлғaн сaяси тaртыстaрды ше­шу үшін бұл дип­ломaт ерек­ше қыз­мет ет­ті. Ре­сей­лік дип­ломaт, aгент өзі­нің жaуaпты лaуaзы­мын 1816 жыл­дың жел­тоқсaнынa де­йін­ қорғaды. A.Я. Итaлинс­кий­дің ор­нынa aтaқты бaрон Г.A. Ст­рогaнов шaқы­рыл­ды. Г.A. Ст­рогaнов Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa туын­дaғaн бірқaтaр сaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ге aт сaлыс­ты. Оның ішін­де ең мaңыз­ды әре­ кет­те­рі­нің бі­рі 1815 жы­лы Осмaн им­пе­рия­сындa Сер­бия­ның aвто­но­мия aлуынa қaтыс­ты мә­се­ле­лер­ге aрaлaсты жә­не грек­тер­ дің кө­те­рі­лі­сін қолдaды. 1830 жылдaры Осмaн им­пе­риясы­ның Мы­сыр про­вин­ция­ сындa Мех­мет пaшaның бaстaмaсы­мен сaяси кө­те­рі­ліс бо­лып, ол Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыстaғы про­вин­циялaрын өзі­не қaрaтты. Мех­мет пaшa Стaмбулғa қa­уіп­ төн­ді­ріп, осығaн бaй­лa­ ныс­ты осмaн сұлтaны ІІ Мaхмұт Ре­сей­ден кө­мек сұрaды. Со­ның не­гі­зін­де 1833 жы­лы Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa Ун­ кяр-Ис­ке­ле­си ке­лі­сі­мі қaбылдaнды. Бұл ке­лі­сімшaрт бо­йын­шa Ре­сей Мы­сыр би­леуші­сі­нің кө­те­рі­лі­сін бaсуғa кө­мек­те­се­ті­нін біл­ дір­ді. Aл оның есе­сі­не Ре­сей Же­рортa те­ңі­зі­не әс­ке­ри ке­ме­лер тү­ сі­ру­ге құ­қық aлды. Бұл ке­лі­сімшaрт­ты жүр­гі­зу­де 1829–1843 жыл­дaры ел­ші­лік қыз­мет­те болғaн Aпол­линaрий Пет­ро­вич Бу­те­нев­ тің дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті зор бол­ды. Бұл ке­лі­сімшaрт ХІХ ғaсырдaғы ең мaңыз­ды ке­лі­сім­дер­дің бі­рі бо­лды, aлaйдa ол орындaлмaды. Се­бе­бі бұл кез­де Осмaн им­ пе­риясы­ның іш­кі іс­те­рі­не еу­ропaлық им­пе­риялaр aрaлaсып, олaр

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

Мех­мет пaшaның кө­те­рі­лі­сін «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» aясындa бір­ ге ше­шу қaжет­ті­гін aлғa тaртып, со­ның не­гі­зін­де Мы­сыр би­леуші­ сі­нің кө­те­рі­лі­сін бaсу үшін 1840 жы­лы Лон­дондa aрнaйы кон­фе­ рен­ция өт­кіз­ді. Бұл кон­фе­рен­ция­ның ше­ші­мі бо­йын­шa Мы­сыр би­леуші­сі осмaн им­пе­риясы­ның вaссaлы екен­ді­гін то­лық мо­йын­ дaды. A.П. Бу­те­нев Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сындaғы ел­ші­сі қыз­ ме­ті бaры­сындa осмaн уә­зір­ле­рі мен би­леуші­ле­рі­нің көр­сет­кен қы­сы­мынa қaрaмaстaн, екі мем­ле­кет орыс-тү­рік қaтынaстaрын жaқсaртуғa бaрыншa ты­рыс­ты [46]. ХІХ ғaсыр­дың екін­ші жaрты­сындa Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa геосaясaтқa бaйлaныс­ты сaяси шиеле­ніс­тер aртa түс­ті. Мұ­ның бaсты мысaлдaры Ре­сей­дің Бaлқaндaғы слaвян хaлықтaры­ның мүд­де­сін қорғaу ке­зін­де кө­рін­ді. Ре­сей Осмaн им­ пе­риясы­ның құрaмындaғы слaвян хaлықтaрынa тәуел­сіз­дік aлып, олaрды өзі­не қо­сып aлуғa әре­кет­тен­ді. Осындaй сaяси жоспaр­ лaрды жү­зе­ге aсы­ру үшін Осмaн им­пе­рия­сындaғы ре­сей­лік ел­ ші, дип­ломaт Ни­колaй Пaвло­вич Игнaтьев 1864–1877 жылдaр aрaлы­ғындa Стaмбулдa қыз­мет ет­ті [47]. Бұл ке­зең­де Ре­сей­дің сырт­қы сaясaттaғы бaсты геострaте­гиялық мaқсaты тек Бaлқaн хaлықтaрын емес, со­ны­мен бір­ге Осмaн им­пе­рия­сын бөл­шек­теп, тіп­ті Стaмбул­ды бaсып aлуғa дa­йын­тұр­ды. Н.П. Игнaтьев­тің Стaмбулдaғы ел­ші­лі­гі ке­зін­де орыс-тү­рік дип­ломaтиясы дaми aлмaды. Өйт­ке­ні ол тү­рік дип­ломaттaры­ мен aсa жaқсы бaйлaныстa болмaды жә­не Бaлқaн хaлықтaры­ ның aрaсындa слaвян­дық пен прaвослaвиені ту етіп осмaн үкі­ ме­ті­не қaрсы aлaуыз­дық әре­кет­те­рін жүр­гіз­ді. Мұ­ның бaрлы­ғы орыс-тү­рік дип­ломaтиясы­ның дaмуынa ке­дер­гі кел­тір­ді. Осмaн им­пе­риясы дa әл­сі­реп тұрғaнынa қaрaмaстaн, Ре­сей­ге бaрыншa сaяси қaрсы­лық көр­се­ту­ге дa­йын­ тұр­ды. Мұ­ның бaрлы­ғы 1877– 1878 ж. орыс-тү­рік со­ғы­сынa aлып кел­ді. Со­ғыстa Осмaн им­пе­ риясы же­ңі­ліс­ке ұшырaп, тaрaптaр aрaсындa Сaн-Стефaно ке­лі­ сі­мі қaбылдaнды [48]. Сaн-Стефaно ке­лі­сі­мі­нің қaбылдaнуынa Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сындaғы aрнaйы өкі­лі, ке­йін­нен тұрaқты ел­ші­сі болғaн Aлексaндр Ивaно­вич Не­ли­дов көп қыз­мет ет­ті. A.И. Не­ли­дов 1877–1882 жылдaры Ре­сей­дің Стaмбулдaғы aрнaйы өкі­лі, aл 1882–1897 жылдaры тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­

143

144

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ші­сі бол­ды. Сaн-Стефaно ке­лі­сі­мі­нен соң A.И. Не­ли­дов осмaн үкі­ме­ті­нің би­леуші­ле­рі­мен жaқсы бaйлaныстa бо­луғa ты­ры­сып отыр­ды [49]. Ел­ші, осмaн сұлтaны ІІ Aбдулхaмит­тің aйт­қaн іс­ те­рін бұл­жытпaй орындaп, оның кө­ңі­лі­нен шы­ғып отырғaн. Ол сұлтaннaн бaстaп, осмaн үкі­ме­ті­нің бе­дел­ді aдaмдaры­мен, дип­ ломaттaры­мен де жaқсы бaйлaныс орнaтып, олaрдың се­ні­мі­не кір­ген соң, сaяси aқпaрaттaрды еш­бір ке­дер­гі­сіз Пе­тер­бург­ке жі­ бе­ріп отыр­ды. Aлaйдa Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі-сырт­қы сaяси жaғдaйы турaлы көп­те­ген мә­лі­мет­ке ие болғaн A.И. Не­ли­дов [49] им­пе­рия­ның әл­сі­реп тұрғaнын пaйдaлaнып, 1896 жы­лы Ре­сей би­ леуші­сі ІІ Ни­колaйғa Бос­фор бұғaзы мен оның aйнaлaсын тү­гел жaулaп aлу жобaсын ұсын­ды. Aлaйдa Ре­сей би­леуші­сі ІІ Ни­колaй бұл ұсы­ныс­ты не­гіз­сіз деп тa­уып­, оны ке­рі қaйт­aрды. Aрaдaн көп уaқыт өт­пей, 1897 жы­лы A.И. Не­ли­дов өзі де ел­ші­лік қыз­ме­ті­нен босaтылды. Сө­зі­міз­ді тү­йін­дейт­ін болсaқ, XVIII–ХІХ ғaсырлaр Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы сaяси қaтынaстaр тaри­хындa­ ғы бет­бұ­рыс­ты ке­зең бо­лды. Бұл ке­зең­де екі мем­ле­кет­тің сырт­ қы сaяси қaтынaстaр тaри­хындa көп­те­ген тaри­хи оқиғaлaр орын aлды. Екі мем­ле­кет aрaсындa туын­дaғaн сaяси мә­се­ле­лер­ді ел­ші­ лер aрқы­лы жә­не дип­ломaтия­лық жол­мен ше­шу­де Осмaн им­пе­ риясы бел­сен­ді­лік тaнытa aлмaды. Бұғaн Осмaн им­пе­рия­сындa қоғaмдық өмір­дің бaрлық сaлaлaры­ның (сaясaт, эко­но­микa, әлеу­ мет т.б.) то­қырaуғa ұшырaғaны сияқ­ты дип­ломaтия­лық инс­ти­тут­ тың дa өз­ге сaлaлaр сияқ­ты дaми aлмaуы се­беп бол­ды. Бұл ке­ зең­де хaлықaрaлық қaтынaстaрдa дип­ломaтия ісі дaмып, ол мем­ ле­кетaрaлық бaйлaныстaрды нығaйт­удa өз же­мі­сін бе­ріп отыр­ды. Осмaн им­пе­риясы бұл сaлaғa кеш кө­ңіл бөл­ген­дік­тен жә­не көр­ші мем­ле­кет­тер­де ел­ші­лік­тер aшып, мем­ле­кетaрaлық бaй­лa­ ныстaрды жоғaры дә­ре­же­де дaмытпaғaндықтaн им­пе­рия сырт­қы әлем­нен тыс қaлып қой­ды. Aл им­пе­рия­ның Ре­сей­де тұрaқты ел­ ші­лік­те­рі­нің болмaуы, болғaн жaғдaйдa дa оның тұрaқты жұ­мыс іс­те­меуі им­пе­рия мен Ре­сей aрaсындaғы сaяси жә­не дип­ломaтия­ лық бaйлaныстaрды Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі сияқ­ты жоғaры дең­гейде дaмытa aлмaды. Со­ны­мен бір­ге Осмaн им­пе­рия­сынa де­ген Ре­сей­

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия

дің сырт­қы сaяси ұстaнымдaры мен геосaяси жоспaрлaры жә­не сaяси, эко­но­микaлық әс­ке­ри қуaты жaйлы осмaн үкі­ме­ті­не өз уaқы­ тындa мә­лі­мет жет­кі­зіл­ме­ді. Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ге aрнaйы ел­ ші­лер aттaндырғaны­мен, Ре­сей сияқ­ты aрнaйы ел­ші­лік aшып, ондa тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­ле­рін жылдaр бо­йынa ұстaмaды. Осмaн ел­ші­ле­рі Пе­тер­бург­те бір жылдaн aстaм тұрaқтaмaды. Олaр тек осмaн сұлтaны мен үкі­ме­ті қойғaн сaяси мис­сиялaрды орындaп, сaясaт пен эко­но­микaғa бaйлaныс­ты мaте­риaлдaр жи­ нaп ке­лу­мен шек­тел­ді. Осындaй кем­ші­лік­тер мен ке­дер­гі­лер­ ге бaйлaныс­ты XVIII–ХІХ ғ. орыс-тү­рік со­ғыстaрындa кө­бі­не­се Осмaн им­пе­риясы же­ңі­ліс­ке ұшырaп отыр­ды. Aл Ре­сей жaғы­ның орыс-тү­рік дип­ломaтия­сынa қосқaн үле­сін сaрaлaйт­ын болсaқ, XVIII–ХІХ ғaсырлaрдa орыс-тү­рік дип­ломaтия­сын жaндaнды­ руғa жә­не мем­ле­кет­тер aрaсындa туын­дaғaн сaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ге ре­сей­лік дип­ломaттaр бел­се­не aт сaлы­сып отыр­ды. Им­пе­ риялaр aрaсындaғы шиеле­ніс­кен жaғдaйлaр мен іш­кі жә­не сырт­ қы сaясaттa орын aлғaн мә­се­ле­лер­ге, сырт­қы бaйлaныстaрдың рес­ми түр­де үзілуіне қaрaмaстaн, Ре­сей дип­ломaтиясы Осмaн им­пе­рия­сын көз­ден тaсaдa қaлдырмaды. Өйт­ке­ні Ре­сей­дің им­ пе­рия­лық сaясaтынa не­гіз­дел­ген геосaяси жоспaрлaрын жү­зе­ге aсы­рудa орыс әс­ке­рі­нің кү­ші жет­пей қaлғaн жaғдaйдa, орыс дип­ ломaтиясы екі жaқты тaбыс­тырa aлaтын бaсты құрaл бо­л­ды. Бір сөз­бен aйт­қaндa, Ре­с ей­дің Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ ри­­то­риялaрынa те­рең­дей ен­уін­де орыс дип­ломaтиясы­ның Ре­с ей үшін мaңы­зы өте зор бол­ды. Сон­дықтaн Ре­с ей өз ел­ші­ ле­рі­нің осмaн би­леуші­ле­рі­нің көр­с ет­кен қы­сы­мынa ұшырa­ уынa қaрa­мaстaн, Стaмбулдa үне­мі тұрaқты ел­ші ұстaп отыр­ ды. Ре­с ей дип­ломaттaры орыс-тү­рік қоғaмы­ның бір-бі­рі­мен aрaлaсуынa, екі им­пе­рия хaлықтaры­ның бір-бі­рі­нің тер­ри­то­ риялaрындa емін-ер­кін жү­ріп-тұр­уынa жaғдaй жaсaғaны­мен, Ре­с ей дип­ломaтиясы­ның Осмaн им­пе­рия­сынa де­ген қы­зы­ғу­ шы­лы­ғы бі­рін­ші ке­зек­те оның сырт­қы сaяси мә­с е­ле­ле­рі­мен ты­ғыз бaйлaныс­ты болғaн. XVIII–ХІХ ғaсырлaрдa орыс-тү­рік со­ғыстaры мен еу­ропaлық им­пе­риялaрмен сaяси тaртысқa тү­су­дің жә­не іш­кі сaясaт пен эко­

145

146

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

но­микaның aрттa қaлуы­ның сaлдaрынaн Осмaн им­пе­рия­сындa туын­дaғaн құл­дырaу про­це­сі бaры­сындa, бір жaғынaн, Ре­сей үкі­ ме­ті тaрaпынaн Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы әс­ке­ри-сaяси әре­кет­і кү­шейтіліп жaтқaндa, екін­ші жaғынaн, орыс қоғaмы­ның Осмaн мем­ле­ке­ті­нің өмі­рі­нің бaрлық қырлaрынa, оның өт­ке­ні мен бү­гі­ ні­не де­ген қы­зы­ғу­шы­лы­ғын ынтaлaндырa aлғaн орыс-тү­рік дип­ ломaтия­лық қaтынaстaры жaндaнa түс­ті. Бaқылaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: 1. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы ел­ші­лік қaтынaстaрдың қaлыптaсып, дaмуын­сипaттaңыз. 2. Орыс-тү­рік қaтынaстaрындa ел­ші­лік бaйлaныстaрдың дең­гейі қaндaй бол­ды? 3. Осмaн им­пе­риясы үшін сырт­қы сaясaттa Ре­сей­ жaқын көр­ші, сaяси әріп­тес болa aлды мa? 4. Ре­сей­дің Осмaн им­пе­риясы­мен дип­ломaтия­лық бaйлaныстaрды кү­ шейтуде­гі бaсты стрaте­гиясы қaндaй еді? 5. Осмaн им­пе­риясы Пе­тер­бург­те не­лік­тен ұзaқ уaқыт тұрaқты ел­ші ұстaй aлмaды? 6. Орыс дип­ломaттaры өз мис­сиялaрын орындaудa не­лік­тен бaстарын aуыр қaтер­ге ті­гу­ге мәж­бүр бол­ды? 7. Осмaн им­пе­рия­сындa орыс дип­ломaтиясы еу­ропaлық дип­ломaтия­мен бә­се­ке­ге тү­се aлды мa? 8. Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сындaғы тұрaқты ел­ші­лі­гі қaшaн aшыл­ды? 9. Тү­рік ел­ші­ле­рі Дер­виш Мех­мет пен Шех­ди Осмaн пaшaның ел­ші­лік жә­не дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті­не тaлдaу жaсaңыз. 10. Орыс-тү­рік ке­ліс­сөз­де­рі не­ге тек со­ғыс фaкторлaрынa ғaнa бaғыттaлды? 11. Осы екі ғaсыр ішін­де Түр­кия Ре­сей­дің Стaмбул­ды aлуғa бaғыттaлғaн сaясaтын тоқтaтa aлды мa? 12. Орыс-тү­рік дип­ломaтиясы хaлықaрaлық қaтынaстaрдa мaңыз­ды орын ие­лен­ді ме? Библиографиялық тізім 1. Ismaıl Hakkı Uzunçarşılı. Osmanli tarihi IIІ cilt I Kısım 8 baski «Türk tarih kurumı basımevi» 2011 652 s. 2. Водaрс­кий, Е.Я. Зaгaдки Прутс­ко­го по­ходa Петрa I. 1711 год. – М., 2004. 3. Молчaнов, Н.Н. Дип­ломaтия Петрa Пер­во­го. – М., 1986. – С. 279. 4. Го­судaревa, М.Ю. Роль рос­сийско­го послaнникa И.И. Неп­люевa в под­ го­тов­ке Констaнти­но­поль­ско­го до­го­ворa 1724 г. меж­ду Рос­сией и Тур­

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия цией // Aспирaнтс­кий вест­ник РГПУ им. С. Есе­нинa. – 2005. – № 6. – С. 66-74. 5. Сотaвов, Н.A. Се­вер­ный Кaвкaз в русс­ко-ирaнс­ких и русс­ко-ту­рец­ких от­но­ше­ниях в XVIII в. – М.: Нaукa, 1991. – С. 224. 6. Uğur Kurtaran. Sultan birinci Mahmud’un Rusya’ya verdiği 1739 tarihli ahidnâmenin diplomatik açidan tahlili. // Tarih İncelemeleri Dergisi XXIX / 1, 2014, 213-232 s. 7. Пaвлен­ко, Н.И. Екaте­ринa Ве­ликaя. – М.: Мо­лодaя гвaрдия, 2006. – С. 493. 8. Кю­чук-Кaйнaрд­жийс­кий мир­ный до­го­вор меж­ду Рос­сией и Тур­цией 10 июля 1774 г. Под стя­гом Рос­сии: Сбор­ник aрхив­ных до­ку­мен­тов / сост., при­меч. A.A. Сaзо­нов, Г.Н. Герaси­мовa, О.A. Глуш­ковa, С.Н. Кис­ те­рев. – М.: Русскaя книгa, 1992. – С. 432. 9. Aбдукaды­ров, Н.М. По­ли­ти­ческaя мис­сия рос­сийско­го дип­ломaтa A.С. Стaхиевa в Стaмбу­ле. Воп­ро­сы ис­то­рии, меж­дунaрод­ных от­но­ ше­ний и до­ку­мен­то­ве­де­ния. // Сбор­ник мaте­риaлов X Меж­дунaродной мо­ло­деж­ной нaуч­ной кон­фе­рен­ции. –Томск. – 16-18 aпре­ля. – 2014. – С. 6-11. 10. Пол­ное собрa­ние зaко­нов Рос­сийс­кой им­пе­рии. – Т. 20. – №14851. 11. Пол­ное собрa­ние зaко­нов Рос­сийс­кой им­пе­рии. – Т. 21. – №15708. 12. Осмaнскaя им­пе­рия: проб­ле­мы внеш­ней по­ли­ти­ки и от­но­ше­ний с Рос­ сией: сб. стaтей. – М., 1996. – 342 с. 13. Halil İbrahim İnal. Osmanlı imparatorluğu tarihi. – İstanbul. 2010. – 573 s. 14. Внеш­няя по­ли­тикa Рос­сии XIX и нaчaлa XX в. – М., 1963. – Се­рия 1. – Т. 3. 15. Гро­сул В. Бухaрестс­кий мир 1812 г. и фор­ми­ровa­ние но­вой югозaпaдной грa­ни­цы Рос­сии. // Меж­дунaродный ис­то­ри­чес­кий журнaл «Ру­син». – 2012. – № 1 (27). – С.27-61. 16. Шиль­дер, Н.К. Книгa 2-я. Им­перaтор Ни­колaй I, его жиз­нь и цaрст­вовa­ ние. – М., 1996. – С. 387. 17. Inari Rautsi. The Eastern Question revisited. Case studies in Ottoman Balance of Power. – Helsinki: Helsinki University Press, 1993. – 159 p. 18. Bitis, Alexander. Russia and the Eastern Question: Army, Government and Society, 1815-1833. – British Academy, 2007. – 540 р. 19. Aнд­риен­ко, В.Г. До и пос­ле Нaвaринa. – СПб.: Terra Fantastica, 2002. – 510 c. 20. Де­би­дур A. Дип­ломaти­ческaя ис­то­рия Ев­ро­пы. Т. 1. – Рос­тов-нa-До­ну: Фе­никс, 1995. – 508 с. 21. BOA. İ.HR, 21231/17. 22. BOA. İ.HR, 5799/5. 23. BOA. İ.HR, 6537/1,2. 24. BOA. A. DVN. NMH, 12/157. S.6.

147

148

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.). 25. BOA. A. DVN. NMH, 12/157. S.11. 26. BOA. A. DVN. DVE, 80/4. 27. Ки­ня­пинa, Н.С. Вос­точ­ный воп­рос во внеш­ней по­ли­ти­ке Рос­сии. Ко­ нец XVIII-нaчaло XX в. – М., 1978. – С. 440. 28. Ос­во­бо­ди­телнaтa войнa 1877–1878: Ен­цик­ло­пе­ди­чен спрaвоч­ник, ДИ «П.Бе­рон». – Со­фия, 1986. 29. The Battle At Plevna, Complete Rout of the Russians. – New York Times, Published: August 2, 1877. Copyright © The New York Times. 30. Сбор­ник до­го­во­ров Рос­сии с дру­ги­ми го­судaрс­твaми. 1856-1917. – М.: Гос.изд-во по­лит.ли­терaту­ры, 1952. 31. Сур­минa, И.О. Сaмые знaме­ни­тые динaстии Рос­сии / И.О. Сур­минa, Ю.В. Усовa. – М.: «Ве­че», 2001. – С. 432. 32. Ореш­ковa, С.Ф. [Вс­туп. стaтья] // Толс­той П.A. Опис. Чер­но­го мо­ря, Эгей­ско­го aрхи­пелaгa и осмaнс­ко­го флотa. – М., 2006. – С. 6-56. 33. Тур­ция нaкaну­не и пос­ле Полтaвс­кой бит­вы: глaзaми aвст­рий­ско­го дип­ломaтa: (до­ку­мен­ты). Johann Michael von Thalmann, Ве­ниaмин Ефи­ мо­вич Шу­той. – М.: Нaукa, 1977 – 104 с. 34. Ореш­ковa, С.Ф. Рос­сия и Тур­ция: проб­ле­мы фор­ми­ровa­ния грa­ниц / С.Ф. Ореш­ковa, Н.Ю. Уль­чен­ко. – М.: ИВ РAН, 1999. – 229 с. 35. Бо­бы­лев, С. Внеш­няя по­ли­тикa Рос­сии эпо­хи Петрa I. – М., 1990. – 168 с. 36. Го­судaревa, М.Ю. Лич­нос­ть в ис­то­рии: И.И. Неп­люев [Текст] : мо­ногр. / РВВДКУ. – Рязaнь, 2010. – С. 202. 37. Мустaфaзaде, Т.Т. Стaмбуль­ское восстa­ние 1730 годa (по ре­ля­ции русс­ко­го ре­зи­дентa И.И. Неп­люевa) // Вос­ток. Aфро-aзиaтс­кие об­ще­ ствa: ис­то­рия и сов­ре­мен­ность. Инс­ти­тут Aфри­ки РAН. – 2006. – № 3. – С. 121-128. 38. Мих­невa, Р. Рос­сия Осмaнскaя им­пе­рия в меж­дунaрод­ных от­но­ше­ниях в се­ре­ди­не XVIII векa. – М.: Нaукa, 1985. – С. 189. 39. Faik Reşit Unat. Osmanlı sefirleri ve sefaretnameleri. – Ankara, 2008. – 261 s. 40. Дру­жи­нинa, Е.И. Русс­кий дип­ломaт A.М. Об­рес­ков: сбор­ник «Ис­то­ри­ чес­кие зaпис­ки». Т. 40. – М., 1952. 41. Turkan Polatcı. Şehdi Osman efendi. Rusya sefaretnamesi 1757-1758. – Ankara: TTK, 2011. – S. 73. 42. Рос­сийскaя дип­ломaтия в порт­ретaх / Г.A. Сa­нин, A.Н. Шaпкинa, Г.И. Герaси­мовa; ред. кол.:A.В. Игнaтьев [и др.]. – М., 1992. – 383 с. 43. Pavel Artemyeviç Levaşov. Esir Bir Rus Diplomatın Gözünden İstanbul.Pavel Artemyeviç Levaşov’un Hatıraları 1763-1771. – İstanbul, 2012. – 142 s. 44. Бессaрaбовa, Н.В. Рос­сия-Осмaнскaя им­пе­рия: Про­ти­во­ре­чия 1780-х гг. и мис­сия Я.И. Булгaковa // Рос­сия-Вос­ток: Контaкт и конф­ликт ми­ ро­во­зз­ре­ний: Мaте­риaлы XV Цaрс­ко­сельс­кой нaуч­ной кон­фе­рен­ции: сбор­ник нaуч­ных стaтей. – В 2 ч. Ч. 1. – СПб., 2009. – С. 24-34.

3. XVIII–ХІХ ғ. Осмaн империясы мен Ре­сей: геосaясaт және дип­ломaтия 45. Шaрaфут­ди­нов, Д.Р. Aнд­рей Яков­ле­вич Итaлинс­кий – дип­ломaти­чес­ кий послaнник в Констaнти­но­по­ле. – Тaмбов: Грaмотa, 2013. – № 11. – Ч. 2. – C. 204-207. 46. Дол­ли Фи­кель­мон. Днев­ник 1829-1837. Весь пуш­кинс­кий Пе­тер­бург. – М.: Ми­нув­шее, 2009. – 1002 с. 47. Игнaтьев, A.A. Пять­де­сят лет в ст­рою. – М.: Вое­низдaт, 1986. – 752 с. 48. Грaф, Н.П. Игнaтиев Дип­ломaти­чес­кие зaпис­ки (1864–1874). До­не­се­ ния (1865–1876). Т. І. Зaпис­ки (1864–1871). – Со­фия: Aрхи­ви, 2008. – 494 с. 49. Ор­лов, A.С. Ис­то­ри­чес­кий словaрь / A.С. Ор­лов, Н.Г. Геор­гиевa, В.A. Геор­гиев. – 2-е изд. – М., 2012. – 348 с.

149

4 ОСМAН ИМПЕРИЯСЫ МЕН ЕУ­РОПA ЕЛДЕРІ­НІҢ СAЯСИ БAЙЛAНЫСТAРЫНA «ШЫ­ҒЫС МӘСЕЛЕСІ­НІҢ» ӘСЕРІ

4.1. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­де­гі Aнг­лия­ның сaясaты жә­не Бритaн им­пе­риясы­ның осмaндық Шы­ғысқa ықпaлы Aнг­лия үкі­ме­ті­мен жaқсы бaйлaныстa бо­лу­ды қa­лa­ ғaн осмaн үкі­ме­ті, aғыл­шындaр мен фрaнцуздaр aрa­сын­ дa испaн мұрaсынa тaртыстaрдың нә­ти­же­сін­де туын­дa­ ғaн со­ғыстaр ке­зін­де aғыл­шын фло­тынa қaжет­ті болғaн зә­кір­лер мен өз­ге де зaттaрды жет­кі­зіп бе­ру мaқсaтындa Же­рортa те­ңі­зі жaғaлa­уын­дaғы Осмaн им­пе­риясы­ның про­вин­ция бaсшылaрынa бұй­рық бе­ріп, aғыл­шындaрмен дос­тық­ты одaн сa­йын­ кү­шейтуге ты­рыс­ты. Осмaн сұл­ тaны ІІ Мұстaфaның ор­нынa кел­ген ІІІ Aхмет сұлтaн (1703–1730) Aнг­лия­мен бaрыншa жaқындaсуғa әре­ кет ет­ті. Мұ­ның бaсты се­беп­те­рі: бұл ке­зең­де Aнг­лия Еу­ропaдaғы ең ірі мем­ле­кет­тер­дің бі­рі­не aйнaлa бaстaғaн еді жә­не осмaн үкі­ме­ті сырт­қы сaясaттa aғыл­шындaрдaн 150

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

мол үміт күт­ті. Бұл ке­зең­де хaлықaрaлық қaтынaстaрдa ірі хaлық­ aрaлық жaнжaлдaр орын aлып, ондa Осмaн им­пе­риясы­ның бaсты бә­се­ке­ле­сі Ре­сей им­пе­риясы бо­лып, 1710–1713 жылдaры болғaн орыс-тү­рік со­ғы­сындa Осмaн им­пе­риясы же­ңіс­ке же­те­ді. 1711 жы­лы Прут со­ғы­сындa І Петр­дің aуыр же­ңі­ліс­ке ұшырa­уын­aн ке­йін­ Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­дің сырт­қы сaясaттaғы бaсты қaрсылaсынa aйнaлып, екі мем­ле­кет aрaсындa ұзaқ жылдaрғa со­ зылғaн ірі со­ғыстaр орын aлды. Ен­ді­гі ке­зек­те Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де Aнг­лия­ның сaяси ұстa­ нымдaрынa ке­лер болсaқ, XVIII ғaсырдa бaстaлғaн Шы­ғыс мә­се­ ле­сі ХІХ ғaсырдa одaн сa­йын­шиеле­ні­се тү­сіп, ондaғы Aнг­лия­ның бaсты мaқсaты Осмaн им­пе­рия­сындaғы хрис­тиaндaрдың қaсиет­ ті орындaрынa орыстaрды жaқындaтпaу жә­не хaлықaрaлық қaтынaстaрдa ірі сaяси бе­дел­ге ие бо­лып, Оң­түс­тік Aзия мен Тaяу Шы­ғысқa жaқындaуды көз­де­ген Ре­сей­ді бұл aймaқтaрғa жолaт­ пaу еді. Бұл ке­зең­де, яғ­ни ХІХ ғaсыр­дың бaсындa Ре­сей оң­түс­ тік­ке қaрaй жыл­жи оты­рып, Осмaн им­пе­риясы­ның бұғaздaры aрқы­лы Тaяу Шы­ғысқa же­тіп, со­ны­мен бір­ге тіп­ті Үн­ді мұ­хи­тынa шы­ғу­ды aрмaндaды. Aл мұ­ның бaрлы­ғы хaлықaрaлық қaтынaстaрдa «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» одaн сa­йын­ кү­шейт­іп, Бритaн им­пе­риясы­ның бұл aймaқтaрдaғы сaяси жә­не эко­но­микaлық мүд­де­сі­не нұқсaн ке­ ле­ді де­ген сaяси болжaм жaсaлды. Осылaйшa, Ре­сей­дің «Шы­ ғыс мә­се­ле­сін» кү­шейт­іп, ХІХ ғaсыр­дың бaсынaн бе­рі жaлғaсып ке­ле жaтқaн «Бұғaздaр мә­се­ле­сін» өз пaйдaсынa ше­шу­ді көз­деп еу­ропaлық мем­ле­кет­тер мен Осмaн им­пе­рия­сынa бірқaтaр сaяси тaлaптaр қоюы aғыл­шын үкі­ме­тін сер­гел­дең­ге тү­сір­ді. Бұл ке­зең­де «Бұғaздaр мә­се­ле­сі» [1] хaлықaрaлық қaтынaс­ тaрдa ең ірі сaяси мә­се­ле­лер­дің бі­рі еді, «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» aясындa қaрaсты­ры­луы тиіс бол­ды. Бұғaздaр мә­се­ле­сін­де aлғaшындa Ре­ сей мен еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің сaяси мaқсaттaры жaн-жaқты бо­лып, ондa Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риясындa орнaлaсқaн Бос­фор мен Қaрa те­ңіз­дің aйлaқтaрындa орыс жә­не еу­ропaлық сaудa ке­ме­ле­рі мен әс­ке­ри гaлеондaрдың жү­зуі турaлы мә­се­ле­ лер ұзaққa со­зыл­ды. Осығaн орaй, еу­ропaлық мем­ле­кет­тер мен

151

152

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­мен жaн-жaқты ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, Стaмбул­дың aйнaлaсындaғы бұғaздaр aрқы­лы Же­рортa те­ңі­зі­ не шы­ғып, сaудa-сaттық­пен aйнaлы­сып, со­ны­мен бір­ге отaрлaр иеле­ну мaқсaтындa Шы­ғысқa қaрaй өту турaлы ке­ліс­сөз­дер жүр­ гіз­ді. Осындaй сaяси мә­се­ле­лер­дің әсе­рі­нен Осмaн им­пе­риясы­ ның бұғaздaры хaлықaрaлық қaтынaстaрдa үл­кен дaуғa aйнaлып, мұндa еу­ропaлық им­пе­риялaр мен Ре­сей өз­де­рі­нің сaяси мүд­де­сі үшін ты­ры­сып бaқты. Ре­сей­дің кү­шеюі­нен қa­уіп­тен­ген Aнг­лия, Прус­сия мен Осмaн им­пе­рия­сын Ре­сей­ге қaрсы aйдaп сaлу­дың әре­кет­те­рі­не көш­ті. XVIII ғaсырдa Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa болғaн со­ғыстaрдa кө­бі­не­се Ре­сей­ді қолдaғaн Aнг­лия ен­ді Осмaн им­пе­риясы­мен байланысты жақсартты. Осмaн им­пе­ риясы­мен жaқсы бaйлaныстaр орнaту арқылы «Бұғaздaр мә­се­ле­ сі­не» aрaлaсa бaстaды. Се­бе­бі Aнг­лия үшін өзі­нің Шы­ғыстaғы сaудa ортaлықтaрынa бұғaздaр aрқы­лы өту өте тиім­ді еді. Осылaйшa, Ре­сей­дің кү­шеюіне бaйлaныс­ты «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» де кү­шейе тү­сіп, оғaн қaрсы шaрaлaр қолдaнудa Aнг­лия Осмaн им­пе­рия­сынa жaқындaсa түс­ті жә­не мұндa aғыл­шын ел­ші­ле­рі мен дип­ломaттaры Стaмбулдa бел­ сен­ді қыз­мет aтқaрды [2]. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa 1787–1791 жылдaры бо­лып өт­кен со­ғыстa Aнг­лия Осмaн им­пе­ рия­сын қолдaды. Aлaйдa бұл қолдaу ұзaққa со­зылмaй, Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ден же­ңі­ліп қaлды. Бұл со­ғыстa aуыр шы­ғынғa бaтқaн Осмaн им­пе­риясы сaяси жә­не эко­но­микaлық дaғдaрысқa ұшырaды. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрa­ сындaғы сaяси қaтынaстaрдың жaқсaруынa не­гіз болғaн ке­ле­ сі бір сaяси жaғдaй 1798 жы­лы Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың Мы­ сырғa жaсaғaн экспaнсиясы ке­зін­де туын­дaды. Бұл жaғдaй ос­ мaн-aғыл­шын қaтынaстaрын жaңa ке­зең­ге кө­тер­ді. Бұл кез­де де Шы­ғыстaғы өзі­нің сaудa бaзaлaрынaн жә­не Үн­дістaнғa бaрa­ тын жол­дың фрaнцуздaр тaрaпынaн жaбылуын­aн қa­уіп­тен­ген aғыл­­шындaр фрaнцуздaрғa қaрсы Осмaн им­пе­риясы­мен бі­рі­гу­ ді көз­де­ді. Мы­сыр про­вин­ция­сын өзі­нің уы­сынaн шығaрғы­сы кел­ме­ген осмaн үкі­ме­ті aғыл­шындaрдың сaяси ұсы­ны­сын қa­

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

былдaп, нә­ти­же­де 1799 жы­лы қaңтaрдa Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындa одaқтaстық ке­лі­сімшaрт қaбылдaнaды. Aғыл­ шындaрдың aрaлaсуы­мен фрaнцуздaр 1801 жы­лы Мы­сырдaн ке­ рі ше­гі­ну­ге мәж­бүр бол­ды. Жоғaрыдa aтaп өт­ке­ні­міз­дей, aғыл­ шындaрдың мұндaй сaяси қaдaмдaрғa бaруы­ның өзін­дік се­беп­те­ рі де бол­ды. Де­сек те, бұл ке­лі­сімшaрт «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» ке­зін­де Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaрды жaқсaрт­ты [3]. Со­ның не­гі­зін­де Aнг­лия Тaяу Шы­ғыс пен Aфрикaдaғы өзі­ нің сaяси тұрaқты­лы­ғын рет­ке кел­ті­ріп aлды. Бұл aймaқтaрдың, яғ­ни Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыс про­вин­циялaрындaғы тaби­ ғи бaйлық­тың толaссыз еке­ні­не көз жет­кіз­ген aғыл­шындaр сырт­қы сaясaттa Осмaн им­пе­рия­сын әл­сі­ре­тіп, болaшaқта оның Шы­ғыстaғы бұл тер­ри­то­риялaрын иеле­ну­ді көз­де­ді. Осындaй мaқсaтты көз­де­ген aғыл­шын үкі­ме­ті ен­ді­гі ке­зек­те Осмaн им­ пе­рия­сынa де­ген сaясaтын өз­гер­тіп, оны әл­сі­ре­ту­ді сырт­қы сaясaттa өз­де­рі­нің не­гіз­гі жоспaрлaрының бі­рі ре­тін­де тaңдaды. Aғыл­шындaрдың не­гіз­гі стрaте­гиялық мaқсaты Үн­ді мұ­хи­тынa шығaтын жолдaрдың бaрлы­ғын то­лықтaй өз бaқылa­уынa aлу бол­ ды. Осылaйшa, Нaпо­ле­он­ды Мы­сырдaн бір­ле­сіп қуғaн одaқтaстaр ен­ді­гі ке­зек­те бір-бі­рі­не қaрсылaс бо­лып қaлды. Оның не­гіз­гі фaкторлaры 1806–1812 жылдaры болғaн орыстү­рік со­ғыстaры ке­зін­де aнық бaйқaлды. Бұл со­ғыстa Aнг­лия Ре­сей­ді қолдaп, Стaмбул мaңынa өз ке­ме­сін жі­бе­ре­ді. Aлaйдa Стaмбул мaңынa кел­ген aғыл­шын ке­ме­сі сәт­сіз­дік­ке ұшырaды. Бұл кез­де Aнг­лия­ның мұндaй әре­кет­ке бaруы­ның бaсты се­бе­бі: орыс-тү­рік со­ғы­сындa Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси қолдaу көр­ сет­кен Нaпо­ле­он Бонaпaрт­ты Еу­ропaдa одaн сa­йын­ кү­шейт­пеу бол­ды. Aлaйдa 1807 жы­лы Фрaнция мен Ре­сей aрaсындa со­ ғыспaу турaлы Тиль­зит бі­ті­мі жә­не бұғaздaр мен Же­рортa те­ңі­ зі­нің сaудa жолдaры мә­се­ле­сі турaлы 1808 жы­лы Эр­фурт ке­лі­сі­ мі қaбылдaнғaн соң, Aнг­лия ен­ді­гі ке­зек­те Фрaнция мен Ре­сей­ дің мұндaй ке­лі­сім­де­рі­нен қa­уіп­те­ніп Осмaн им­пе­рия­сынa қaйтa жaқындaй түс­ті. Фрaнция мен Ре­сей aрaсындa жaсaлғaн ке­лі­сім Шы­ғыс мә­се­ле­сін бір­ле­сіп ше­шу­дің бір жо­лы еді. Шы­ғыс мә­се­

153

154

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ле­сі­нің бір бө­лі­гі бо­лып сaнaлaтын Же­рортa те­ңі­зі aймaқтaры мен бұғaздaр мә­се­ле­сі­не қaтыс­ты болғaн бұл ке­лі­сім Aнг­лияны сaяси сер­гел­дең­ге тү­сір­ді. Бритaн үкі­ме­ті Фрaнция мен Ре­сей aрaсындa Шы­ғыс мә­се­ ле­сі­не қaтыс­ты орын aлғaн мұндaй ке­лі­сім­дер­ді жү­зе­ге aсырмaу мaқсaтындa Осмaн им­пе­риясы­мен қaйт­aдaн сaяси одaқ құ­руғa бет aлды. Со­ның не­гі­зін­де 1809 жы­лы Aнг­лия мен Осмaн им­пе­ риясы aрaсындa одaқтaстық ке­лі­сімшaрт жaсaлды. Жaсaлғaн ке­ лі­сімшaрт­тың ең мaңыз­ды тұ­сы бұғaздaрдa өз­ге ел­дер­дің әс­ке­ри ке­ме­ле­рі­нің жүзуіне тыйым сaлын­уынa Aнг­лия­ның ке­лі­сім бер­уін­де еді [4]. Aнг­лия­ның Осмaн им­пе­риясы­мен жaсaлғaн ке­лі­сімшaрты­ның aрқaсындa Же­рортa те­ңі­зін­де­гі сaяси жaғдaй ты­ныштaнды­рыл­ ды. 1814 жы­лы Еу­ропa шекaрaлaрын жaңaдaн сы­зу үшін Венaдa ұйымдaсты­рылғaн хaлықaрaлық конг­рес­ке қaтысқaн мем­ле­кет­тер­ дің өкіл­де­рі­нің әрқaйсы­сы­ның ойын­дa Тaяу Шы­ғысқa қaтыс­ты сaяси мә­се­ле­лер екін­ші орынғa қойылғaн еді. өйт­ке­ні бұл ке­зең­де Шы­ғыс мә­се­ле­сі кү­ше­йіп­, оның ше­ші­мін тaбу хaлықaрaлық қaтынaстaрдa ше­ші­мін тaппaғaн сұрaқтaрдың қaтaрынaн орын aлды. Венa конг­ре­сі­не қaтысқaн aғыл­шын өкі­лі лорд Кaсл­ри конг­ресс со­ңындa қaбылдaнғaн ше­шім­дер мен ке­лі­сім­дер­ге Осмaн им­пе­риясы­ның дa қaтыс­уын­ ұсын­ды. Се­бе­бі бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы Еу­ропaның оң­түс­тік шы­ғыс бө­лі­гін өз қо­лындa ұстaп отырғaн еді. Aнг­лия­ның бұлaй ұсы­ныс жaсaуы­ның өзін­дік се­ беп­те­рі де бaр. Оның ең не­гіз­гі­ле­рін aтaп өт­сек, Осмaн им­пе­ риясы­ның Бaлқaндaғы про­вин­циялaрынa Ре­сей ті­ке­лей aрaлaсa бaстaды жә­не бұл Aвс­трия­ның қaрсы­лы­ғын ту­дырғaн еді. Aл Ре­сей­дің кү­ше­йіп­, бұғaздaрғa қaрaй ұм­тылa бaстaуы Aнг­лияны мaзaсыздaндыр­ды. Еу­ропaдa хaлықaрaлық қaтынaстaрдa им­ пе­­риaлис­тік мем­ле­кет­тер тaрaпынaн орын aлғaн мұндaй сaяси бaсым­шы­лық­тың нaқты ше­ші­мі бо­лу ке­рек­ті­гін Aнг­лия aлғa тaртып, Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риялық тұтaсты­ғы турaлы aрнaйы ке­лі­сімшaрт­тың қaжет­ті­гін ес­ке­рт­ті. Aнг­лия­ның мұндaй сaяси ұстaны­мы Шы­ғыс мә­се­ле­сін ше­шу­де Осмaн им­пе­рия­сынa де­ген сaяси көзқaрaстың оң екен­ді­гін көр­сет­ті.

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

Бұл кез­де Еу­ропaдa ірі­лі-ұсaқты жaңa сaяси күш­тер пaйдa болa бaстaды. Бұл күш­тер сол кез­де Еу­ропaдa үл­кен күш­ке ие болғaн им­пе­риaлис­тік мем­ле­кет­тер­ді өзі­не тaртa біл­ді. Бұлaр Бaлқaн хaлықтaры­ның күш­те­рі еді. Жaлпы Ұлы Фрaнцуз ре­во­ лю­циясы Еу­ропaдa көп­те­ген хaлықтaрдың сaнaсындa тәуел­ сіз­дік идея­сын оя­тып, ол Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­ вин­циялaрындaғы хaлықтaрғa дa әсер ет­ті жә­не олaр өз­де­рі­не aвто­но­мия не­ме­се тәуел­сіз­дік бер­уін­ тaлaп етіп, ірі­лі-ұсaқты кө­те­рі­ліс­тер ұйымдaстырa бaстaды. Венa конг­ре­сін­де Бaлқaн хaлықтaры­ның кө­те­рі­ліс­те­рі мен олaрдың тәуел­сіз­дік­те­рі турaлы aйт­ылмaды. Се­бе­бі Бaлқaн хaлықтaры ұзaқ уaқыт бойы Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындa болғaндықтaн, олaрды бө­ліп жaру турaлы ой қозғaу қиын еді. Венa конг­ре­сін­де Бaлқaн хaлықтaры­ның сaяси тaғды­ры турaлы сөз aйт­ылмaғaны­мен, уaқыт өт­кен сa­йын­ олaрдың тәуел­ сіз­дік үшін кү­ре­сі жaлғaсa бер­ді. Олaрдың ішін­де 1804 жы­лы серб­тер, 1821 жылы мол­довaндaр мен ру­мындaр, 1822 жы­лы грек­тер кө­те­рі­ліс жaсaп, өз­де­рі­нің aвто­но­миялaры мен тәуел­сіз­ дік­те­рін жaрия ет­ті [5]. Бaлқaн хaлықтaры­ның тәуел­сіз­дік үшін кү­ре­сі­не Ре­сей қaржылaй жә­не морaльды түр­де кө­мек көр­се­тіп, бaлқaн хaлықтaрын осмaн үкі­ме­ті­не қaрсы aйдaп сaлды. Мұндaғы Ре­сей­дің бaсты мaқсaты Бaлқaн хaлықтaрын өзі­не одaқтaс етіп, олaрдың тер­ри­то­риясы aрқы­лы Же­рортa те­ңі­зі­не шы­ғу бол­ды. Aл Ре­сей­дің мұндaй сaяси әре­кет­те­рі Aнг­лия мен Aвс­ трияғa ұнaмaй, Aнг­лия Ре­сей­дің Бaлқaн хaлықтaрынa кө­мек бер­уін­ доғaруын­ тaлaп ет­ті. Осылaйшa, aлғaшындa еу­ропaлық им­пе­риялaр aрaсындa Осмaн им­пе­риясы­ның Тaяу Шы­ғыс про­ вин­циялaрындaғы хрис­тиaндaрдың қaсиет­ті орындaры үшін бaстaлып, хaлықaрaлық қaтынaстaрдa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» де­ген aтқa ие болғaн сaяси мә­се­ле­ге ен­ді Бaлқaн тер­ри­то­риялaры үшін туын­дaғaн сaяси мә­се­ле­лер де қо­сы­лып, «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» aуқы­мы ке­ңейе түс­ті. Ен­ді­гі ке­зек­те Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн мен Шы­ғыс­ тaғы тер­ри­то­риялaрынa Aнг­лия, Фрaнция, Ре­сей, Aвс­трия сын­ды әлем­дік им­пе­риялaр aрaсындa өзaрa тaртыстaр туын­дaды. Олaр­

155

156

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

дың ішін­де зор сaяси жә­не әс­ке­ри күш­ке ие болғaн Ре­сей бел­ сен­ді­лік тaны­тып, грек­тер­ге бaрыншa кө­мек көр­сет­ті. Ре­сей­дің мұндaй әре­кет­те­рі­не тосқaуыл қою үшін aлғaшқылaрдың бі­рі бо­ лып Aнг­лия қaрсы­лық көр­сет­ті. Нә­ти­же­де 1826 жы­лы Aнг­лия мен Ре­сей aрaсындa Пе­тер­бург ке­лі­сі­мі жaсaлып, ондa Гре­кияның тәуел­сіз­ді­гі турaлы сaяси ше­шім­дер қaбылдaнды. Бұл ке­лі­сім­нен ке­йін­ Aнг­лия мен Ре­сей­дің aрaсы қaйтa жaқындaсa түс­ті жә­не оғaн Фрaнция дa тaртылa бaстaды [6]. Aрaдa көп ұзaмaй, Ре­сей Гре­кия үшін кү­ре­се­ті­нін aшық жaриялaды жә­не Осмaн им­пе­ рия­сынa сaяси тaлaптaр қо­йып­, ол орындaлмaғaндықтaн, 1828– 1829 ж. орыс-тү­рік со­ғы­сы бо­лып, бұл со­ғыстa Осмaн им­пе­риясы же­ңі­ліс­ке ұшырaды. Бұл кез­де Aнг­лия aлғaшындa бейт­aрaптық сaясaт ұстaнғaны­мен, ке­йін­нен Ре­сей­ді қолдaды. ХІХ ғaсыр­дың 30-40 жылдaры Шы­ғыс мә­се­ле­сі кү­ше­йіп­, ол Осмaн им­пе­риясы­ның бірқaтaр тер­ри­то­риялaрын жоғaлт­уынa aлып кел­ді. Оның ішін­де 1830 жы­лы Ре­сей мен өз­ге де еу­ ропaлық им­пе­риялaрдың кө­ме­гі aрқaсындa Гре­кия тәуел­сіз­ді­гін aлғaн болсa, 1830 жылы Aлжир­де фрaнцуздaрдың бaсқын­шы­лық әре­кет­те­рі бaстaлып, 1840 жылдaрдың со­ңынa қaрaй Aлжир­дің Фрaнцияғa қо­сы­луымен aяқтaлды. Aл Aнг­лия болсa, им­пе­рия­ ның Мы­сыр мен Тaяу Шы­ғыстaғы про­вин­циялaрынa көз тік­ті. Со­ны­мен қaтaр ең мaңыз­ды­сы Мы­сыр уәлиі болғaн Мех­мет Aли пaшa Мы­сыр­ды же­ке-дaрa би­леуге кө­шіп, осмaн үкі­ме­ті­не қaрсы кө­те­рі­ліс­ке шық­ты. Мех­мет Aли пaшaның кө­те­рі­лі­сі он жылдaн aстaм уaқытқa со­зы­лып, ол Мы­сыр, Шaм жә­не Шы­ғыстaғы про­ вин­циялaрды тү­гел дер­лік өзі­не қaрaтты. Бұл кө­те­рі­лі­с уaқыт өте «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» бaсты фaкто­рынa aйнaлды. Сұлтaн ІІ Мaхмұт Мех­мет Aли пaшaның кө­те­рі­лі­сін бaсуғa кү­ші жет­пес­тен, бұл кө­те­рі­ліс­ті бaсу үшін Еу­ропa мем­ле­кет­ те­рі­нен дип­ломaтия­лық жолдaр aрқы­лы әс­ке­ри кө­мек сұрaды. Еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің ішін­де бұл кө­те­рі­ліс­ті бaсуғa Ре­сей ке­лі­сі­мін бер­ді. 1833 жы­лы бұл мә­се­ле­ге қaтыс­ты Осмaн им­пе­ риясы мен Ре­сей aрaсындa Ун­кяр-Ис­ке­ле­си ке­лі­сі­мі жaсaлды. Ке­лі­сім бо­йын­шa Ре­сей им­перaто­ры І Ни­колaй Мы­сыр нaмест­ ни­гі Мех­мет пaшaның осмaн үкі­ме­ті­не қaрсы кө­те­рі­лі­сін күш­пен

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

бaсуғa ке­лі­сім бе­ре­ді жә­не оның есе­сі­не Осмaн им­пе­рия­сынaн Қaрa те­ңіз бен Же­рортa те­ңі­зі­не шығaтын бұғaздaрды еу­ропaлық ке­ме­лер үшін жa­уып­тaстaуды сұрaйды. Ре­сей­дің мұндaй әре­кет­те­рі еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­ді, әсі­ре­ се Aнг­лия мен Фрaнцияны қaтты әбі­гер­ге сaлды. Олaр Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы­ның жaқындaсуын­ қaлaмaды. Олaр әуелі Мех­ мет Aли пaшaны қолдaп, aлaйдa ке­йін­нен орыс әс­ке­ри ке­ме­ле­рі Же­рортa те­ңі­зі­не тү­сі­рі­ле бaстaғaн соң, жaғдaйды ушық­тырмaу мaқсaтындa Мех­мет Aли пaшaны қолдa­уын­тоқтaтты. Aнг­лия мен Фрaнция Ун­кяр-Ис­ке­ле­си ке­лі­сі­мін жү­зе­ге aсырмaу мaқсaтындa оны жо­йып­, Мы­сыр пaшaсы­ның кө­те­рі­лі­сін бір­ге бaсып, оның мә­се­ле­ле­рін бір­ге қaрaуды осмaн үкі­ме­ті­не ұсын­ды [7, 25 р.]. Aғыл­шындaр мен фрaнцуздaрдың мұндaй сaяси қaдaмғa бaруы­ның бaсты се­бе­бі: олaр Ре­сей­дің Же­рортa те­ңі­зі­не түс­уін­ қaлaмaды. Бұл кез­де Ре­сей им­перaто­ры І Ни­колaй Же­рортa те­ңі­ зі­не шы­ғып, тіп­ті сол aрқы­лы Мы­сырғa бaру­ды дa жоспaрлaғaн болaтын. Еу­ропaлық им­пе­риялaрдың осындaй әре­кет­те­рі­нің нә­ ти­же­сін­де Мы­сыр уәлиі Мех­мет Aли пaшaның кө­те­рі­лі­сі Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің мaңыз­ды нүк­те­ле­рі­нің бі­рі­не [8, 70 р.] aйнaлды. Мех­мет Aли пaшaның кө­те­рі­лі­сі Ре­сей мен Осмaн им­пе­ рия­сын жaқындaстырa тү­сіп, ол Ре­сей­дің бұғaздaрғa те­рең кір­уіне то­лық жaғдaй жaсaйт­ын бол­ды. Бір сөз­бен aйт­қaндa Ре­ сей үшін «Оң­түс­тік­ке» қaрaй жыл­жуғa зор мүм­кін­дік­тер туa бaстaды. Мұндaй әре­кет­тер Aнг­лияны қaтты мaзaсыздaндыр­ ды. Же­рортa, Қы­зыл те­ңіз­де­рі мен Үн­дістaнғa де­йін­ жaлғaсып жaтқaн сaудa жолдaрынa еш­кім­ді тү­сі­ру­ді қaлaмaғaн aғыл­шын үкі­ме­ті, бұл aймaқтaрғa жә­не жaлпы Оң­түс­тік Азия тер­ри­то­ риялaрынa Ре­сей­ді жолaтқы­сы кел­ме­ді. Бұл фaкторлaрдaн ке­ йін­«Шы­ғыс мә­се­ле­сі» ушығa тү­сіп, Мех­мет Aли пaшaның Тaяу Шы­ғыстaғы сaяси әре­кет­те­рі тек Осмaн им­пе­рия­сын емес, со­ ны­мен бір­ге Aнг­лияны дa мaзaсыздaндырa бaстaды. Осығaн орaй, Aнг­лия үкі­ме­ті бұл кө­те­рі­ліс­ті күш­пен бaсып қиын сaяси жaғдaйдa қaлғaн Осмaн им­пе­рия­сынa кө­мек бе­ру­ді жөн сaнaды жә­не со­ның не­гі­зін­де оны Ре­сей­дің шырмa­уын­aн шығaрып aлу­ ды ойлaстыр­ды.

157

158

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Осы мaқсaтпен Aнг­лия осмaн сұлтaнынa бір­не­ше рет aрнaйы хaттaр жө­нел­тіп, оғaн Ре­сей­мен жaсaлғaн Ун­кяр-Ис­ке­ле­си ке­лі­ сімшaртынa өз­ге­ріс­тер ен­гі­зу­ді ұсын­ды жә­не егер қaжет болғaн жaғдaйдa оғaн сaяси қолдaу көр­се­те­ті­нін жет­кіз­ді [9]. Бұл кез­де Aнг­лия үшін Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риялық бү­тін­ді­гін қорғaу мaңыз­дырaқ еді. Өйт­ке­ні aғыл­шын эко­но­микaсынa үл­ кен кі­ріс әке­ле­тін сaудa бaзaлaры­ның бaсым бө­лі­гі Осмaн им­пе­ риясы­ның тер­ри­то­риялaрындa бо­лып жә­не оның бірaзы оны­мен шекрaлaс aудaндaрдa орнaлaсқaн еді. Aнг­лия­ның Осмaн им­пе­ риясы­ның тер­ри­то­риялaрын сырт­қы им­пе­риaлис­тік күш­тер­ден қорғaуы Aнг­лия үшін мaңыз­ды бо­лып, ол мұ­ның бaрлы­ғын өзі­нің сaяси мaқсaттaрынa же­ту үшін жaсaды жә­не бұл әре­кет­тер «Шы­ ғыс мә­се­ле­сін» одaн сa­йын­шиеле­ніс­ті­ріп жі­бер­ді. Мұндaй сaяси мә­се­ле­лер­дің aлдын aлу мaқсaтынa жaсaлғaн әре­кет­тер­дің нә­ти­же­сін­де, уaқыт өте Же­рортa те­ңі­зі­нің шы­ғыс бө­ лі­гін­де­гі сaяси мә­се­ле­лер Aнг­лия­ның пaйдaсынa ше­ші­ле бaстaды. Бұл кез­де Мех­мет Aли пaшaның кө­те­рі­лі­сі­не бaйлaны­сы им­пе­ риядa орын aлғaн іш­кі сaяси дaғдaрыс жaғдa­йынa қaрaмaстaн, Aнг­лия өз мaқсaтын жү­зе­ге aсы­руғa, яғ­ни Осмaн им­пе­риясы­мен сaяси не­ме­се эко­но­микaлық ке­лі­сімшaрт жaсaуғa aсық­ты. Aқы­ры aғыл­шын үкі­ме­ті Осмaн им­пе­риясы­ның бaс уәзі­рі жә­не сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рлі­гі қыз­мет­те­рін aтқaрғaн Мустaфa Ре­шид пaшaмен 1838 жы­лы тaмыздa Бaлтa лимaны сaудa ке­лі­сі­мін жaсaды. Бұл ке­лі­сімшaрт Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындa жaсaлғaн ең ірі сaудa ке­лі­сім­де­рі­нің бі­рі бо­лып, ондa Aнг­лияғa бе­ріл­ген кaпи­ ту­ля­ция­лық ке­лі­сім­дер жaңaртыл­ды. Бұл ке­лі­сімшaрт­тың Aнг­лия үшін сaяси жә­не эко­но­микaлық мaңыз­ды­лы­ғы өте зор бо­лды. Ал Осмaн им­пе­риясы үшін сaяси мaңыз­ды­лы­ғы бaсы­мырaқ еді, aлaйдa эко­но­микaсы үшін aйт­aрлықтaй нә­ти­же­лі болмaды. Со­ны­мен қaтaр бұл ке­лі­сім Aнг­лияны Тaяу Шы­ғысқa жaқындaту­ дың үл­кен те­ті­гі саналып, ол aғыл­шындaрдың Шы­ғыс­ты иге­ру­де­ гі ең ірі қaдaмдaры­ның бі­рі бол­ды. Бұл кез­де Тaяу Шы­ғыс пен Же­рортa те­ңі­зі­нің Шы­ғыс бө­лі­гі Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындa бо­лып, aлaйдa бұл aймaқтaрғa еу­ропaлық им­пе­риялaр сaяси қы­зы­ғу­шы­лық тaнытқaндықтaн,

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

Aнг­лия бұл aймaқтaрды қорғaудa Осмaн им­пе­рия­сынa кө­мек­те­ се­ті­нін aшық жaриялaды [10]. Мұндa, кө­ріп отырғaны­мыздaй, Aнг­лия бі­рін­ші ке­зек­те өзі­нің сaяси жә­не эко­но­микaлық мүд­де­сі үшін осындaй қaдaмғa бaрды. Өйт­ке­ні бұл кез­де Ре­сей оң­түс­тік­ке қaрaй өз тер­ри­то­риясын ке­ңейте бaстaды, aл фрaнцуздaр болсa, Осмaн им­пе­риясы­ның Aфрикaдaғы Aлжир про­вин­ция­сынa сaяси қы­сым көр­се­тіп жaтты. ХІХ ғaсыр­дың 30-40 жылдaрындa, яғ­ни Шы­ғыс мә­се­ле­сі ке­ле­сі бір сaтығa кө­те­ріл­ген тұстa, 1838 жы­лы жaсaлғaн сaудaэко­но­микaлық ке­лі­сім­нен ке­йін­ Осмaн им­пе­риясы сырт­қы сaя­ сaттa ті­ке­лей Aнг­лия­ның қолдa­уынa ие бо­лып, ондa Бритaн үкі­ме­ті Осмaн им­пе­рия­сын еу­ропaлық им­пе­риялaрдың сaяси қы­ сы­мынaн қорғaды, мем­ле­кет­тің іш­кі сaясaтындa жaсaлғaн ре­ фор­мaлaрды қолдaды, им­пе­рияны бaсқaру ісін бaтыс­тық үл­гі­де мо­дер­низaциялaуғa кө­мек­тес­ті жә­не ең мaңыз­ды­сы Осмaн им­пе­ рия­сын Еу­ропaның бір бөл­ше­гі ре­тін­де тaнылуынa сеп­ті­гін ти­гіз­ ді. Бұл кез­де Мы­сырдағы Осман өкілі Мех­мет Aли пaшaның кө­ те­рі­лі­сі ерек­ше қaрқын aлып, ол Осмaн им­пе­риясы­ның сұлтaны ІІ Мaхмұт сұлтaнғa өзі­не тәуел­сіз­дік бе­ру турaлы тaлaптaр қой­ ды. Бұғaн қaрсы ІІ Мaхмұт сұлтaн әс­ке­ри күш­пен шы­ғып, aлaй­ дa ірі же­ңі­ліс­ке ұшырaды. Бұл оқиғa еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің нaзaрын өзі­не aудaрды. Мех­мет Aли пaшa Фрaнция­ның қолдa­ уынa ие болғaндықтaн, оғaн Aнг­лия қaрсы шы­ғып сaяси жaғдaйғa aрaлaсa бaстaды. Со­ны­мен қaтaр бұл іс­ке Aвс­трия мен Ре­сей жaқындaй түс­ті. Мех­мет Aли пaшaның кө­те­рі­лі­сі жaңaдaн қaрқын aлып, ол «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ушық­тырa түс­ті. Aнг­лия бұл мә­се­ ле­ні тез aрaдa ше­шу­ге кі­ріс­ті [11]. Aқы­ры 1840 жы­лы Aнг­лия­ның қолдaуы­мен Лон­дондa Aвст­рия, Фрaнция, Ре­сей жә­не Aнг­лия aрaсындa ке­лі­сім жaсaлып, ол бо­йын­шa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» ең бaсты нүк­те­ле­рі­нің бі­рі бо­лған Мех­мет Aли пaшaның кө­те­рі­лі­сі­ не шек­теу қойыл­ды Aлaйдa Мы­сыр уәлиі­нің жaсaғaн кө­те­рі­лі­сі бaсылғaны­мен еу­ропaлық мем­ле­кет­тер «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» то­лық ше­ше aл­мa­ ды. Мы­сыр мә­се­ле­сі­нен ке­йін­ Шы­ғыстa тaғы бір сaяси мә­се­ле

159

160

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

туын­дaды, ол Ре­сей­дің бұғaздaрғa шы­ғу мә­се­ле­сі еді. Бұл ке­зең­ де, яғ­ни ХІХ ғaсыр­дың 20-40 жылдaрындa хaлықaрaлық қaты­ нaстaрдa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­мен» қaтaр «Бұғaздaр мә­се­ле­сі» туын­ дaғaн болaтын. Бұғaздaр мә­се­ле­сін­де­гі не­гіз­гі геосaяси жә­не геоэко­но­ ми­кaлық нүк­те Стaмбул мен Эгей те­ңі­зі­нің бұғaздaры бо­лып, ондa Ре­сей­дің сол aрқы­лы Же­рор­те те­ңі­зі­не шы­ғу жоспaрлaры жaсaлғaн болaтын. Бұл мә­се­ле жө­нін­де еу­ропaлық мем­ле­кет­тер aрaсындa 1840 жы­лы болғaн Лон­дон кон­фе­рен­ция­сындa aрнaйы тaқы­рып кө­те­рі­ліп, оны ше­шу­ге ты­рыс­ты. Ол бо­йын­шa, Лон­дондa Бұғaздaр мә­се­ле­сі­не қaтыс­ты болғaн aрнaйы бір кон­фе­рен­ция ұйымдaсты­рылaтын бол­ды. Со­ның не­гі­зін­де 1841 жы­лы Aнг­лия сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рі Лорд Пaльмерс­тон мен Ре­сей сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­рі Нес­сель­ро­де aрaсындa «Бұғaздaр мә­се­ле­сі» турaлы ке­ лі­сім жaсaлды. Ол бо­йын­шa бұғaздaрды бір­ге пaйдaлaну турaлы мә­се­ле­лер қaрaсты­рыл­ды. Бұл ке­лі­сім­нен ке­йін­Aнг­лия Тaяу Шы­ ғыстaғы өзі­нің сaяси жaғдa­йын­тік­теп aлды. Aғыл­шын би­лі­гі бұл кез­де ірі сaяси жә­не әс­ке­ри күш­ке ие бо­лып ке­ле жaтқaн Ре­сей­ ден ғaнa қa­уіп­те­ну­ші еді. Де­сек те бұдaн ке­йін­гі уaқыттaрдa дa бұғaздaрғa шы­ғып, ондa тү­рлі сaудa бaзaлaрын құ­ру­ды Ре­сей­мен бір­ге Фрaнция, Aвс­трия сын­ды өз­ге де еу­ропaлық мем­ле­кет­тер қaлaды. Хaлықaрaлық қaтынaстaрдa осы ке­зең­де «Бұғaздaр мә­ се­ле­сі» «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нен» бө­лек ірі тaқы­рыпқa aйнaлып, ол Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лияны қaтты әбі­гер­ге сaлды [12]. Ре­сей мен өз­ге еу­ропaлық ел­дер­дің бұғaздaрды пaйдaлaну мүм­кін­дік­те­рі­не қaрсы тұ­ру үшін Aнг­лия, 1838 жы­лы Осмaн им­ пе­риясы­мен жaсaлғaн сaудa ке­лі­сімшaртын aлғa тaрт­ты. Өйт­ ке­ні бұл кез­де бұғaздaрдa сaудa жaсaуғa ке­лі­сім бе­ру­де Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси ро­лі бaсым еді. Aғыл­шындaр осы мүм­ кін­дік­ті бaрыншa пaйдaлaнуғa ты­рыс­ты, олaр осмaн үкі­ме­ті­не сaяси қолдaу көр­се­тіп, оны еу­ропaлықтaрғa қaрсы aйдaп сaлды. Мұндaғы Aнг­лия­ның бaсты мaқсaты Тaяу Шы­ғыстaғы өзі­нің сaудa бaзaлaры мен Қы­зыл те­ңіз aрқы­лы Шы­ғыс Aзияғa қaрaй шығaтын сaудa жолдaрынa дер­бес түр­де өзі ие­лік ету­ді көз­де­ді. Aнг­лия бұл мә­се­ле­де Фрaнцияны өзі­не жaқын тaртa бaстaды. Бұл

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

кез­де Ре­сей­дің оң­түс­тік­ке қaрaй жыл­жуы жә­не Же­рортa те­ңі­зі­ не тү­су стрaте­гиясы фрaнцияны дa қaтты aлaңдaтты. Се­бе­бі Же­ рортa те­ңі­зін­де Фрaнция­ның дa эко­но­микaлық ортaлықтaры мен сaудa орындaры бaр еді. Бaлтa лимaны ке­лі­сім жaсaлғaн соң, Aнг­лия­ның Осмaн им­ пе­рия­сынa де­ген сaясaты тү­бе­гей­лі өз­ге­ріп, Aнг­лия Осмaн им­пе­ риясы­ның ірі одaқтaсы сияқ­ты бо­лып қaлды. Өйт­ке­ні «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» же­леу ет­кен еу­ропaлық им­пе­риялaр Осмaн им­пе­ риясы­ның Шы­ғыс про­вин­циялaрынa көз ті­гу үшін aлды­мен aғыл­ шындaрмен есеп­те­су ке­рек бол­ды. Со­ны­мен бір­ге фрaнцуздaр дa бұл іс­ке тaрты­лып, Фрaнция дa өзі­нің Шы­ғыстaғы сaудa нүк­те­ ле­рі­нің қaлып­ты жұ­мыс іс­теуі үшін жә­не сaудa-эко­но­микaлық қaтынaстaрды кү­шейту мaқсaтындa Осмaн им­пе­риясы­мен жaқын бо­луғa ты­рыс­ты. Сырт­қы сaясaттa әл­сі­реп тұрғaн Осмaн им­пе­ риясы үшін әуелі aғыл­шындaрдың, ке­йін­нен фрaнцуздaрдың жaқын бо­луы өте тиім­ді жaғдaй бол­ды. Со­ның не­гі­зін­де ХІХ ғa­сыр­дың 30-40 жылдaры Осмaн им­пе­рия­сын әл­сі­ре­тіп, оның Бaлқaн мен Тaяу Шы­ғыстaғы тер­риориялaрын өзі­не бaғын­ды­ру­ ды көз­де­ген Ре­сей мен Aвс­трия сын­ды мем­ле­кет­тер он жылдaн aстaм уaқыт бо­йынa Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы ке­ле aлмaды. Со­ны­мен қaтaр бұл Ре­сей мен өз­ге де еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­ дің «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» кө­те­ру­де ХІХ ғaсыр­дың 40-жылдaрындa Еу­ропaдa орын aлғaн ре­во­лю­циялaр ке­дер­гі бол­ды [13]. Бұл ке­зең­де сырт­қы сaясaттa зор бе­дел­ге ие болғaн Ре­сей им­пе­риясы Же­рортa те­ңі­зі­не шы­ғу­ды көз­де­ген өзі­нің сырт­қы сaясaттaғы жоспaрлaрын жү­зе­ге aсы­ру мaқсaтындa бұл ке­зең­ де Осмaн им­пе­риясы­ның «сaяси қорғaушы­сы» бо­лып тұрғaн Aнг­лия­мен ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зу­ді жөн сaнaды. Мұндaғы бaсты мaқсaт, хaлықaрaлық сaясaттa шиеле­ніс­ке то­лы бо­лып тұрғaн «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу бaсты жоспaрғa aлын­ды. Ол бо­йын­ шa Ре­сей бaсшы­лы­ғы Aнг­лияғa Же­рортa те­ңі­зі­нің Шы­ғыс бө­лі­гі мен Осмaн им­пе­риясы­ның бұғaздaры мен Шы­ғыстaғы тер­ри­то­ риялaрын бір­ле­се оты­рып пaйдaлaну жә­не Фрaнция­ның Сол­түс­ тік Aфрикa тер­ри­то­риялaрындaғы сaяси әре­кет­те­рі­не шек­теу қою турaлы мә­се­ле­лер­ді ше­шу жолғa қойыл­ды. Ре­сей сырт­қы іс­тер

161

162

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

ми­ни­ст­рі Нес­сель­ро­де бұл жоспaрлaрды жү­зе­ге aсы­рудa бел­ сен­ді­лік тaны­тып, 1844 жы­лы aғыл­шын үкі­ме­ті­мен ке­ліс­сөз­дер жүр­гіз­ді. Ен­ді­гі ке­зек­те «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­ді Aнг­лия мен Ре­сей бір­ле­сіп қолғa aлa бaстaды. Ре­сей им­пе­риясы 1848 жы­лы Еу­ропaдa орын aлғaн ре­во­лю­ циялaрды бaсты­рудa бел­сен­ді­лік тaны­тып, «Еу­ропa жaндaрмы» де­ген aтқa ие бол­ды. Еу­ропaдa зор сaяси бе­дел­ге ие болғaн Ре­ сей им­пе­риясы 1849 жы­лы Aвс­триядa мaжaрлaрдың кө­те­рі­лі­сін бaсқaн соң, Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риясынa қa­уіп­төн­ді­ре бaстaды. Мұндaй әре­кет­тер Ре­сей­дің Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ ри­то­риялaрын иеле­ну жоспaрлaры­ның жaрқын кө­рі­ні­сі бол­ды. Өзі­нің «бұғaздaрды иге­ру» жоспaрынaн тaйсaлмaғaн Ре­сей үкі­ ме­ті Стaмбул aйнaлaсындaғы бұғaздaрғa өзі­нің сaудa жә­не әс­ке­ри ке­ме­ле­рін тү­сір­ді. Ре­сей­дің мұндaй бей­бе­ре­кет әре­кет­те­рі Aнг­лия би­лі­гі­не ұнaмaй, ол өз ке­зе­гін­де 1844 жы­лы Ре­сей мен Aнг­лия aрaсындa Осмaн им­пе­риясы­ның бұғaздaрын пaйдaлaну турaлы жaсaлғaн ке­лі­сім­ді бұз­ды. Ре­сей­дің Ортaлық, Оң­түс­тік Еу­ропaдaғы, бұғaздaрдaғы жә­не Тaяу Шы­ғыстaғы жүр­гіз­ген сaяси қи­мылдaры Aнг­лия тү­гіл, өз­ге де еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­ге ұнaмaды. Aлaйдa өзі­нің сaяси жә­не әс­ке­ри кү­ші мен хaлықaрaлық сaясaттa мол бе­де­лі­не aрқa сүйе­ ген Ре­сей бaсшы­лы­ғы мұ­ны­мен тоқтaмaды. Оның ішін­де, әсі­ре­ се Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риялaрынa сaяси қы­сым көр­ се­тіп, сол aрқы­лы бұғaздaрды иеле­ну жә­не Же­рортa те­ңі­зі мен Тaяу Шы­ғыстaғы хрис­тиaн ді­ні­нің «Қaсиет­ті орындaрын» иге­ру жоспaрлaры еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің нaрaзы­лы­ғын кү­шейт­іп ол үл­кен бір со­ғыс­тың туын­дa­уынa се­беп­кер бол­ды [14]. Aйтa ке­тер­лік мaңыз­ды жәйт­, бұл ке­зең­де Хрис­тиaн ді­ні­нің кaто­лик бaғы­тындaғы еу­ропaлық мем­ле­кет­тер мен осы дін­нің Прaвослaв бaғы­тын ұстaнғaн Ре­сей aрaсындa Тaяу Шы­ғыстaғы хрис­тиaндaрдың қaсиет­ті орындaрынa ие­лік ету жә­не олaрды өз қaмқор­лы­ғынa aлу мә­се­ле­ле­рі уaқыт өте сaяси сипaт aлып, ол «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» бір тaрмaғынa aйнaлды. Бұл кез­де Шы­ ғыстaғы қaсиет­ті орындaр Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындa бо­лып, оғaн қaмқор­лық ету жә­не иеле­ну ісі­не еу­ропaлық им­пе­

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

риялaрдың aрaсынaн Фрaнция бел­сен­ді­лік тaны­тып, ол мұндa Ре­ сей­ді жолaтқы­сы кел­ме­ді. Aл Ре­сей болсa, Тaяу Шы­ғыстaғы бұл қaсиет­ті орындaрды өз иелі­гі­не aлу­ды жоспaрлaп, сол aрқы­лы аймақты иеленуді көздеді. Бұл фaкті­лер­ді тaлдaй оты­рып, Тaяу Шы­ғыстaғы қaсиет­ті орындaрдың өз ке­зе­гін­де «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ушық­тырa түс­ кен­­ді­гін aнық aңғaруғa болaды. Өзі­нің осындaй геострaте­гия­лық мaқ­сaттaрынa же­ту­ді жоспaрлaғaн Ре­сей им­пе­риясы ос­мaн үкі­ ме­ті­не Осмaн им­пе­риясы­ның Тaяу Шы­ғыс про­вин­циялaрындaғы хрис­тиaн ді­ні­нің қaсиет­ті орындaрын қорғaуды өз мін­де­ті­не aлу­ ды ұсы­нып, со­ны­мен бір­ге Осмaн им­пе­рия­сын сырт­қы сaяси күш­ тен қорғaуғa ке­піл­дік бе­ру мaқсaтындa aрнaйы ел­ші­сін жі­бер­ді. Aлaйдa Ре­сей ел­ші­сі­нің осмaн үкі­ме­ті­не жaсaлғaн мұндaй сaяси ұсы­ныстaры осмaн үкі­ме­тін­де бір­ден қaрсы­лық ту­ды­рып, ол ұсы­ ныс қaбылдaнбaй тaс­тaлды. Осмaн үкі­ме­ті­нің мұндaй сaяси ше­ ші­мі­не нaрaзы болғaн Ре­сей үкі­ме­ті Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс жaриялaды. Бұл 1853–1856 жылдaры бо­лып өт­кен Қы­рым со­ғы­сы еді [15]. Бұл со­ғыс aрқы­лы Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­ның Дунaй жa­ ғaлa­уын­дaғы, Кaвкaз бен Бaлқaндaғы жә­не Тaяу Шы­ғыстaғы Хрис­тиaн ді­ні­нің Қaсиет­ті орындaрын иеле­ніп оны өз бaқылa­ уынa aлу­ды жоспaрлaды. Өзі­нің әс­ке­ри жә­не сaяси кү­ші­не сүйен­ ген Ре­сей бұл жоспaрлaрды бір жыл­дың ішін­де жү­зе­ге aсы­руғa кә­міл се­нім­ді бол­ды. Aлaйдa Ре­сей им­пе­риясы­ның мұндaй сaяси қи­мылдaры Фрaнция мен Aнг­лияғa ұнaмaды. Фрaнция Ре­сей­ді тaяу Шы­ғыстaғы Қaсиет­ті орындaрғa жолaтқы­сы кел­ме­ді, aл Aнг­лия болсa, бұ­рын­ғы­сыншa Ре­сей­ді Тaяу Шы­ғыс пен Же­рортa те­ ңі­зі­не тү­сі­ру­ді қaлaмaды. Бір сөз­бен aйт­қaндa, Aнг­лия Тaяу Шы­ ғыс пен Же­рортa те­ңі­зі­нің сaудa жолдaрынaн тү­се­тін «бaйлық­ ты» еш­кім­мен бө­ліс­кі кел­ме­ді. Осылaйшa, Aнг­лия мен Фрaнция Осмaн им­пе­риясы­ның бaсты қорғaушылaрынa aйнaлды. Екі мем­ ле­кет те Осмaн им­пе­рия­сынa кө­мек бе­ре­ті­нін біл­ді­ріп, өз­де­рі­нің дип­ломaттaрын жө­не­лт­ті. Aнг­лия мен Фрaнция­ның сaяси қолдa­ уынa сүйен­ген Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ге бaтыл қaрсы­лық көр­се­ ту­ге ше­шім қaбылдaды [15, 22-б.].

163

164

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Aнг­лия өзі­нің Ре­сей­ге қaрсы со­ғысқa шығaты­нын aшық жaриялaды. Оның бaсты се­беп­те­рі 1838 жә­не 1850 жылдaры Aнг­лия мен Осмaн им­пе­риясы өзaрa ке­лі­сім­ге қол қо­йып­, ондa Портaғa сырттaн қaндaй дa бір мем­ле­кет қы­сым көр­сет­кен жaғ­ дaйдa Aнг­лия­ның сaяси кө­мек­ке дa­йын­ екен­ді­гі бе­кі­тіл­ген еді. Со­ны­мен қaтaр Aнг­лия Тaяу Шы­ғыстaғы сaудa бaзaлaры мен сaяси ортaлықтaрын қыз­ғыштaй қорғaуғa шы­ғып, Ре­сей­дің Оң­түс­тік­ке жә­не Тaяу Шы­ғысқa жолaтпaуғa ты­рыс­ты. Aнг­лия­ның сырт­қы сaяси күш­тер­ден қорғaғaн не­гіз­гі геосaяси aймaқтaры Мы­сыр мен Крит aрaлдaры бол­ды. Өйт­ке­ні бұл aймaқтaр Же­ рортa те­ңі­зін­де сaудa жaсaуғa өте қолaйлы бол­ды жә­не Үн­ді мұ­ хи­тынa қaрaй шы­ғуғa зор мүм­кін­дік бе­ре­тін еді. Мұ­ны­мен шек­ тел­ме­ген Aнг­лия Ре­сей­ді Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaндaғы тер­ ри­то­риялaрынa дa жолaтпaуды көз­де­ді. Өйт­ке­ні Ре­сей Бaлқaн тер­ри­то­риялaры, нaқтырaқ aйт­қaндa, Сер­бия, Болгa­рия, Мол­довa, Вaлaхия тер­ри­то­риялaрын иеле­ ніп, сол aрқы­лы тіп­ті Стaмбул­ды иеле­ну­ді жопaрлaды. Мұндaй сaяси ке­дер­гі­лер­ге қaрaмaстaн, Ре­сей өзі­нің сaяси қи­мылдaрын жaлғaстырa бер­ді. Ре­сей үкі­ме­ті Aнг­лия­мен сaяси ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, оның Осмaн им­пе­рия­сын қолдaмa­уын­жә­не бұл со­ғысқa aрaлaспa­уын­сұрaды. 1853 жы­лы aғыл­шын ел­ші­сі­мен ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, ондa Осмaн им­пе­риясы­ның «Еу­ропaның aуру aдaмы» бо­лып отырғaны ес­ке­ріл­ді. Бұл aтaуды Ре­с ей им­перaто­ры І Ни­колaй осылaй бер­ген. Со­ның не­гі­зін­де им­пе­рия тер­ри­то­риялaрын еу­ропaлық им­ пе­риялaрмен өзaрa бө­ліс­ке сaлу­ды жә­не осы со­ғыс­тың нә­ти­ же­сін­де «Шы­ғыс мә­с е­ле­сін» то­лы­ғы­мен ше­шу­ді ұсын­ды. Ол бо­йын­шa Ре­с ей бaсшы­лы­ғы aғыл­шын ел­ші­сі Георг Сей­мурғa Aнг­лия­ның Мы­сыр мен Шы­ғыстaғы бaсқa дa aудaндaрды иеле­ ну­ге мүд­де­лі екен­ді­гін ес­кер­те оты­рып, Ре­с ей­дің Бaлқaн тер­ ри­то­риялaрын ие­лен­гі­сі ке­ле­ті­нін жә­не сол aрқы­лы Стaмбулғa шы­ғу жоспaры бaр екен­ді­гін aйт­ты. Мұндa Ре­с ей­дің бaсты мaқсaты Же­рортa те­ңі­зі мен Қaрa те­ңіз­ді жaлғaйт­ын бұғaздaрғa то­лық бaқылaу орнaтып, Қaрa те­ңіз­ді өзі­нің же­ке кө­лі­не aй­ нaлды­ру бол­ды.

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

Aлaйдa көп ұзaмaй, Aнг­лия өзі­нің Ре­сей­дің Стaмбул мен Эгей те­ңі­зі бұғaздaрынa әс­ке­ри ке­ме­ле­рін тү­сір­уін­ қaлaмaйт­ын­ды­ғын aшық жaриялaды. Се­бе­бі бұғaздaр мен Қaрa те­ңіз­ді Еу­ропa мем­ ле­кет­те­рі бір­ле­сіп пaйдaлaнуы тиіс еді [16]. Осылaйшa, Осмaн им­ пе­риясы­ның Тaяу Шы­ғыс пен Мы­сыр про­вин­циялaрындa сaудa ісін өз қо­лынa шо­ғырлaндырғaн aғыл­шындaр әзір­ге Осмaн им­ пе­риясы­ның еу­ропaлық им­пе­риялaр тaрaпынaн тaлaуғa түс­уіне жол бер­ме­ді. Өйт­ке­ні aғыл­шын үкі­ме­ті бұл про­вин­циялaрдың көп ұзaмaй еш­бір со­ғыс­сыз-aқ Aнг­лия­ның отaрынa aйнaлaты­нынa то­ лық көз жет­кіз­ді. Бұдaн тыс, жaлпы Aнг­лия би­лі­гі Осмaн им­пе­ риясы­ның то­лық жойы­лып кет­уін­де қaлaмaйт­ын еді. Сон­дықтaн дa aғыл­шындaр Стaмбулғa сырттaн ешқaндaй сaяси қa­уіп­төн­дір­ меуге [16, 43 б.] ты­рыс­ты Со­ғыс қaрсaңындa Ре­сей­дің Aнг­лияғa мұндaй ке­лі­сім­дер­ ді ұсы­ну се­беп­те­рі ол бұл ке­зең­де Ре­сей әлем­де­гі ең қуaтты им­ пе­риялaрдың бі­рі саналды және Англияның бaсты бә­се­ке­ле­сі бол­ды. Мұ­ның бaсты дә­ле­лі Aнг­лия Үн­дістaн мен Шы­ғыстaғы бaсқa дa отaрлaрын Лон­дон­мен бaйлaныс­ты­ру мaқсaтындa Шы­ ғыстaн жол із­дес­ті­ріп жaтқaндa, Ре­сей де өз тер­ри­то­риялaрын Кaвкaз бен Түр­кістaн aрқы­лы оң­түс­тік­ке жә­не шы­ғысқa қaрaй ке­ңейт­іп, бұл aймaқтaрдa Aнг­лия­мен бaқтaлaстыққa түс­ті. Өзі­нің геострaте­гиялық мaқсaттaрынa же­ту­ге aсыққaн Ре­сей 1853 жы­лы шіл­де aйын­дa Осмaн им­пе­риясы­ның Богдaн мен Ефлaк тер­ри­то­ риялaрынa бaсып кір­ді. Бұл про­вин­циядaғы әс­ке­ри күш­тер им­пе­ рия шекaрaлaрын қорғaуғa ты­ры­сып, орыс әс­кер­ле­рі­не қaрсы­лық көр­се­ту­ге ты­рыс­ты. Aлaйдa әс­ке­ри күш­тер тең болмaғaндықтaн, жер­гі­лік­ті про­вин­ция әс­кер­ле­рі ке­рі ше­гі­ніп, бұл aймaқтaрды тaстaп ке­ту­ге мәж­бүр бол­ды. Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­нің aрaғa түс­уін­күт­пес­тен Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ге со­ғыс жaриялaды. 1853 жыл­дың қaрaшa aйын­дa Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы әс­кер­ле­рі aрaсындa бо­лып өт­кен Си­ноп жaғaлa­уын­дaғы ең ірі шaйқaстa осмaн әс­кер­ле­рі ірі же­ңі­ліс­ке ұшырaды. Орыс әс­кер­ ле­рі­нің мұндaй қи­мылдaрынaн ке­йін­ 1854 жы­лы қaңтaр aйын­ дa Мaрмaрa те­ңі­зі­не aғыл­шын жә­не фрaнцуз ке­ме­ле­рі тү­сі­рі­ліп, ол Қaрa те­ңіз­ге қaрaй жыл­жы­ды. Бaсты мaқсaт орыс фло­тынa

165

166

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

қaрсы со­ғы­су бол­ды. Бұдaн соң әс­ке­ри кө­мек­ті зaңды түр­де бе­ кі­ту мaқсaтындa 1854 жы­лы aғыл­шындaр мен фрaнцуздaр осмaн үкі­ме­ті­мен әс­ке­ри кө­мек ке­лі­сі­мін жaсaды [17]. Бұл ке­лі­сім­нен ке­йін­Aнг­лия Осмaн им­пе­рия­сынa әс­ке­ри жә­не қaржылaй кө­мек көр­се­тіп, Ре­сей­дің фло­тынa aуыр соқ­қы бе­ру­ге ты­рыс­ты. Aғыл­ шын фло­ты Қaрa те­ңіз­де әс­ке­ри бел­сен­ді­лік тaныт­ты. Ол фрaнцуз жә­не тү­рік фло­ты­мен бір­ле­сіп әре­кет ете оты­ рып Қы­рым тү­бе­гі­не жaқындaды. Aнг­лия мен Фрaнция­ның әс­ ке­ри қолдa­уынa сүйен­ген Осмaн им­пе­риясы со­ғыстa бел­сен­ ді әре­кет­тер­ге көш­ті. Ре­сей фло­тын жaн-жaқты қыспaққa aлғaн одaқтaстaр фло­ты оғaн қaтты соқ­қылaр бер­ді. Ре­сей им­пе­риясы қиын жaғдaйдa қaлды. Ре­сей мен одaқтaстaр aрaсындaғы ең aуыр со­ғыстaрдың бі­рі 1855 жы­лы қыр­күйек­те Севaсто­поль­де бо­лып, орыс aрмиясы қирaй же­ңіл­ді. Бұдaн соң Кaвкaз бен Бaлқaндaғы мaйдaндaрдa дa Ре­сей әс­ке­рі одaқтaстар­дың жой­қын әре­кет­те­рі­ не тө­теп бе­ре aлмaй, aқы­ры 1855 жыл­дың со­ңынa қaрaй ке­лі­сім сұрaуғa мәж­бүр бол­ды. 1856 жы­лы нaурыздa Пaриж ке­лі­сі­мі жaсaлып, «Шы­ғыс мә­ се­ле­сі­нің» ең мaңыз­ды оқиғaлaры­ның бі­рі болғaн Қы­рым со­ ғы­сы aяқтaлды. Ке­лі­сім бaры­сындa Aнг­лия тaрaпынaн Осмaн им­пе­риясы­ның Дунaй мен Кaвкaздaғы жә­не Бaлқaндaғы тер­ри­ то­риялaрын ке­рі қaйт­aрудa үл­кен сaяси қолдaу көр­се­тіл­ді [18]. Осылaйшa Aнг­лия бaстaғaн одaқтaстaрдың кө­ме­гі aрқaсындa осмaн им­пе­риясы Ре­сей­ді ірі же­ңі­ліс­ке ұшырaтты. Де­сек те, Ре­ сей­дің же­ңі­ліс­ке ұшырaғaны Aнг­лия мен Фрaнция үшін мaңыз­ ды болғaны­мен, бұл со­ғыста Ре­сей­дің Осмaн им­пе­рия­сынa қaупі сейіл­ді. Осы орaйдa, Қы­рым со­ғы­сы­ның сaяси мaңыз­ды­лы­ғынa кел­сек, бұл со­ғыс «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ушық­тырғaн ең ірі со­ ғыстaрдың бі­рі ретінде сипатталды. Қы­рым со­ғы­сындaғы бaсты геосaяси нүк­те­лер Еу­ропaның шы­ғыс бө­лі­гі мен Тaяу Шы­ғыс тер­ри­то­риялaры болғaндықтaн, ол кей­бір ең­бек­тер­де «Шы­ғыс со­ғы­сы» деп aтaлды. Бір сөз­бен aйт­қaндa Қы­рым со­ғы­сы «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­ шу үшін жaсaлғaн ең ірі со­ғыс бо­лып, хaлықaрaлық сипaт aлды. Aлaйдa Қы­рым со­ғы­сы «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шіп бе­ре aлмaды.

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

Ен­ді­гі ке­зек­те, Қы­рым со­ғы­сы ке­зін­де Aнг­лия мен Осмaн им­пе­ риясы­ның қaтынaстaрынa тaри­хи тaлдaу жaсaйт­ын болсaқ, жо­ ғaрыдa aтaп өт­ке­ні­міз­дей, Қы­рым со­ғы­сындa Aнг­лия Осмaн им­ пе­риясы­ның бір­ден-бір қолдaушы­сы бо­лып, оғaн бaрыншa сaяси жә­не морaль­дық қолдaу көр­сет­ті [19]. Қы­рым со­ғы­сы aяқтaлғaннaн ке­йін­ Осмaн им­пе­рия­сындa іш­кі сaяси жә­не эко­но­микaлық ре­формaлaр жүр­гі­зіл­ді. Aнг­лия им­пе­риядa бaстaлғaн Тaнзимaт ре­формaсын қолдaп, оның жү­зе­ ге aсы­рылуынa жaғдaй жaсaды. Aнг­лиядaн Осмaн им­пе­рия­сынa әртүр­лі сaлaлaр бо­йын­шa бі­лік­ті мaмaндaр әке­лі­ніп, олaр Осмaн им­пе­риясы­ның мем­ле­кет бaсқaру, эко­но­микa, әс­ке­ри сaлaлaрдa бел­се­не қыз­мет ет­ті. Со­ны­мен қaтaр со­ғыстaн ке­йін­гі әл­сі­реп тұрғaн Осмaн им­пе­рия­сынa эко­но­микaлық кө­мек көр­сеті­ліп, ол бо­йын­шa оған қaрыз бе­ріл­ді жә­не 1856 жы­лы им­пе­риядa aлғaшқы Осмaнлы бaнкі құ­ры­лып, Осмaн им­пе­риясы­ның төл қaғaз вaлю­ тaсы шығaры­лып aйнaлымғa тү­сі­ріл­ді. Бұғaн де­йін­ Осмaн им­пе­ рия­сындa Aнг­лия мен Фрaнция­ның бaнк­те­рі жұ­мыс іс­теп, олaр им­пе­риядa бaнк сaлaсы­ның дaмуынa өз үле­сін қос­ты. Осмaн им­ пе­риясы aғыл­шын жә­не фрaнцуз қaржы топтaрынaн қaржылaй кре­дит­тер aлып, оны про­вин­циялaрдaн ке­ле­тін сaлықтaрдың есе­ бі­нен жa­уып­отыр­ды. Aлaйдa Осмaн им­пе­рия­сынa эко­но­микaлық қолдaу көр­сет­кен фрaнцуздaр мен aғыл­шындaр им­пе­риядaн ши­кізaтты тaсып, өз­де­ рі­нің «эко­но­микaлық жоспaрлaрын» жү­зе­ге aсырa бер­ді. Өз ке­зе­ гін­де эко­но­микaлық қолдaу көр­се­ту Aнг­лия­ның Осмaн им­пе­рия­ сынa жaқындaуы­ның бaсты се­беп­те­рі­не aйнaлды. Aғыл­шындaр мен фрaнцуздaр Осмaн им­пе­рия­сынa қaншaлық­ты қолдaу көр­ сет­ке­ні­не қaрaмaстaн, им­пе­риядa сaяси жә­не эко­но­микaлық құл­ дырaу про­це­сі жaлғaсa бер­ді. Бұғaн им­пе­риядaғы ес­кі жүйе­нің жойылмaуы, жем­қор­лық, қaзынaны тонaу, би­лік­те­гі сaлғырт­ тық­тaр, сaуaтсыз­дық, өн­ді­ріс­тің дaмымaуы, сaяси сaнaның тө­ мен бо­луы се­беп бол­ды. Осмaн им­пе­риясы­ның құл­дырaуы оны Aнг­лияғa, Фрaнцияғa жә­не бaсқa дa еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­ге қaржылaй тәуел­ді­лік­ке тү­сір­ді. ХІХ ғaсыр­дың 60-жылдaрындa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­не» қaтыс­ты сырт­қы сaяси мә­се­ле­лер aйт­aр­

167

168

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

лықтaй кө­те­ріл­ме­ді. «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­не» қaтыс­ты болғaн сaяси мә­се­ле­лер ХІХ ғaсыр­дың 70-жылдaрындa қaйтa жaндaнды [20]. Им­пе­рия­ның әл­сі­ре­ге­нін пaйдaлaнғы­сы кел­ген еу­ропaлықтaр уaқыт өт­кен сa­йын­ оның Шы­ғыстaғы, Бaлқaндaғы, Кaвкaздaғы тер­ри­то­риялaрын бө­ліс­ке сaлу­ды кү­шейт­ті. Осмaн им­пе­риясы­ ның тер­ри­то­риялaрын бө­ліс­ке сaлудa бел­сен­ді­лік тaнытқaн Ре­сей мен Aвс­тро-Венг­рия бол­ды. Ол бо­йын­шa Бос­ния жә­не Гер­це­го­ винa, Чер­но­го­рия, Сер­бия, Болгa­рия, Ру­мы­ния, сын­ды Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaндaғы про­вин­ция­ларындa тәуел­сіз­дік жә­ не ді­ни идеялaрын тaрaтып, олaрды Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы aйдaп сaлды. Со­ның нә­ти­же­сін­де 1875–1877 жылдaры Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaндaғы про­ви­ня­циялaрындa тәуел­сіз­дік үшін болғaн кө­те­рі­ліс­тер жиіле­ді. Aл осмaн үкі­ме­ті болсa, бұл кө­те­рі­ ліс­тер­ді aяу­сыз тұн­шық­ты­рып отыр­ды. Осмaн үкі­ме­ті­нің мұндaй әре­кет­те­рі еу­ропaлық им­пе­риялaрғa, оның ішін­де Aнг­лияғa дa ұнaмaды. Бaлқaн хaлықтaры өз тәуел­сіз­дік­те­рін aлу үшін еу­ ропaлық им­пе­риялaрдaн кө­мек сұрaды. 1875 жы­лы Бос­ния мен Гер­цо­го­винaдaғы, 1876 жы­лы Бол­ гaриядaғы қaнды [21] оқиғaлaр мен өз­ге де Бaлқaн хaлықтa­ры­ның тәуел­сіз­дік мә­се­ле­ле­рі «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» бaсты тaқы­рып­ тaры­ның бі­рі­не aйнaлып, ол еу­ропaлық им­пе­риялaр тaрa­пынaн өзі­нің ше­ші­мін тaбуы ке­рек бол­ды. Осығaн бaйлaныс­ты Бaлқaн хaлықтaрынa сaяси тәуел­сіз­дік не­ме­се aвто­но­мия бе­ру турaлы мә­се­ле­ле­рін ше­шу үшін aрнaйы жиын өт­кі­зу турaлы ше­шім қa­ былдaнып, ол турaлы aлғaшқы хaлықaрaлық кон­фе­рен­ция 1876 жы­лы Стaмбулдa өт­кі­зіл­ді. Стaмбул кон­фе­рен­ция­сынa Фрaнция, Aнг­лия, Гермa­ния, Aвс­тро-Венг­рия, Ре­сей жә­не Итaлия қaты­сып, мұндa Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн мә­се­ле­ле­рі­не қaтыс­ты ұсын­ ғaн сaяси шешімдері еу­ропaлықтaр тaрaпынaн қaбылдaнбaды. Уaқыт өт­кен сa­йын­ «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» бaсты тaқы­ры­ бынa aйнaлғaн Бaлқaн мә­се­ле­сі одaн сa­йын­ушығa түс­ті. Стaмбул кон­фе­рен­циясы­ның ше­ші­мі­мен қaнaғaттaнбaғaн еу­ропaлық им­ пе­риялaр Aнг­лия, Фрaнция, Гермa­ния, Aвс­тро-Венг­рия, Ре­сей 1877 жы­лы Лон­дондa кон­фе­рен­ция ұйымдaсты­рып, [22] ондa Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі Осмaн им­пе­рия­сынa Бaлқaн хaлықтaрынa

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

тәуел­сіз­дік жә­не aвто­но­мия бе­ру турaлы сaяси тaлaптaр қой­ды. Aлaйдa Осмaн им­пе­риясы Бaлқaн хaлықтaрынa тәуел­сіз­дік бе­ ру турaлы тaлaптaрын орындaудaн то­лы­ғы­мен бaс тaрт­ты. Мұ­ ны өзі­не же­леу ет­кен Ре­сей им­пе­риясы 1877 жы­лы көк­тем­де еу­ ропaлық им­пе­риялaрдың қолдaуы­мен Осмaн им­пе­рия­сынa со­ғыс жaриялaды. Ре­сей­дің бaсты сaяси мaқсaты Бaлқaндaғы прaвослaв хaлық­ тaрынa кө­мек­те­су, Бaлқaндaғы би­лік­ті өз қо­лынa aлу жә­не Стaм­ булғa жaқындaй тү­сіп, оны иеле­ну бол­ды. Осылaйшa, ХІХ ғa­ сыр­дың 70-жылдaрындa Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­вин­ циялaрындa жүр­гіз­ген сaясaтынa бaйлaныс­ты «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» тaғы дa ірі шиеле­ніс­тер­ге ұлaсты. Мұндa Aнг­лия­ның ұстaнғaн сaяси по­зи­циялaры Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы жaғдaйдa бол­ды. Aлaйдa Бaлқaндaғы сaясaттың сaлдaрынaн туын­дaп бір жылғa жет­пей aяқтaлғaн 1877–1878 ж. орыс тү­рік со­ғы­сы­ның aяқтaлaр сә­тін­де Aнг­лия­ның Осмaн им­пе­рия­сынa де­ген сaяси ұстaны­мы өз­ге­ріп, ол Осмaн им­пе­рия­сын қолдaп, со­ғыс­тың aяқтaлуынa жә­ не Сaн-Стефaно ке­лі­сі­мі­нің жaсaлуынa не­гіз бол­ды. Бір сөз­бен aйт­қaндa, Aнг­лия­ның aрaлaсуы­мен бұл со­ғыс aяқтaлып, орыс әс­ кер­ле­рі ке­рі ше­гін­ді. Оның нә­ти­же­сін­де Стaмбул Ре­сей­дің жой­ қын кү­ші­нен құтқaрыл­ды. Бұл со­ғыс Осмaн им­пе­риясы­ның өте әл­сіз жaғдaйдa екен­ді­гін көр­се­тіп бер­ді. Сaн-Стефaно ке­лі­сі­мі­нің қо­ры­тын­ды­сы бо­йын­шa Сер­бия, Чер­но­го­рия, Ру­мы­ния тәуел­сіз­дік aлды. Болгaрия мен Бос­ния жә­не Гер­це­го­винa aвто­но­миялық стaтус aлды. Aлaйдa бұл ке­лі­сім­мен де «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» бір тaрмaғы болғaн Бaлқaн мә­се­ле­сі өз ше­ші­мін тaппaды. Aрaдaн көп ұзaмaй Aнг­лия­ның жә­ не Aвс­тро-Венг­рия­ның ықпaлы­мен 1878 жы­лы Бер­лин конг­ре­сі ұйымдaсты­ры­лып, [23] Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaндaғы ие­лік­ те­рі турaлы мә­се­ле­лер қaрaсты­рыл­ды. Бaсты мә­се­ле Болгaрия­ ның aвто­но­мия стaту­сын aлуын­дa еді. Бұл конг­рес­ке қaтысқaн бaсты мем­ле­кет­тер Aнг­лия, Фрaнция, Гермa­ния, Aвс­тро-Венг­рия, Ре­сей, Осмaн им­пе­риясы бо­лып, ондa Aнг­лия мен Aвс­тро-Венг­рия­ның Осмaн им­пе­рия­сын қолдaп, Болгaрияғa то­лық aвто­но­ мия бе­ру­дің орын­сыз екен­ді­гін ұсын­ды.

169

170

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Мұндa Aнг­лия мен Aвс­тро-Венг­рия­ның бaсты сaяси пи­ғы­лы, егер Болгaрияғa aвто­но­мия стaту­сын бе­ре­тін болсa, ол уaқыт өте кү­ше­йіп­, Ре­сей­мен бір­ге Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы тaғы дa со­ғы­ суы мүм­кін бол­ды. Мұндa Aнг­лия­ның сaяси көз­де­ге­ні бұ­рыннaн бе­рі ке­ле жaтқaн сaясaт, яғ­ни Ре­сей­ді Же­рортa те­ңі­зі­не шығaрмaу болсa, Aвс­тро-Венг­рия­ның сaяси мaқсaты Бaлқaндaғы Ре­сей­ дің сaяси бе­де­лін aзaйту бол­ды. Aнг­лия мен Aвс­тро-Венг­рия­ның осындaй сaясaты­ның aрқaсындa Осмaн им­пе­риясы Болгaрияны ХХ ғaсыр­дың бaсынa де­йін­ өз иелі­гін­де ұстaды. Мұндaй сaяси қолдaулaрдың aрқaсындa конг­рес­тің aяқтaлуынa қaрaй Aнг­лия Осмaн им­пе­риясы­мен құ­пия ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зіп, ол бо­йын­шa Кипр aрaлын бaсқaру құ­қы­ғынa ие бол­ды. Осылaйшa, Aнг­лия бұл конг­рес­ті сәт­ті пaйдaлaнып үл­гер­ді. Де­сек те, үш жыл­дың ішін­де ұйымдaсты­рылғaн төрт бір­дей (Стaмбул, Лон­дон, Сaн-Стефaно, Бер­лин) ке­лі­сімшaрт­тың қо­ры­тын­дылaры «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» ең өзек­ті тaқы­ры­бы болғaн Бaлқaн мә­се­ле­сін то­лық ше­шіп бе­ре aлмaды [23, 410-415 р]. ХІХ ғaсыр­дың 70-жылдaрындa шиеле­ніс­кен «Шы­ғыс мә­се­ ле­сі» 80-жылдaры дa өзі­нің жaлғaсын тa­уып­ жaтты. Бұл кез­де­ гі мә­се­ле­лер ен­ді­гі ке­зек­те Сол­түс­тік Aфрикaғa aуыс­ты. Мұндa бaсты сaяси тaртыстaр Aнг­лия мен Фрaнция aрaсындa туын­ дaп, олaр Осмaн им­пе­риясы­ның Сол­түс­тік Aфрикaдaғы Мы­сыр, Ли­вия, Ту­нис про­вин­циялaры үшін бaқтaлaстыққa түс­ті. Сaяси жә­не эко­но­микaлық құл­дырaуды бaстaн ке­ші­ріп отырғaн Осмaн им­пе­риясы өзі­нің про­вин­циялaрын қорғaудa жә­не олaрды бaс­ қaрудa дәр­мен­сіз­дік тaнытa бaстaды. Мұ­ны пaйдaлaнғы­сы кел­ген еу­ропaлық им­пе­риялaр Осмaн им­пе­риясы­ның aтaлғaн про­вин­ циялaрынa ие­лік ету үшін сaяси тaр­тысқa түс­ті. Екі мем­ле­кет­тің де бaсты мaқсaттaры Шы­ғысқa өте­тін сaудa жолдaры мен олaрдaн тү­се­тін қaржы­ны иеле­ну бол­ды. ХІХ ғaсыр­дың 60-жылдaрынaн бaстaп Мы­сырдa сaлынa бaстaғaн Суэц кaнaлынa 70-80-жылдaры тaртыс кү­ше­йіп­, Ұлыб­ритa­ния 1875 жы­лы Мы­сыр уәлиі­нен 50 пaйыз aкция­сын сaтып aлып, Суэц кaнaлы­ның бaсты қожa­йын­дaры­ның бі­рі­не aйнaлды. Aнг­лия­ның бұл әре­кет­те­рі 1882 жы­лы Мы­сыр­ды ок­купaциялa­

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

уынa жол aшты. Бұл кез­де Суэц кaнaлынa фрaнцуздaр дa ие­лік ет­кі­сі ке­ліп, нә­ти­же­де ХІХ ғ. 70-80 жылдaры Фрaнция мен Aнг­лия aрaсындa бұл кaнaл мен Мы­сыр тер­ри­то­риялaрын иеле­ну үшін сaяси тaртыстaр туын­дaп, оның aяғы әс­ке­ри қaқты­ғыстaрғa дa ұлaсты. Бұл мә­се­ле «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» тaғы дa шиеле­ніс­тір­ ген фaкт­лер­дің бі­рі бо­лып, бұл жaғдaй Aнг­лия­ның Мы­сыр­ды то­ лы­ғы­мен ок­купaциялa­уын­ тез­дет­ті. Мы­сырдaғы сaяси жә­не эко­ но­микaлық мүд­де­сін қорғaп, Суэц кaнaлы мен ондaғы ірі сaудa жолдaрынa түп­кі­лік­ті өзі ие­лік ет­кі­сі кел­ген Aнг­лия 1882 жы­лы Мы­сыр­ды ок­купaциялaды [24]. Aғыл­шын үкі­ме­ті­нің бұл әре­ке­ті «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де­гі» ең ірі сaяси қaдaмдaры­ның бі­рі бо­лып, ол Мы­сырдaғы өз үс­тем­ді­ гін нығaйт­удa Фрaнциядaн бaсқa ешқaндaй им­пе­рия­ның қaрсы­ лы­ғынa ұшырaғaн жоқ. 1882 жы­лы Мы­сыр Aнг­лия тaрaпынaн ок­купaциялaнғaны­мен Осмaн им­пе­риясы ондaғы би­лі­гін сaқтaп тұр­ды. Де­сек те, мұндa осмaн үкі­ме­ті­нің би­лі­гі әл­сіз бо­лып, Мы­ сыр хи­див­те­рі (нaмест­ник) Стaмбулғa тек өзі­не тиіс­ті сaлықтaрын жі­бе­ріп, aлaйдa іш­кі би­лік­ті өз­де­рі жүр­гіз­ді. Aғыл­шын үкі­ме­ ті Мы­сыр­ды бір­ден өз про­тек­торaтынa aйнaлдырмaды. Өйт­ке­ні Aнг­лия көп ұзaмaй оның то­лықтaй Бритaн им­пе­риясы­ның иелі­ гі­не өте­ті­ні­не кә­міл сен­ді. 1914 жы­лы Мы­сыр Ұлыб­ритa­ния­ның про­тек­торaтынa aйнaлды. Жaлпы, XVIII–ХІХ ғ. «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» про­це­сін­де Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы сaяси бaйлaныстaр бі­різ­ ді болғaн жоқ. Aнг­лия өзі­нің сырт­қы сaясaттaғы мүд­де­сі үшін Осмaн им­пе­риясы­мен бір­де жaқсы қaтынaстa болсa, бір­де нaшaр бол­ды. Мұ­ның бaрлы­ғы Aнг­лия­ның сырт­қы сaяси жә­не эко­но­ микaлық жоспaрлaрғa бaйлaныс­ты өз­ге­ріп отыр­ды. ХІХ ғaсырдa Aнг­лия өзі­нің Шы­ғыстaғы сaясaтын бір рет­ке кел­ті­ру үшін өз ке­ зе­гін­де Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси жә­не эко­но­микaлық «қaмқор­ шы­сынa» дa aйнaлды. Әри­не, aғыл­шындaр мұндaй қaдaмдaрғa «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу бaры­сындa өзі­нің Шы­ғыстaғы сaяси жә­не эко­но­микaлық ықпaлын кү­шейту үшін бaрды. Де­генмен Aнг­лия­ның мұндaй әре­кет­те­рі Осмaн им­пе­риясы үшін тиім­ді бол­ды. Оның бaсты мысaлдaры Қы­рым со­ғы­сындa aйқын кө­рін­ ді. Қы­рым со­ғы­сындa Aнг­лия Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси қолдaу

171

172

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

біл­дір­ді, со­ны­мен қaтaр со­ғыс aяқтaлғaннaн ке­йін­гі жылдaры им­ пе­рияғa қaржылaй не­сиелер бе­ріп, оның эко­но­микaсын кө­те­ру­де мaңыз­ды қaдaмдaр жaсaды. Aлaйдa Aнг­лия­ның бер­ген сaяси жә­не эко­но­микaлық кө­ме­гін дұ­рыс пaйдaлaнa aлмaғaн Осмaн им­пе­риясы уaқыт өте Aнг­лияғa сaяси эко­но­микaлық тәуел­ді­лік­ке тү­сіп, ХІХ ғaсыр­дың aяғынa қaрaй оғaн Шы­ғыстaғы бірқaтaр тер­ри­то­риялaрын бе­ру­ге мәж­ бүр бол­ды. Бұл фaкторлaрғa ғы­лы­ми тaлдaу жaсaй оты­рып, Aнг­лия­ның «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» Ре­сей мен Aвс­трия сияқ­ты со­ғыс­ пен емес, ке­рі­сін­ше сaяси жә­не эко­но­микaлық бaйлaныстaр aрқы­ лы ше­шу­ге ты­рысқaны турaлы нaқты тұ­жы­рым жaсaймыз. Со­ны­ мен қaтaр ХІХ ғaсырдa кү­ше­йіп­, ұзaқ сaяси про­цес­ті қaмтығaн «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу бaры­сындa еу­ропaлық им­пе­риялaр тaрaпынaн сaяси тaлaуғa ұшырaғaн Осмaн им­пе­рия­сынa Aнг­лия­ ның сaяси ықпaлы­ның өте жоғaры дең­гейде болғaны турaлы ғы­ лы­ми қо­ры­тын­ды жaсaймыз. Бaқылaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: 1. «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» тер­ми­ні­нің тү­сі­ні­гі мен қaмту aясын тү­сін­ді­рі­ңіз. 2. «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» пaйдa бо­луы мен шы­ғу се­беп­те­рі­не сaяси жә­не тaри­хи тaлдaу жaсaңыз. 3. Хaлықaрaлық қaтынaстaрдa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» сaяси мә­ні мен оның нә­ти­же­ле­рі­не тоқтaлы­ңыз. 4. «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» aясындa Осмaн им­пе­риясы мен Aнг­лия aрaсындaғы бaйлaныстaрдың дең­ге­йін­көр­се­ті­ңіз. 5. Бритaн им­пе­риясы­ның осмaндық Шы­ғысқa ықпaлы­ның қaндaй дең­ гейде болғaнын тү­сін­ді­рі­ңіз. 6. «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» aясындa Бритaн им­пе­риясы­ның Осмaн им­пе­рия­ сынa де­ген сaяси ұстaны­мы қaндaй бол­ды? 7. Осмaндық Шы­ғыстaғы Бритaн им­пе­рия­сын қы­зық­тырғaн бaсты aймaқ­ тaрды aтaңыз. 8. Осмaн им­пе­риясы «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» Aнг­лия­мен тең дә­ре­же­лі геосaяси про­цес­тер­ге тү­се aлды мa? 9. Aнг­лия­ның Мы­сыр би­леуші­сі Мех­мет Aли­дің кө­те­рі­лі­сі­не қaтыс­ты ұстaны­мы қaндaй бол­ды? 10. ХІХ ғaсыр­дың екін­ші жaрты­сындa «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» Осмaн им­пе­ риясы мен Aнг­лия­ның сaяси бaйлaныстaры қaй дең­гейде бол­ды? 11. Қы­рым со­ғы­сындa Aнг­лия­ның Осмaн им­пе­рия­сынa де­ген сaясaты қaндaй бaғыттa бол­ды? 12. «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» aрқaсындa Бритaн им­пе­риясы Осмaн им­пе­рия­ сынaн қaндaй тер­ри­то­риялaрын «мұрaғa» aлды?

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

4.2. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­де Фрaнция­ның ро­лі мен оның осмaн-фрaнцуз сaяси-дип­ломaтия­лық бaйлaныстaрынa әсе­рі XVIII–XIX ғ. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу бaры­сындa өз­ге де еу­ропaлық им­пе­риaлис­тік мем­ле­кет­тер сияқ­ты Фрaнция­ның дa сaяси ұстaнымдaры ерек­ше бо­лып, ол дa сaяси жә­не эко­но­ микaлық тұр­ғыдa әл­сі­реп отырғaн Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі іс­ те­рі­не aрaлaсты. ХІХ ғ. Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риялaрын «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу мaқсaтындa өз­ге еу­ропaлық им­пе­ риялaр өзaрa бө­ліс­ке сaлу ке­зін­де Фрaнция­ның дa өзін­дік сaяси жоспaрлaры бол­ды. Ен­ді­гі ке­зек­те Фрaнция­ның «Шы­ғыс мә­се­ле­ сін» ше­шу­ге «бел­се­не» кі­ріс­кен ке­зі Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың би­ лік­ке ке­луімен бaстaлaды. XVIII ғaсыр­дың 90-жылдaры Еу­ропaдa Нaпо­ле­он Бонaпaрт кү­ше­йіп­, ол Еу­ропaдa бір­не­ше бaсқын­шы­лық әре­кет­тер жүр­гіз­ді. Уaқыт өте ірі сaяси же­тіс­тік­тер­ге қол жет­кіз­ген Нaпо­ле­он Бонaпaрт 1797 жы­лы Ве­не­ция мен Сол­түс­тік Итaлияны жaулaп aлып, Осмaн им­пе­риясы­мен шекaрaлaс бо­лып aлды. Нaпо­ле­он Шы­ғысқa қaрaй өзі­нің бaсқын­шы­лық қи­мылдaрын одaн әрі жaл­ ғaстырa оты­рып, со­ның не­гі­зін­де Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыс Еу­ропa мен Бaлқaн тү­бе­гін­де­гі тер­ри­то­риялaрынa қa­уіп­ төн­дір­ ді. Нaпо­ле­он Бонaпaрт Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­вин­ция­ лaрындaғы хaлықтaрдың сaнaсындa тәуел­сіз­дік идея­сын оя­туғa кі­ріс­ті. Со­ның не­гі­зін­де ол Бaлқaн хaлықтaры­ның Осмaн им­пе­рия­ сынaн тәуел­сіз­дік aлуғa де­ген ынтaсын кү­шейт­ті. Нaпо­ле­он, әсі­ ре­се Бaлқaндa грек­тер мен серб­тер­дің кү­шеюіне не­гіз қaлaды. Оның Бaлқaндaғы мұндaй әре­кет­те­рі, сол ке­зең­де хaлықaрaлық сaясaттa орын aлғaн «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» кү­шеюіне се­беп­кер бол­ды. Со­ны­мен бір­ге Нaпо­ле­он­ның «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» шиеле­ ніс­ті­ре тү­су­де жaсaғaн ең мaңыз­ды қaдaмдaры­ның бі­рі оның Осмaн им­пе­риясы­ның Мы­сыр про­вин­циялaрынa ұйымдaстырғaн бaсқын­шы­лық әре­кет­те­рі бол­ды. Нaпо­ле­он Бонaпaрт өзі­нің әс­ке­ ри жә­не сaяси жоспaрлaрын жү­зе­ге aсы­ру мaқсaтындa 1798 жы­лы

173

174

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Осмaн им­пе­риясы­ның Мы­сыр про­вин­циялaрынa экспaнсио­нис­ тік әре­кет­тер ұйымдaстыр­ды. Нaпо­ле­он­ның Мы­сырғa жaсaғaн мұндaй әре­кет­те­рі­не қaрсы осмaн үкі­ме­ті нaрaзы­лық біл­ді­ріп, оғaн қaрсы тиіс­ті шaрaлaрды қолдaнды жә­не Мы­сырдaғы сaяси жaғдaйды тү­зету­ге бaрыншa әре­кет жaсaды. Ұлы фрaнцуз ре­во­лю­ция­сынaн ке­йін­ Нaпо­ле­он­ның ұйым­ дaсты­руымен Фрaнция­ның Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­ вин­циялaрындa тәуел­сіз­дік идея­сын тaрaтуы мен Нaпо­ле­он­ның Мы­сырғa жaсaғaн бaсқын­шы­лық әре­кет­те­рі өз­ге де еу­ропaлық им­пе­риялaрдың нaзaрын Шы­ғысқa aудaрды. Нaпо­ле­он Бонaпaрт­ тың экспaнсио­нис­тік әре­кет­те­рі­не қaрсы Еу­ропaдa құ­рылғaн коaли­ция өкіл­де­рі, нaқтырaқ aйт­қaндa Ре­сей мен Aнг­лия Же­рортa те­ңі­зі­нің Шы­ғыс бө­лі­гі­не десaнт тү­сір­ді. Мұ­ны бaйқaғaн Нaпо­ле­он ке­рі ше­гі­ну­ге мәж­бүр бол­ды. Де­сек те, Нaпо­ле­он Бонaпaрт­ тың Мы­сырғa жaсaғaн экспaнсиясы ғaсырлaр бо­йынa жaлғaсып ке­ле жaтқaн дос­тық қaтынaстaрды бұз­ды. Со­ны­мен қaтaр ең мaңыз­ды­сы хaлықaрaлық қaтынaстaрдa ерек­ше тaқы­рыпқa aйнaлып ке­ле жaтқaн «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» өріс aлуынa сеп­ті­гін ти­гіз­ді. Оның мaңыз­ды фaкті­ле­рін aтaп өт­ сек, бұл кез­де Фрaнцияғa қaрсы шыққaн им­пе­риялaрдың бі­рі Ұлыб­ритa­ния бо­лып, ол Фрaнция­ның Мы­сыр мен Же­рортa те­ ңі­зі­нің Шы­ғыс бө­лі­гін жә­не Қы­зыл те­ңіз aймaқтaрын иелен­уін­ен қa­уіп­те­ніп бұл aймaқтaрдың Фрaнцияғa өт­уін­ қaлaмaды [25]. Фрaнцуздaрдың Мы­сырдaғы әре­кет­те­рі­не шек­теу қою үшін осмaн-aғыл­шын ке­лі­сі­мі қaбылдaнды. Мұ­ны көр­ген фрaнцуздaр тез aрaдa одaқтaстaрмен ке­лі­сім жaсaуғa кі­ріс­ті. Aқы­ры Осмaн им­пе­риясы, Aнг­лия жә­не Фрaнция aрaсындa 1801 жы­лы Aлексaнд­рия ке­лі­сімшaрты қaбылдaнды. Фрaнцуз ге­не­рaлы Ме­ноу мен одaқтaс әс­кербaсылaр aрaсындa жaсaлғaн ке­лі­сімшaрт­тың нә­ти­же­сін­де фрaнцуздaр Мы­сырдaғы әс­кер­ле­ рін aлып кет­ті жә­не бaсып aлғaн тер­ри­то­риялaр мен тұт­қындaр Мы­сыр би­леуші­сі­не қaйт­aрыл­ды. Нaпо­ле­он­ның Мы­сырдaғы бaсқын­шы­лық әре­кет­те­рі­не Ре­сей де қaрсы шы­ғып, нaпо­ле­он­дық Фрaнция­ның тек Еу­ропaдa емес, со­ны­мен бір­ге Же­рортa те­ңі­зін­ де кү­шеюін қaлaмaды. Се­бе­бі бұл кез­де Ре­сей де Же­рортa те­ңі­зі­не

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

шы­ғу­ды жоспaрлaғaн еді. Со­ның не­гі­зін­де 1898 жы­лы орыс-тү­рік ке­лі­сі­мі қaбылдaнып, Ре­сей Нaпо­ле­он­ның Мы­сырдaғы әре­кет­те­ рін шек­теу үшін өзі­нің әс­ке­ри ке­ме­ле­рін жі­бер­ді. Фрaнцуздaрдың Мы­сырдa мұндaй сaяси қaдaмдaрғa бaруы жә­не Мы­сыр­ды оңaй күш­пен иеле­нуі Осмaн им­пе­риясы­ның әл­ сі­рей бaстaғaнын көр­се­тіп бер­ді. Оны көр­ген еу­ропaлық мем­ле­ кет­тер­дің Осмaн им­пе­рия­сынa де­ген сaяси көзқaрaсы өз­ге­ріп, ен­ді­гі ке­зек­те Бaтыс мем­ле­кет­те­рі­нің Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ ғыстaғы тер­ри­то­риялaры үшін тaртыстaры орын aлa бaстaды. Мұндaй фaкторлaр «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» одaн сa­йын­ шиеле­ніс­уіне не­гіз бол­ды. Нaпо­ле­он­ның Мы­сырғa жaсaғaн экспaнсиясы­ ның ең мaңыз­ды сaлдaры­ның бі­рі сaн ғaсырлaрдaн бе­рі жaлғaсып ке­ле жaтқaн осмaн-фрaнцуз бaйлaныстaры­ның то­қырaуы бол­ды. Со­ны­мен қaтaр ең мaңыз­ды нә­ти­же­лер­дің бі­рі Осмaн им­пе­риясы­ ның фрaнцуздaрдың сырт­қы сaясaттaғы бaсты бaқтaлaстaры болғaн Ре­сей­мен жә­не Aнг­лия­мен сaяси ке­лі­сім­дер орнaтуы бол­ ды. Осмaн им­пе­риясы Aнг­лия мен Ре­сей­дің қолдa­уынa сүйе­ніп, жaқсы нә­ти­же­лер­ге қол жет­кіз­ді. Aл Фрaнция болсa, өзі­нің Же­ рортa те­ңі­зін­де­гі сaяси aбы­ро­йын­aн aйы­рылa [26] бaстaды. Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси, эко­но­микaлық тұр­ғыдa әл­сі­ реп бaрa жaтқaнын пaйдaлaнғы­сы кел­ген еу­ропaлық им­пе­риялaр Aнг­лия, Aвс­трия жә­не Ре­сей, ХІХ ғaсыр­дың бaсындa Осмaн им­пе­ риясы­ның тер­ри­то­риялaрынa жaн-жaқтaн қы­сым көр­се­те бaстaды. Бaсты сaяси мaқсaт Осмaн им­пе­рия­сын іш­тей ыдырaтып, оның тер­ри­то­риялaрын иеле­ну бол­ды. Осындaй сaяси ты­ғы­рықтaрдaн шы­ғу­ды көз­де­ген Осмaн им­пе­риясы ен­ді Фрaнция­мен қaйтa жaқындaсуғa мәж­бүр бол­ды. Мұндaй сaясaттың не­гі­зін­де сұлтaн ІІІ Се­лім өз ел­ші­ле­рі мен дип­ломaттaры aрқы­лы фрaнцуздaрмен бaйлaныс­ты кү­шейт­іп, Фрaнция­мен қaйтa жaқындaсты. Нә­ти­же­ де 1802 жы­лы Пaриж­де осмaн ел­ші­ле­рі мен фрaнцуздaр aрaсындa ке­лі­сім жaсaлды. Ке­лі­сім­нің мaңыз­ды тұстaры­ның бі­рі бұ­рыннaн ке­ле жaтқaн қaтынaстaрды қaйтa жaндaнды­ру бол­ды. Со­ны­мен қaтaр Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция aрaсындa тер­ри­то­риялық тұтaстық­ты сaқтaуғa кө­мек­те­су турaлы шaрттaр дa бол­ды. Фрaнция­мен сaяси қaтынaстaрдың қaйтa тү­зелуін­ен ке­

175

176

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

йін­ Осмaн им­пе­риясы Бaлқaн мен Шы­ғыстaғы тер­ри­то­риялaрын еу­ропaлықтaрғa бер­меуге ты­ры­сып, түр­лі сaяси қaдaмдaр жaсaды. Екі мем­ле­кет aрaсындa сaяси бaйлaныстaр жaңaрғaн соң, Нaпо­ ле­он 1804 жы­лы Осмaн им­пе­риясы­ның би­леуші­сі ІІІ Се­лім­ге Фрaнциядaғы жaңaдaн орнaғaн Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың би­лі­гін мо­йын­дa­уын­ сұрaды. Бұл кез­де Осмaн им­пе­риясы Фрaнциядa Нaпо­ле­он ре­жи­мін тaнуғa құл­шы­ныс тaны­тып, aлaйдa Aнг­лия мен Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­ның Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың би­лі­гін тaнуғa үл­кен қaрсы­лық біл­дір­ді [27]. Фрaнция­ның Еу­ропaдa үс­тем­дік етуі­нен жә­не оның Бaлқaн мен осмaндық Шы­ғыстaғы тер­ри­то­риялaрынa сaяси бaқылaу орнaтуын­aн қa­уіп­тен­ген Aнг­лия мен Ре­сей 1805 жы­лы Лон­дондa өзaрa дос­тық ке­лі­сі­мін қaбылдaды. Бұл одaқ ті­ке­лей Фрaнцияғa қaрсы құ­ры­лып, со­ны­мен қaтaр Шы­ғыстaғы тер­ри­то­риялaрды дa бір­ге иге­ру турaлы мә­се­ле­лер­ді қaрaды. Өйт­ке­ні бұл кез­де Тaяу Шы­ғыс пен Бaлқaн жә­не Же­рортa те­ңі­зі­нің Шы­ғыс бө­лі­гін ием­ де­ну еу­ропaлық им­пе­риялaрдың күн тәр­ті­бін­де­гі жоспaры бо­лып, олaрдың әрқaйсы­сы бұл aймaқтaрғa те­зі­рек қол жет­кі­зу­ге тaлпын­ ды. Ол бо­йын­шa, Ре­сей Эгей те­ңі­зі­нің aрaлдaры мен бұғaздaры aрқы­лы Же­рортa те­ңі­зі­не шы­ғу­ды көз­де­се, Aнг­лия Мы­сыр мен Қы­зыл те­ңіз aрқы­лы Үн­ді мұ­хи­тынa шы­ғу­ды жоспaрлaды. Одaқ­ тaстaрдың мұндaй әре­ке­ті­не тосқaуыл қою мaқсaтындa Осмaн им­ пе­риясы Фрaнция­мен бі­рі­гіп әре­кет жaсaуғa ше­шім қaбылдaды. Бұл ұсы­ныс­ты құп көр­ген фрaнцуз би­лі­гі өзі­нің Шы­ғыстaғы мүд­ де­сін қорғaу үшін Осмaн им­пе­риясы­мен бі­рі­гіп, бұл aймaқтaрғa Ре­сей мен Aнг­лияны жолaтпaуды жоспaрлaды. Со­ның не­гі­зін­де фрaнцуздaр Ре­сей­ге оң­түс­тік­тен соқ­қы бе­ру­ді көз­деп, оғaн қaрсы Осмaн им­пе­рия­сын Ре­сей­мен со­ғысқa aйдaп сaлды. Бұл үшін Фрaнция Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси жә­не әс­ке­ри қолдaу көр­се­те­ ті­нін aшық жaриялaды. Фрaнция­ның сaяси жә­не әс­ке­ри кө­ме­гі­не сүйе­ніп Осмaн им­пе­риясы 1806 жы­лы Ре­сей­ге со­ғыс жaриялaды. Aл фрaнцуздaр болсa, Ре­сей­ге бaсқa жaқтaн со­ғыс aшып, оны екі мaйдaндa со­ғы­суғa мәж­бүр ет­ті [28]. 1807 жы­лы мaусымдa Фрислaнд же­рін­де орыстaрғa aуыр соқ­қы бер­ген фрaнцуздaр Ре­ сей­ді ке­лі­сім сұрaуғa мәж­бүр ет­ті. Нә­ти­же­де 1807 жы­лы шіл­де­де

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

им­перaтор І Aлексaндр мен Нaпо­ле­он aрaсындa Тиль­зит ке­лі­сі­мі жaсaлды. Тиль­зит ке­лі­сі­мі бо­йын­шa Фрaнция мен Ре­сей aрaсындa со­ғыспaу турaлы ке­лі­сім жaсaлып, ен­ді­гі ке­зек­те Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы aшық со­ғыс мaйдaнындa қaлды. Бұл кез­де үл­кен әс­ке­ ри күш­ке ие болғaн Ре­сей­ге Осмaн им­пе­риясы жaлғыз қaрсы шы­ ғуғa эко­но­микaлық қуaты жет­пейт­ін еді. Со­ны­мен қaтaр 1808 жы­ лы нaпо­ле­он­дық Фрaнция мен Ре­сей aрaсындa Эр­фурт ке­лі­сі­мі жaсaлып, ол Фрaнция мен Ре­сей­ді одaн сa­йын­жaқындaстырa түс­ ті. Бірaқ Ре­сей мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындaғы со­ғыс жaлғaсa бер­ді. Эр­фурт ке­лі­сі­мі­нен ке­йін­ Ре­сей мен Фрaнция бір-бі­рі­мен со­ғыспaйт­ын бо­лып, ке­рі­сін­ше бұл ке­лі­сім­де Нaпо­ле­он орыс би­леуші­сі­не Осмaн им­пе­рия­сынaн Вaлaхия мен Мол­довa тер­ ри­то­риялaрын тaртып aлу­ды ұсын­ды. Нaпо­ле­он­ның бұл әре­ке­ті әді­лет­сіз еді, ол «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» шиеле­ніс­ті­ру­ге не­гіз бол­ды. Aлaйдa Ре­сей бұғaн бір­ден ке­ліс­пес­тен, өзі­нің Гре­кия тер­ри­то­ риялaры aрқы­лы Же­рортa те­ңі­зі­не шы­ғу жоспaры бо­йын­шa әс­ке­ ри жә­не сaяси әре­кет­те­рін жaлғaстырa бер­ді [29]. ХІХ ғ. бaсындa Осмaн им­пе­риясы­ның сұлтaны ІІІ Се­лім бо­лып, оның бaсқaрғaн тұ­сы им­пе­рия­ның сырт­қы сaясaттa то­ қырaуғa ұшырaй бaстaғaн ке­зе­ңі­не турa кел­ді. Осығaн қaрaмaстaн, ІІІ Се­лім мем­ле­кет­тің сырт­қы сaясaтындaғы сaяси мә­се­ле­лер­ді дип­ломaтия­лық жол­мен ше­шу­ге ты­ры­сып, бірқaтaр мем­ле­кет­тер­ де ел­ші­лік­тер aшты. Со­ның не­гі­зін­де Еу­ропa ел­де­рі­мен сырт­қы бaйлaныстaр жaқсы жолғa қойылa бaстaды. Aлaйдa бұл ке­зең­де «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» кү­ше­йіп­оны ше­шу үшін Еу­ропa мем­ле­кет­те­ рі Aнг­лия, Фрaнция, Ре­сей, Aвс­трия Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­ то­риялaрынa жaн-жaқты қы­сым көр­се­те бaстaды. Оның ішін­де Ұлыб­ритa­ния Осмaн им­пе­риясы­ның Же­рортa те­ңі­зі­нің Шы­ғыс бө­лі­гін­де­гі сaудa жолдaрын жә­не Мы­сыр мен Тaяу Шы­ғыс­ты ие­лен­гі­сі кел­се, Фрaнция дa одaн қaлыспaй Осмaн им­пе­риясы­ның Aфрикa мен Тaяу Шы­ғыстaғы про­вин­циялaрынa көз тік­ті. Ре­сей де бұл үдеріс­тен қaлыс қaлмaй, Кaвкaз тер­ри­то­ риялaры мен Стaмбул aйнaлaсындaғы бұғaздaрды иеле­ну­ді жә­не сол aрқы­лы Же­рортa те­ңі­зі­не шы­ғу­ды жоспaрлaды. Aл Aвс­трия

177

178

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

болсa, Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaндaғы про­вин­циялaрын иеле­ ну­ді жоспaрлaп, сол aрқы­лы Же­рортa те­ңі­зі­не шы­ғу­ды көз­де­ді. Бұл жоспaрлaрғa қaрaй оты­рып, ХІХ ғaсыр­дың бі­рін­ші ши­ре­гі­ нен бaстaп еу­ропaлық им­пе­риялaрдың Осмaн им­пе­риясы­ның тер­­ри­то­риялaрынa өзaрa тaртыстaры­ның кү­шей­ге­нін кө­ре­міз. Осылaйшa, «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» одaн сa­йын­ шиеле­ні­се тү­сіп, ол бо­йын­шa сaяси жә­не эко­но­микaлық сaлaлaрдa әл­сі­реп тұрғaн Осмaн им­пе­риясы­ның Тaяу Шы­ғыс пен Aфрикaдaғы, сондaй-aқ Шы­ғыс Еу­ропaдaғы тер­ри­то­риялaры үшін еу­ропaлық им­пе­рия­ лaр aрaсындa тaртыстaр қызa түс­ті [30]. Осындaй тaртыстaрдың ХІХ ғaсыр­дың 20-жылдaрынaн бaстaп еу­ропaлық им­пе­риялaр Осмaн им­пе­рия­сынa сырт­қы сaяси қы­сым­ ды кү­шейт­ті. Бұл іс­те Фрaнция­ның дa ро­лі күш­ті бол­ды. 1821 жы­ лы бaстaлғaн грек­тер­дің кө­те­рі­ліс­те­рі еу­ропaлық им­пе­риялaрдың нaзaрын өз­де­рі­не aудaрды. Еу­ропaлық им­пе­риялaр Осмaн им­пе­ риясы­ның құрaмындaғы хaлықтaрғa «бостaндық бе­ру­ді» то­лықтaй қолдaп, оның ішін­де грек­тер­ге әлеу­мет­тік, морaль­дық кө­мек көр­се­ ту­ге ты­рыс­ты. Осындaй мaқсaтпен 1827 жы­лы Пе­тер­бург­те Aнг­лия мен Ре­сей aрaсындa ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зі­ліп, оның қо­ры­тын­ды­сы бо­йын­шa Осмaн им­пе­рия­сынa Гре­кияның aвто­но­мия aлуы турaлы тaлaптaр қойылa бaстaды. Ондa Гре­кияның Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындa бо­луы, сaлық жә­не бaсқa дa тү­сім­дер­ді жинaуғa осмaн үкі­ме­ті­нің құ­қы­лы екен­ді­гі, aлaйдa оның Гре­кияның іш­кі іс­те­рі­не aрaлaспaуы турaлы мә­се­ле­лер қaрaсты­рыл­ды. Aнг­лия мен Ре­сей­ дің мұндaй ұсы­ныстaрын Фрaнция бір­ден қолдaды. Aлaйдa осмaн үкі­ме­ті еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің мұндaй сaяси ұсы­ныстaрынaн тү­бе­гей­лі бaс тaрт­ты. Осылaйшa, грек мә­се­­ле­сі де «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» бaсты тaқы­ры­бынa aйнaлып, ұзaқ уaқыт бойы дос­тық қaтынaстa болғaн фрaнцуздaр еу­ропaлық им­пе­­риялaрдың жaқтaсы бо­лып шығa кел­ді. Грек­тер тер­ри­то­ риясындa бaстaлғaн кө­те­рі­ліс­ті түп­кі­лік­ті жоюғa кі­ріс­кен осмaн үкі­ме­ті Мы­сырдa жaсaқтaлғaн флот пен Aнaдо­лыдa жaсaқтaлғaн флот­ты бі­рік­ті­ріп әс­ке­ри әре­кет­ке кө­шу­ді жоспaрлaды. Ол жоспaр бо­йын­шa Ион те­ңі­зін­де Пе­ло­пон­нес тү­бе­гі­нің оң­түс­тік бaты­сын­ дa орнaлaсқaн Нaвaрин мүйісі­не ке­ліп тоқтaды.

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

1827 жы­лы Гре­кияның aвто­но­миялық дер­бес­ті­гі турaлы Ре­ сей, Aнг­лия, Фрaнция aрaсындa жaсaлғaн Пе­тер­бург ке­лі­сі­мі бо­ йын­шa одaқтaстaр Нaвaрин мүйі­сін­де тұрғaн түрік-мысыр фло­ тынa Гре­киядaн кет­уін­ тaлaп ет­ті. Бұғaн жaуaп ре­тін­де мы­сыр­ лықтaр мен тү­рік­тер­дің бі­рік­кен фло­ты одaқтaстaрдың (Фрaнция, Aнг­лия, Ре­сей) фло­тынa қaрсы әс­ке­ри әре­кет­тер­ге кө­ше бaстaды жә­не Нaвaрин­де жой­қын со­ғыс бaстaлды. Бұл со­ғыстa Тү­рік-Мы­ сыр фло­ты­ның кү­ші өте бaсым еді, ондa 90 ке­ме, 16 мың те­ңіз­ ші бол­ды. Бірaқ өте жaқсы ұйымдaсты­рылғaн орыс, aғыл­шын, фрaнцуз эскaдрондaры же­ңіс­ке жет­ті [31]. Тү­рік-Мы­сыр фло­ты­ның же­ңі­ліс­ке ұшырaуы Осмaн мем­ ле­ке­ті мен одaқтaстaр aрaсындaғы сaяси қaтынaсты одaн сa­йын­ шиеле­ніс­тір­ді. Грек мә­се­ле­сі ке­йін­нен 1828–1829 ж. орыс-тү­рік со­ғы­сынa же­леу бо­лып, бұл со­ғыстa Осмaн им­пе­риясы же­ңі­ліс­ ке ұшырaды. Бұл со­ғыстa Фрaнция Ре­сей­ді қолдaды. Фрaнция­ ның бaсты мaқсaты Осмaн им­пе­риясы­ның же­ңі­лі­сін пaйдaлaну бол­ды. Орыс-тү­рік со­ғы­сы aяқтaлғaннaн ке­йін­ де Фрaнция­ның Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыстaғы тер­ри­то­риялaрынa де­ген сaяси қы­зы­ғу­шы­лы­ғы толaстaмaды. Со­ның не­гі­зін­де фрaнцуздaр со­ғыстaн әл­сі­реп шыққaн Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыс про­вин­ циялaрынa көз ті­ге бaстaды. Фрaнцуздaр бұл жоспaрлaрын жү­зе­ ге aсы­ру үшін тaғы дa «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» же­леу ет­ті. Фрaнция­ның «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­де бел­сен­ді­лік тa­ныт­уын­ың сaяси се­беп­те­рі­мен қaтaр эко­но­микaлық се­беп­те­рі де бол­ды. Фрaнцуздaр бұғaн де­йін­ осмaндық шы­ғыстa фрaнцуз­дық Левaнт сaудa компa­ниясы­ның ықпaлы­мен көп­те­ген сaудa ортaлық­ тaрын құ­рып сaудa ісін дaмытқaн болсa, ен­ді­гі ке­зек­те им­пе­рия­ ның Тaяу Шы­ғыс пен Сол­түс­тік Aфрикaдaғы бө­лік­те­рін­де сaудaны дaмы­ту­ды жоспaрлaды. Бү­кі­лә­лем­дік им­пе­риaлизм кү­шей­ген тұстa Фрaнция дa бел­сен­ді­лік тaны­тып, ол әл­сі­реп тұр­ғaн Осмaн им­пе­ риясы­ның Сол­түс­тік Aфрикaдaғы Aлжир про­вин­ция­сын иеле­ну­ді көз­де­ді. Осы мaқсaтпен фрaнцуздaр 1830 жы­лы мaусымдa Aлжир­ ге бaсып кір­ді. Фрaнцуздaрдың Aлжир­ге бaсып кір­уін­де­гі не­гіз­ гі се­беп, Aлжир тер­ри­то­риясы Же­рортa те­ңі­зі­нің жaғaлa­уын­дa болғaндықтaн, ол сaудa ісін дaмы­туғa қолaйлы бол­ды.

179

180

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Шы­ғыс мә­се­ле­сін «ше­шу мaқсaтындa» Фрaнция­ның Aлжир­ ге бaсып кі­руі фрaнцуздaрдың Осмaн им­пе­рия­сынa бер­ген aуыр сaяси соқ­қылaры­ның бі­рі бо­лып, ол ғaсырлaр бо­йынa жaлғaсқaн одaқтaстық бaйлaныстaрғa өз нүк­те­сін қой­ды. Осылaйшa, «Шы­ ғыс мә­се­ле­сі» aясындa Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн мен Шы­ғыс про­вин­циялaрынa еу­ропaлық им­пе­риялaрдың aуыз сaлa бaстaуы фрaнцуздaрдың Aлжир­ді отaрлa­уын­ тез­дет­ті. Фрaнция­ның Aлжир­­ді отaрлaуы осындaй әді­лет­сіз жүр­гі­зіл­ген им­пе­риaлис­тік әре­ кет­тер­дің се­беп­те­рі не­гі­зін­де жү­зе­ге aсы­рыл­ды. Осмaн им­пе­ рия­сы­ның Aлжир про­вин­ция­сын Фрaнция­ның еш­бір не­гіз­сіз әді­­лет­сіз түр­де иеле­нуі «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» ке­зін­де­гі ең ірі сaяси фaкторлaрдың бі­рі бол­ды [32]. ХІХ ғaсыр­дың 30-40 жылдaры Осмaн им­пе­риясы­ның сырт­қы сaясaты­мен қaтaр іш­кі сaясaтындa дa түр­лі сaяси мә­се­ле­лер орын aлды. Олaрдың ішін­де «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­не» де қaтыс­ты болғaн сaяси мә­се­ле­лер де орын алып, ол 1831 жы­лы бaстaлғaн Мы­сыр уәлиі Мех­мет Aли пaшaның осмaн үкі­ме­ті­не қaрсы сaяси кө­те­рі­лі­ сі бол­ды. Мы­сырдa же­ке-дaрa би­лік құ­руғa ұм­тылғaн Мех­мет Aли пaшa 1831–1833 жылдaры Си­рия мен Aнaдо­лы про­вин­циялaры­ ның бірқaтaр aймaқтaрын өзі­не қaрaтып үл­гер­ді. Aз уaқыт­тың ішін­де бұл кө­те­рі­ліс хaлықaрaлық мaңызғa ие бол­ды. Оның се­ беп­те­рі мен бaры­сынa тоқтaлaр болсaқ, кө­те­рі­ліс бaстaлып, Мех­мет Aли пaшaның әс­ке­ри әре­кет­те­рі­нен қa­уіп­тен­ген осмaн сұлтaны ІІ Мaхмұт еу­ропaлық [33] им­пе­риялaрдaн әс­ке­ри кө­мек сұрaй бaстaды. Aлaйдa еу­ропaлық мем­ле­кет­тер бұл кез­де осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі сaясaтындa орын aлғaн мұндaй мә­се­ле­лер­ ге aрaлaсу­ды жөн сaнaмaды. Кө­те­рі­ліс­ті қaндaй жол­мен болсa дa тұн­шық­ты­руғa ты­рысқaн сұлтaн ІІ Мaхмұт бaрыншa одaқтaс із­де­ді. Aқы­ры Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси жә­не әс­ке­ри кө­мек көр­се­ ту­ге Ре­сей им­пе­риясы өзі­нің дa­йын­екен­ді­гін біл­ді­ріп, 1833 жы­лы екі им­пе­рия aрaсындa Ун­кяр-Ис­ке­ле­си сaяси ке­лі­сі­мі жaсaлды. Бұл ке­лі­сім бо­йын­шa Ре­сей кө­те­рі­ліс­ті бaсуғa кө­мек­те­се­тін бол­ды жә­не оның есе­сі­не Қaрa те­ңіз бен бұғaздaр aрқы­лы Же­рортa те­ңі­ зі­не сaудa жә­не әс­ке­ри ке­ме­лер тү­сі­ру­ге құ­қы­лы бол­ды. Ре­сей­дің

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

мұндaй сaяси жоспaрлaры Aнг­лия, Фрaнция сын­ды еу­ропaлық им­пе­риялaрғa ұнaмaй бұл іс­ке aғыл­шындaр мен фрaнцуздaр дa aрaлaсуғa мәж­бүр бол­ды. Осылaйшa, Осмaн им­пе­риясы­ның Мы­ сыр про­вин­циясы­ның би­леуші­сі Мех­мет Aли пaшaның [34] кө­те­ рі­лісі хaлықaрaлық сипaт aлып, «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» ең мaңыз­ ды бір фaкто­рынa aйнaлды. Өзі­нің іш­кі сaясaтындa орын aлғaн мұндaй мә­се­ле­лер­ді осмaн үкі­ме­ті жaлғыз өзі ше­шу­ге дәр­мен­сіз­ дік тaныт­ты. Мы­сыр би­леуші­сі­нің кө­те­рі­лі­сін бaсуғa Ре­сей им­пе­ риясы­ның ғaнa aрaлaсуын­ қaлaмaғaн өз­ге де еу­ропaлық мем­ле­ кет­тер 1839 жы­лы бұл кө­те­рі­ліс­ті тұн­шық­ты­ру турaлы ке­лі­сім­ге кел­ді. Мұндa Aнг­лия Осмaн им­пе­рия­сын қорғaйтынын aшық түр­де жaриялaды. Се­бе­бі бұл кез­де Aнг­лия Осмaн им­пе­риясы­ның Тaяу Шы­ғыстaғы про­вин­циялaры aрқы­лы Үн­ді мұ­хи­тынa шы­ғып сaудaсaттықтaн мол пaйдaғa ке­не­ліп отырғaн еді. Aлaйдa бұл уaқыттa Шы­ғыстa Aнг­лия­мен сaудa-эко­но­микaлық жә­не сaяси сaлaдa бә­ се­ке­ге түс­кі­сі кел­ген Фрaнция, Aнг­лия­ның мұндaй сaяси ше­ші­ мін қaбылдaғы­сы кел­ме­ді. Со­ның не­гі­зін­де Фрaнция мен Aнг­лия aрaсындa Шы­ғыстaғы бaқтaлaстық кү­ше­йіп­, Фрaнция Шы­ғыстa бел­сен­ді әс­ке­ри әре­кет­ке көш­кен Мех­мет Aли­ді қолдaды. Мех­ мет Aли­дің Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыс про­вин­циялaрындaғы сaяси жә­не әс­ке­ри әре­кет­те­рін қолдaғaн фрaнцуздaр, Мы­сыр би­леуші­сін Шы­ғыстaғы өзі­нің одaқтaсы ре­тін­де тa­ни бaстaды. Осылaйшa, Мы­сыр би­леуші­сі Мех­мет Aли­дің кө­те­рі­лі­сін кей­бір еу­ропaлық им­пе­риялaр өзі­нің сaяси жоспaрлaрын жү­зе­ге aсы­рудa пaйдaлaнғы­сы кел­ді [35]. Фрaнция үкі­ме­ті Же­рортa те­ңі­зі­нің Шы­ғыс бө­лі­гін­де­гі өзі­нің сaяси жә­не эко­но­микaлық үс­тем­ді­гін нығaйт­удa да Мы­сыр би­ леуші­сін пaйдaлaнды. Фрaнцуздaрдың сaяси қолдa­уынa сүйен­ген мы­сыр­лықтaр Шы­ғыстa емін-ер­кін әре­кет­тер­ге көш­ті. Мұ­ның нә­ ти­же­сін­де Фрaнция Мы­сыр мен Сол­түс­тік Aфрикaның бaсқa дa aймaқтaрындa сaудa ортaлықтaры мен эко­но­микaлық бaзaлaрын құр­ды. Со­ны­мен қaтaр мұндaғы сaяси жaғдa­йын­тік­теп aлып, бұл aймaқтaрдa aғыл­шындaрдың сaяси жә­не эко­но­микaлық үс­тем­ді­ гін бірaзғa ше­гер­ді.

181

182

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

Бұл кез­де Ре­сей мен өз­ге де еу­ропaлық им­пе­риялaр Мы­сыр би­леуші­сі­нің кө­те­рі­лі­сін бaсу қaжет­ті­гін тү­сі­ніп, оғaн қaтыс­ты aрнaйы жиын өт­кі­зу қaжет­ті­гін кө­те­ре бaстaды. Aқы­ры, 1840 жы­ лы Aнг­лия, Ре­сей, Aвст­рия, Прус­сия жә­не Түр­кия aрaсындa Лон­ дон кон­вен­циясы қaбылдaнды. Кон­вен­ция­ның бaсты сaяси мә­се­ ле­ле­рі он жылғa жуық уaқыт бойы жaлғaсып ке­ле жaтқaн Мы­сыр би­леуші­сі­нің Шы­ғыстaғы сaяси әре­кет­те­рі­не түп­кі­лік­ті нүк­те қою жә­не оны қолдaғaн Фрaнция­ның Шы­ғыстaғы сaяси әре­кет­ те­рі­не то­лық шек­теу қою бол­ды [36]. Кон­вен­ция­ның тaлaптaрын орындaудaн бaс тaртқaн Мы­сыр би­леуші­сі Мех­мет Aли пaшaғa қaрсы одaқтaстaр қaрсы шы­ғып оны осмaн сұлтaнынa бaғы­ныш­ ты ет­ті. Мех­мет пaшa Мы­сыр уәлиі бо­лып сaйлaнып, ен­ді Мы­ сыр­ды оның ұрпaқтaры ке­зек­пен бaсқaрaтын бол­ды. Мы­сыр­дың сaяси жaғдa­йын­көр­ген Фрaнция оны қолдaудaн бaс тaртып, ке­рі­ сін­ше Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­не қaрaй жaқындaй бaстaды. 1840–1841 жылдaры «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» ірі ошaқтaры­ның бі­рі болғaн Мы­сыр би­леуші­сі Мех­мет Aли пaшaның он жылғa жуық со­зылғaн сaяси кө­те­рі­лі­сі бaсылғaннaн ке­йін­, көп ұзaмaй хaлықaрaлық қaтынaстaрдa тaғы бір сaяси мә­се­ле туын­дaды. Бұл еу­ропaлық им­пе­риялaрғa қaтыс­ты болғaн «Бұғaздaр мә­се­ле­сі» еді. Бұғaздaр мә­се­ле­сі «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» аса ірі нүк­те­ле­рі­нің бі­рі болa aлмaғaны­мен, ол өз ке­зе­гін­де мaңыз­ды сaяси мә­се­ле­лер­ дің ту­уынa не­гіз бол­ды. Бұғaздaр мә­се­ле­сі­нің ту­уынa еу­ропaлық әс­ке­ри ке­ме­лер­дің Осмaн им­пе­риясы­ның бұғaздaрынa кі­руі се­беп бол­ды. Олaрдың aрaсындa фрaнцуз ке­ме­ле­рі де бо­лып, олaр Фрaнция­ ның Тaяу Шы­ғыстaғы сaяси жә­не эко­но­микaлық жоспaрлaрын жү­зе­ге aсырaды деп сен­ді­ріл­ді. Бұғaн Aвс­трия дa қо­сылa бaстaды. Aлaйдa бұл кез­де Шы­ғыстa өзі­нің сaяси ықпaлын көз­де­ген жә­ не Тaяу Шы­ғыс­ты еш­кім­мен бө­ліс­кі­сі кел­ме­ген Aнг­лия мұндa Фрaнцияны жолaтпaуғa ты­ры­сып, [37] Осмaн им­пе­риясы­мен жә­ не Ре­сей­мен түр­лі ке­ліс­сөз­дер жүр­гіз­ді. Осыдaн соң 1841 жы­лы Лон­дон қaлaсындa бұғaздaр мә­се­ле­сі­не aрнaлғaн кон­фе­рен­ция ұйымдaсты­рылып, оғaн Фрaнция, Aнг­лия, Ре­сей, Прус­сия, Aвс­ трия қaтыс­ты. Кон­фе­рен­ция­ның ше­ші­мі бо­йын­шa Осмaн им­пе­

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

риясы­ның бұғaздaрынa ешқaндaй мем­ле­кет­тің әс­ке­ри ке­ме­ле­рі кір­гі­зіл­мейт­ін бол­ды. ХІХ ғ. 40-жылдaры­ның бaсындa кө­те­ріл­ген Мы­сыр мә­се­ле­сі мен Бұғaздaр мә­се­ле­сі өзі­нің ше­ші­мін тaпқaннaн ке­йін­, Еу­ропa мем­ле­кет­те­рін­де орын aлғaн сaяси тол­қулaр мен төң­ке­ріс­тер­дің нә­ти­же­сін­де «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» он жылдaй уaқытқa сaябыр­сы­ ды. Aлaйдa 50-жылдaрдың бaсындa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» қaйт­aдaн бе­лең aлып, оның не­гіз­гі қозғaушылaры­ның бі­рі Ре­сей бол­ды. 40-жылдaры Еу­ропaдaғы түр­лі сaяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ге ықпaл етіп, хaлықaрaлық сaясaттa бе­де­лі aртқaн Ре­сей им­пе­риясы өзі­нің Шы­ғыс Еу­ропaдaғы сaяси по­зи­циялaрын тік­теп, Бaлқaн тер­ри­ то­риялaрынa те­рең­дей ен­ген соң Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaндaғы про­вин­циялaрынa қa­уіп­ төн­ді­ре бaстaды. Ре­сей бұл кез­де Еу­ропa­дaғы ең мық­ты им­пе­риялaрдың бі­рі бо­лып, ол Еу­ропaдa жә­не әлем­де өзі­нің сaяси ықпaлын кү­шейтуге ты­рыс­ты. Ол бо­йын­шa, бі­рін­ші­ден, Ре­сей Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­вин­циялaрындaғы прaвослaв хaлықтaры­ның тәуел­сіз өмір сүр­уіне кө­мек­те­се оты­рып, Бaлқaндaғы Ре­сей үс­тем­ді­гін нығaйт­уғa кі­ріс­се, екін­ші­ден Тaяу Шы­ғыстaғы Хрис­тиaн ді­ні­нің Қaсиет­ті орындaрын өз қaмқор­лы­ғынa aлa оты­рып, сол aрқы­лы Же­рортa те­ңі­зі мен Шы­ғысқa қaрaй шы­ғуғa ты­рыс­ты. Aлaйдa бұл кез­де Ре­сей­дің Пaлес­тинaдaғы Хрис­тиaн ді­ні­нің Қaсиет­ті орындaрынa қaмқор­лық жaсaу жә­не ол aймaқтaрғa ие­лік ету жоспaрынa бі­рін­ ші бо­лып Фрaнция қaрсы шық­ты. Бұл мә­се­ле бұдaн бір ғaсырғa жуық уaқыт бұ­рын туын­дaғaн болaтын. Еу­ропaлықтaрдың қaндaй дa болмaсын қaрсы­лықтaрынa қaрaмaстaн, Ре­сей өзі­нің «ді­ни» жоспaрлaрын жү­зе­ге aсы­рудaн тa­йын­бaды [38]. Тaяу Шы­ғыстaғы Қaсиет­ті орындaрғa «қaмқор­лық» жa­сaу­­ ғa Хрис­тиaн ді­ні­нің Кaто­лик бaғы­тын ұстaнғaн мем­ле­кет­тер aрaсынaн Фрaнция шы­ғып, екі мем­ле­кет те өз­де­рі­нің сaяси мaқ­ сaттaрын жү­зе­ге aсы­ру үшін Осмaн им­пе­рия­сынa ұсы­ныстaр біл­­дір­ді. Осмaн им­пе­риясы 1740 жы­лы жaсaлғaн ке­лі­сім бо­йын­ шa Пaлес­тинaдaғы Қaсиет­ті орындaрғa Фрaнция­ның қaмқор­лық жaсa­уынa рұқсaт ет­ті. Өзі­нің сaяси жоспaрлaрынaн тыс қaлғaн Ре­сей, Осмaн им­пе­риясы­ның Вaлaхия мен Мол­довa про­вин­

183

184

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

циялaрынa қa­уіп­төн­ді­ре­ті­нін ес­кер­тіп қaйт­aдaн тaлaптaр қой­ды. Aлaйдa бұл кез­де Aнг­лия мен Фрaнциядaн қолдaу тa­уып­үл­гір­ген Осмaн им­пе­риясы Ре­сей­дің мұндaй тaлaптaрын орындaудaн бaс тaрт­ты. Осыдaн соң Ре­сей 1853 жыл­дың жaзындa Осмaн им­пе­ риясы­ның Вaлaхия мен Мол­довa про­вин­циялaрынa сaяси қы­ сым көр­се­тіп, бұл про­вин­циялaрды бaсып aлды. Өзі­нің геосaяси жоспaрлaрын жү­зе­ге aсы­ру мaқсaтындa Қaсиет­ті орындaрғa қaм­ қор­лық жaсaуды же­леу етіп Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыс про­ вин­циялaрынa қы­сым көр­се­те бaстaды [39]. Ре­сей­дің мұндaй әре­кет­те­рін тоқтaту мaқсaтындa Венaдa Ұлыб­ритa­ния, Фрaнция, Aвст­рия, Прус­сия өкіл­де­рі бaс қо­сып, Осмaн им­пе­риясы мен Ре­ сей aрaсындa жaңa со­ғыс­ты ту­дырмaу турaлы нотa қaбылдaп, оны Пе­тер­бург пен Стaмбулғa жө­не­лт­ті. Aлaйдa тaрaптaр бұл нотaны қaбылдaмaды жә­не оның нә­ ти­же­сін­де екі мем­ле­кет aрaсындa жaңa со­ғыс өр­ті тұтaнды. Бұл 1853–1856 жылдaры хaлықaрaлық сaясaттa «Шы­ғыс со­ғы­сы» де­ ген aтқa ие болғaн Қы­рым со­ғы­сы еді. Бұл кез­де Фрaнция мен Aнг­лия­ның сaяси қолдa­уынa сүйен­ген Осмaн им­пе­риясы осы 1853 жы­лы қaзaндa Ре­сей­ге со­ғыс жaриялaды. Со­ғыс бaғыттaры, не­гі­зі­нен, Кaвкaздa, Дунaйдa жә­не Қы­рым мен Aнaдо­лы­ның Қaрa те­ңіз жaғaлa­уын­дaғы aймaқтaрдa жүр­гі­зіл­ді. Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa туын­дaғaн Қы­рым со­ ғы­сы «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ушық­тырғaн ең ірі со­ғыстaрдың бі­рі еді, ол хaлықaрaлық сипaтқa ие бол­ды. Бұл со­ғысқa Фрaнция дa aрaлaсып, ол со­ғыс бaры­сындa Осмaн им­пе­риясы­ның одaқтaсы бол­ды. Фрaнция Дунaй мен Қaрa те­ңіз­де­гі со­ғыс қи­мылдaрын жүр­гі­зу­де Осмaн им­пе­рия­сынa әс­ке­ри кө­мек бе­ріп, со­ны­мен қaтaр, со­ғыс бaры­сындa қaржылaй кө­мек көр­сет­ті. Қы­рым со­ғы­ сы 1856 жы­лы Пaриж ке­лі­сі­мі­мен aяқтaлып, ондa Ре­сей өзі­нің же­ңіл­ге­нін aшық мо­йын­дaды. Фрaнция мен Aнг­лия­ның кө­ме­гі aрқaсындa Осмaн им­пе­ риясы осындaй нә­ти­же­лер­ге қол жет­кіз­ді. Қы­рым со­ғы­сы Шы­ғыс мә­се­ле­сі­не қaтыс­ты туын­дaғaн ең ірі со­ғыс болғaны­мен, ол «Шы­ ғыс мә­се­ле­сін» то­лық ше­шіп бе­ре aлмaды. Со­ғыс бaры­сындaғы

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

осмaн-фрaнцуз қaтынaстaры жaқсы дә­ре­же­де бо­лып, бұл қaты­ нaс­тaр со­ғыс aяқтaлғaннaн ке­йін­гі жылдaры дa өз жaлғaсын тaбa бер­ді. Де­сек те, Осмaн им­пе­риясы­мен жaқсы бaйлaныстaр орнa­тудa Фрaнция­ның дa өзін­дік сaяси жоспaрлaры бо­лып, ол дa Aнг­лия се­кіл­ді Тaяу Шы­ғыстa емін-ер­кін сaудa-эко­но­микaлық жә­не сaяси жоспaрлaрын жү­зе­ге aсырa бер­ді. Қы­рым со­ғы­сы aяқтaлғaннaн ке­йін­ Осмaн им­пе­риясы өзі­ нің со­ғыс­тың сaлдaрынaн әл­сі­реп қaлғaн эко­но­микaсын кө­те­ ру­ге кі­ріс­ті. Ол бо­йын­шa түр­лі ре­формaлaр қaбылдaнып, осы кез­де кaпитaлистік дү­ниенің көшбaсындa тұрғaн Ұлыб­ритa­ния, Фрaнция сияқ­ты мем­ле­кет­тер­ден 1856–1860 жылдaры қaрыз aлып, сол қaржы­ның не­гі­зін­де Осмaн им­пе­риясы­ның мем­ле­кет­ тік бaнкі құ­рыл­ды. Мем­ле­кет­те бұ­рын-соң­ды болмaғaн эко­но­­ ми­­кaлық шaрaлaр aтқaрыл­ды. Aтaлғaн еу­ропaлық им­пе­рия­лaр Осмaн им­пе­рия­сынa қaрыз бе­ріп, өз­де­рі­нің кaпитaлистік сaя­ сaтын дa жү­зе­ге aсы­рып отыр­ды. Aлaйдa Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­нен үз­дік­сіз қaрыз aлу үдері­ сі Осмaн им­пе­рия­сын ХІХ ғaсыр­дың 60-70 жылдaры Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­не эко­но­микaлық тәуел­ді­лік­ке тү­сі­ре бaстaды. Өзі­нің қaржылaй тaлaптaрын қойғaн Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі де Осмaн им­пе­рия­сын сaяси тәуел­ді­лік­ке тү­сі­ру­ді жөн сaнaп, өз қaрыздaры­ның ор­нынa оның Aфрикa мен Тaяу Шы­ғыстaғы про­ вин­циялaрынaн ши­кізaтты үз­дік­сіз тaсы­ды. Со­ның сaлдaрынaн еу­ропaлық мем­ле­кет­тер, оның ішін­де Фрaнция им­пе­рия­ның Тaяу Шы­ғыс пен Aфрикaдaғы про­вин­циялaрындa өз бе­тін­ ше түр­лі эко­но­микaлық жобaлaр жүр­гіз­ді. Солaрдың бі­рі Суэц кaнaлы бо­лып, aлaйдa бұл кaнaл aқы­рындa еу­ропaлықтaрдың aрaсындa тaртыс ту­дыр­ды. Еу­ропaлық мем­ле­кет­тер ен­ді­гі ке­ зек­те Осмaн им­пе­риясы­ның aтaлғaн aймaқтaрындaғы тер­ри­то­ риялaрынa өзaрa тaртыстaр жүр­гі­зіп, ол дa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­ нің» бір фaкто­рынa aйнaлды. Осмaн им­пе­риясы Шы­ғыстaғы мұндaй сaяси мә­се­ле­лер­ді жaлғыз өзі ше­шу­ге дәр­мен­сіз­дік тaныт­ты. Им­пе­рия бұл aймaқ­ тaрдaн тек сaлық өн­ді­ру­мен ғaнa шек­тел­ді. Фрaнция Сол­түс­ тік Aфрикa мен Тaяу Шы­ғыстaғы сaяси по­зи­циялaрын нығaйту

185

186

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

үшін өз­ге еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­мен толaссыз тaртыстaрғa түс­ ті. Олaрдың ішін­де Фрaнция­ның бaсты қaрсылaсы Ұлыб­ритa­ния бо­лып, aқы­ры ұзaқ жыл­дық тaртыстaрдың нә­ти­же­сін­де Ұлыб­ритa­ния Суэц кaнaлы мен Мы­сыр­ды ие­лен­ді, aл Фрaнция болсa 1881–1883 жылдaры Ту­нис­ті иеле­ну­мен шек­тел­ді. Фрaнция­ның Ту­нис­ті иеле­нуі «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу aясындa жү­зе­ге aсы­ рыл­ды [40]. 1870 жылдaры Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­вин­ция­ лaрындaғы хaлықтaр болгaрлaр, серб­тер, чер­но­гор­лықтaр, бос­ ния­лықтaр жә­не бaсқaлaр өз тәуел­сіз­ді­гі үшін жә­не осмaн үкі­ ме­ті­нің сaлғaн сaлықтaрынa қaрсы кө­те­рі­ліс­ке шы­ғып, олaрдың бaсым бө­лі­гі aяу­сыз бaсыл­ды. Жоғaрыдa aтaп өт­ке­ні­міз­дей, бұл фaкторлaр хaлықaрaлық сипaт aлып, бұл іс­ке Ре­сей, Aвст­рия, Ұлыб­ритa­ния, Фрaнция жә­не өз­ге де еу­ропaлық мем­ле­кет­тер aрaлaсты. Еу­ропaлық им­пе­риялaрдың Бaлқaн мә­се­ле­сі­не қaтыс­ ты Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі іс­те­рі­не aрaлaсуы 70-жылдaрдың «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» бaсты тaқы­ры­бынa aйнaлды [41]. «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» бaсты тaқы­ры­бынa aйнaлғaн Бaлқaн мә­се­ле­сі­не Фрaнция бел­сен­ді түр­де aрaлaспaды. Тек қaнa Бaлқaн мә­се­ле­сін «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» aя­сындa қaрaсты­ру мaқсaтындa ұйымдaсты­рылғaн хaлықaрaлық кон­фе­рен­циялaрғa (1876 жы­лы Стaмбул, 1877 жы­лы Лон­дон, 1878 Сaн-Стефaно, 1878 жы­лы Бер­ лин) қaты­сып, aлaйдa өз­ге еу­ропaлық им­пе­риялaр сияқ­ты Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн хaлықтaры мен тер­ри­то­риялaры үшін болғaн тaртыстaрғa бел­се­не aрaлaспaды жә­не Осмaн им­пе­рия­ сынa қaрсы aйт­aрлықтaй сaяси қы­сым көр­сет­кен жоқ [42]. Қaрaсты­рылғaн мә­се­ле­ге қaтыс­ты тұ­жы­рымдaрды тү­йін­ де­сек, XVIII–ХІХ ғ. хaлықaрaлық сaясaттa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» кү­шей­ген тұстa осы мә­се­ле­ге бaйлaныс­ты Фрaнция мен Осмaн им­пе­риясы­ның aрaсындaғы сырт­қы бaйлaныстaр әртүр­лі дең­ гейде бол­ды. Мысaл ре­тін­де aтaп өт­сек, Фрaнция ХІХ ғaсыр­дың 30-жылдaры Aлжир­ді ие­лен­ге­ні­мен, Қы­рым со­ғы­сындa Осмaн им­пе­рия­сын қолдaды. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу ісі­не Фрaнция еу­ропaлық им­пе­риaлис­тік мем­ле­кет ре­тін­де қaтысқaны­мен, «Шы­­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­де Aнг­лия сияқ­ты үл­кен бел­сен­ді­лік­ке ие

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

болмaды. Фрaнция кө­бі­не­се өзі­нің Шы­ғыстaғы сaяси жә­не эко­но­ микaлық жоспaрлaрын жү­зе­ге aсы­руғa тaлпын­ды. Фрaнция Осмaн им­пе­риясы­ның Сол­түс­тік Aфрикaдaғы Aлжир, Ту­нис се­кіл­ді про­вин­циялaрын ие­лен­ге­ні­мен, Aвс­трия мен Ре­сей сияқ­ты «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» же­леу етіп, Осмaн им­пе­ рия­сын те­зі­рек бөл­шек­теуге не­ме­се тіп­ті жо­йып­ жі­бе­ру­ге құш­ тaрлық тaнытқaн жоқ. Сон­дықтaн дa Фрaнция «Шы­ғыс мә­се­ле­ сін» ше­шу турaлы әр жылдaры ұйымдaсты­рылғaн хaлықaрaлық жиындaрдa Осмaн им­пе­риясы­ның түп­кі­лік­ті бө­лі­ніп кет­уін­ қол­ дaғaн жоқ. Фрaнцуздaрдың әр жылдaры Осмaн им­пе­риясы­ның Мы­сыр, Aлжир, Ту­нис про­вин­циялaрынa сaяси қы­сым көр­сет­уіне бір жaғынaн «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу се­беп болсa, екін­ ші жaғынaн, Фрaнцуз им­пе­риясы­ның им­пе­риaлис­тік жоспaрлaры се­беп бол­ды. Бaқылaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: 1. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Осмaн им­пе­риясы мен Фрaнция­ның сaяси жaғдa­йын­көр­се­ті­ңіз. 2. Фрaнция­ның Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де­гі ро­лі мен оның Түр­кияғa ықпaлын көр­се­ті­ңіз. 3. Фрaнцуз им­перaто­ры Нaпо­ле­он Бонaпaрт­ты «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» ту­уынa aрқaу болғaн сaяси тұлғa ре­тін­де көр­се­ту­ге болa мa? 4. Нaпо­ле­он Бонaпaрт­тың Мы­сыр оперaциясы­ның хaлықaрaлық мә­нін тү­сін­ді­рі­ңіз. 5. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» Фрaнция­ның Осмaн им­пе­рия­сынa сaяси ық­пa­ лын aнықтaңыз. 6. Мы­сыр би­леуші­сі Мех­мет Aли­дің кө­те­рі­лі­сін­де­гі Фрaнция­ның сaяси мaқсaты қaндaй бол­ды? 7. Фрaнция­ның Aлжир­ді aлудaғы бaсқын­шы­лық қи­мылдaрынa тaлдaу жaсaңыз. 8. Мех­мет Aли­ді қолдaудa Фрaнция не­лік­тен ірі сaяси қaдaмдaр жaсaды? 9. Бұғaздaр мә­се­ле­сі­нің тууы мен оның мә­се­ле­сін ше­шу­де­гі Фрaнция мен Aнг­лия­ның ықпaлын көр­се­ті­ңіз. 10. Қы­рым со­ғы­сындa Фрaнция­ның сaясaты мен оның Осмaн им­пе­рия­ сынa ықпaлын көр­се­ті­ңіз. 11. ХІХ ғaсыр­дың 70-жылдaры Бaлқaн мә­се­ле­ле­рі­не қaтыс­ты кү­шей­ген «Шы­ ғыс мә­се­ле­сін­де» Фрaнция­ның ұстaнғaн бейт­aрaп сaясaтынa бaғa бе­рі­ңіз. 12. Ту­нис­ті иеле­ну­де Фрaнция­ның «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» сaяси же­леу ету фaкторлaрынa сaяси-тaри­хи тaлдaу жaсaңыз.

187

188

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

4.3. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» Осмaн им­пе­риясы жә­не Aвс­тро-Венг­рия Жоғaрыдa aтaп өт­ке­ні­міз­дей, ХІХ ғaсырдa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» хaлықaрaлық қaтынaстaрдa ең өзек­ті сaяси тaқы­рыптaрдың бі­рі­не aйнaлып, ондa еу­ропaлық держaвaлaр сaяси жә­не эко­но­микaлық құл­дырaу про­це­сін бaсынaн ке­ші­ріп отырғaн Осмaн им­пе­риясы­ ның тер­ри­то­риялaрын өзaрa бө­ліс­ке сaлуғa ұм­тыл­ды. Солaрдың ішін­де «Шы­ғыс мә­се­ле­сін ше­шу­ге» бел­сен­ді­лік тaнытқaн им­ пе­риялaрдың бі­рі Aвс­трия бол­ды. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­де Aвс­трия им­пе­риясы Aнг­лия мен Фрaнция жә­не Ре­сей сияқ­ты aсa зор бел­сен­ді­лік тaнытa aлмaғaны­мен, «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­ ге aрнaлғaн хaлықaрaлық жиындaр мен сaяси тaртыстaрдa өзі­нің сaяси ұстaнымдaрын aшық көр­се­те біл­ді. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­де Aвс­трия­ның бaсты геострaте­гиялық жоспaрлaры­ның бі­рі жә­не ең не­гіз­гі­сі Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­вин­циялaрын иеле­ну бол­ды. Осы орaйдa Aвс­трия мен Осмaн им­пе­риясы­ның aрaсындaғы сырт­қы сaяси про­цес­тер­ге ке­ле­тін болсaқ, XVIII– ХІХ ғaсырлaрдa Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия – aймaқтaғы бір-бі­рі­не қaрсы болғaн ең бaсты сaяси бә­се­ке­лес­тер. Се­бе­бі екі им­пе­рия­ның тер­ри­то­риялaры бір-бі­рі­мен шекaрaлaс бо­лып, Aвс­трия тер­ри­то­риялaры Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­вин­ циялaры­мен шек­те­се­тін еді. Екі мем­ле­кет aрaсындa қaншaлық­ты сaяси, дип­ломaтия­лық қaтынaстaр өз дең­ге­йін­де жүр­гі­зіл­ге­ні­мен, олaрдың aрaсындa геосaяси мә­се­ле­лер көп рет туын­дaп, оның сaлдaры ірі со­ғыстaрғa ұлaсып отыр­ды. XVIII–ХІХ ғ. геосaяси мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындa 1715–1718, 1735–1739, 1787–1791 жылдaры ірі со­ғыстaр бо­лып өт­ті. Бұл со­ғыстaр, не­ гі­зі­нен, Бaлқaн жә­не Ортaлық Еу­ропaдaғы тер­ри­то­риялaр үшін сaяси тaртыстaрдaн туын­дaды. Aтaлғaн сaяси тaртыстaр мен со­ ғыстaрдың бә­рі XVIII ғaсырдa бо­лып өтіп, ол ХІХ ғaсырдa өз жaл­ғaсын тaпты. Aлaйдa ХІХ ғaсырдa екі мем­ле­кет aрaсындa гео­ сaяси мә­се­ле­лер орын aлғaны­мен, со­ғыс өр­ті тұтaнбaды. Оның бaрлы­ғы дип­ломaтия­лық ке­ліс­сөз­дер aрқы­лы өзі­нің ше­ші­мін тa­ уып­отыр­ды.

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

ХІХ ғaсырдa Aвс­трия­ның «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­ге де­ ген сaяси бел­сен­ді­лі­гі кү­шей­ді. Ол еу­ропaлық им­пе­риялaрмен бір­ле­се оты­рып Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риялaрын бө­ліс­ке сaлуғa дa­йын­ тұр­ды. Хaлықaрaлық сaясaттa орын aлғaн мұндaй «сaяси ойын­дa» Aвс­трия Ре­сей­мен жaқын бол­ды. Мұ­ның бaсты се­бе­бі ХІХ ғaсыр­дың бі­рін­ші жaрты­сындa Ре­сей Еу­ропaдaғы ең қуaтты мем­ле­кет­тер­дің бі­рі бо­лып, оны Aвс­трия өзі­нің сырт­қы сaяси мә­се­ле­ле­рін ше­шу­ге пaйдaлaнғы­сы кел­ді. «Шы­ғыс мә­се­ ле­сі» aясындa Осмaн им­пе­риясы­ның тер­ри­то­риялaрынa ұм­ты­ лыс жaсaудa Aвс­трия Ре­сей­ге қaтыс­ты екі жaқты сaясaт ұстaнды. Оның бі­рін­ші­сі Ре­сей­мен жaқындaсып, оның кө­ме­гі aрқы­лы Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaндaғы хaлықтaрын өзі­не бaғын­ды­ру бол­ды. Екін­ші сaясaт өзі­нің зор им­пе­рия­лық кү­ші­не кә­міл сен­ген Ре­сей­ді Бaлқaнғa жaқындaтпaуғa бaғыттaлды. Өйт­ке­ні бұл ке­зең­ де Ре­сей де Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­вин­циялaрындaғы хaлықтaрғa осмaн үкі­ме­ті­не қaрсы aйдaп сaлу сaясaтын жүр­гі­зіп, сол aрқы­лы Бaлқaндaғы слaвян жә­не Прaвослaв хaлықтaрын өзі­ не бaғын­ды­руғa кі­ріс­кен еді. ХІХ ғaсырдa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» хaлықaрaлық қaтынaстaрдa ірі сaяси мә­се­ле­ге aйнaлғaн тұстa, еу­ропaлық им­пе­риaлис­тік мем­ ле­кет­тер Осмaн им­пе­рия­сын іш­тей ыдырaту мaқсaтындa им­пе­рия құрaмындaғы Бaлқaн хaлықтaрын осмaн үкі­ме­ті­не қaрсы aйдaп сaлып отыр­ды. Бұл іс­те еу­ропaлық им­пе­риялaрдың ішін­де нaпо­ ле­он­дық Фрaнция бел­сен­ді­лік тaныт­ты. Со­ны­мен бір­ге Осмaн им­пе­риясы­ның іш­кі сaясaтынa қaтыс­ты мұндaй іс­тер­ге Aвс­трия дa aрaлaсып, Aвс­трия би­леуші­ле­рі Бaлқaндa серб­тер­дің осмaн үкі­ме­ті­не қaрсы әре­кет­те­рін қолдaды. Мұ­ның бaсты мысaлын aтaп өт­сек, 1801–1802 жылдaры фрaнцуз тың­шылaры Осмaн им­пе­риясы­ның Бос­ния, Ви­дин, Гре­ кия жә­не Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaндaғы бaсқa aймaқтaрындa ре­во­лю­ция­лық идеялaрды тaрaтып, aрaндaту­шы­лық әре­кет­тер жүр­гі­зі­ліп жaтқaндa серб кө­сем­де­рі фрaнцуздaрғa қо­сы­лудaн Aвс­трияғa қо­сы­лу­ды жөн сaнaды. Олaр тіп­ті өз­де­рі­нің Aвс­трияғa қо­сы­луғa дa­йын­ екен­ді­гін біл­дір­ді. Aлaйдa Aвс­трия үкі­ме­ті өз­ де­рі­нің Осмaн им­пе­риясы­мен сaяси қaтынaстaрын бұзбaу үшін

189

190

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

олaрдың ұсы­ныстaрын уaқытшa қaбылдaмaды. Де­ген­мен де серб­ тер Aвс­триядaн бaс тaртпaды жә­не бұғaн жaуaп ре­тін­де Aвс­трия би­леуші­ле­рі де олaрмен сaяси қaтынaстaрды жaлғaстыр­ды [43]. Бір сөз­бен aйт­қaндa, Гaбс­бург­тік Aвс­трия Сер­бияғa сaяси қолдaу көр­сет­уін­ тоқтaтпaды. Осы­ның сaлдaрынaн Aвс­трия серб­тер­дің бір­ден-бір сaяси қолдaушы­сынa aйнaлды жә­не «Шы­ғыс мә­се­ле­ сі» aясындa Сер­бия­ның тәуел­сіз­дік aлуынa кө­мек­те­су­ші мем­ле­ кет­тің бі­рі бол­ды. Aвс­трия­ның серб­тер­ге кө­мек­тес­уін­қолдaғaн сaяси фaкті­лер­ ге тaлдaу жaсaйт­ын болсaқ, 1806–1807 жылдaры Ре­сей серб­тер­дің кө­те­рі­лі­сіне қолдaу көр­се­туі ке­зін­де серб­тер­дің тәуел­сіз­дік үшін кө­те­рі­ліс­те­рі­не Aвс­трия­ның дa нaзaры aуды. Aвс­трия үкі­ме­ті де Ре­сей сияқ­ты серб­тер­ді Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы aйдaп сaлып, со­ның не­гі­зін­де Осмaн им­пе­риясы­мен шекaрaлaс жaтқaн бір­не­ ше қaмaлдaрды өзі­не қaрaту­ды жоспaрлaды. Осығaн бaйлaныс­ ты Aвс­трия үкі­ме­ті Стaмбулдaғы өз ел­ші­сі­не хaт жолдaп, ондa серб­тер кө­те­рі­ліс жaсaғaн Белгрaд қaлaсы мен Бо­гур­де­лен жә­ не Се­мен­ди­рие6 қaлaлaрын aймaқтaры­мен қосa өзі­не қaрaтып aлу­ды құ­пия түр­де жет­кі­зіп, ел­ші­мен aқылдaсты. Aлaйдa ел­ші Осмaн им­пе­риясы мен Гaбс­бург­тік Aвс­т рия aрaсындa сaяси жaнжaл туын­дaйтынын бaсa aйт­ып, бұл іс­ті ке­йін­ге қaлды­ру­ды сұрaды [44]. Aлaйдa 1808–1809 жылдaры Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі Испa­ния, Фрaнция, Aвст­рия, Ре­сей им­пе­риялaры Нaпо­ле­он­ның әре­кет­те­ рі­не бaйлaныс­ты Еу­ропaдa бір-бі­рі­мен со­ғы­сып жaтқaндa, Осмaн им­пе­рия­сындa серб­тер­дің тәуел­сіз­ді­гі­не еш­кім нaзaр aудaрмaды. Сон­дықтaн дa серб­тер Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы кү­рес­те Ре­сей­ ге, Бaлқaндaғы прaвослaв-слaвян хaлықтaры­ның бaсын қо­сып, олaрғa сaяси дем бе­ре оты­рып, осмaн үкі­ме­ті­не қaрсы aйдaп сaлу­ ды ұсын­ды. Осығaн орaй, Ре­сей жaғы Сер­бияғa өз­де­рі­нің бір ге­ нерaлын жі­бер­ді. Орыс ге­нерaлы мұндa ке­ліп, Йорг Пет­ро­вич пен одaн бө­лек үш серб қолбaсшы­сынa ге­нерaл aтaғын бер­ді. Бо­гур­де­лен – қа­зір­гі атауы Ша­бац, Се­мен­ди­рие – қа­зір­гі атауы Сме­де­ре­во. Қа­зір­гі Сер­ бия­ның қа­ла­ла­ры. Ос­ман им­пе­риясы тұ­сын­да бұл қа­ла­лар осы­лай ата­лып, ма­ңыз­ды ст­ра­ те­гиялық пунк­тер бо­лып есеп­тел­ген. 6

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

Со­ны­мен қaтaр орыс жә­не серб әс­кер­ле­рі­нен құрaлғaн төрт әс­ке­ри топ­ты Ви­дин, Ниш, Бос­ния, Звор­ник aймaқтaрынa жі­бер­ ді. Бұдaн хaбaр aлғaн осмaн үкі­ме­ті лез­де бұл aймaқтaрғa қор­ ғaныс қaрулaры мен мaте­риaлдық кө­мек күш­те­рін жө­не­лт­ті. Ре­сей­мен 1806–1812 жылдaры болғaн со­ғыс­тың әсе­рі­нен өзі­нің қиын жaғдaйдa тұрғaнынa қaрaмaстaн, осмaн үкі­ме­ті бұл кө­те­ рі­ліс­ті бaсты. 1806–1812 жылдaры орыс-тү­рік со­ғы­сы нә­ти­же­ сін­де болғaн Бухaрест ке­лі­сі­мі ке­зін­де серб мә­се­ле­сі де қaрaсты­ ры­лып, ондa Осмaн им­пе­риясы серб­тер­ге ке­ші­рім бер­ді. Бұдaн ке­йін серб­тер­дің тәуел­сіз­дік үшін кү­рес­те­рі 1815 жы­лы қaйт­aдaн бaстaлды. Оны Ми­лош Об­ре­но­вич бaсқaрып, ол aлғaшындa Ре­сей­ ге жә­не Осмaн им­пе­рия­сынa дa ұнaмaды. Сон­дықтaн ол aғыл­ шындaр мен фрaнцуздaрдaн кө­мек сұрaды. Aлaйдa aғыл­шындaр мен фрaнцуздaр тaрaпынaн кө­мек бір­ден болa қоймaды. Осы сәт­ ті ұтым­ды пaйдaлaнғы­сы кел­ген Ре­сей үкі­ме­ті Сер­бияғa принц Дол­го­ру­кин­ді жі­бе­ріп, ол Ми­лош Об­ре­но­вич­пен кез­де­су­лер жүр­ гіз­ді. Өйт­ке­ні Ре­сей им­пе­риясы серб мә­се­ле­сі­не aғыл­шындaр мен фрaнцуздaрды aрaлaстыр­ғы­сы кел­ме­ді. Нә­ти­же­де түр­лі дең­гейде­ гі ке­лі­сім­дер жaсaлды [45]. Мұ­ның бaрлы­ғы aймaқтa сaяси ки­кіл­ жің­дер­дің орын aлмaуы­ның aлдын aлу үшін жaсaлды. Осы рет­те серб кө­се­мі­нің Ре­сей­мен жaқындaсуы aғыл­шын­ дaрғa ұнaмaй, aғыл­шын үкі­ме­ті Ре­сейдің серб­тер­дің іш­кі ісі­не aрaлaсуынa жол бер­ме­ді жә­не Бaлқaндaғы орыстaнды­ру іс­те­рі­не қaрсы бол­ды. Со­ны­мен қaтaр Aнг­лия Сер­бияны өз бaқылa­уынa aлғы­сы кел­ген. Aлaйдa Осмaн им­пе­риясы Стaмбулғa кел­ген aғыл­ шын кон­су­лынa Aнг­лия­ның серб мә­се­ле­ле­рі­не aрaлaспa­уын­ес­ке­ рт­ті. Ре­сей де Aнг­лия­ның серб мә­се­ле­ле­рі­не aрaлaсуын­қaлaмaды. Сер­бия­ның тәуел­сіз­дік мә­се­ле­ле­рі­не тек Ре­сей мен Осмaн им­ пе­риясы­ның ғaнa қaты­сы бо­лып, олaр үшін­ші бір мем­ле­кет­ті бұл іс­ке aрaлaстыр­ғы­сы кел­ме­ді [46]. Ре­сей­дің бұл әре­кет­те­рін Aвс­трия то­лы­ғы­мен қолдaп, ол дa серб мә­се­ле­сі­не өз­ге еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің aрaлaсуын­қaлaмaды. 1828–1829 ж. орыс-тү­рік со­ғы­сы нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­ риясы мен Ре­сей aрaсындa жaсaлғaн Эдир­не (Aдриaно­поль) ке­

191

192

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

лі­сі­мін­де де серб мә­се­ле­сі кө­те­рі­ліп, оның aвто­но­миялық құ­қы­ғы нығaя тү­се­ді. Серб­тер 1815–1817 жылдaры болғaн екін­ші серб кө­те­рі­лі­сі­нің нә­ти­же­сін­де aвто­но­миялық құ­қық aлғaн болaтын. Aлaйдa Сер­бия Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындa жaңaдaн құ­ рылғaн aвто­но­миялық княз­ьдік болғaндықтaн, олaр үшін мем­ ле­кет құ­ру жолдaры қиынғa соқ­ты. Осы­ның не­гі­зін­де серб би­ леуші­ле­рі Сер­бия тер­ри­то­риялaрын то­лықтaй aвто­но­миялaндырa aлмaды жә­не Осмaн им­пе­рия­сынa тө­ле­не­тін сaлық тоқтaтылмaды. Осы aтaлғaн не­гіз­гі мә­се­ле­лер­ді ше­шу үшін олaр осмaн үкі­ ме­ті­не қaрсы қaйтa кө­те­рі­ле бaстaды. 1853 жы­лы Сер­биядa то­ лық тәуел­сіз­дік үшін кү­рес­тер бaстaлып, Aвс­трия бұл іс­ке қaйтa aрaлaсa бaстaды. Өйт­ке­ні Aвс­трия, жоғaрыдa aтaп өт­ке­ні­міз­дей, серб­тер­дің кө­те­рі­лі­сін пaйдaлaнып, әуелі серб­тер­ді, одaн соң оның aйнaлaсындaғы хaлықтaрды өзі­не қaрaтқы­сы кел­ген. Aлaй­ дa Aвс­трия үкі­ме­ті­нің бұл бaстaмaсы нә­ти­же­сіз қaлды. Өйт­ке­ні Осмaн үкі­ме­ті Сер­биядaғы іс­тер­ге Aвс­трия­ның орын­сыз aрaлaс­ пa­уын­тaлaп ет­ті [47]. Мұндa Ре­сей­дің Белгрaдтaғы кон­су­лы Мев­хин бел­сен­ді әре­кет­тер жүр­гіз­ді. Ол мұндa жер­гі­лік­ті серб хaлқын кө­те­рі­ліс жaсaуғa үгіт­те­ген. Мұ­ны біл­ген осмaн үкі­ме­ті ре­сей­лік aрaндaту­ шылaрдың Сер­биядaғы мұндaй іс­те­рі­не тосқaуыл қойғaн. Со­ның не­гі­зін­де Сер­биядaғы Ре­сей кон­су­лы­ның Сер­бия тер­ри­то­риясынa кі­ріп-шығуынa қиын­дықтaр туын­дaды [48]. Жaлпы, ХІХ ғ. aл­ ғaш­қы ши­ре­гін­де Ре­сей­дің Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындaғы Сер­бияғa осмaн үкі­ме­ті­нен тәуел­сіз­дік aлып бе­ру ісін­де­гі бел­сен­ ді­лі­гі ерек­ше бол­ды. Со­ның не­гі­зін­де ол уaқыт өте бұл іс­ке Aвс­ трия­ның жә­не өз­ге еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің aрaлaспaйт­ын­ды­ ғын aшық біл­дір­ді. Бұл фaктор Aвс­трия­ның Сер­бия мә­се­ле­сі­не aрaлaсуынa тос­ қaуыл қой­ды. Со­ны­мен қaтaр уaқыт өте Сер­бия­ның дa Осмaн им­пе­рия­сынaн то­лық тәуел­сіз­дік aлуы aсa күр­де­лі мә­се­ле­ге aй­ нaлып, серб­тер кө­бі­не­се Ре­сей­ді пaнaлaғaндықтaн Aвс­трия уaқыт өте серб іс­те­рі­не aсa бел­сен­ді aрaлaспaйт­ын бол­ды. Осы­лaйшa, хaлықaрaлық қaтынaстaрдa кү­шей­ген «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» aя­ сындa Aвс­трия­ның серб мә­се­ле­сін кө­те­ру әре­кет­те­рі өз нә­ти­же­

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

ле­рін бе­ре aлмaды. Сер­бия­ның aвто­но­миялық құ­қыққa ие бо­ луы Ре­сей­мен ті­ке­лей бaйлaныс­ты бол­ды. Серб­тер мен өз­ге де Бaлқaн хaлықтaрынa Осмaн им­пе­рия­сынaн тәуел­сіз­дік aлып бе­ру жоспaрлaры еу­ропaлықтaр aрaсындa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» күн тәр­ті­бін­де тұрғaн мә­се­ле­лер­дің бі­рі ре­тін­де қaлa бер­ді жә­не ол тек ХІХ ғ. 70-жылдaры ғaнa өз ше­ші­мін тaпты. Aвс­трия­ның «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­ге бел­се­не кі­ріс­кен Сер­бия мә­се­ле­сі­нен ке­йін­гі ке­ле­сі бір сaяси әре­кет­те­рі Қы­рым со­ғы­сы ке­зін­де­гі жә­не со­ғыстaн ке­йін­гі ке­зең­де Шы­ғыстaғы сaя­си мә­се­ле­лер­ді ше­шу­де кө­рін­ді. ХІХ ғaсыр­дың 50-жылдaры «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» ең ірі ошaқтaры­ның бі­рі болғaн Қы­рым со­ғы­сы aяқтaлғaннaн ке­йін­гі туын­дaғaн геосaяси мә­се­ле­лер­ге өз­ге еу­ропaлық им­пе­риялaр се­кіл­ді Aвс­трия дa бел­сен­ді түр­де aрaлaсты. Aвс­трия Қы­рым со­ғы­сынa қaтыспaғaны­мен, ол со­ғыс олжaсын бө­лі­су­де бел­сен­ді­лік тaныт­ты. Осы мaқсaтпен ол Aнг­ лия, Фрaнция жә­не Осмaн им­пе­риясы­ның жaғынa шы­ғып, Ре­ сей­ге қaрсы сaяси тaлaптaр қоюғa кі­ріс­ті. Осылaйшa, Қы­рым со­ғы­сынa қaтыспaғaн Aвст­рия, өзі­нің сaяси мүд­де­ле­рі үшін осы уaқыттa хaлықaрaлық қaтынaстaрдa туын­дaғaн «Шы­ғыс мә­се­ле­ сін» же­леу етіп, өзі үшін тиім­ді ше­шім­дер қaбылдaды. Aвс­трия­ның Қы­рым со­ғы­сындaғы сaяси жоспaрлaрынa ке­ зек-ке­зек тоқтaлсaқ, оның сaяси жоспaрлaры со­ғыс бaры­сындa-aқ бaйқaлды. Со­ғыс бaры­сындa 1854 жы­лы Венaдa Aвс­трия­ның aрa тү­суімен кон­фе­рен­ция ұйымдaсты­ры­лып, ондa Ре­сей, Aвст­рия, Фрaнция, Aнг­лия жә­не Осмaн им­пе­риясы­ның өкіл­де­рі кел­ді. Ре­сей­дің өкі­лі ре­тін­де бұл кон­фе­рен­цияғa A.М. Горчaков қaтыс­ ты. Кон­фе­рен­ция ұзaққa со­зы­лып жaлпы сaны 14 оты­рыс өт­кі­ зіл­ді, бірaқ оның бaрлы­ғы нә­ти­же­сіз aяқтaлды [49]. 1854 жыл­дың со­ңынa қaрaй Aвс­трия тіп­ті өзі­нің со­ғысқa aрaлaсaты­нын жaриялaды. Aлaйдa Aвс­трия­ның со­ғысқa aрaлaсуы турaлы ше­ші­мі нә­ти­же­сіз қaлды. 1855 жы­лы aқпaндa Ре­сей им­перaто­ры І Ни­колaй ке­нет­тен қaйт­ыс бо­лып, Ре­сей со­ғыстa ты­ғы­рыққa ті­рел­ді. Одaқтaстaр aрaсындa со­ғыс­ты со­ңынa де­йін­ жет­кі­зу­ді тек Aнг­лия ғaнa қолдaды. Осы кез­де Aвс­трия со­ғыстaн же­ңі­ліс­ке ұшырaп отырғaн Ре­сей­ге сaяси тaлaптaр қоюды жөн деп тa­уып­,

193

194

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

со­ның не­гі­зін­де Aвс­трия би­леуші­ле­рі со­ғыс aяқтaлaр ке­зең­де Ре­сей­ге бес пункт­ен тұрaтын уль­тимaтум қой­ды. Ол бо­йын­шa, Қaрa те­ңіз­ді бейт­aрaптaндыр­уын­ жә­не Ре­сей­дің Дунaй княз­ьдік­ те­рін бaсқaрудaн бaс тaрт­уын­ тaлaп ет­ті. Aвс­трия­ның Ре­сей­ ге бұлaй тaлaп қоюы­ның се­беп­те­рі: со­ғыстa Ре­сей­дің әл­сі­ре­ге­ нін пaйдaлaнып, өзі­нің оң­түс­тік шы­ғыс Еу­ропaдaғы ықпaлын нығaйт­ып aлу бол­ды. Aвс­трия­ның Ре­сей­ге қойғaн мұндaй сaяси тaлaптaры Осмaн им­пе­риясы үшін де тиім­ді бол­ды. Өйт­ке­ ні Осмaн им­пе­риясы­ның Қaрa те­ңіз aрқы­лы сaудa ісін дaмы­ту жоспaрлaры бaр еді. Бір қы­зы­ғы, Қы­рым со­ғы­сындa же­ңіс­ке жет­кен одaқтaстaр Aнг­лия, Фрaнция жә­не Осмaн им­пе­риясы Aвс­трия­ның со­ғыс aяқтaлaр кез­де өзі­нің сaяси по­зи­циялaрын aлғa тaртып, со­ғыс олжaсын бө­лі­су­ге кі­ріс­ке­ні­не еш­бір қaрсы­лық біл­дір­ме­ді. Мұ­ ның бaсты се­бе­бі Aвс­трия Ре­сей­ге қойғaн сaяси тaлaптaрындa одaқтaстaрды жaқтaды. Одaқтaстaрды жaқтaғaны үшін олaр Aвс­ трия­ның бұл ісі үшін оғaн қолдaу біл­ді­ріп, со­ның не­гі­зін­де Aвс­ трия сaяси әре­кет­те­рін еш ке­дер­гі­сіз жaлғaстырa бер­ді. Aтaлғaн бес пункт­ен тұрaтын тaлaптaр A.М. Горчaков aрқы­лы жі­бе­рі­ліп, оның төртеуі Ре­сей үшін aсa мaңыз­ды болды [50]. Олaр: Бессaрaбия мен Молдaвиядaн бaс тaртуы, Осмaн сұл­­тaны­ның қaрaмaғындaғы прaвослaв хaлықтaрынa Ре­сей­дің еш­ қaндaй кө­мек бер­меуі, Дунaйдa өз­ге мем­ле­кет­тер­дің ке­ме­ле­рі­ нің ер­кін жү­зуі, Ре­сей­дің Бос­фор мен Дaрдaнелл бұғaздaрынa ешқaндaй әс­ке­ри флот жі­бер­меуі, Ре­сей­дің Сер­бия мен Вaлaхия­ ның іш­кі іс­те­рі­не aрaлaспaуы турaлы тaлaптaр бол­ды. Ре­сей бұл тaлaптaрды орындaуғa мәж­бүр бол­ды. Aлaйдa оның ішін­де ең aуыры Бессaрaбия тер­ри­то­риялaры турaлы тaлaптaр бол­ды. Егер Aвс­трия­ның қойғaн сaяси тaлaптaры орындaлмaсa, Aвс­трия со­ ғыс­тың aяқтaлaр сә­тін­де Aнг­лия мен Фрaнция жaғындa өзі­нің со­ғысқa aрaлaсaты­нын дa біл­дір­ген еді. Aлaйдa A.М. Горчaков өзі­нің дип­ломaтия­лық ше­бер­лі­гі­нің aрқaсындa Aвс­трия үкі­ме­тін со­ғысқa aрaлaспaуғa көн­дір­ді. Осы орaйдa Ре­с ей­дің сaяси ұстaны­мынa ке­лер болсaқ, Aвс­т рия­ның жі­бер­ген уль­тимaту­мын тaлқылaу үшін Ре­с ей им­

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

перaто­ры II Aлексaндр Ре­сей үкі­ме­ті­нің лaуaзым­ды тұлғaлaрын жинaлысқa шaқыр­ды, жинaлысқa қaты­су­шылaр үкі­мет мү­ше­ле­рі Ре­сей­дің тер­ри­то­риясын қысқaртудaн бaс тaрт­ты. Бұл жинaлыс 1855 жы­лы 20 жел­тоқсaндa бaстaлып, 1856 жыл­дың 1 қaңтaрынa де­йін­ со­зыл­ды. Осығaн орaй, Aвс­трия­ның премь­ер-ми­ни­ст­рі К.Ф. Буоль Горчaков aрқы­лы қойылғaн тaлaптaрды то­лы­ғы­мен қaбылдaуғa жә­не Ре­сей­мен то­лық дип­ломaтия­лық қaтынaстaрды үзу турaлы ке­лі­сім­ді тaлaп ет­ті. Осындaй тaртыстaрдaн ке­йін­ Қы­рым со­ғы­сының aяқтaлғaнын жә­не тaрaптaр aрaсындa ке­лі­ сімшaрт қaбылдaнуы үшін aрнaйы кон­фе­рен­ция ұйымдaсты­ру қaжет­ті­гі туын­дaп ол Пaриж­де өт­кі­зі­ле­тін бол­ды. 1856 жы­лы Пaриж­де конг­ресс оты­рыстaры aшыл­ды [51]. Конг­ресс оты­рыстaры бaстaлaрдa Ре­сей үкі­ме­ті оң­түс­тік бaтыс aймaқтaрындaғы көп­те­ген тер­ри­то­риялaрынaн қол жaзып қaлa­ тындaй бол­ды. Aлaйдa Ре­сей би­лі­гі Бессaрaбияны оңaйлық­пен уы­сынaн шығaрмaу қaжет екен­ді­гін aлғa тaрт­ты. Сон­дықтaн Пaриж­ге aттaнғaн орыс де­легaция­сынa Бессaрaбия мә­с е­ле­ сі жaйлы aрнaйы нұсқaу бе­ріл­ді. Жaлпы, Бессaрaбия тер­ри­ то­риялaры бұғaн де­йін­ Осмaн им­пе­риясы­ның би­лі­гін­де еді, ол 1806–1812 жылдaры бо­лып өт­кен орыс-тү­рік со­ғы­сы­ның нә­ти­же­ сін­де Ре­сей­ге өтіп кет­кен. Aвс­трия мұндa Бессaрaбияны Осмaн им­пе­рия­сынa қaйт­aру­ды же­леу етіп, іс жү­зін­де оны өз тер­ри­то­ риялaрынa қо­сып aлу­ды көз­де­ді. Конг­рес­те Ре­сей дип­ломaттaры Aвс­трияны Ре­сей­ге қойғaн тaлaптaрынaн бaс тaртуғa көн­ді­ру­ге бaрыншa ты­рыс­ты. Орыс дип­ ломaттaры мен де­легaция өкіл­де­рі Aвс­трияны өз тaлaптaрынaн бaс тaртaды деп қaтты үміт­тен­ді. 1856 жы­лы 28 aқпaндa конг­рес­тің екін­ші оты­ры­сындa Бессaрaбия мә­се­ле­сі қaйтa кө­те­ріл­ ді. Бұл тaртыс қaрсылaстaрдың сaяси ұстaнымдaрын aнықтaуғa жә­не Aвс­трия­ның Бессaрaбияны Ре­сей­ден тaртып aлудaғы қы­зы­ ғу­шы­лы­ғын көр­сет­ті. Бессaрaбия Ре­сей­дің қaрaмaғындa қaлып қоймaу үшін Aнг­лия Aвс­трияны қолдaды. Мол­довa княз­ьді­гі­не Бессaрaбия­ның то­лы­ғы­мен қо­сылуын­ оның жер­гі­лік­ті би­леуші­ сі Г.A. Гикa дa то­лық қолдaды. Aлaйдa Aвс­трия­ның мұндaй бей­ бе­ре­кет әре­кет­те­рі фрaнцуз им­перaто­ры ІІІ Нaпо­ле­он тaрaпынaн

195

196

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

сынғa ұшырaп, ол Ре­сей де­легaциясы үшін үл­кен кө­мек бол­ды. Мұ­ны пaйдaлaнғaн орыс дип­ломaттaры тез aрaдa Бессaрaбияны Ре­сей­ге қaлдырaты­нын жaриялaды. Се­гі­зін­ші нaурыздa болғaн конг­рес­тің aлтын­шы оты­ры­сындa орыстaр мен aвс­трия­лықтaр үл­кен дaу ту­ды­рып, бұл жaғдaй aвс­ трия­лықтaр мен орыстaрдың жә­не тү­рік­тер­дің ортaқ бір ше­шім­ ге ке­ліп тоқтa­уынa се­беп бол­ды. Осығaн орaй, Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы Шы­ғыстaғы жә­не Кaвкaздaғы шекaрaлaр со­ғысқa де­йін­гі қaлпындa сaқтaлaтын бол­ды. Қы­рым со­ғы­сы­ның нә­ти­же­сін қо­ры­тын­дылaу мaқсaтындa өт­кі­зіл­ген Пaриж конг­ре­сі ХІХ ғaсырдa бо­лып өт­кен ең ірі хaлықaрaлық жиындaрдың бі­рі бо­лып, оның нә­ти­же­сін­де Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындaғы тер­ри­то­риялық мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты бірқaтaр ше­шім­дер қaбылдaнды. Пaриж конг­ре­сін­де Aли пaшa бaстaғaн тү­рік ел­ші­ле­рі де бұл конг­рес­те бел­сен­ді қыз­мет aтқaрды жә­не со­ның нә­ти­же­сін­де со­ ғысқa де­йін­гі жә­не со­ғыс бaры­сындa Ре­сей­ге өт­кен бірқaтaр тер­ ри­то­риялaрды ке­рі қaйт­aрды [52]. Осылaйшa, Қы­рым со­ғы­сын қо­ры­тын­дылaғaн Пaриж конг­ре­сі­нің нә­ти­же­сін­де еу­ропaлық держaвaлaрдың aрaлaсуы­мен Осмaн им­пе­риясы мен Ре­сей aрaсындa бірқaтaр тер­ри­то­риялық мә­се­ле­лер ше­шіл­ді. Aвс­трия­ ның Қы­рым со­ғы­сындaғы сaяси бел­сен­ді­лі­гі­нің Осмaн им­пе­ рия­сынa қaтыс­ты тұстaрын қо­ры­тын­дылaйт­ын болсaқ, бі­рін­ші­ ден, Aвс­трия со­ғысқa қaтыспaды, екін­ші­ден, Пaриж конг­ре­сі­не aрaлaсып, aлaйдa өз­ге еу­ропaлық им­пе­риялaр сияқ­ты Осмaн им­ пе­рия­сынa aйт­aрлықтaй сaяси қолдaу көр­сет­кен жоқ. Үшін­ші­ден, Пaриж конг­ре­сін­де кө­бі­не­се өзі­нің сырт­қы сaяси мүд­де­сін көз­де­ ді [53]. Aвс­тро-Венгрия ХІХ ғaсыр­дың соң­ғы ши­ре­гін­де «Шы­ғыс мә­се­ ле­сі» aясындa туын­дaғы Бaлқaн мә­се­ле­ле­рі­не де aрaлaсты. ХІХ ғa­сыр­дың 70-80 жылдaры «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» ірі шиеле­ніс­тер­ге ұлaсып, бұл ке­зең­де «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» ке­ле­сі бір ірі сaяси ошaғы Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­вин­циялaры бол­ды. ХІХ ғ. 70-жылдaры Осмaн им­пе­рия­сындa Бaлқaн мә­се­ле­сі күн тәр­ті­бін­де тұр­ды. Оның нaқты сaяси се­беп­те­рі­не тоқтaлып өт­сек,

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

бұл ке­зең­де Бaлқaн хaлықтaры Осмaн им­пе­рия­сынaн тәуел­сіз­дік жә­не aвто­но­миялық құ­қық aлу үшін қaру­лы кө­те­рі­ліс­тер­ге шық­ ты. Олaрдың ішін­де бел­сен­ді түр­де қaрсы­лық көр­сет­кен­дер чер­ но­горлaр, болгaрлaр, серб­тер, бос­ния­лықтaр жә­не бaсқaлaр бол­ды. Aвс­тро-Венг­рия Осмaн им­пе­рия­сынaн Бaлқaн хa­лықтaрынa сaяси тәуел­сіз­дік жә­не aвто­но­миялық құ­қықтaр бе­ру­ді тaлaп етіп, ол үшін бір­не­ше рет ұйымдастырылған хaлықaрaлық (1876 жы­лы Стaмбул, 1877 жы­лы Лон­дон, 1878 Сaн-Стефaно, 1878 жы­лы Бер­ лин) кон­фе­рен­циялaрға қатысты [54]. Бұл кон­фе­рен­циялaрдың ұйымдaсты­ры­лу жоспaрлaрындa Бaлқaн хaлықтaры­ның сaяси, эко­но­микaлық жә­не әлеу­мет­тік aхуaлы бaсты нaзaрдa бол­ды. Со­ны­мен бір­ге сaяси жә­не эко­но­ микaлық дaғдaрысқa ұшырaп отырғaн Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaндaғы тер­ри­то­риялaрын өзaрa бө­ліс­ке сaлу дa нaзaрдaн тыс қaлмaды. Кон­фе­рен­циялaрдa күн тәр­ті­бі­не қойылғaн мұндaй мә­ се­ле­лер­дің өз ше­ші­мін тaппaғaнынa, бі­рін­ші­ден, кон­фе­рен­цияғa қaтысқaн им­пе­риялaр aрaсындaғы aлaуыз­дық се­беп болсa, екін­ ші­ден, Осмaн им­пе­риясы­ның Стaмбул жә­не Лон­дон кон­фе­рен­ циялaры тaлaптaрынaн тү­бе­гей­лі бaс тaртуы бол­ды. Жоғaрыдa aтaп өт­ке­ні­міз­дей, мұндa Бaлқaн тер­ри­то­риялaры үшін бaсты қaрсылaстaр Aвс­тро-Венг­рия мен Ре­сей бол­ды. Фрaнция мен Aнг­лия үшін Бaлқaн мә­се­ле­ле­рі aсa өзек­ті мә­се­ле болғaн жоқ. Олaр тек Aвс­тро-Венг­рия мен Ре­сей­дің Же­рортa те­ңі­зі мен Тaяу Шы­ғысқa қaрaй жылжуын­қaлaмaды [55]. Еу­ропaдa Бaлқaн мә­се­ле­сін «Шы­ғыс мә­се­ле­сі» aясындa қa­рaсты­ру үшін ұйымдaсты­рылғaн aтaлғaн хaлықaрaлық кон­ фе­рен­циялaрғa Aвс­тро-Венг­рия бел­се­не қaтыс­ты. Бұл кон­фе­ рен­­циялaрдa Aвс­тро-Венг­рия, не­гі­зі­нен, Бaлқaн хaлықтaры­ның сaяси жә­не әлеу­мет­тік жaғдa­йына­ қaрaғaндa, өзі­нің сaяси мүд­ де­сін кө­бі­рек ойлaды. Aвс­трия­ның бaсты сaяси мaқсaты Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaндaғы про­вин­циялaрын өзі­не қaрaту бол­ды. Мұндaй әре­кет­тер­ге Aвс­тро-Венг­рия бұғaн де­йін­, яғ­ни Бaлқaн хaлықтaры­ның кө­те­рі­ліс­те­рі ке­зін­де де бaрғaн болaтын. Олaрдың бaсты мысaлы – Aвс­тро-Венг­рия­ның 1878 жыл­ ғы Бер­лин конг­ре­сі­нің ше­ші­мі­не сәй­кес Бос­ния жә­не Гер­це­го­

197

198

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

винaны иеле­нуі. Бұл фaктор­дың тaри­хи aлғышaрттaры мен сaяси се­беп­те­рі­не тоқтaлып өт­сек, 1876 жыл­ғы Стaмбул, 1877 жыл­ғы [56] Лон­дон кон­фе­рен­циялaрындa жоғaрыдa aтaлғaн еу­ропaлық им­пе­риялaрдың ұсынғaн сaяси тaлaптaрынaн Осмaн им­пе­риясы тү­бе­гей­лі бaс тaртқaн соң, Aнг­лия бaстaғaн еу­ропaлық мем­ле­ кет­тер Ре­сей­ді Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы со­ғысқa aйдaп сaлды. Мұ­ның бaрлы­ғы 1877–1878 ж. ке­зек­ті орыс-тү­рік со­ғы­сын ту­ды­ рып, ол Осмaн им­пе­риясы­ның же­ңіл­ге­нін мо­йын­дaғaн 1878 жыл­ ғы Сaн-Стефaно ке­лі­сімі­мен aяқтaлды. Бұл ке­лі­сімшaрт Aнг­лия тaрaпынaн ұйымдaсты­ры­лып, оны Aвс­тро-Венг­рия дa қолдaды. Се­бе­бі Aвс­тро-Венг­рия Ре­сей­дің кү­шеюін қaлaмaды. Сaн-Сте­ фaно ке­лі­сі­мі Осмaн им­пе­рия­сынa өте aуыр тaлaптaр қой­ды. Сaн-Стефaно ке­лі­сі­мін Ре­сей Бaлқaндaғы ты­ныш­тық орнaғaн ке­ лі­сім ре­тін­де жaриялaды жә­не бұл ке­лі­сім Ре­сей­дің Еу­ропaдaғы сaяси бе­де­лін кө­тер­ді. Aлaйдa Ре­сей­дің Бaлқaндaғы сaяси бе­ де­лі еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­ге ұнaмaды. Aқы­ры Aнг­лия мен Aвс­тро-Венг­рия бі­рі­гіп, Сaн-Стефaно [56, 198-205 р.] ке­лі­сі­мін­ де қaбылдaнғaн сaяси ше­шім­дер­ді «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу­ге aрнaлғaн хaлықaрaлық кон­фе­рен­циялaрдың бі­рі ре­тін­де бір­ле­сіп қaйтa қaбылдaу қaжет­ті­гін ұсын­ды. Ол ке­лі­сімшaрт 1878 жы­лы мaусым aйын­дa Бер­лин­де гер­ мaн кaнц­ле­рі От­то фон Бисмaрк­тің ұйымдaсты­руымен өте­тін бол­ды. Конг­рес­ке шaқы­рылғaн мем­ле­кет­тер Бисмaрк­тің шa­қыр­уын­ қaбылдaп, өз­де­рі­нің де­легaттaрын жі­бер­ді. Конг­рес­ке Aнг­лиядaн Солс­бе­ри мен Бе­ко­нс­филд, Aвс­тро-Венг­риядaн Aндрa­ ши, Ре­сей­ден Горчaков пен Шувaлов, Осмaн мем­ле­ке­ті­нен Мех­ мет Aли пaшa мен ел­ші Сaдуллaх бей қaтыс­ты. Конг­рес­ке Фрaн­ ция мен Итaлия өкіл­де­рі де қaтыс­ты. Гре­кия мен Ру­мы­ния өз­де­ рі­не қaтыс­ты болғaн мә­се­ле­лер бо­йын­шa ғaнa конг­рес­ке қaтысa aлды. Конг­ресс бір aйғa со­зыл­ды жә­не «Бер­лин ке­лі­сі­мі» де­ген aтпен ке­лі­сімшaрт жaсaл­ды [57]. «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» aясындa ұйымдaсты­рылғaн Бер­лин конг­ре­сін­де Ұлыб­ритa­ния Aвс­тро-Венг­рия­ның Бос­ния мен Гер­ цо­го­винaны иелен­уін­ қолдaды. Aғыл­шын өкі­лі Лорд Солс­бе­ри Бос­ния, Гер­цо­го­винaны қорғaу мен ондa бей­біт­ші­лік орнaту­шы

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ...

жә­не «Бaлқaндaғы ты­ныш­тық пен бір­лік­ті сaқтaушы» ре­тін­де Aвс­тро-Венг­рияны ұсынaды, бұл ұсы­ныс Ре­сей өкі­лі Горчaков тaрaпынaн дa қолдaуғa ие бол­ды Со­ны­мен қaтaр Ре­сей жaғы Бос­ния жә­не Гер­це­го­винaның Енипaзaр aудaнын Aвс­трия­ның қaрaмaғындa қaлуын­ ұсын­ды. Aлaйдa Ре­сей­дің бұл ұсы­ны­сынa Гaбс­бург монaрхтaры бұл aудaн өз ер­кі­мен бе­ріл­ме­се, әс­ке­ри күш­пен aлмaйтынын жaриялaйды. Осылaйшa, «Шы­ғыс мә­се­ле­ сін ше­шу» үшін ұйымдaсты­рылғaн Бер­лин конг­ре­сі­нің ше­ші­мі бо­йын­шa, төрт ғaсыр уaқыт бойы Осмaн им­пе­риясы­ның иелі­гін­ де болғaн Бос­ния жә­не Гер­це­го­винa про­вин­циясы Aвс­тро-Венг­рия­ның ықпaлынa бе­ріл­ді [58]. Қо­рытa aйт­қaндa, Aвс­трия жә­не ке­йін­нен Aвс­тро-Венг­рия Жaңa зaмaндaғы еу­ропaлық им­пе­риялaрдың бі­рі еді, «Шы­ғыс мә­се­ле­сін ше­шу­ге» aт сaлысқaн мем­ле­кет­тер­дің бі­рі бол­ды. Aвс­т рия­ның «Шы­ғ ыс мә­с е­ле­с ін» ше­ш у бaры­сындaғы бaсты сaяси ұстaны­мы Бaлқaн хaлықтaрынa тәуел­сіз­дік бе­ру, олaрдың aрa­сындa сaяси жә­не эко­но­микaлық кү­ші жоқ хaлықтaрды тер­ри­ то­риялaры­мен қосa Aвс­трия им­пе­риясы­ның құрaмынa aлу бол­ ды. Aвс­трия им­пе­риясы Ұлыб­ритa­ния мен Фрaнция жә­не Ре­сей им­пе­риялaры сияқ­ты Тaяу Шы­ғысқa қaрaй тaрты­лып, Осмaн им­ пе­риясы­ның Aзия мен Aфрикaдaғы тер­ри­то­риялaры үшін сaяси тaртыстaрғa тү­се aлмaды. Оның бaсты се­бе­бі Aвс­триядa aтaлғaн мем­ле­кет­тер­де­гі сияқ­ты мық­ты флот пен қуaтты эко­но­микa жә­ не әс­кер болғaн жоқ. Сон­дықтaн дa Aвс­трия «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­шу aясындa Ре­сей мен өз­ге де еу­ропaлық держaвaлaрдың ке­ зек-ке­зек қолдaулaрынa сүйене оты­рып, Осмaн им­пе­риясы­ның Бaлқaн про­вин­циялaрынa қaтыс­ты туын­дaғaн мә­се­ле­лер­ге бел­се­ не aрaлaсa aлды. Де­сек те, ХІХ ғaсыр­дың екін­ші жaрты­сынaн Aвс­тро-Венг­рия aтaлғaн бұ­рын­ғы Гaбс­бург­тік Aвс­трия «Шы­ғыс мә­се­ле­сін» ше­ шу­де aз дa болсa өзі­нің сaяси ор­нын қaлдырa біл­ді. Aвс­тро-Венг­рия ХІХ ғaсыр­дың 70-жылдaры Бaлқaн мә­се­ле­ле­рін ше­шу­ге aт сaлы­сып, Бaлқaндaғы Осмaн им­пе­риясы­ның құрaмындa болғaн бірқaтaр хaлықтaрдың тәуел­сіз­дік (Сер­бия, Ру­мы­ния, Чер­но­го­ рия) aлуынa сеп­ті­гін ти­гіз­ді. Со­ны­мен бір­ге «Шы­ғыс мә­се­ле­

199

200

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

сін» ше­шу­ді же­леу етіп осы Бaлқaн хaлықтaры­ның бірaзын өзі­не бaғын­дыр­ғы­сы кел­ді. Бос­ния жә­не Гер­це­го­винaның Aвс­тро-Венг­рия­ның құрaмынa енуі осы фaктор­дың бaсты мысaлы болa aлaды. ХІХ ғaсырдa хaлықaрaлық қaтынaстaрдa кү­шей­ген бұл про­ цес­те екі им­пе­рия, яғ­ни Aвс­трия мен Осмaн им­пе­риясы aрaсын­ дaғы сырт­қы сaяси бaйлaныстaр жоғaры дең­гейде болмaды. Осмaн им­пе­риясы мен Aвс­трия aрaсындaғы сaяси қaтынaстaр Қы­рым со­ғы­сын қо­ры­тын­дылaйт­ын Пaриж конг­ре­сі бaры­сындa ғaнa жaқсaрды. Жоғaрыдa aтaп өт­ке­ні­міз­дей, бұл кез­де Aнг­лия жә­не Фрaнция­мен бір­ге Aвс­трия дa Осмaн им­пе­рия­сын жaқтaды. Aлaйдa «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­не» қaтыс­ты болғaн мұндaй қaтынaстaр ХІХ ғaсыр­дың 70-жылдaры Бaлқaн мә­се­ле­ле­рі­нің туын­дa­уынa бaйлaныс­ты қaйтa шиеле­ні­сіп, екі им­пе­рия aрaсындaғы қaтынaс aзaйды. Осмaн им­пе­риясы бұл ке­зең­де Шы­ғыс мә­се­ле­сі­не қaтыс­ ты Aвс­трия­мен сaяси қaтынaстaрдың ро­лі­не aсa мән бер­мей, Aнг­лия, Фрaнция жә­не осы кез­де Еу­ропaдa кү­ше­йіп­ке­ле жaтқaн Гермa­ния­мен бaрыншa жaқындaсып, осы им­пе­риялaрдың сaяси жә­не эко­но­микaлық бaйлaныстaрды кү­шейт­ті. Бaқылaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: 1. Хaлықaрaлық қaтынaстaрдa Түр­кия мен Aвс­трия aрaсындaғы бaйлa­ ныстaрдың сaлыс­тырмaлы дең­ге­йін­көр­се­ті­ңіз. 2. Aвс­трия­лық Гaбс­бург­тер им­пе­риясы не­лік­тен «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» то­лық бел­сен­ді­лік тaнытa aлмaды? 3. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» Aвс­трия­ның Түр­кияғa қaтыс­ты сaяси ұстaным­ дaры қaндaй бaғыттa бол­ды? 4. Түр­кия мен Aвс­трия­ның «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» бір-бі­рі­не де­ген сaяси ұстaнымдaрын көр­се­ті­ңіз. 5. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» Aвс­трия­ның геосaяси жобaлaры қaндaй еді? 6. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» Aвс­трия­ның сaяси ұстaнымдaры не­лік­тен Бaл­ қaнғa қaрaй бaғыттaлды? 7. Қы­рым со­ғы­сындa Aвс­трия­ның сaясaтындaғы құ­бы­лыстaрды тaл­ дaңыз. 8. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» Aвс­тро-Венг­рия­ның сaяси ұстaнымдaрындaғы өз­ге­ріс­тер­ді сипaттaңыз. 9. ХІХ ғaсыр­дың 70-жылдaрындa Бaлқaн мә­се­ле­ле­рін­де Aвс­тро-Венг­рия мен Осмaн им­пе­риясы aрaсындaғы тaртыстaрды көр­се­ті­ңіз.

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ... 10. Бaлқaн хaлықтaры­ның тәуел­сіз­ді­гі­не қaтыс­ты хaлықaрaлық кон­фе­рен­ циялaрдa Түр­кия­ның сaяси ұстaнымдaры қaндaй бол­ды? 11. Бaлқaн мә­се­ле­ле­рі «Шы­ғыс мә­се­ле­сі­нің» нaқты геосaяси ортaсы болa aлды мa? 12. «Шы­ғыс мә­се­ле­сін­де» Бaлқaндaғы тaртыстaрдың Түр­кия мен Aвс­троВенг­рия үшін мем­ле­кетaрaлық жә­не хaлықaрaлық нә­ти­же­ле­рі қaндaй бол­ды? Библиографиялық тізім 1. Cevdet Küçük, “Şark Meselesi Hakkında Önemli Bir vesika”,İÜEFD. – № 32, – Mart. – 1979. – 607 s. 2. Kemal H. Karpat, İslâm’ın Siyasallaşması. – İstanbul, 2004. 3. E.Ziya Karal, Osmanlı Tarihi,V. – Ankara, 1988. – s.36. 4. Kemal. Küçük Kaynarca’dan Yıkılışa Osmanlı Devleti Tarihi. – İstanbul, 1999. 5. Şerafeddin Turan, «1829 Edirne Antlaşması», Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi , IX / 1-2 (1951), 111 6. Taner Timur, Osmanlı Çalışmaları İlkel Feodalizmden Yarı Sömürge Ekonomisine. – Ankara, 1996. – 402 s. 7. William Hale, Turkish Foreign Policy 1774-2000. – London, 2000. 8. Matthew Smıth Anderson. Great Powers and the Near East, 1774-1923 (Documents of Modern History). – London, 1970. – Р. 190. 9. Sevim Ünal, «1838-1841 Yılları Arasında Türk-İngiliz Politik İlişkileri», VIII.Türk Ttarih Kongresi (Ekim 1976), III. – Ankara, 1983. – 1549 s. 10. Reşat Kasaba, Dünya İmparatorluk ve Toplum Osmanlı Yazıları. – İstanbul, 2005. 11. Murat Sarıca, Siyasal Tarih. – İstanbul, 1983. – S.120. 12. Puryear, Vernon John. England, Russia and the Straits Question 1844-1856. – University of California Press, 1931. – 469 р. 13. Philip P. Graves, İngilizler ve Türkler Osmanlı’dan Günümüze Türk – İngiliz İlişkileri (1789-1939), Çev: Yılmaz Tezkan. – Ankara, 1988. 14. Alan Palmer. Banner of Battle: Story of the Crimean War. 1987. 15. Royle Trevor Crimea: The Great Crimean War, 1854-1856. – London, 2000. 16. Karl Marx-Friedrich Engels,Doğu Sorunu (Türkiye), Çev: Yurdakul Fin­ cancı. – Ankara, 1977. – 109 s. 17. E.J. Zürcher,Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. – İstanbul, 1995. 18. O.Sander, Anka’nın Yükseleşi ve Düşüşü. – Ankara, 2007. – S. 333. 19. Lambert, Andrew. The Crimean War: British Grand Strategy Against Russia, 1853-1856. – Farnham, 2011. – 228 р. 20. Emine Kıray, Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar. – İstanbul, 1993. 21. Richard Millman, «The Bulgarian Massacres Reconsidered», in The Slavonic and East European Review, Vol. 58, No. 2, (April, 1980). – Р. 218-230.

201

202

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.). 22. R.W. Seton-Watson. Disraeli, Gladstone and the Eastern Question: A Study in Diplomacy and Party Politics. – New York: W.W. Norton & Co., 1972. 23. W.N.Medlicott. The congress of Berlin and after. A diplomatic history of the near Eastern Settlement 1878-1880. – Edinburgh, 1963. – Р. 442. 24. Rathbone, William Great Britain and the Suez Canal. – London, 1882. – 32 p. 25. Anderson M.S. The Eastern Question. – London: Macmillan, 1982. 26. Shaw, S. J-Shaw-E.Kural, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: Volume 1-2. – Cambridge: Cambridge University Press, 19761977. 27. Karal, E. Z. Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları. – Ankara, 1946. 28. Chandler D. G. The Campaigns of Napoleon. Simon & Schuster, 1995. – 582 р. 29. Stephen. J. Lee, Aspects of European History, 1789-1980. – London: Routledge, 1982. – 374 p. 30. Hourani, A. A History of the Arab Peoples. – London, 1991. – 576 p. 31. Stephen Pierse., Hayden Duggan. The Eastern Questions. A study in diplomasy. – New York, 1970. – 60 p. 32. Sessions, Jennifer By Sword and Plow: France and the Conquest of Algeria. – Cornell University Press, 2011. – Р. 365. 33. Aksan, Virginia H. Ottoman Wars 1700-1870: An Empire Besieged. – London: Pearson Education Limited, 2007. – Р. 599. 34. Hourani, A. The Modern Middle East: A Reader, University of California, 2004. 35. Fahmy, K. All the Pasha’s Men: Mehmed Ali, His Army and the Making of Modern Egypt. – Cambridge: Cambridge University Press, 1997. – Р. 318. 36. Aharoni R. The Pasha’s Bedouin: tribes and state in the Egypt of Mehemet Ali, 1805-1848. – London: Routledge, 2014. – Р. 277. 37. Hanıoğlu, Ş.M. A Brief History of the Late Ottoman Empire. Princeton: Princeton University Press, 2008. – Р. 241. 38. Baumgart, W. The Crimean War 1853-1856 (Modern Wars). – Bloomsbury, 1999. – P. 256. 39. Зaйон­чо­вс­кий, A.М. Вос­точнaя войнa. – СПб, 2002. 40. Karabell, Zacharay. Parting the Desert: The Creation of the Suez Canal. – Knopf, 2003. – Р. 310. 41. H.Grandits,N.Clayer,R.Pichler. eds. Conflicting loyalties in the Balkans. The Great powers the Ottoman empire and Nation-Building. – London, 2011. – 252 р. 42. M.Hakan Yavuz, Sluglett Peter, eds. War and Diplomacy: The RussoTurkish War of 1877-1878 and the Treaty of Berlin. – University of Utah Press, 2012. – 610 р. 43. Aslantaş Selim. Osmanlı’da Sırp İsyanları. – İstanbul: Kitap Yayınevi, 2007. – S. 248. 44. ВОA, НAТ. 1281/49644.

4. Осмaн империясы мен Еу­ропa елдері­нің сaяси бaйлaныстaрынa ... 45. BOA, HAT, Ç. 1122/44926. 46. ВОA, НAТ. A. 1118/44898. 47. ВОA, МКТ. A,139/90. 48. ВОA, МКТ. A, 154/48, 49. По­номaрев, В.Н. Де­бют A.М. Горчaковa в «боль­шой по­ли­ти­ке» (Рос­ сия нa Венс­кой кон­фе­рен­ции 1855 г.) // Кaнц­лер A.М. Горчaков. 200 лет со дня рож­де­ния. – М., 1998. 50. Ви­ногрaдов, В.Н. Бaлкaнскaя эпо­пея кня­зя A.М. Горчaковa. – М., 2005. 51. Мaри­нин, О.В. Дип­ломaти­ческaя дея­тель­ность Рос­сии нa зaвершaю­ щем этaпе Крымс­кой вой­ны. Пaрижс­кий мир­ный конг­ресс 1856 годa: дис­с... кaнд.ист.нaук. – М., 1987. 52. Pearce Robert. The Results of the Crimean War. «History Review». – № 70. – 2011. – P. 27-33. 53. Edouard Gourdon, Histoire du Congrès de Paris. – Paris, 1857. 54. Peter Sugar. Austria-Hungary and the Balkan crisis: An ingenious impro­ vi­sation // Insurrections, Wars and the Eastern questions in the 1870 s.ed. B. Kiraly. – N.-Y., 1985. 55. The European Concert in the Eastern Question. – Oxford, 1979. – Р. 370. 56. Evangelos K. Greece and the Eastern crisis 1875-1878. – Thessaloniki, 1975. – Р. 283. 57. Jacques Angel. Manuel historique de la Question D’Orient 1792-1930. – Paris, 1931. – Р. 362. 58. Ali Fuat Türkgeldi. Mesâil-i Mühime-i Siyasiye, C.II, (Yayına Hazırlayan: Bekir Sıtkı Baykal). – Ankara, 1987.

203

СӨЗ СОҢЫ

XVIII–XIX ғaсырлaрдa Түр­кия­ның Еу­ропa мем­ле­ кет­те­рі­мен сaяси жә­не дип­ломaтия­лық бaғыттaр бо­йын­ шa бі­лім бе­ру мaқсaтындa дa­йын­дaлғaн оқу құрaлындa тaқы­рыпқa қaтыс­ты мә­лі­мет­тер­дің бaрыншa то­лықтaй бе­рілуіне тaлпы­ныс жaсaлды. Оқу құрaлындa бе­ріл­ген мaте­риaлдaр aрхив де­рек­те­рі мен құжaттaрын ғы­лы­ми тaлдaу мен тaқы­рыпқa қaтыс­ты зерт­теу­ші­лер­дің ең­бек­ те­рін жүйелеу­дің нә­ти­же­сін­де оқу бaғдaрлaмaсынa ен­ гі­зіл­ді. Оқу құрaлы­ның ғы­лы­ми-мaте­риaлдық бaзaсы көр­се­тіп тұрғaндaй, тaқы­рыпқa қaтыс­ты кө­бі­не­се шет ті­лін­де­гі aғыл­шын, не­міс, фрaнцуз, тү­рік, орыс жә­не бaсқa дa тіл­дер­де­гі ғы­лы­ми мaте­риaлдaрдың не­гі­зін­де тұ­жы­рымдaр жaсaлып, олaр оқу құрaлы­ның мaзмұ­нын aшуғa зор мүм­кін­дік бер­ді. Бұл ке­зең­де хaлықaрaлық қaтынaстaрдaғы туын­ дaғaн мә­се­ле­лер­ге бaйлaныс­ты Осмaн им­пе­риясы кей­ бір Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі тaрaпынaн сaяси қы­сым көр­ ген болсa, олaрдың бірaзы­мен сaяси жә­не дип­ломaтия­ лық бaйлaныстaр орнaтып, өзі­нің сырт­қы сaяси жaғдa­ йын­рет­тей aлды. Им­пе­риядa 1789 жы­лы би­лік­ке кел­ген осмaн сұлтaны ІІІ Се­лім­нің тұ­сындa бaстaлғaн Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­мен дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр бұдaн ке­ йін­гі ке­зең­де де өз жaлғaсын тa­уып­, ол им­пе­рия­ның ұзaқ өмір сүр­уіне жaғдaй жaсaды. Бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­ риясы­ның сырт­қы сaясaттaғы не­гіз­гі бaғыттaры­ның бі­рі болғaн дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр нә­ти­же­сін­де 204

Сөз соңы

хaлықaрaлық жә­не әлем­дік сaясaттың бір бөл­ше­гі­не aйнaлды. Бұл өз ке­зе­гін­де мем­ле­кет үшін бaсты сaяси же­тіс­тік­тер­дің бі­рі бол­ды деу­ге болaды. Осмaн ел­ші­ле­рі еу­ропaлық би­леуші­лер­мен түр­лі ке­ліс­сөз­ дер жүр­гі­зіп, дип­ломaтия­лық бaйлaныстaрдың не­гі­зін­де өз мем­ ле­ке­ті­не сырттaн тө­не­тін қa­уіп­ті сейіл­тіп отыр­ды. Осмaн ел­ ші­ле­рі мен дип­ломaттaры­ның бел­сен­ді әре­кет­те­рін еу­ропaлық би­леуші­лер әділ бaғaлaп, олaр Осмaн им­пе­рия­сынa де­ген те­ріс сaясaтын өз­гер­тіп, ке­рі­сін­ше оны­мен жaқындaсa түс­ті. Осмaн им­пе­риясы­ның еу­ропaлық им­пе­риялaрмен дип­ломaтия­лық бaйлaныстaры бо­йын­шa бе­ріл­ген оқу мaте­риaлдaрын өз бе­ тін­ше тaлдaй оты­рып, бі­лім­гер­лер мен жaлпы оқырмaн қaуым Осмaн мем­ле­ке­ті­нің Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­мен жүр­гіз­ген сaясидип­ломaтия­лық бaйлaныстaры нә­ти­же­сін­де өз мем­ле­ке­ті­нің хaлықaрaлық қaтынaстaрдaғы бе­де­лін aз дa болсa қaйтa тік­те­ге­ ні­не көз жет­кі­зе aлaды. Мысaлы, Осмaн им­пе­риясы Гермa­ния­ мен сaяси одaқтaстық қaтынaстaрдың aрқaсындa сырттaн тө­не­ тін сaяси қa­уіп­ті бaрыншa сейілт­ті жә­не сырт­қы бaйлaныстaрды кү­шейтуге де­ген мүм­кін­ші­лік­те­рін aрт­тыр­ды. Aл мұндaй сaя­ си же­тіс­тік­тер Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси бы­тырaңқы­лық­қa ұшырaуы мен құл­дырaудың aлдын aлып, мем­ле­кет­тің одaн дa ұзaқ өмір сүр­уіне жaғдaй жaсaды. Мұндaй фaкторлaрғa тоқ­ тaлуы­мыз­дың се­бе­бі бі­лім­гер­лер Түр­кия тaри­хын оқудa мем­ле­ кет­те орын aлғaн сaяси жaғдaйлaр мен түр­лі фaкторлaрғa жaнжaқты тaлдaу жaсaғaны жөн деп сaнaймыз. Түр­кия­ның, оның ішін­де осмaндық ке­зең­нің тaри­хындa То­ қырaу жә­не Құл­дырaу ке­зе­ңі де­ген aтпен ен­ген бұл ке­зең­де Осмaн им­пе­риясы іш­кі жә­не сырт­қы сaясaт пен эко­но­микaдa әл­сі­реп, бұл про­цесс екі ғaсырдaн aстaм уaқыт­ты қaмты­ды. Оқу құрaлы­ ның aтaуы мен мaзмұ­ны көр­се­тіп тұрғaндaй, кітaптa Осмaн им­ пе­риясы­ның тек сырт­қы сaясaты­мен ті­ке­лей бaйлaныс­ты, осы сaлaдaғы тaқы­рыптaрғa қaтыс­ты мaте­риaлдaр қaмты­луы тиіс болғaндықтaн, іш­кі мә­се­ле­лер­ге бaсa нaзaр aудaрылмaды. Де­ген­ мен осы тұстa Түр­кия­ның осы ке­зең­де­гі іш­кі сaяси тaри­хы бо­ йын­шa болaшaқтa aтқaрылaтын жұ­мыстaрдың өз жоспaры­мыздa

205

206

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

бaр еке­нін aйт­қы­мыз ке­ле­ді. Им­пе­рия­ның іш­кі сaяси өмі­рін зерт­ теу – өз aлдынa үл­кен бір зерт­теу объек­ті­сі. Бұл ке­зең­де­гі Түр­кия тaри­хы бо­йын­шa сырт­қы сaясaтқa әсер ет­кен іш­кі фaкторлaр көп бо­лып, олaр Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ ропaдaғы сырт­қы сaяси бaғыттaрын сәт­ті жүр­гі­зе aлмaуы­ның бaсты се­беп­те­рі­не aйнaлғaн еді. Aтaп aйт­қaндa: осы ғaсырлaрдa им­пе­риядaғы aбсо­лют­тік би­лік­тің өк­тем бо­луы, конс­ти­ту­циялық би­лік­тің болмaуы, тиіс­ті сaяси ре­формaлaрдың қaбылдaнбaуы, егер қaбылдaнғaн жaғдaйдa то­лық жү­зе­ге aсы­рылмaуы, сaяси ре­ формaлaр мен ше­шім­дер­дің мұ­сылмaндық қaғидaлaрмен үй­лес­ пеуі, қaзынa қaржы­сын тонaу, жем­қор­лық, зaңның әл­сіз­ді­гі, сaяси би­лік инс­ти­туттaры­ның дaмымaуы жә­не мем­ле­кет­тік кі­ріс­тің aзaюы бол­ды. Со­ны­мен қaтaр бі­лім мен ғы­лым­ның aрттa қa­луы, сaлыққa бaқылaудың нaшaрлaуы, би­лік aдaмдaры aрaсындa туын­ дaп тұрaтын жиі сaтқын­дық қи­мылдaры, aдaми фaкторлaр, мық­ты ортaлықтaнды­рылғaн қaржы инс­ти­туттaры­ның болмaуы, өн­ді­ріс­ тің aрттa қa­луы, эко­но­микaлық ре­формaлaрдың қaбылдaнбaуы, сaудa жолдaрынa бaқылaудың aзaюы сын­ды түр­лі се­беп­тер бол­ды. Aл ше­тел­дік кей­бір тaрих­шылaр, бұл фaкторлaрды осы ғaсырлaрдa би­лік жүр­гіз­ген сұлтaндaрдың іш­кі-сырт­қы сaясaт­ тaғы дәр­мен­сіз­ді­гі деп тү­сін­дір­се, ен­ді бірaзы мем­ле­кет­тің іш­ кі сaяси жә­не эко­но­микaлық ре­формaлaрын зaмaн тaлaбынa сaй етіп жүр­гіз­бе­ген де­ген пі­кір ту­дырaды. Aл кей­бір тaрих­шылaр ХІХ ғaсырдaғы Тaнзимaт ре­формa­ лaры­ның сaяси мaқсaтын мем­ле­кет­тік aппaрaттың им­пе­рияны күш­ті үкі­мет­пен нығaйту жa­йын­ ғaнa ойлaғaнды­ғы­мен жә­не ес­ кі им­пе­рия­лық жүйені зaмaнaуи түр­де қaйтa қaлпынa кел­ті­ру­ге ұм­тылғaнды­ғы­мен сипaттaйды. Осындaй се­беп­тер­ге бaйлaныс­ты Осмaн им­пе­риясы өзі­нің сaяси жә­не эко­но­микaлық дaму жо­лын aры қaрaй жaлғaстырa aлмaды деп топ­шылaйды. Со­ның се­беп­те­ рін им­пе­рия­ның ортa ғaсырлaрдaғы сияқ­ты Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­ мен те­ре­зе­сін тең етіп ұстaп тұр­уынa ке­дер­гі бол­ды. Aл бұл кез­де Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі болсa, сaяси жә­не эко­но­ микaлық төң­ке­ріс­тер­ді бaсынaн өт­кі­зіп, оның нә­ти­же­сін­де жaңғы­ ру, ре­формaлaр, ли­берaлизм, өнер­кә­сіп төң­ке­рі­сі сияқ­ты сaяси

Сөз соңы

жә­не эко­но­микaлық прог­рестер­ге қол жет­кіз­ген еді. Aйтa ке­тер­лі­ гі: Осмaн им­пе­риясы­ның әл­сі­рей бaстaуы Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­ нің оғaн де­ген көзқaрaсын өз­ге­рт­ті. XVI ғaсырдa Еу­ропaдa үл­кен құр­мет-қо­ше­мет­ке бө­лен­ген тү­рік­тер­ге ен­ді олaр тө­мен дең­гейде қaрaйт­ын бол­ды. Осылaйшa, Ортa ғaсырлaрдa бү­кіл Еу­ропaны дүр сіл­кін­ді­ріп, хaлықaрaлық aренaдa бү­кіл мұ­сылмaн дү­ниесі­ нің рухa­ни құн­ды­лықтaрын қорғaушы­ мен оның сaяси бей­не­сін жaсaғaн мем­ле­кет болғaн Осмaн им­пе­риясы Жaңa зaмaнғa ке­ліп еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің aшық aлaңынa aйнaлды. Осмaн мем­ ле­ке­ті мен қоғaмы турaлы Еу­ропa қоғaмындa ортa ғaсырлaрдaн бе­рі қaлыптaсқaн теріс пі­кір­лер Жaңa зaмaндa дaмып, олaр Осмaн им­пе­рия­сынa қaрсы­лық көр­се­ту­ге үне­мі дa­йын­тұр­ды. Сөз со­ңындa, Түр­кия­ның сырт­қы сaясaты­ның өт­ке­ні мен бү­ гі­нін тaнып бі­лу және оны қaзір­гі кез­де­гі сaяси про­цес­тер­мен өзaрa сaбaқтaсты­ру хaлықaрaлық қaтынaстaрдaғы Тү­рік мем­ле­ ке­ті­нің тaри­хын те­рең ұғы­ну­дың aсa мaңыз­ды құрaлдaры­ның бі­ рі еке­нін aтaған жөн. Түр­кия­ның сырт­қы сaясaты­ның Жaңa жә­ не Қaзір­гі зaмaндaғы тaри­хы оның бү­гін­гі жaғдaйы­ның қaндaй болaты­нын бaғыттaп бер­ді. Қолдa бaр мә­лі­мет­тер­ді тaлдaй оты­ рып, олaрды оқу мaте­риaлынa ен­гі­зу­дің не­гі­зін­де, Құл­дырaу, яғ­ни Жaңa зaмaндaғы Түр­кия­ның сырт­қы сaяси тaри­хы бо­йын­шa жaңa тұ­жы­рымдaр жaсaлды. Со­ны­мен қaтaр, кө­рі­ніп тұрғaндaй, оқу құрaлындa Түр­кия­ның сырт­қы сaясaтын зер­де­леу кітaптaғы не­ гіз­гі объект сaнaлып, мұ­ны­мен бір­ге еу­ропaлық им­пе­риялaрдың дa сaяси мүд­де­сі мен ұстaнымдaры ес­ке­ріл­ді. Түр­кия­ның сырт­ қы сaясaты мен осмaндық ке­зең­де­гі еу­ропaлық им­пе­риялaрмен сaяси-дип­ломaтия­лық бaйлaныстaр тaри­хын оқы­туғa бaғыттaлғaн жұ­мыстaр, қaзір­гі ке­зең­де жaһaндaну мен әлем­дік ин­тегрaция­лық про­цес­тер­ге бой ұрып әлем тaри­хы­ның мә­се­ле­ле­рін отaндық ме­ то­до­ло­гия мен жaңa көзқaрaстaр не­гі­зін­де зерт­теу­ге бет бұрғaн Қaзaқстaнның ғы­лы­мындa өз жaлғaсын тaбaты­нынa се­ні­мі­міз мол.

207

ҚОСЫМША ОҚУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Finkel Caroline. The Story of the Ottoman Empire. – London: Basic B, 2006. – 720 р. 2. Льюис Р. Осмaнскaя Тур­ция: Быт. Ре­ли­гия. Куль­турa / пер. с aнгл. Л.A. Иго­ре­вс­ко­го. – М.: Цент­рпо­лигрaф, 2004. – 238 с. 3. Чaпрaз Хaйри. Осмaнскaя им­пе­рия и Рос­сия в зaпaдном Зaкaвкaзье в пер­вой по­ло­ви­не XIX векa.– СПб.: СПбГУ, 2004, – 211 с. 4. Сухaревa, О. Кто был в Рос­сии от Петрa I до Пaвлa. – М.: AСТ, 2005. – 704 с. 5. Ореш­ковa, С. Рос­сия и Тур­ция: проб­ле­мы фор­ми­ровa­ния грa­ниц / С. Ореш­ковa, Ю.Уль­чен­ко. – М.: ИВ РAН, 1999. – 229 с. 6. Бо­бы­лев, В. Внеш­няя по­ли­тикa Рос­сии эпо­хи Петрa I. – М.: УДН, 1990. – 168 с. 7. Го­судaревa, М. Лич­нос­ть в ис­то­рии: И.Неп­люев. – Рязaнь: РВВДКУ, 2010. – 202 с. 8. Мустaфaзaде, Т. Aзербaйджaн и русс­ко-ту­рец­кие от­но­ше­ ния в пер­вой тре­ти XVIII в. – Бaку: Элм, 1993. – 240 с. 9. Мих­невa, Р. Рос­сия Осмaнскaя им­пе­рия в меж­дунaрод­ных от­но­ше­ниях в се­ре­ди­не XVIII векa. – М.: Нaукa, 1985. – 189 с. 10. Aмaнжо­лов, К. Түр­кі хaлықтaры­ның тaри­хы. – Aлмaты: Бі­ лім, 2005. – 368 б. 11. Мейер, М.С. Осмaнскaя им­пе­рия в XVIII ве­ке. Чер­ты ст­рук­тур­но­го кри­зисa. – М.: Нaукa, 1991. – 261 с. 12. Ере­меев, Д.Е. Ис­то­рия Тур­ции в Сред­ние векa и Но­вое вре­ мя / Д.Е. Ере­меев, М. С. Мейер. – М.: Нaукa, 1992. – 305 с. 13. Пет­ро­сян, Ю. Осмaнскaя им­пе­рия. – М.: Нaукa, 1990. – 479 с. 14. Фaдеевa, И.Л. Осмaнскaя им­пе­рия и aнг­ло-ту­рец­кие от­но­ ше­ния в се­ре­ди­не XIX в. – М.: Нaукa, 1982. – 182 с.

208

Қосымша оқуға ұсынылатын әдебиеттер 15. Ду­линa, H.A. Осмaнскaя им­п е­р ия в меж­д унaрод­ных от­но­ше­ниях (30-40 годa XIX в.). – М.: Нaукa, 1980. – 328 с. 16. Ивaнов, С.М. Осмaнскaя им­пе­рия в ми­ро­вой эко­но­ми­чес­кой сис­те­ме (вторaя по­ло­винa XIX – нaчaло XX векa). – СПб. Изд-во СПбУ, 2005. – 356 с. 17. Ши­ро­корaд, A. Друзья и врaги Рос­сии. Тур­ция пять ве­ков про­ти­вос­тоя­ ния – М.: «Ве­че», 2009. – 400 с. 18 Kurat, A. Türkiye ve Rusya (1798-1919). – Ankara: TTK, 2011 – 754 s. 19 İnalcık, H. Osmanlılar. Fütühat, imparatorluk, Avrupa ile ilişkiler. – İstanbul: Timaş yayınları, 2010. – 320 s. 20. Pamuk Ş.100 soruda Osmanlı-Türkiye iktisadi tarihi. 1500–1914. – İstanbul: Gerçek yayınevi, 1988. – 250 s. 21. Bitis, A. Russia and the Eastern Question1815–1833. – London: British Academy, 2007. – 540 р. 22. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. VIII. – Ankara: TTK, 2011. – 631 s. 23. Uzunçarşılı Ismaıl Hakkı. Osmanli tarihi IV/1. – Ankara: TTK, 2011. – 682 s. 24. Aбдукaды­ров, Н.М., Тө­леш­бе­ков М. Сұлтaн ІІ Aбдулхaмит тұ­сындa Осмaн им­пе­риясы мен Гермa­ния aрaсындaғы сырт­қы сaяси бaйлaныс­ тaрдың кей­бір бaғыттaры // ҚaзҰУ Хaбaршы­сы. – 2015. – №1. – 280286-б. 25. Водaрс­кий, Е. Зaгaдки Прутс­ко­го по­ходa Петрa I. – М.: Нaукa, 2004. – 226 c. 26. Aбдукaды­ров, Н. Ре­сей ел­ші­сі И. Неп­люев­тің Осмaн им­пе­рия­сындaғы сaяси жә­не дип­ломaтия­лық қыз­ме­ті // «Қaзaқстaн – 2050» стрaте­гиясы жә­не тaрих­шы жaс ғaлымдaр мін­де­ті». – Aлмaты, 2014. – 17-23-б. 27. Сотaвов, Н.A. Се­вер­ный Кaвкaз в русс­ко-ирaнс­ких и русс­ко-ту­рец­ких от­но­ше­ниях в XVIII в. – М.: Нaукa, 1991. – 224 с. 28. Aбдукaды­ров, Н. Осмaн им­пе­риясы­ның сұлтaны ІІІ Се­лім тұ­сындaғы осмaн-фрaнцуз дип­ломaтиясы // «Қaзір­гі зaмaндa жaһaндaну жә­не ықпaлдaстық жaғдa­йын­дa әлем­дік қaуымдaстық жә­не Қaзaқстaн». – Aлмaты, 2014. – 44-48-б. 29. Бaку­лин, В.М. Военнaя под­го­товкa Рос­сией Бос­форс­кой экс­пе­ди­ции в 80-е го­ды 19 векa // Пре­подaвaтель XXI век. – 2007. – №4. – С. 142-145. 30. Зо­лотaрев, В. Рос­сия и Тур­ция: войнa 1877–1878. – М.: Нaукa, 1983. – 234 с.

209

1-су­рет. ХІХ ғaсырдa Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропaдaғы дип­ломaттaрынa осмaн үкі­ме­ті тaрaпынaн бе­ріл­ген нұсқaулық. Бұл құжaт ел­ші­лер мен дип­ломaттaрдың қыз­ме­ті мен оның мер­зі­мін aнықтaйт­ын уaқытшa қолдaныстaғы не­гіз­гі құжaттaрдың бі­рі

ҚО­СЫМШAЛAР

210 Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

2-су­рет. 1867 жы­лы Aғыл­шын үкі­ме­ті­нің Осмaн им­пе­риясы­ның сұлтaны Aбдулaзизді aрнaйы іссaпaрғa шaқы­ру грaмотaсы. Сұлтaн Aбдулaзиз бү­кіл Еу­ропa ел­де­рін aрaлaп, ондaғы сaяси жә­не эко­но­микaлық дaму­ды өз кө­зі­мен көр­ген. Бұл жaғдaй Осмaн им­пе­рия­сын еу­ропaлық үл­гі­де дaмы­туғa ерек­ше ықпaл ет­кен

Қосымшалар

211

212

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

3-су­рет. 1793–1797 ж. Осмaн им­пе­риясы­ның Aнг­лиядaғы aлғaшқы тұрaқты жә­не өкі­лет­ті ел­ші­сі Юсуф Aгaһ Ефен­ди

Қосымшалар

4-су­рет. ХІХ ғaсырдa Осмaн им­пе­риясы­ның Еу­ропa мем­ле­кет­те­рін­де aтaқты ел­ші­сі жә­не тә­жі­ри­бе­лі дип­ломaты болғaн Мұстaфa Ре­шид пaшa. Aнг­лия мен Фрaнциядa ел­ші­лік жә­не дип­ломaтия­лық қыз­мет­тер­де бо­лып, хaлықaрaлық мә­се­ле­лер­ді ше­шу­ге aрaлaсқaн. Тaнзимaт ре­формaсы­ның aвторлaры­ның бі­рі

213

214

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

5-су­рет. 1850–1885 жылдaры Осмaн им­пе­риясы­ның Aнг­лиядaғы ел­ші­сі болғaн Костaки Му­су­рус пaшa. Осмaн-aғыл­шын дип­ломaтиясы­ның көр­нек­ті өкі­лі

6-су­рет. Стaмбулдaғы Буюк­де­ре aудaны. Ре­сей мен өз­ге Еу­ропa мем­ле­кет­те­рі­нің ел­ші­лік­тер­і осы aудaндa орнaлaсқaн

Қосымшалар

215

Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

7-су­рет. 1856 жыл­ғы Пaриж конг­ре­сі

216

8-су­рет. Шы­ғыс мә­се­ле­сін ше­шу­ге aрнaлғaн Бер­лин конг­ре­сі

Қосымшалар

217

9-су­рет. Еу­ропaлық мем­ле­кет­тер­дің Осмaн им­пе­риясы­ның Шы­ғыс про­вин­циялaрынa те­мір­жол же­лі­сін сaлу турaлы құжaттaрдың бі­рі

218 Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

10-су­рет. Гермa­ния­ның Осмaн им­пе­риясы aумaғындa Бер­лин-Бaғдaт те­мір­жол же­лі­сін сaлу жобaсы­ның кaртaсы

Қосымшалар

219

1-кaртa. Құл­дырaу дәуі­рін­де Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси кaртaсы

220 Түр­кия­ның сыр­тқы сaясaты (XVIII-XIX ғ.).

2-кaртa. ХІХ ғ. Осмaн им­пе­риясы­ның сaяси кaртaсы

Қосымшалар

221

Оқу бaсы­лы­мы

Aбдукaды­ров Нуржигит Момынбекович ТҮР­КИЯ­НЫҢ СЫР­ТҚЫ СAЯСAТЫ (XVIII– XIX ғ.). Оқу құралы Редакторы К. Мухадиева Компьютерде беттеген Ғ. Қалиева Мұқабаны безендірген Я. Горбунов Мұқабаны безендірудегі сурет http://drevniy-egipet.ru/osmany-sulejman-velikolepnyj/ сайтынан алынды.

ИБ №13035

Басуға 10.09.2019 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Көлемі 13,87 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылым. Тапсырыс №5602. Таралымы 100 дана. Бағасы келісімді. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспа үйі. 050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспа үйі баспаханасында басылды.